Տեղագիր Հայոց Մեծաց

127. ՀԱՅԿԱԿԱՆՆ ՆԱՀԱՆԳ Ռուսաց` որպէս կոչեցին նոքա, ստորին արեւմտեան մասն է բաժնի նոցին, եւ յայնմ կողմանէ սահմանս ունի զՕսմանեան եւ զպարսկային Հայս, յԱնւոյ ցԿաղզուան` առ Ախուրենիւ. անտի ընդ արեւելս խոտորեալ եւ անջրպետեալ լերամբք ցՄասիս, եւ անտի ցԵրասխ ըստ հիւսիսի արեւելից. եւ ապա Երասխաւ սահմանի ցՈրդուպատ, որ զհարաւային սահմանն ձեւէ. յարեւելից լերինք Սիւնեաց կամ Գարապաղու սահման հատանեն ցարեւելեան հարաւային վայրս ծովուն Գեղամայ, եւ այլ լերինք պատեալք զելիւք նորա. եւ 'ի հիւսիսոյ նորա եւ նահանգին լերինքն Էշէկ-Մէյտան, եւ Արագած, եւ անտի ցԱնի` գաւառն Կիւմրի. եւ ունի Հայկական նահանգս զմեծ մասն հին աշխարհացն Այրարատայ եւ Սիւնեաց: Բովանդակ երկիրն կոչի եւ ԿՈՒՍԱԿԱԼՈՒԹԻՒՆ ԵՐԵՒԱՆԱՅ, եւ պէսպէս տրոհի 'ի մեծ եւ 'ի փոքր գաւառս, յերկուս կամ 'ի չորս կամ յութ. ըստ յետնոյս կամ ըստ մանր բաժանման` գաւառք կամ վիճակք են` Սարտարապատ, Սուրմառի, Զէնկիպազար, Կէօք-չայ, Շարուր, Տարալաղըզ, Նախիջեւան , Որդուպատ, յորոց հինգ առաջինքն 'ի կողմնակալութեան Երեւանայ են բաժանեալք 'ի վիճակս (մահալ ) 17, երկուքն` Նախիջեւանայ հինգ վիճակօք, յետինն առանձին կողմնակալութիւն հինգ վիճակօք. յորս միահամուռ են գեօղք եւ հանգրուանք 1110. եւ 'ի նոցուն 750 բնակեալք , 360 ամայիք: Իսկ բնակիչք 180, 000, կիսով չափ Հայք:

128. Ա. ՍԱՐՏԱՐԱՊԱՏ գաւառ յարեւմտեան հիւսիսակողմն Հայկական նահանգին կայ, զԱխուրեանն ունելով յարեւմտից եւ զԵրասխ 'ի հարաւոյ, յելց զգետս դաշտին Վաղարշապատու, եւ 'ի հիւսիսոյ զգաւառն Կիւմրի . եւ ունի 'ի հիւսիսակողմանն զԱՐԱԳԱԾՈՏՆ գաւառ հին, 'ի հարաւոյ զԵրասխաձոր, եւ զմեծ մասն մի Այրարատեան դաշտին. յորում են աւելի քան զ՛ 120 գեօղք, եւ բազում նշանաւոր տեղիք բնականք, շինականք եւ պատմականք. եւ առաջին 'ի բնական արձանս` լեառնն Արագած յանուն Արմենակայ որդւոյ Հայկայ, (Ալակէզ ըստ ռամկաց ) երկրորդ 'ի բարձրութեան 'ի չափեալ լերինս Հայոց, շեղջաձեւ ամբարձեալ քառահերձ գագաթամբ, լիճ 'ի միջակին ունելով, եւ պաղածս 'ի 'ի ըմբոյ 'ի շրթունսն, բարձրագոյն գագաթանցն հիւսիսակողմանն է 12871՛. մի 'ի հրաբղխից կանուխ ժամանակաց աշխարհիս Հայոց: Ի լեռնէ աստի բղխէ Մեծամոր գետ միւս, եւ ընդ հարաւ խաղացեալ` յարեւմտից Էջմիածնայ խառնի 'ի Քասաղ կամ Քարսախ որ է Կարբոյ-ջուրն, եւ երկոքին միանգամայն ընկալեալ եւ այլ եւս վտակս` թափին յԵրասխ. կոչի Մեծամօր եւ Շամբի-ջուր վասն եղեգանցն շամբից, յորս ասեն անկեալ զՏրդատ 'ի խոզաձեւ պատուհասին: Յելից գետոցս ընդ մէջ սահմանաց Սարտարապատայ եւ Կէօք-չայի կայ Արայի լեառն 7910՛ բարձր, առ որոյ ստորոտով բանակեալ ասեն զԱրայն Գեղեցիկ, եւ անդ անկեալ մարտնչելով ընդ Շամիրամայ. այժմ Գառնը-եարըք կոչի լեառնն, վասն զի վերուստ 'ի վայր հերձեալ է 'ի բուռն ցնցմանց երկրի յառաջին ժամանակսն (15):

129. Արեւմտեան հիւսիսակողմն գաւառիս է ԹԱԼԻՆ վիճակ 20 գիւղորէիւք, եւ համանուն աւանաւ յարեւմտեան ստորոտս Արագածու 'ի բարձու 4254՛, 'ի վերայ արքունի ճանապարհին Կիւմրոյ, 50 հայ տամբք. են առ երի նորին աւերակք մեծ շինի: Ժամաւ հեռի է 'ի նմանէ եւ Նորն Թալին, ամայի , եւ առ երկոքումբք եւս լքեալ եւ կիսաւեր եկեղեցիք, արձանագրութեամբք Ժ դարու, եւ հնագոյն եւս մատուռն շինեալ 'ի Ներսեհէ Արշարունեաց եւ Շիրակայ տեառնէ յԷ դարու. եւ աշտարակ մի եւ պարիսպք հզօրք առ Նորովն: - Յելից Թալնայ կայ Աշնակ աւան, երբեմն ձմերոց թագաւորաց Արշակունեաց: - Մաստարա գիւղ 100 տամբք 'ի հիւսիսոյ Թալնայ, եւ 'ի սմա գեղեցիկ հին եկեղեցի ութանկիւնի: Յելից Թալնայ վիճակին կայ ՍԷՒՏԼԻ եւ ԱԽՍԱԽԼԸ վիճակ, 20 գիւղորէիւք, յորս եւ ԹԱԼԻՇ աւան 'ի տեղւոջ հնոյն Արուճայ, ուր Գրիգոր Մամիկոնեան կանգնեաց իւր ապարանս, եւ եկեղեցի մեծ եւ հոյակապ յամին 671, որ եւ բաց 'ի գմբէթէն` կանգուն կայ մինչեւ ցայսօր հազարամեայ արձանագրութեամբք. են առ նմին եւ մնացուածք դղեկի: - Յելից հիւսիսոյ նորա 'ի կողս Արագածու կայ Կօշ կամ Կուաշ աւան, յորում նստէր կուրացեալն Տիրան արքայ եղկելի, եւ ասպնջական լեալ թոռին իւրում Գնելայ` վասն այն անդ սպանաւ հրամանաւ որդւոյ իւրոյ Արշակայ. են եւ առ նովաւ աւերակք. եւ մերձ է 'ի սա լճակն յորմէ Մեծամօրի (որ եւ Սեաւ ջուր ) ելանէ: Յելից սորա 'ի ձորավայրս վիմուտս կան Վժան, Տեղեր, եւ Աղց, բազում աւերակօք. 'ի յետնումն թաղեցին նախարարք հայոց զոսկերս թագաւորացն Արշակունեաց թափեալ յաւերածու եւ պղծագործ ձեռաց Պարսից, 'ի գերութենէն Կամախայ (61) եւ ցարդ պատուի տեղին յայլազգեաց իբրեւ սրբազանի իրիք վայր: - Յելից սոցա կայ հին դեհն ԱՆԲԵՐԴու կամ ԲԻՒՐԱԿԱՆայ, որոյ մնան կիսաւեր ամրոցք եւ եկեղեցիք 'ի ձորամէջս, նոյնպէս եւ յԱգարակ տաճկաբնակ գեղջ. իսկ յԱնբերդ բնակեն Հայք 40 տուն: Յելից նորա կան Լազրեւան եւ Փարպի գեօղք եւ մենաստան, յանուն Ղազարայ Փարպեցւոյ թարգմանչի, զորոյ եւ զգերեզման ցուցանեն անդ. վտակք մանունք անցանեն առ Անբերդաւ եւ Փարպով եւ թափին 'ի Քասախ առ Օշականաւ (134). Փարպոյ ջուրն կոչի եւ Շաղվերտու ջուր:

130. Յարեւմտից վտակացս եւ 'ի հարաւոյ վիճակացն յիշելոց կայ ՍԱՐՏԱՐԱՊԱՏ վիճակ, համանուն քաղաքաւ յեզր Քալակեարխ գետակի, շինեալ յամին 1819 'ի սարտարէն Երեւանայ, աւերակօք հնոյ քաղաքի. որում ընդ հուպ տիրացեալ Ռուսաց` ամրացուցին եւ եւս զբերդն. են 'ի նմա 'ի մերազնեայց տունք իբրեւ 70: - Ի հարաւոյ քաղաքին գլխաւոր գեօղ է Շէհրիար, 70 հայեցի տամբք եւ նորաշէն եկեղեցեաւ: Յելից գեղջս եւ 'ի հարաւոյ Թէփէտիպի գեղջկան 'ի կարմիր լաւաքար բլրի կամ բարձրաւանդակին` սակաւ մնացուածք առաջնոյն եւ հնագունի քաղաքամօր Հայոց, այն ինքն է ԱՐՄԱՒԻՐ, շինեալ յԱրամայիսայ 'ի Հայկայ թոռանէ իբր 4200 ամօք յառաջ. եւ ընդարձակեալ 'ի Հարմայէ որ չորրորդ յԱրամայիսայ, այն որ 'ի բարձու բլրին կանգնեաց զամրոցն, յորոյ յաշտարակն երկաթի կարթիւ վարսեաց որդի նորա քաջն Արամ զՆիւքար Մարաց իշխան. ամս աւելի քան զ՛ 2300 մայր եւ թագաւորանիստ քաղաք լեալ Հայոց, ապա սակս հեռանալոյն 'ի նմանէ Երասխ գետոյ եւ անջուր թողլոյ զտեղին, միանգամայն եւ զրկելոյ 'ի հզօր պաշտպանութենէ ալեացն, լքաւ Արմաւիր յԵրուանդայ բռնաւոր արքայէ. այլ տակաւին նշանաւոր էր տեղին եւ 'ի Ե դարու, եւ ոչ է յայտ ե՛րբ իսպառ աւերեալ անշքեցաւ. զքարինս դերբկացն վարեցին 'ի շինութիւն Սարտարապատու եւ Շէհրիարայ, մնան տակաւին եւ 'ի տեղւոջն եւ 'ի գագաթան բլրին: Երեւի եւ հին հունն Երասխայ Գուրու Արազ կոչեցեալ:

131. Ընդ մէջ Քալակեարխ գետոյ եւ Ախուրենի եւ Երասխայ կան ԲԱՐՉԵՆԻՍ եւ ՍՀԱԹԼՈՒ վիճակք 30 գիւղովք, մասն Արշարունեաց կամ Երասխաձորոյ. եւ 'ի սմա Ախուրեանն խառնի յԵրասխ. յարեւելեան անկեան խառնրդոցս 'ի Սհաթլու վիճակի կան աւերակք ԵՐՈՒԱՆԴԱԿԵՐՏ աւանի, գեղեցիկ դաստակերտին Երուանդայ` հանդէպ Երուանդաշատայ նոր քաղաքամօր (41), որ յարեւմտեան անկեան խառնրդոց գետոցն. յերկոսին եւ դերբուկք սեաւ եւ կարմիր լաւաքարից, մնացուածք գերեզմանաց քրիստոնէից եւ եկեղեցեաց. յորոց մի եւ Գըզըլ-Գուլէ կոչեցեալ, կիսաւեր տաճար մեծ եւ հոյակապ. բազում եւ այլ մնացուածք հնոց շինուածոց են յերկոսին եւս ափունս գետոյն մեծի Երասխայ, որ խաղայ ընդ բովանդակ դաշտս Այրարատեան, զոր հինքն օտարք Երասխեան դաշտ (Araxenus campus) կոչէին. եւ նա է սեպհականն բնավայր պայազատութեան Հայոց ազգի:

132. Յարեւելից վիճակացս ամենեցուն, եւ յարեւմտից լերինն Արայի եւ Հրազդան գետոյ եւ հարաւային արեւմտեան սահմանաց Երեւանայ` ձգի վիճակն ԿԱՐԲԻ կամ դաշտն Վաղարշապատու, երկայնեալ 'ի հարաւոյ յափանց Երասխայ` ցԱնբերդ եւ ցստորոտս Արագածու, ուստի իջանեն նախայիշեալ գետքն յԵրասխ, ոռոգանելով զդաշտս բարձր 2800-2900՛: Այս է բնիկն ԱՅՐԱՐԱՏ գաւառ , կամ գլխաւոր մասն ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ԵՐԿՐԻ. յորում 'ի հարաւ կոյս դաշտին յարեւելից Քասաղայ կայ գլխաւոր տեղի նորին եւ նշանաւոր ընդ ամենայն Հայս ԷՋՄԻԱԾԻՆ գեօղ, վանք եւ աթոռ մեծի Կաթուղիկոսին Հայոց, յ՛2870՛ բարձու. չորիւք փարսախօք յարեւմտից Երեւանայ . տեղին յիշատակի յառաջ քան զ 2500 ամս, առ Երուանդաւ հարբ Հայկազինն Տիգրանայ, առ որով 'ի Շրէզ բլրի` որ թուի կոչեցեալն այժմ Որ յանէից Կոնդ, քեռայր նորին Վարդգէս շինեաց կամ նորոգեաց զառաջինն աւանն Արտամեդ անուն, եւ յիւր անուն կոչեաց Վարդգէս. յետ բազում ժամանակաց Վաղարշ հաւ Ս. Տրդատայ ընդարձակեաց զաւանն եւ ամրացոյց եւ յիւր անուն կոչեաց ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ որ եւ ՆՈՐ-ՔԱԱՂԱՔ կամ ՔԱՂԱՔՈՒԴԱՇՏ. ուր զգարնան եղանակն անցուցանէին Տրդատ եւ հայր նորա Խոսրով. եւ աստ ետես Ս. Գրիգոր զհրաշալի տեսիլն իջման Միածին Բանին եւ զբախելն ուռամբ զհիմունս երկրի, վասն այսորիկ կոչեցաւ տեղին Էջք-Միածնին կամ Էջ-Միածինն, եւ անուանի եղեւ եւ է հաստատութեամբ 'ի նմա քահանայապետական աթոռոյ Հայոց, որ եւ շէն մնայ յետ աւերման քաղաքին 'ի Մեհրուժանայ յամին 380. եւ երեւին ցայսօր հետք պարսպաց քաղաքին յանուանեալ գեղջն Վաղարշապատ կամ Էջմիածին, արտաքոյ պարսպաց վանացն եւ ընդ մէջ եկեղեցւոյն Հռիփսիմեայ, զոր հանդերձ մեծաւ կաթուղիկէիւն Շողակաթաւ եւ մատրամբ Գայիանեանց, որք 'ի տեղւոջ նահատակութեան եւ թաղման կուսանացն սրբոց, շինեաց Սուրբն Գրիգոր. եւ վասն այնորիկ յայլազգեաց Իւչ քիլիսէ կոչի ուխտն: Ի սկզբան անդ հաստատեալ էր վանս միանձանց 'ի նմա յանուն Սուրենայ ուրումն առաջնորդի. յետ աւերածոյն Մեհրուժանայ նորոգեալ եւ ընդարձակեալ 'ի Վահանայ Մամիկոնենէ` կարգեցաւ ընդ տեսչութեամբ Ղազարայ Փարպեցւոյ. եւ անկեալ ընդ պէսպէս փոփոխութեամբք եւ անշքութեամբ` 'ի կէս ԺԵ դարու սկսաւ անդրէն պայծառանալ` հաստատութեամբ կաթողիկոսական աթոռոյ փոխադրելոյ կամ բաժանելոյ 'ի Սսայ, եւ նախապատիւ համարելով ամենայն պատրիարքաց եւ կաթուղիկոսաց Հայոց: Ի սկզբանէ ԺԷ դարու եւ այսր բազում շինութիւնս արարին կաթուղիկոսունքն Մովսէս, Փիլիպպոս, Ղազար, Սիմոն եւ այլք: Յետինս այս էած զմեծ կամ զարտաքին պարիսպս Էջմիածնայ որ եւ բրդամբք զարդարեալ է, եւ իբր փարսախաւ ունի զշրջապատն, չորիւք դրամբք. կայ եւ ներքին պարիսպ դրամբք հինգ. 'ի միջոցի կրկին պարսպացն կան կրպակք, ախոռք, կալք, բաղանիք, եւ այլն: Միջոց ներքին պարսպին բաժանեալ է 'ի կրկին քառանկիւնս եւ 'ի պէսպէս շինուածս, որպիսիք են Վեհարանն` որ է բնակարան կաթուղիկոսին, սենեակք միաբանիցն, սեղանատուն, եւ այլն: Ի միջակի պարսպիս եւ համօրէն վանացն կայ տիեզերահռչակ կաթուղիկէն եւ մայր եկեղեցեաց հայոց, շինեալ նախ 'ի Գրիգորէ եւ 'ի Տրդատայ, նորոգեալ յետ 80 ամաց, եւ դարձեալ քարաշէն կանգնեալ յամին 483 'ի Վահանայ Մամիկոնեանց, վերակացութեամբ Ղազարայ Փարպեցւոյ, անփոփոխ պահելով զառաջին չափն եւ զձեւ, 'ի վերայ տեղւոյն իջման Միածնին. եւ 'ի մէջ Է դարու կրկին նորոգեալ` քարակերտ շինութեամբ գմբեթին 'ի Կոմիտասայ կաթողիկոսէ, եւ այլով ինչ մասամբ 'ի Ներսիսէ Շինողէ. եւ յետ հազար ամաց դարձեալ նորոգեալ յաւելուածովք խորանաց եւ կաթուղիկէից. մնան տակաւին հնութիւնք 'ի տաճարիս նուիրելոյ Տիրամօրն եւ կոչեցելոյ Շողակաթ. որ երկայնաձեւ քառակուսի է, եւ կամարօք բաժանեալ 'ի թեւս, ունելով իբրեւ 96՛ ընդ երկայնն 'ի ներքուստ եւ 88՛ ընդ լայն. եւ 'ի վերայ չորից ստուար սեանց սրածայր կաթուղիկէն 62՛ բարձր 'ի ներքուստ. եօթն խորանք են, արեւելեանն հին եւ աւագ բեմն Շողակաթն, հարաւայինն` իջման տեղին. եւ մի 'ի խորանացն 'ի վերայ արեւմտեան մեծի դրանն է, 'ի միջին դստիկոնի եռայարկ Զանգակատանն, յորոյ 'ի վերնումն են զանգակքն, եւ մի 'ի նոցանէ ձուլեալ Դիպեթ աշխարհի Թաթարաց, նոցին տառից եւ սրբազան բանի դրոշմածով. առաջի արեւմտեան դրանն կայ ժամատուն ամարանի. եւ դրունք 'ի հարաւոյ եւ 'ի հիւսիսոյ. աւանդատունք յաջմէ եւ յահեկէ աւագ բեմին, մին նշխարատուն եւ պահարան սրբոց նշխարաց եւ գանձուց. յորում պահին Գեղարդն աստուածամուխ , փայտեայ պատկեր ձեռագործ Յովհաննու աւետարանչի` որ կարծի բերեալն 'ի Դարունից եկեղեցւոյն (86), թզաչափ մասն Նոյեան տապանին, Աջ սրբոյ Լուսաւորչին, Աջ սրբոյն Յակոբայ Մծբնեցւոյ, այլով մասամբ փայտի տապանին, Գագաթն սրբոյն Հռիփսիմեայ, եւ այլն: Ի դասին են կրկին գահք կաթուղիկոսի, ճարտար քանդակօք դրուագեալ. եւ այլ բազում քանդակք եւ պատկերք 'ի վերայ դրանց եւ կամարաց եւ ձեղուանն, յորոց շատք` ձեռագործք են Մկրտչի եւ Յովնաթանու Նաղաշ կոչեցելոց եւ Ստեփանոսի Լեհացոյ: - Յարեւմտից տաճարին կայ Կաթուղիկոսարանն, այսինքն բնակարան կաթուղիկոսին. եւ 'ի հիւսիսային եւ յարեւելեան թեւս` միաբանիցն բնակարանք. իսկ 'ի հարաւակողմն որ Ղազարապատ կոչի` Հիւրատունն մեծ` շինեալ 'ի Ղազարայ կաթուղիկոսէ, եւ նորոգեալ յաւելուածով յամին 1839. ուր հաստատեալ է ժողովարան Սիւնհոդոսին, զոր կարգեաց կայսրն Ռուսաց յամին 1837 'ի վարչութիւն ուխտի եկեղեցւոյն Հայոց: Ի ներքոյ հիւրատանն են Սեղանատունք` ամարայինն մեծ եւ քարաշէն, ձմերայինն փոքր. Մոմատունն` սպիտակարանն մոմոյ. Խոհակերոց մեծ, Սառցատուն , եւ այլն: Տպագրարան մերձ նոցին, կայր եւ Թղթարան յառաջագոյն. 'ի վերայ մեծի սեղանատանն կայ Մատենադարանն, յորում ճոխ հաւաք հայ ձեռագրաց եւ այլոց ոչ սակաւ տպագիր մատենից: Պարտեզք ընդարձակք են վանացն, այլ եւ բուրաստանք, ջրհորք եւ առուք ածեալք 'ի Քասաղայ, եւ Քանքան ջուր բղխեալ 'ի ներքուստ եկեղեցւոյն. եւ ծառատունկ նոր հանդերձ լճաւ յաւելեալ 'ի տէր Ներսիսէ այժմեան կաթուղիկոսէ: Թիւ միաբանիցն առաւելու եւ նուազէ, որպէս այժմս, յորս են արքեպիսկոպոսք, եւ եպիսկոպոսունք, վարդապետք եւ աբեղայք. հաստատել կամ է անդ եւ մեծ վարժարան մանկտւոյ: Հասք միաբանիցն հայթհայթին 'ի կալուածոց աթոռոյն, յորս են ոչ սակաւ գեօղք մերձակայք եւ այգիք եւ խանութք, եւ 'ի նուիրաց: Յամէն 144 1 յորում կրկին հաստատեցաւ աթոռ նախագահ հայրապետութեանն Հայոց յԷջմիածին` մինչեւ ցայժմ նստան 4 4 կաթողիկոսունք:

133. Քառորդաւ ժամաւ հեռի 'ի վանացն յարեւելից հիւսիսոյկայ երկրորդ եկեղեցին` Ս. Հռիփսիմէ 'ի տեղւոջ նահատակութեան հրաշագեղ կուսին եւ մօր հոգեւորի Հայաստանեայց` 32 ընկերօքն 'ի Հնձանս թագաւորին Հայոց, շինեալ նախ 'ի Լուսաւորչէն, ապա 'ի մեծէն Սահակայ, եւ յետոյ 'ի Կոմիտասայ կաթողիկոսէ յամին 618, որոյ եւ արձան յիշատակի անջինջ կայ անդ, ուր եւ գերեզմանն իսկ. նորոգեալ յետ հազար ամաց 'ի Փիլիպպոսէ կաթուղիկոսէ, եւ սա անդ հանգչի. պարսպապատ է եւ եկեղեցիս այս: Իսկ երրորդ եկեղեցին Ս. Գայիանէ մերձագոյն 'ի վանսն` 'ի հարաւոյ կայ, ուր նահատակեցաւ մայրն Կուսանաց երկոքումք ընկերօքն. զեկեղեցին գրիգորաշէն ընդարձակեալ վայելուչ եւս շինեաց յամին 630 Եզր կաթողիկոս, եւ ինքն անդէն հանգչի. եւ յետ հազար ամի Փիլիպպոս կաթողիկոս, յետ նորա Եղիազար շինեաց գաւիթ, եւ ինքն անդ հանգչի հանդերձ այլովք աշտիճանակցօք: Են եւ առ սովաւ պարիսպք եւ բնակարանք : Կայ եւ չորրորդ եկեղեցի յարեւմտից Հռիփսիմեայ 'ի տեղւոջ նահատակութեան միաւոր հիւանդ կուսին. նորոգեալ 'ի Նահապետէ կաթողիկոսէ յամին 1690, ուր եւ ինքն հանգչի: Կիսաժամաւ հեռի կայ հանգուցեալ անուանի եկեղեցին Ս. Գրիգորի Առապարի կոչեցեալ, յաւազախիր առապար տեղւոջն ` ուր Տրդատ այլակերպեալն ընդառաջ եղեւ Գրիգորի. Ներսէս Գ. կաթուղիկոս 'ի կէս Է դարու շինեաց զմեծ եւ զհոյակապ տաճարս զայս, զոր «զարմացուցիչ տեսողաց » կոչեն հինքն, այլ յետ ոչ բազմաց կործանեցին Հագարացիք նախանձաբեկք: Այս ամենայն սրբութիւնք եւ աթոռ կաթուղիկոսական 'ի սկզբանց դարձին Հայոց 'ի Քրիստոս եւ ցայսր ձգեն յԷջմիածին ամի ամի ուխտաւորս եւ նուէրս ուխտից. բայց յանհաւատիցն բռնութենէ եւ յասպատակէ բազում անգամ կողոպտեալ եւ տառապեալ աթոռոյն` յապահովանայ արդ ընդ Ռուսաց իշխանութեամբ յետ վերջին պատերազմին Պարսից:

134. Ի դաշտին Վաղարշապատու են իբրեւ 40 գեօղք եւ վանորայք անուանիք. յոլովք յարեւմտակողմն կամ յաջմէ Քասաղայ եւ 'ի հիւսիսոյ մայրավանացն, յորս գլխաւորք են Օշական գիւղ յարեւմտից հիւսիսոյ երկժամաւ հեռի. առ կարմրագոյն չեչաքար ափամբ Քասաղայ , որ Առապարն Օշականայ կոչիւր առ նախնեօք. անդ եհար Վահան Ամատունի զհէնն հիւսիսոյ ակն արկանելով յեկեղեցիս Կուսանացն, եւ ընկալաւ զգեօղն 'ի պարգեւի մասին 'ի Խոսրովայ յորդւոյն Տրդատայ, եւ ժառանգ իւր միւսն Վահան Ամատունի` անդ հանգոյց զմարմին մեծին Մեսրովպայ, ուր եւ կայ ցարդ ընդ փայտածածուկ յարկաւ նորոգեալ եկեղեցւոյն. առ որով են եւ աւերակք, զոր ապարանս եւ մահարձանս շիրմի քաջին Վահանայ ասեն: - Ի հարաւոյ մտից Օշականայ կայ փոքրիկ լճակ Այղըր-կէօլ անուն: - Ժամաւ յելից հիւսիսոյ Օշականայ է Աշտարակ գիւղ, ուր երեք եկեղեցիք են շինեալք կամ նորոգեալք յԺԳ դարու, եւ խաչվէմք դամբանաց. եւ կամուրջ քարաշէն եռակամար, նման սմին եւ յՕշական գոյ: Ի գեղջէ աստի է այժմեան վերունի կաթուղիկոսն Հայոց Տէր Ներսէս: - Կիսաժամաւ 'ի հիւսիսոյ Աշտարակայ 'ի սարահարթի գետոյն կայ Մուղնի գիւղ, յորում եկեղեցի Ս. Գէորգայ, որոյ նշխարք փոխադրեցան 'ի Յովհաննավանից յեկեղեցի սորա մեծ եւ հոյակապ, առ որով կայ եւ մենաստան վայելուչ եւ պարսպապատ: Կիսաժամաւ եւս 'ի սորա հիւսիսոյ կան Յովհաննավանք, ռամկօրէն Հաննավանք, մեծ եւ անուանի, այլ լքեալ. շինեալ նախ 'ի Լուսաւորչէն եւ Սիւղիկամ Սովի վանք կոչեցեալ զառաջինն, նորոգեալ 'ի Մեծէն Ներսիսէ, եւ ապա 'ի Զ եւ յԺԳ դարս եւ յԺԷ. ունի արձանագիրս յոլովս զնորոգութեանց եւ զնւիրատուաց. յեկեղեցւոջ սորա աւանդի պահեալ Վարշամակին Քրիստոսի եւ այլոց նշխարաց սրբոց. յայս վանս դադարեաց առ վայր մի Ս. Վահան Գողթնացի յԸ դարու: Ի սկիզբն անցելոյ դարուն Զաքարիա Սարկաւագ պատմիչ արար զստորագրութիւն վանացս. որ եւ խաչ 'ի վերայ դրան եկեղեցւոյն ասէ կանգնեալ 'ի Լուսաւորչէն 'ի չափ իւրոյ հասակին: - Մերձ է 'ի Մուղնի Սերկեւլի գիւղ, ուր սպանաւ Վասակ Պահլաւունի հայրն Գրիգորի Մագիստրոսի:

135. Ի հիւսիսոյ Յովհաննավանուց կայ Կարբի գիւղ, բնակեալ 'ի գաղթականէն Պայէզիտոյ 100 տամբք. են եւ 'ի սմա աւերակք յոլովք հնգեքումք եկեղեցեօք: - Կիսաժամաւ յարեւմտից Կարբոյ կայ Ուշի գիւղ, ուր եդն Ս. Մեսրովպ զնշխարս սրբոյն Սարգսի զօրավարի, եւ անուանի ուխտ եղեւ, որում առաջնորդ կայր 'ի կէս ԺԷ դարու Ոսկան վարդապետ տպագրիչ. այժմ ծածկեալ կան նշխարքն փլածով եկեղեցւոյն յամին 1827 'ի սասանութենէ մեծէ. կանգուն կայ գաւիթն նորոգեալ յամին 1264:
       Ի հիւսիսոյ Կարբոյ առ խորաձորով Քասաղայ կան եկեղեցիք հնացեալք Սաղմոսավանից կամ Ս. Սիոնի, այլ վանքն աւերեալ են իսպառ: Յերեսս խորաձորոյ գետոյն հատեալ են քարանձաւք դժուարամուտք յոյժ, տեղիք ապաւինի եւ պահպանութեան գանձուց, որպէս ասի: - Միւս եւս մենաստան անուանի է յԵղիվարդ գեղջ յելից Կարբոյ եւ Մուղնոյ ընդ մէջ Քասաղայ եւ Հրազդանայ. աստի էր Մովսէս Բ կաթողիկոս, որ հաստատեաց զՏումար եւ զթուական Հայոց յամի Փրկչին 552. նշանաւոր է եկեղեցի գեղջս եռայարկ, կամ երեք եկեղեցիք մի զմիով. մենաստանն քայքայեալ կիսաժամաւ հեռի կայ 'ի հարաւային ոտս լերինն Արայի, եւ հոյակապ ութանկիւնի բոլորակ եկեղեցին շինեալ 'ի Գրիգորէ Մամիկոնոյ յԷ դարու, որոյ գմբէթն անսիւն անկեալ է կիսով չափ: Դաշտավայր է զգիւղիւն, յորում ահեղ եւ զարմանալի պատերազմունք մղեցան, նախ Արայի եւ Շամիրամայ իբր 3850 ամօք յառաջ քան զմեզ. եւ յետ 2600 ամաց 'ի սկիզբն Է դարու` յունական զօրացն Փոկասայ կայսեր ընդ Պարսից. եւ դարձեալ զկնի 1100 եւ աւելի ամաց` Թահմազայ կամ Նատըր շահի ընդ Օսմանեանց: - Ի հարաւակողմն Էջմիածնայ գեօղ անուանի է Զէյվա, 'ի մտից Մեծամօրի, 60 հայաբնակ տամբք:

136. Բ. ՍՈՒՐՄԱՌԻ կամ ՍԻՒՐՄԷԼԻՒ գաւառ 'ի հարաւոյ Երասխայ կայ եւ Սարտարապատու, եւ յայլոց կողմանց սահմանս ունի զՕսմանեանն եւ զպարսիկ Հայաստան . արեւմտեան մասն է ՃԱԿԱՏՔ գաւառ, յորում են Բարդող լերինք Թաքալթու եւ Քէօրօղլու կոչեցեալք յայլազգեաց, 8980՛ բարձր, եւ 'ի հարաւոյ Սինէկ տաղ անջրպետ Պայէզիտոյ. իսկ արեւելեանն մասն ՄԱՍԵԱՑ ՈՏՆ է: Արեւմտեանն մասն ՏԱՐԱՔԷՆՏ կոչի, յելից Կաղզուանայ, եւ բնակեալ է 'ի Թաթարաց 28 գիւղից. միջակողմն բուն ՍԻՒՐՄԷԼԻՒ, յորում են գեօղք 50, եւ բազմաբնակք հայութեամբ, զի են 'ի նոսա իբրեւ 9000 ոգիք: Գլխաւոր շինիցն են, յարեւմտակողմնն` ԿՈՂԲ կամ ՔՈՒԼՓ աւան , հայրենիք Եզնկայ թարգմանչի յստակաբան իմաստասիրի, յարեւելեան հիւսիսային ստորոտս Բարդող լերին, 'ի ձեւ շրջաթատեր կաւակերտ տամբք եւ աշտարակօք, 'ի խաղս Վարդամարգ վտակի, բնակեալ 'ի 180 հայ գերդաստանաց, յերի աւերակաց հնոյ քաղաքաւանին. ուր մնացուածք կճեայ եկեղեցեաց եւ բնակարանաց, որք առ Հերակլիւ կայսերբ եւ Եզրիւ կաթուղիկոսիւ թուին շինեալք. սմա շնորհեալ էր կայսրն զանուանի Աղահանս Կողբայ, որ եւ Աղտք. եւ է լեառն աղի 'ի սնարս Բարդողի յելից կուսէ աւանին երկայնեալ 'ի Չնչաւատ գիւղ. երեք կարգք են խաւ 'ի խաւոյ աղից, անջրպետեալք ազգ ազգ եւ գոյնագոյն կաւաքարօք. հոսանք Վարդամարգայ եւ խլրտմունք երկրի զկէս լերինն փորացուցեալ են եւ հովիտ յարդարեալ, եւ մասն մի հատեալ է յանձաւս անձաւս յաղահատիցն, զոր եւ յաւուրց անտի նահապետին Նոյի ասեն սկսեալ փորել. գլխաւոր գոգ աղահանիցն ձգի 150 ոտս ընդ երկայնն: Հայոց ումեմն յանձնեալ է Ռուսաց տէրութեան զաղահանքս եւ առնու բաժ 50, 000 ֆրանգաց, ամի ամի հատանի աղ բաւական 'ի պէտս 550, 000 մարդկան: Գոյ եւ լճակ մի աղի առ Դաշ-պուռուն գիւղիւ յոտս ոստոյ միոյ Արարատայ յորում բնակեն 75 տուն Հայք: - Յելից Կողբայ կայ Սուրմալու գեօղ, եւ 'ի հիւսիսոյ նորա յանկեան խառնրդոց Չնչաւատայ յԵրասխ` յ՛2850՛ բարձու` Գարաքալէ աւերակ հնոյ քաղաքի կամ աւանի, ամրացելոյ հզօր պարսպօք եւ քարաժեռիւք. են առ նովաւ մեծամեծ գերեզմանք յոլովք Հայոց եւ Թաթարաց: Միւս եւ նշանաւոր տեղի աւերակաց է Ամարադ գեօղ առ նովին ափամբ գետոյն հեռագոյն կիսօրէիւ: Ի հարաւոյ սորին եւ 'ի մտից Դաշտապուռուն լերին կայ Իկտիր կամ Իղտիր գեօղ մեծ 130 գերդաստանօք:

137. Ի հարաւակողմն արեւելից գաւառին Սուրմառոյ, միջասահման բաժնի երիցն ինքնակալութեանց` ընդ որս այժմ բաժանեալ է աշխարհս Հայոց, ամբառնան յաւերժական արձանք երկրի տիեզերահռչակ ԼԵՐԻՆՔՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ, յանուն մեծի դաշտին (յորոյ հարաւակողման կան ), եւ գլխաւորի աշխարհաց կամ նահանգաց երկրիս Հայոց` Այրարատայ, եւ սա յանուն Արայի Գեղեցկի, ըստ հնապատում աւանդութեանց ազգիս. յիշեն եւ Ս. Գիրք զլերինս Արարադայ 'ի սկզբան անդ պատմութեան ազանց, 'ի ձեռն Մովսիսի մարգարէի, իբր չորիւք եւեթ դարուք յետ Արայի կացելոյ, եւ 'ի նոսին վկայեն զնիստ տապանին: Բնիկ անուն լերանցս` առ տեղացիսն պահի առ Հայս, ՄԱՍԻՔ կոչեցեալ եւ Լերինք Մասեաց, եւ յաճախ եւս Մասիս զբարձրագոյն կատարն իմանալով. եւ զայս` յանուն Ամասիայ նահապետի նախահաւուն Արայի ասեն կոչեալ, (որ եւ շինեաց յարեւմտից հիւսիսոյ լերինն զՓառախոտ եւ զՑոլակերտ աւանս ), եւ կամ Մարսակայ ընդոծնի Աբրահամու հատուածելոյ յԻսահակայ 'ի Հայս, ըստ այլոց պատմչի: Կոչի եւ այլ պէսպէս մակադրական անուամբք, Ազատ, Աւագ, Թուխ, Մթին, Սեաւ լեառն, եւ 'ի ռամկաց Մութ աշխարհ, լեառն Նոյի 'ի Պարսից, եւ Աղըռ կամ Ահըռ տաղ 'ի Թուրքաց: Անուանի 'ի սկզբանցն եւ այսր, վասն տապանին 'ի նմա հանգստեան, եւ երկրորդ խանձարուրք մարդկութեանս լինելով, յոր սակս եւ արդարապէս կարգի ընդ սրբազան տեղիս, եւ ուխտագնացութեամբ պատուեալ է անդստին 'ի վաղժամանակաց հեթանոսութեան եւ 'ի դարս քրիստոնէութեան. եւ բազում առասպելս եւ զրոյցս յօդեալ է զնմանէ 'ի իպասանիցն Հայոց դիցապաշտից. նշանաւոր է եւ վասն բարձրութեանն, զի յետ կովկասեանն Էլպուրզայ առաջին է բարձրութեամբ 'ի լերինս արեւմտեան Ասիոյ, ունելով յերեսաց Սեաւ ծովու 'ի վեր 16254՛. եւ եւս առաւել վասն բարձրադիտակ կերպարանացն շեղջաձեւ ամբարձմամբն, որպէս յարեւմտեան հարաւային կողմանց` յերեսաց դաշտին Երասխայ վերամբառնայ ոտս ոչ պակաս քան զ՛ 13500, ահեղ իմն եւ գերահրաշ տեսլեամբ, զոր գրեաթէ չիք այլուրեք տեսանել, ոչ 'ի Կովկաս եւ ոչ 'ի հսկայսն երկրի 'ի լերինս Հնդկաց եւ Անդեայց Ամերիկոյ. այսպէս եւ ըստ հեռուստ վայրաց 'ի տես գալոյ` ըստ ոմանց գրեաթէ զամենեքումք գլէ, հաւասարելով յայսմ վայրագունին լերանց Հիմալայայ, նշմարեալ յափանց Կազբիականին 'ի բացէ 200 եւ աւելի մղոնաց: Երրորդ անգամ, զարմանալի եւ բնութեամբն, այսինքն է կազմուածովն, գոլով միաստանի որձաքար պորփիւր ցցուեալ յերկրի, եւ հրաբուխ ահաւոր շիջեալ 'ի հազարաց ամաց, այլ ոչ իսպառ դադարեալ. հիւսիսային ստորոտքն երկայնեալ տարածին 'ի դաշտն Երասխայ, խորոփեօք եւ քարակարկառ կոհակօք, արեւելակողմն խճախառն եւ աւազուտ, ըստ հարաւոյ կուսէ անձուկ լեռնադաշտակաւ կցեալ ընդ այլում լերին որ Փոքր Մասիս կոչի, եւ երրորդ է բարձրութեամբ 'ի չափեալ կատարս լերանցն Հայոց, ունելով 12284՛, իսկ արեւմտեան ոտքն 'ի լերինս մանունս յանդին: Ի հասարակի ստորին կողմանքն աւազուտք եւ առապարք են, միջավայրքն բուսաբեր եւ քարուտ, եւ քարինքն յաճախակի լաւա, պորփիւր, բուցցոլեան հող, աւազ եւ աղ ինչ. այլ բազում ուրեք անհեդեդք եւ խառն 'ի խուռն իմն կառուցեալք, 'ի մեծ եւ 'ի բուռն ցնցմանց երկրի կերպարանեալք. եւ վերնակողմն յ՛ 12000 ոտից եւ 'ի վեր համակ ձիւնապատ է 4000ոտնեայ վերարկուաւ անլուծանելի սառամանեաց. եւ 'ի քղանցից անտի սառամանեացն 'ի հիւսիսոյ կուսէ ցգեօղն Արկուռի` պատառեալ է լեառնն 6000 ոստ ընդ խոնարհ. 'ի վաղնջուց ուրեմն հրաբուխ վերաշնչմանց, զոր յիշէ եւ մերս 'ի իպահայր Մովսէս Խորոնեցի, եւ Վիհ Մասեաց կոչէր կամ Փլածն մեծ, յորում արգելեալ ասէին 'ի իպասանքն Հայոց զԱրտաւազդ արքայ եւ 'ի Քաջաց պահեալ, զի մի՛ ելեալ եւ աշխարհի աւեր եւ վախճան հասուսցէ. ընդ այն խաղային ուղխք 'ի հալից ձեանց: Ի կուշտ մի քարակոհակ 'ի հին շինեալ էր մենաստանն Ս. Յակոբ, 'ի տեղւոջ դադարման Մծբնեցւոց հայրապետին` յելանել իւրում 'ի խնդիր փայտից նոյեան տապանին, ըստ ազգիս մերոյ աւանդութեան, մենաստան փոքր եւ պարտեզ. եւ 'ի վերայ լուսաղբիւր ջնջիչ մարախոյ յ՛7620՛ բարձրութեան: Ստորեւ քան զսա կայր Ակոռի կամ Արկուռի գիւղ 'ի 5982՛ բարձու, 'ի տեղւոջ այգւոյն տնկելոյ 'ի Նոյայ, ըստ աւանդութեան, առ որոյ յիշատակէ տնկեալ դարմանէին այգիք ստորեւ 'ի 4013 բարձու. իսկ 'ի գեղջն բնակէին 300 տուն Հայոց, եւ ունէին եկեղեցի հին եւ գերեզմանատեղի հազարամեայ արձանագրովք, ցամ տեառն 1840. յորում 'ի քսաներորդի աւուր ամսեան յունիսի` սասանութիւն մեծ եղեւ 'ի դաշտին եւ 'ի լերինս Արարատայ, որ եւ ընդհատ եւ նուազ ժաժիւք տեւեաց աւելի քան զերկու ամիս, կենդրոն ցնցմանց ունելով զբարձրն Մասիս. որոյ յետ բազում դարուց 'ի յուշ իմն բերեալ զնախկին հրամուղ եռանդնն, ահեղ որոտմամբ եւ վերապատառմամբ արձակեաց բոցախառն ծուխ սեաւ. եւ մեծապէս շարժեալ դղրդեցաւ, ինքն եւ դաշտն առհասարակ եւ անդրագոյնք եւս սահմանք. եւ մինչդեռ բազում ուրեք երկիրն խորխոլեալ պատառէր, եւ շինուածք տապալեալ կործանէին, եւ գետն Երասխ օժանդակօք իւրովք ալէկոծեալ ընդ հուն վազէր եւ տեղափոխէր. վէմ մի կարմրագոյն բլրահասակ փրթուցեալ 'ի բարձանց լերինն, եւ թափ ընդ թափ հոլովեալ ձուլեալ ընդ քարինս եւ ընդ սառոյցս` գահավիժեալ անկանէր կիսով յորկորս 'ի հին մեծի, եւ կիսով խոնարհագոյն եւս թաւալ առեալ` զմասն մի վանաց Ս. Յակովբայ եւ զնորին աղբեր հարեալ` կորզեալ արկանէր 'ի վերայ գեղջն Ակոռւոյ, եւ նոքիմբք զգիւղն կործանեալ աւերէր ջնջէր հետախաղաղ առնէր. տամբք եւ ընտանեօք եւ ստացուածովք կորուսեալ զտեղին, եւ զառ ստորեւ նորին տաւաղեալ 'ի րանաբնակ Քուրդս, յորոց սակաւք ոմանք կարացին անձնապուրծ լինել. եւ ծուխ հրախառն փոթորկեալ զհետ մեծի թաւալոցին` ճարակեաց թխացոյց զմնացուածս շինին եւ ծառաստանին, եւ ծածկեաց տգեղծ աւերածովք. որք յետ ամսօրեայ աւուրց ('ի 24 յուլիսի ) քայքայեալք սորսորեցան իջին 'ի խոնարհ 'ի դաշտավայրսն, վարեալք 'ի հեղեղեալ քարանց զերծելոց եւ 'ի սկախառն հոսանաց կաւոյ եւ տղմոյ. յորոց դարձեալ ոչ սակաւ աւերմունք եղեն. եւ ցարդ նշմարին ողորմելի մնացուածք գեղջն եւ մենաստանին մասամբ 'ի տղմի խրեալք եւ մասամբ 'ի խառնակոյտս անկերպարանս, եւ մեծագոյն եւս մասամբ` անհետացեալք: Բայց առ յիշատակէ գեղջն հնոյ կանգնեցաւ Նորն Ակուռի 'ի ստորոտս լերինն, եւ բնակեցաւ 'ի Հայոց իբր 180 տանց: - Գագաթն լերինն 'ի հանդարտութեան օդոց` մառախլապատ տեսանի , իսկ 'ի շնչել 'ի նմա հողմոց` պարզ եւ սպիտակափառ եւ պաղպաջուն փայլէ 'ի սեմահայեաց. բայց եւ հողմքն եւ մառախուղք, եւ սառնամանիք նորին եւ ապալեր ուղղաբերձ կողք եւ աւազն սահագնաց, եւ ամարանի հեղեղք ձիւնահալ հոսանաց, եւ փրթածք հիւսոյ, դժուարինս եւ վտանգաւորս գործեն զելս լերինն, եւ գրեաթէ անմատոյց` զսրբազան գագաթնն զասպնջական տապանին. յոր նախ առաջին առ մեօք յամին 1829 յիններորդում աւուր ամսեան հոկտեմբերի ել գիտուն բնախոյզն Բարրոդ Գերմանացի ընդ Ֆէոտորովի չափաբերի եւ այլոց ոմանց, եւ ետես բլուրս երիս սառամանեաց 'ի վերոյ քան զպատառածն մեծ, եւ 'ի գագաթան տեղւոջն տափարակ իբր 200 քայլիւ շրջապատաւ, ուստի երեւէին համօրէն Այրարատ եւ կողմանք Սիւնեաց. անդ կանգնեաց խաչ փոքր, եւ խաչ մեծ 'ի ստորեւ` յառաջին ելսն. յետ նորա ելին եւ այլ բնագէտք 'ի զանազան նուագս եւ հաւաստեալ ստուգեցին զքննութիւնս Բարրոդեանց: - Փոքրն Մասիս որ կոնաձեւ եւս քան զԱւագն ամբառնայ ց՛9560՛ յերեսաց դաշտին Երասխայ, յամարան զերծան 'ի ձեանց, եւ դիւրելանելի է, թէպէտ եւ աւազուտ եւ սա. 'ի գագաթանն ունի լճակ ըստ օրինի հրաբխաց, եւ եզերքն քարախիթք. իսկ 'ի տեղւոջ տափարակի վէմք մեծամեծք թաւալեալք կան, զորս Օղուզի կամ Հսկայից գերեզմանս ասեն լինել: Ի լեռնադաշտի կցուածոյ կրկին լերանցն կարծի յոմանց նիստ տապանին: Ի հարաւոյ կուսէ խառնին ոստք Մասեաց ընդ լերինս Պայէզիտոյ, յարեւմտից ընդ լերինսն որ սահման հատանեն ընդ գաւառս Պայէզիտոյ եւ Սուրմառոյ, եւ երթեալ կցին ընդ Բարդողայ. համօրէն լեռնադաշտակք բերեն զհրաբուխ երկրի կերպարանս, սպնգաքարիւք եւ լաւաքարիւք, որք յաճախագոյն եւս գտանին 'ի հիւսիսային կողս լերինն, մանաւանդ առ ակամբք Սեաւ ջրոյն ուր եւ մօրավայրք են, եւ բազմութիւն ջրասէր հաւուց: Հաւուցս վայրենեաց եւ որսականաց առատութիւն է եւ 'ի ստորոտս լերինն, ուր եւ որսան բազայիւք. իսկ չորքոտանիք չեն առատ 'ի Մասիս, 'ի գազանաց` երեւի երբեմն եւ յովազ. նուազեալ է եւ բուսաբերութեամբ. ծառք սակաւք են 'ի նմա եւ գտանին ցբարձրութիւն 7800-8000 ոտից. անտի եւ 'ի վեր ալպեան բոյսք որք ժամանեն ց՛12000՛, եւ ազգք ինչ ց՛13000՛: Առ ակամբք գետոյդ յիշելոյ 'ի սահմանս Արկուռոյ` ելեալ Արտաւազդն արքայի յորս կընճից եւ ցռուց` խարդաւանեցաւ 'ի վիհն. լեռնակոհակն այն կոչէր առ հինսն Գինոյ լեառն կամ Բլուր եւ գետն Գինէգոյն, թուի թէ 'ի յիշատակ գինւոյն Նոյի: - Ի հիւսիսային Մասեաց ոտին կան գեօղքն Սիրպաղան, Արալըխ, Հասանապատ, եւ այլն:

138. Գ. ԶԷՆԿԻ-ՊԱԶԱՐ գաւառ փոքր, այլ նշանաւոր` զմայրաքաղաքն նահանգին Հայոց յինքեան ունելով. կայ յելից Երասխայ հանդէպ Մասեաց Ոտին եւ Սեաւ ջրոյ, 'ի հիւսիսոյ ունի զդաշտն Վաղարշապատու եւ զգաւառն Կէօք-չայ, յարեւելից զլերինս Գեղամայ, 'ի հարաւոյ զՇարուր գաւառ. եւ այսպէս կոչի յանուն Զէնկի գետոյ, որ է Հրազդան ըստ նախնեաց, եւ է ԿՈՏԱՅՔ գաւառ հին. հարաւակողմն գաւառիս կոչի ԳԱՌՆԻ-ՊԱԶԱՐ յանուն Գառնոյ գեղջ, որ եւ մասն է Գեղարքունի գաւառի Սիւնեաց. հիւսիսակողմն ԳԸՐՔ-ՊՈՒԼԱԳ, վասն բազում աղբերցն ականց որ 'ի լերանց Գեղամայ իջեալ` առու գործեն եւ խաղան յելից Երեւանայ: Միանգամայն 100 գեօղք են երեցուն վիճակացս. յորոց 'ի ծայր արեւմտից հիւսիսոյ կայ մայրաքաղաքն ԵՐԵՒԱՆ յահեկէ Հրազդանայ. աւան էր 'ի հնումն հին, այլ շինողն անյայտ. յԸ դարէ եւ այսր անկեալ ընդ իշխանութեամբ Հագարացւոց, Պարսից եւ Օսմանեանց, եւ իշխանանիստ լեալ, 'ի դարէ հետէ կայր 'ի ձեռս Պարսից` որոց իշխան 'ի սմա սարտար կոչէր, եւ յետին սարտարն բազում շինութիւնս արար 'ի սմա. Ռուսք նուաճեցին յամին 1827, 'ի ձեռն Բասգեւիչի որ եւ կոչեցաւ Երեւանեան. յամին 1841 կարգեցին մայրաքաղաք կուսակալութեան համօրէն Հայկական Նահանգի, նորոգեալ զամրոցն որ 'ի հարաւակողմն քաղաքին, ուր եւ դղեակ կուսակալին` երբեմն սարտարին Երեւանայ, եւ ապարանք աւագ որերոյ, եւ կամուրջ 'ի վերայ գետոյն : Բայց քաղաքն գծուծ է տեսլեամբ, եւ մասամբ հողակերտ. հինգ. հինգ թաղք են նորա եւ վեցերորդ Նոր-Թաղ շինեալ 'ի գաղթականէն Հայոց, յորում է հին եկեղեցին ստորերկրեայ մատրամբ շիրմի Ս. առաքելոյն Անանիայ, են եւ այլոց թաղից եկեղեցիք. եւ շուկայ մի մեծ աղիւսեայ կամարօք, եւ մզկիթ յախճապակազարդ, եւ վարժարան նոր վասն մանկտւոյ ամենայն աղգաց բնակաց քաղաքին, որ են 20, 000 ոգիք, յորս Հայք իբրեւ 6000, այլքն մահմետականք եւ Ռուսք: Ի Ձորագեղջ թաղի կայր աշտարակ մի հին եւ վայելուչ` բազմանկիւնի ձեւով, այլ այժմ կործանեալ է եւ տեղին յայգի փոխեալ, որպէս եւ մեծ մասն մի քաղաքին այգեստան եւ պարտեզք են. բայց կլիմայն խիստ է 'ի ձմերան եւ անհամբոյր յամարան (26): Ի հիւսիսոյ քաղաքին հանդէպ Կոնդ թաղի կայ Կոզեռն բլուր, եւ 'ի նմա մատուռն եւ տապան Յովհաննու Կոզռան, եւ Մովսիսի կաթուղիկոսի նորոգողին Էջմիածնայ, եւ գերեզմանք Հայոց: - Քանաքեռ գիւղ ժամաւ հեռի 'ի հիւսիսոյ քաղաքին` ասի շինեալ 'ի Քամայ եւ 'ի քեռէ նորա, բնակեալ է 'ի Հայոց, եւեն անդ աւերակք ինչ: - Ի Նորք գեղջ յելից քաղաքին են բրուտք, զի ելանէ անտի կաւ ընտիր: Ի հիւսիսոյ եւ յելից սոցա նշանաւոր տեղիք են Արամօնս կամ Արամուս եւ Ձագ գեօղք, յորս պայծառ եւ եկեղեցիք շինեցան յԸ դարու, եւ նշխարք նոցին մնան, նոյնպէս եւ Ձագավանից մենաստանք:

139. Յելից Երեւանայ տարածանի դաշտ ցստորոտս լերանց Գեղամայ, յորում բազում ճակատամարտք մղեալ են. 'ի հարաւոյ կուսէ ձգի դաշտն ցԵրասխ գետ, եւ 'ի մասին աստ են աւերակք երկուց անուանի եւ մեծաց մայրաքաղաքաց Հայոց, Դունայ եւ Արտաշատայ: ԴՈՒԻՆ յելից հարաւոյ կայ Երեւանայ իբր հինգ ժամաւ հեռի, 'ի ձախմէ Ազատ գետոյ (Գառնոյ ), այժմ գեօղ մի անշուք է առ տեղեաւն համանուն քաղաքին մեծի, որոյ աւերակք կան 'ի մտից նորա 'ի կաւուտ բլրի, ուր շինեցաւն 'ի Խոսրովայ յորդւոյն Տրդատայ, եւ պարսկական ձայնիւ Դուին կոչեցաւ ըստ պատմչին մերոյ` որ է Բլուր , եւ անուանեցաւ ՈՍՏԱՆ ՀԱՅՈՑ, զի անդ փոխեցան արքունիքն յԱրտաշատայ, եւ 'ի բարձման Արշակունեաց` եղեւ աթոռ կաթողիկոսին եւ ամրացուցաւ 'ի Հայոց, որք եւ շինեցին 'ի նմա եկեղեցի յանուն սրբոյ Լուսաւորչին, զոր հոյակապ եւս կառոյց Սմբատ Բագրատունի առ Մօրկաւ կայսերբ. 'ի Զ եւ յԷ դարու չորիցս ժողովք եղեն ուխտի եկեղեցւոյն Հայոց 'ի Դուին. բայց ամրութիւնք քաղաքին քայքայեալք` 'ի կայսերացն Յունաց` նորոգեցան 'ի բռնանալ Հագարացւոց 'ի Հայս յԸ դարու, եւ մայրաքաղաք աշխարհին համարեցաւ. անդ նահատակեցան Ս. Դաւիթ Դունեցի եւ Յիզիբուզտ: Բագրատունիք յետոյ ուրեմն զբռամբ ածին զքաղաքն, այլ յելս Թ դարու 'ի մեծէ սասանութենէ կործանեալ եւ կորուսեալ ոգիս 70, 000, իսպառ աւերակ մնայ, եւ երեւին արդ դերբուկք կաւակերտ տանց եւ պարսպաց : - Ի մտից հարաւոյ Դունայ մերձ յԵրասխ եւ յԱզատ գետ կայ ԱՐՏԱՇԱՏ առ Արտաշիր գիւղիւ, որ յառաջ քան զամս 2000 եւ աւելի, յորժամ շինեցաւն (յԱրտաշիասայ նախարարէ Հայոց ընդվզելոյ 'ի Սելեւկիացւոց, թելադրութեամբ գոռ զօրավարին Աննիբաղայ Կարքեդոնացւոյ ), յերից կողմանց պատեալ լինէր յԱզատ գետոյ եւ յԵրասխայ, որոյ այժմ փոխեալ է զընթացսն. քանզի յառաջն խաղայր ընդ հիւսիսի եւ քերէր զքաղաքաւն, եւ գետն Մեծամօրի յարեւմտից Քասաղաւ հանդերձ ցայս վայր ձգեալ խառնէր յԵրասխ. եւ 'ի վերայ նորա արկեալ էր Տափերական կամուրջն, ընդ որ գահավիժեալ սպանաւ հայր Լուսաւորչին Անակ` սպանիչն Խոսրովայ Մեծի. դարս իբրեւ վեց մայրաքաղաք եղեւ Հայոց, այլ ոչ յար 'ի նմա նստէին թագաւորք. Կորբուղոն զօրավար Ներոնի կայսեր պաշարեալ էառ զքաղաքս եւ աւերեաց, եւ ապա վերստին շինեալ կոչեցաւ Ներոնիա, նորոգեցաւ յԱրտաշիսէ Բ, յաւելուածով մեհենեաց, զորս քանդեաց Ս. Գրիգոր. Շապուհ Բ եւ Յազկերտ թագաւորք Պարսից աւերեցին զքաղաքն, այլ Մամիկոնեանք վերստին նորոգեցին, եւ անդ առ Վարդանայ խմբեցաւ ժողովն Արտաշատու. բայց յետ սակաւուց թուի լքեալ տեղւոյն 'ի պայծառանալ Դունայ, եւ ընդ նմին կործանեալ սասանութեամբ: Այժմ հիմնայատակ երեւին ընդարձակ փլածքն, համակ աղիւսաշէն, հետք կրկին պարսպաց եւ միջնաբերդի 'ի հիւսիսոյ կուսէ խրամով զատուցելոյ. 'ի հարաւոյ կողմանէ ամբառնան տասնիւ չափ հողաբլուրք դամբանականք, եւ բեկորք սափորոց 'ի նոսա, դեղին եւ կանաչ ապիկով բռածոյ դրուագեալք: Խրամքն այժմ յածուս բրնձոյ փոխեալք են եւ հրապարակքն յանդաստանս, եւ յաւերակացն միջի կայ գեօղն Արտաշիր սակաւ տամբք: Ի հարաւոյ յեզեր Երասխայ կայ Խոր Վիրապն Արտաշատու, ուր զամս երեքտասան տքնեցաւ Ս. Գրիգոր, եւ այժմ մատուռն շինեալ կայ 'ի վերայ գբոյն, որոյ խորութիւն է 25-30՛. եւ շրջապատն անձուկ յոյժ իբրեւ 15 կամ 20՛, որմ ածեալ գմբեթաձեւ 'ի ներքուստ եւ սեղան փոքրիկ 'ի ներքոյ սեղանոյ մատրանն, յորոյ կողաց են մուտքն կամ էջք 'ի գուբ անդր 'ի ներքոյ մատրանն. եկեղեցին հոյակապ շինեալ անդ 'ի Ներսիսէ Գէ, բնաջինջ լեալ է. առ երի ամբառնայ արդ 'ի գագաթան բլրի 'ի հիւսիսոյ վիրապին 'ի վայելչադիտակ վայրի` մենաստան քարաշէն եւ եկեղեցի մեծ 'ի կարմրագոյն քարանց նորոգ շինեալ 'ի Դաւթէ վարդապետէ յԺԷ դարու. անդ կարծին թաղեալ Ներսէս Գ, եւ Վարդան Բարձրբերդցի, սակաւք յոյժ են միաբանքն կամ վանապահք: Մերձ նմին 'ի քարաժեռս են երկու դրոշմածք խաչի, զոր ասեն առաքելոցն Բարթողիմեայ եւ Յուդայի փորեալ` առ յիշատակէ հանդիպմանն իւրեանց անդ: Յերի Արտաշատայ 'ի մտից կուսէ զճանապարհայն կայր Երազմոյն մեհեան Տիր դից Հայոց, որ էր (Հերմէս ) դպրութեանց խնամարկու եւ երազացոյց: - Յարեւմտեան սահմանիս եւ Մասեաց ոտին եւ Վաղարշապատու դաշտին` լինի անուանի Որդանն կարմիր 'ի վերոյ սիզոյ միոյ, յորմէ ժողովեալ առաքեն 'ի Ռուսաստան:

140. Իբրեւ չորիւք եւ կիսով ժամաւ հեռի յԵրեւանայ 'ի հարաւոյ արեւելից նորա, կայ հին քաղաքագեօղն Գառնի, պանծալի հնութեամբն եւ դաստակերտիւ մեծի արքային Տրդատայ, յոստ մի հարաւոյ բուն լերին Գեղամայ կամ Գեղայ, որք 'ի ռամկաց Ալաչիչէկ անուանին: Ահաւոր ընծային կերպարանք վայրացն բուռն հրաբղխից զօրութեամբ այլակերպեալք, խորք խոխոմաձիգք եւ անձաւք քարայրից բացեալ բազում ուրեք, յորոց միջոյ դնդնչելով 'ի Գեղ լեռնէ բղխեալ իջանէ Ազատ գետ, որ եւ Գառնոյ վտակ, 'ի բարձանց 4-500 ոտից ընդ ահագին կոշկոռս գահավիժեալ 'ի խորաձորս լեռնահովտաց: Ոչ այսքան անհարթ էր տեսիլ վայրացն յառաջ քան զամս չորեքհազար յորժամ հայկազնեանն Գեղամ նահապետ շինեաց անդ 'ի ձորակի միում զԳեղամէ դաստակերտ, զոր թոռն նորա Գառնիկ` յիւր անուն Գառնի անուանակոչեաց. եւ եղեւ այն գիւղաքաղաք բարգաւաճ մինչեւ յաւուրս Տրդատայ մեծի « որ յառաջնում քառորդի Դ դարու շինեաց անդ ամրոց «որձաքար եւ կոփածոյ վիմօք, երկաթագամ եւ կապարով մածուցեալ, որպէս ասէ Խորոնեցին. յորում շինեալ եւ տուն հովանոց, մահարձանօք, սքանչելի դրօշուածովք բարձր քանդակաւ. 'ի համար քեռ իւրոյ Խոսրովիդխտոյ . եւ գրեալ 'ի նմա զյիշատակ իւր հելլենացի գրով ». զսա յետինքն կոչեցին ՍԱՐԱՒՈՅԹ ՏՐԴԱՏԱՅ, եւ ցարդ կոչի Թաղտ Տրդատայ: Շէն էր տակաւին եւ առ Շահաբասաւ, եւ բնակիչք նորա հարին զասպատակս նորա, այլ ապա գերի վարեցան : Ի մեծի սասանութեան Երեւանայ յամին 1679՛, 'ի սպառ կործանեցաւ եւ անբնակ եղեւ Գառնի, եւ «անկաւ զարմանալի Թաղտն Տրդատայ », որպէս ասեն ժամանակագիրք: Երեւին ցարդ 'ի պազալտեան գահաւանդի ուրեմն, որ խոնարհի 'ի հովիտն յարեւմտից վտակին Գառնւոյ աւերակք դղեկին քառակուսւոյ, իբր հարիւր կանգուն յերկայնութիւն 'ի հարաւոյ ընդ հիւսիս եւ հարիւր եւ քսան յելից ընդ մուտս. ճակատն զառ 'ի վայր 'ի ջուրն հայի, իսկ երկոքին կողմանքն ամուրք 'ի բնէ` ամրագոյն եւս գործեալ են փորալից պարսպօք որ 'ի գորշագոյն լաւայէ, ճարտարագործ յոյժ. իսկ յետուստ կողմն` ամրացեալ է յարուեստէ: Երեւին տեղիք աշտարակացն որք ամբառնային պազալդեան սեամբք` 'ի վերայ կոհակաց ժայռից, որոց բեկորք ցրուեալ են յերեսս ձորահովտին խառն ընդ բնական փրթուածոց քարանց. հնգանկիւնի տեսանի ձեւ սեանցն, եւ որակ քարին խիտ եւ սեւագոյն. եւ բնութեան ինքնին իբրեւ 'ի նախանձ մտեալ ընդ արուեստի` ձեւակերպեալ է անդ սիւնս իմն անհեդեդս եւ պատուարս անձեռագործս` կարգ ըստ կարգէ: Հիւսիսային կողմնն կիսաբոլոր ընծայէ պատուար աշտարակազարդ, եւ յանգին եղջերքն յարեւելս եւ յարեւմուտս. մի միայն մուտք նշմարին առ արեւելեան աշտարակաւ, խաչաձեւ նշանօք դրուագեալ: Իսկ զմէջ պարսպացն դերբուկք եւեթ ունին խառն 'ի խուռն մասանց շինուածոց, սեանց խարսխաց եւ քուոց. ընդ որս եւ Հովանոցն այն զարմանալի, եւ արժանի ձեռակերտ քաջին թագաւորի եւ առաքինի սիրոյն արձան. որ թէպէտ եւ սասանութեամբ երկրի տապալեալ է, այլ տակաւին մասանցն ամբողջ կալով 'ի գետնի` 'ի ձեռն նկարահանի արուեստագիի ընծայէ զպատկերս զայս ճակատու դիմին . որոյ քառակուսի է ձեւ հաւասար չափով իբր 34 ոտք առ կողմն, եւ ձեղունն գմբեթաւ աւարտեալ. ութ ոտնաչափ բարձր է յատակն քան զհրաբղխի գետինն յոր հիմնեալ է. երեսք նորա հային 'ի դուռն դղեկին. զճակատն վսեմաշուք բառնան սիւնք վեց յոնիականք, կատարեալ դեղով եւ պարզութեամբ ըստ հին ոճոյն, 22 եւ կէս ոտն 'ի բարձրութիւն հանդերձ վերնաքուովն, 25 բթաչափ շրջապատութեամբ. տակաւին ողջ կան քիւքն մանր դրուագօք, տերեւազարդիւք եւ հերապանծ առիւծագլխովք. բազմութիւն ջախջախեալ սեանցն եւ խոյակացն տան կարծել թէ եւ համօրէն կողմանքն սիւնազարդք էին. եւ յայտնապէս իսկ տեսանի այս 'ի յետին կողմնն որ հայի 'ի քարագնաց հոսանս Ազատայ եւ սակաւ ինչ այլատարազ է քան զճակատն, մանաւանդ զարդքն ծաղկաձեւք: Նոյնպէս եւ անդաստակ տաճարին հոծ եւ խիտ ունէր քանդակս եւ սիւնս. ստորին կողմանք տաճարին ոչ երեւեցուցանեն զարդս. այլ միայն սրբատաշ քարինս: Ի հիւսիսոյ եւ յարեւմտից հովանոցիս կան այլ աւերակք քարաշէնք, որ թուին բուն ապարանք Խոսրովիդխտոյ, այլ 'ի քարանց հեղեղատի կառուցեալ, պարզունակ ոճով: Շարտէն Գաղղիացի որ իբր երկու դարուք յառաջ ճանապարհորդեաց ետես 'ի Գառնի եւ աշտարակ մի նորանշան ձեւով, որ չերեւին արդ հետք. իսկ 'ի հիւսիսոյ դղեկին կան մնացուածք մարտկոցաձեւ շինուածոյ, մեծամեծ գունաք քարեղէնք նման հրաձիգ ռըմբաց, եւ հեռագոյն 'ի նմին կողման 'ի լեռնադաշտակի ուրեմն` աւերակք գիւղաքաղաքին Գառնոյ կարի ընդարձակք. որմք քարաշէն եւ տունք երկայնաշարք, եւ եկեղեցիք հինգ թուով, որոց ոճ շինուածոյ նման է եկեղեցեացն Էջմիածնայ. զմի յայնցանէ նորոգեալ այժմ բնակչաց տեղւոյն` կատարեն զսուրբ պաշտամունս. նշանաւոր է յայլսն մատուռն մի յանուն սրբոյ Կարապետին, յոյժ գեղեցիկ յօրինուածով, կիսափուլ կաթողիկէիւ, որոյ է պատկերդ հանդիպոյ: Համօրէն շրջավայրք Գառնւոյ լի են այսպիսի աւերակօք. 'ի սոցին սակի է եւ մնացուած բերդի միոյ 'ի քարաբլեր մերձ յակն Ազատայ, զոր ժողովուրդն` Գանձատուն Տրդատայ կոչէ:

141. Իբր ժամաւ եւ կիսով հեռի յարեւելից հիւսիսոյ Գառնւոյ 'ի ստորոտս անձաւախիտ լերին Գեղայ որ հայի 'ի ձորն Գառնւոյ` կայ 'ի գաւառին Կուտէից հռչակաւոր մենաստանն Այրիվանից կամ Գեղարդայ, շրջապատեալ լերամբք եւ քարաբլրովք ահաւորօք. թուի եւ սա դաստակերտ կամ ժամանակակից Տրդատայ շինիցն. քանզի եւ ոչ յետ բազմաց յայց ելին տեղւոյս Ս. Ներսէս եւ Ս. Սահակ` թէպէտ եւ 'ի յետնոց նորոգեալ տեղւոյն միայն հիմունք պարսպացն թուին հինք. հիւսիսային որմն կայ 'ի բարձու առապարի, եւ արեւմտեանն առ 'ի շեղ բարձրացեալ, իսկ այլք ցածունք են: Կրկին մուտք են վանացն, մի անձուկ ընդ արեւելս որ հայի 'ի գետակն կարկաջասահ, եւ միւս ըստ արեւմուտս լայն եւ խաչազարդ: Ի մենաստանի աստ են եօթն եկեղեցիք զարմանաշէնք` յորոց անուն Եօթն եկեղեցիս իսկ կոչեն ռամիկք զտեղին, եւ իբրեւ մի եկեղեցի միացեալ 40 խորանօք: Անդէն ընդ մտանել 'ի վանսն` ընդ առաջ լինի եկեղեցին մեծ կոփածոյիւք կառուցեալ համակ, եւ տրոհեալ 'ի տաճար եւ 'ի ժամատուն. տաճարն անսիւն բարձրանայ սրածայր կաթողիկէիւ. 'ի չորեսին անկիւնս նորին են մի մի աւանդատունք կրկնայարկք, սիւնազարդք կամ աղօթատեղիք. իսկ ժամատունն ընդարձակագոյն եւս է` յարկեալ 'ի վերայ չորից միաստանի հսկայաձեւ սեանց թանձր վերնախարսխօք, յորոց վերայ ամբառնայ կաթողիկէ քառակուսի իմն ձեւով, խորշխորշեայ փորածովք եւ լուսամտաւ մեծաւ, յորմէ միայն լոյս առնու եկեղեցին. կամարք ութ ձգեալ 'ի սեանցն ` յութ կամարաբաժինս տրոհեն. առ դրամբն որ 'ի ներքինն մուծանէ տաճար` կանգնեալ են աստի եւ անտի խաչվէմք մեծամեծք, կարի յոյժ ճարտար արուեստարկեալ. եւ համօրէն իսկ եկեղեցին քանդակեալ է խիտ եւ հոծ դրուագօք եւ արձանագրութեամբք, եւ գեղեցիկ օրինակ ընծայէ ճարտարապետութեան, թէպէտ եւ մանր մասունք նորա չեն քաջ զուգապատշաճք եւ նմանք միմեանց. 'ի վերայ միջնադրան անդ կայ արձանագրութիւն շինութեան յամին ՈԿԳ (1214): Հիւսիսային որմն եկեղեցւոյս է միապաղաղ վէմ յղկեալ` երեսք առապարին, եւ կրկին բարձր է քան զեկեղեցին, եւ վէմն զբնութիւն երկանաքարի ունի. 'ի նմա հատեալ փորեալ է մատրունս երիս որմնակիցս, եւ յերիցն վերայ միւս այլ ընդարձակագոյն. մուտք առաջնոյն են 'ի ժամատանէն, եւ է փոքր, իբրեւ ութ ոտք յերկայնութիւն եւ 'ի լայնութիւն հաւասար, ձեղունն գմբեթաւոր ամբառնայ, եւ 'ի հարաւոյ ունի զլուսամուտն բոլորշի. 20 ոտս բարձր 'ի յատակէն` հատեալ եւ գործեալ է բեմն եւ սեղանն 'ի նմին իսկ 'ի վիմէ. 'ի հիւսիսակողմն այսր մատրան կայ խորշ մի ութ ոտնաչափ, կրկին կամարօք զատուցեալ, ընդ որով կան գերեզմանք, եւ յորմնն ընդ կամարօքն` բարձր քանդակաւ փորեալ է վիթխարի գլուխ եղին մանեակ 'ի բերանի, յորմէ լուծք շղթայից արձակին եւ կապեն առիւծունս կրկին եւ արծուի թեւատարած սաւառնէ 'ի վերոյ նոցա` մագլցի ունելով զգառն. 'ի հարաւային որման կայ արձանագիր յիշատակի Պռոշայ մեծի իշխանի շինողի մատրանն. ծաղկաձեւք եւ խաչազարդք պճնեն զերես որմոցն: Համանման սմին են եւ Բ եւ Գ մատրունքն յարեւելից նորա, ունելով եւ սոցա զմուտսն 'ի մեծէ գաւթէն, առաւելեալք զարդուցն մասամբ. իսկ Դն որ 'ի վերայ սոցա կայ` ունի մուտս արտաքոյ յարեւմտեան հարաւոյ, 'ի նմին վիմէ, եւ է քառակուսի իբրեւ 20 ոտնաչափ առ կողմն. չորիս ունի սիւնս ստուարս եւ գեղեցիկս, յորոց կամարք ձգեալք ամբառնան գմբէթ սրաձեւ, յորում լուսամուտ բոլորշի, եւ աստի կարծի սկիզբն արարեալ փորուածոյ մատրանն եւ տակաւ 'ի վայր խաղացեալ որպէս 'ի բովս. կայ 'ի սմա բեմ եւ սեղան. 'ի վերնախարսխի միոյ 'ի սեանցն գրեալ է արձանագիր Պապաքայ որդւոյ Պռոշայ եւ կնոջ նորա Ռուզուքանայ, որ յամին 1288 ետուն զայն փորել. կան եւ այլ մատրունք փոքրկունք փորեալ 'ի բազում կողմանս քարալերինն. մասամբ վիմափորք են եւ սենեակք մենաստանին որ 'ի հարաւոյ եւ յելից եկեղեցեացն. 'ի տաճարի մեծի եկեղեցւոյն պահէր գեղարդն սուրբ` որ այժմս գանձեալ պահի յԷջմիածին: - Նըսր ոստիկան Արաբացի աւերեաց նախ զտեղիս այս յամին 923, եւ ապա սասանութիւնն 1679 ամին, եւ յետոյ Լեզկիք. եւ առ մեօք կրկին նորոգեալ յամին 1834, ոչ սակաւ անդրէն վտանգեցաւ եւ խախտեցաւ 'ի մեծէ սասանութենէն Արարատայ յամին 1840. սակաւք ոմանք 'ի ճգնաւորաց Սեւանայ պահեն այժմ զզարմանաշէն մենաստանս: - Որում նման եւ պայծառագոյն եւս էր Հայոց թառ կամ Հաւուց թառ` յարեւելից հարաւոյ սորա եւ յելից գետոյն, նորոգ շինեալ Ամենափրկիչ եկեղեցեաւն 'ի Գրիգորէ մագիստրոսէ`յամին 1013, որ նոյնպէս կործանեցաւ յամին 1679, եւ թէպէտ ձեռն արկին 'ի նորոգութիւն, այլ լքեալ մնաց: Մերձ երկոցուն սոցա 'ի նոյն լերինս էր եւ Աղջոց վանք ` առ յիշատակէ սրբոց Հռիփսիմեանց, հաստատեալ 'ի Լուսաւորչէն: Մերձ նմին թուի եւ Ողջաբերդ գիւղ, բնակեալ այժմ 'ի սակաւուց մահմետականաց, յորում անձաւախիտ քարայրք են վիմափորք, այլ ոչ է քննեալ տեղւոյս:

142. ՇԱՐՈՒՐ գաւառ 'ի հարաւոյ կայ Զէնկիպազարայ եւ յարեւելից Տարալաղըզայ, Երասխաւ սահմանեալ յարեւմտից կողմանէ, եւ Արբա գետով օժանդակաւ նորուն 'ի հարաւոյ. արեւելեան մասն նորա լեռնավայր է, արեւմտակողմն դաշտագետին, եւ մասնէ է գաւառացն Այրարատայ` ԴՈՒՆԱՑ ԴԱՇՏԻՆ եւ ՇԱՐՈՒՐԱՅ: Հիւսիսակողմնն կոչի ՎԷՏԻՊԱԶԱՐ, յանուն Վետէ վտակի` որ թափի յԵրասխ. ընդ մէջ նորա եւ Արբայի խաղայ այլ վտակ Չանախճի կոչեցեալ: Յերկոսին վիճակս գաւառիս 70 գեօղք են, յորոց բնակիչս` Հայք 3000 միայն, այլքն Թաթարք: Գլխաւորք 'ի գեօղեանն են Վետի, յորում 100 տուն Հայոց եւ 130 Թաթարաց: - Տէվէլի, 'ի սմա եւս 100 երդք Հայոց. - Սատարակ, 140 տամբք Թաթարաց եւ Պարսից: Ի բնիկն Շարուր գլխաւոր գեօղ է Պաշ-Նորաշէն իբր 100 հայ գերդաստանօք եւ 25 այլազգեօք, առ Արբայ գետով. - Եէնիճէ, Խանլըխլար, Վայխիր ? եւ այլն: Քաղաք կամ շէն նշանաւոր ոչ յիշատակի այժմ 'ի գաւառիս, այլ հարկ էր 'ի հնումն բարգաւաճ յոյժ լինել նմին, մերձ գոլով յՈստանն արքունի եւ աւագ լեառնն Մասիս. եւ թերեւս գտցին մնացուածք շինուածոց 'ի 40 եւ յաւելի գեօղսն ամայիս, արտաքոյ եօթանասնիցն բնակեցելոց:

143. ԿԷՕՔ-ՉԱՅ գաւառ ընդարձակ յարեւելից կայ չորիցն նախագրելոց, եւ բոլորի զծովակաւն Գեղամայ, տարածեալ ընդ հիւսիսի եւ ընդ հարաւ եւ ընդ արեւմուտս. հիւսիսակողմն ունի զԱՇՈՑՔ, զՆԻԳ եւ զԾԱՂԿՈՒՆԻՍ կամ ՎԱՐԱԺՆՈՒՆԻՍ գաւառս Այրարատայ, արեւմտակողմն զՄԱԶԱԶ, հարաւակողմն եւ արեւելեան անձուկ եզր զԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻ գաւառ Սիւնեաց. մասամբ Վայոց Ձորոյ: Զարդիս արեւմտեան հիւսիսային մասն գաւառիս ԱՊԱՐԱՆ կոչի, յորում 40 գեօղք են. մասն վիճակիս յայնկոյս Քասաղայ կայ ցԱրագած լեառն, հիւսիսային եւ միջին կողմն ՏԱՐԱՉԻՉԱԿ կոչի, որ թարգմանի Ծաղկունեաց Ձոր, եւ կոչի իսկ այսպէս 'ի յիշատակարանս. 'ի սմա 37 գեօղք են. հարաւակողմնն է բուն ԿԷՕՔ-ՉԱՅ, յորում 60 գեօղք հայաբնակք 9000 ոգւով: - Համօրէն գաւառն կոհակացեալ է լերամբք եւ ձորովք, եւ կենդրոն իմն թուի ահեղ հրաբխից, եւ 'ի նոցանէ գոգացեալ տաշտաձեւ Լիճն Սեւանայ, որ է Ծով Գեղամայ կամ Գեղաքունեաց ըստ նախնեաց, Կապոյտ ծով կոչեցեալ յայլազգեաց, Կէօքչայ կամ Կէօքճէ տէնիզ, եւ Տերէտիղիրին` 'ի Պարսից, այսինքն Գեղեցիկ ծով: Ի հիւսիսոյ նորա ձգին Էշէկ-մէյտան լերինք եւ անջրպետեն յելից կուսէ զնահանգն Գանձակայ. յարեւմտից կուսէ ամբառնան Իւլթէփէլէր (Երեքգագաթունք ) կոնաձեւք հրաբխիք, եւ Ահմանկան լերինք բարձունք, որ են Գեղամայ լերինք. 'ի մտից կուսէ նոցին` Քէօթանկ, եւ Հատիս` որ է Շամիրամայ լեառն հանդէպ լերինն Արայի. յարեւմտեանն հարաւակողմն` Նալ-թէփէ եւ Աք-տաղ որ են լերինք Գեղայ, եւ Աբդըլայ-սար` այսպէս կոչեցեալ յանուն սրբազանի ուրուք, եւ այլ գագաթունք բարձունք բիւր ոտնաչափ եւ աւելի. յարեւելից կուսէ Քունկուր, Քիլիսէլի, Տէլիքթէփէ, եւ այլն: Ի լերանց աստի 35 գետք եւ վտակք մանունք իջանեն 'ի ծովակն, կէսք առանձինն եւ կէսք յիրար անկեալ, որպիսիք են գետն Չիպուքլուի 'ի հիւսիսոյ, Գետիկ եւ Դրախտիկ 'ի հիւսիսոյ արեւելից. իսկ յարեւելից կուսէ վտակք մանունք իջանեն զի լերինքնհուպ կան 'ի ծովակն. 'ի հարաւոյ եւ յարեւմտից հզօրագոյնք իջանեն գետակք, որպէս Մազրու գետն` օժանդակեալ 'ի յոլովից վտակաց, գետն Մաքենոց, Շղուաքայ, Ձագայ, Կոթայ, Կողակագետ որ յԱբդըլայ սարէն իջանէ, եւ այլն: Իսկ 'ի ծովէն մի միայն առու ելանէ յարեւմտից հիւսիսոյ եւ հոսէ 'ի Հրազդան գետ, որոյ եւ թեւ մի համարի: Եւ է ծովակն 6000՛ բարձր յերեսաց Սեաւ ծովու, ունելով 40 մղոն ընդ երկայնն եւ 20 ընդ լայնն 'ի հարաւոյ կողմանէ, իսկ 'ի հիւսիսոյ 10 մղոն միայն, անձկագոյն եւս է 'ի միջակողմն` քարուտ սարաւանդից յառաջելով 'ի ծովն, ցածագունից յարեւմտից եւ բարձրագունից յարեւելից կուսէ. եւ համօրէն երեսացն տարածութիւն է 370 մղոն քառակուսի: Ջուրքն 'ի հասարակի բարեհամք են եւ քաղցր, բաց յափանցն ուստեք, յոր խառնեալ է հրաբուխ լերանց արգասիք. եւ որպէս դիտեալ է բնակչաց կղզւոյն եւ մերձակայ գեղջէիցն` եօթն ամ աճէ ջուրն եւ բարձրանայ եւ ապա եօթն ամ զնստանի. բերէ ազգի ազգի ձկունս, որպէս յիշեցաք 'ի բնական նկարագրի աշխարհիս (28), յորոց ապխտեալ առատապէս տանին 'ի գաւառս եւ 'ի նահանգս հեռաւորս, սուղ ինչ բաժ տալով յարքունիս. խայտան եւ հաւք ջրասէրք 'ի վերայ մկանանցն, զորս հերձանեն սակաւ նաւակք ձկնորսաց, եւ լաստափայտ մի 'ի պէտս վանացն որ 'ի ՍԵՒԱՆ կղզւոջ: Կղզիս այս փոքրիկ որոյ կէս մղոն եւեթ է շրջապատ, ունելով վերստ մի ռուսական ընդ երկայնն եւ կէս վերստ ընդ լայն, կայ յարեւմտից հիւսիսակողման ծովուն, սակաւուք հեռի 'ի ցամաքէն, իբրեւ գագաթն պորփիւրաքար լերին սեւորակ ցցուեալ ըստ ջուրսն, այլ դալարագեղ բուսաբերութեամբ զուարճատես է աչաց, մանաւանդ վ գարնայնի` զարդարի քաղցրահոտ ծաղկամբք եւ վայրենի մրգօք: Ոչ է յայտ սկիզբն բնակութեան կղզւոյն, այլ զի յանուն Գեղամայ կոչի ծովն` թուի եւ 'ի Հայկազնոյն յայնմանէ զառաջինն շինեալ, եւ 'ի յետնոց ամուր հաստատեալ 'ի նմա` որոյ աւերակք երեւին երբեմն 'ի ներքոյ ջուրցն. եւ յիշեն պատմիչք մեր 'ի սկիզբն եւ 'ի կէս Ը դարու Հագարացւոց ձեռն արկեալ եւ քանդեալ զայն. այլ իբրեւ տեղի անքոյթ ապաստան լինէր ինքնին կղզին յԹ եւ Ժ դարս իշխանացն Սիւնեաց եւ Աշոտոյ Բ արքայի: Իսկ վանացն ու 'ի նմա շինութիւն 'ի Լուսաւորչէն մերմէ ասի սկզբնաւորեալ եւ 'ի նմանէ կոչեցեալ Այս-է-վան յորմէ Սեւանն յորջյորջեցաւ. մատուռն մի Ս. Յարութիւն անուն շինեալ ասի Սրբոյն, եւ հիմունք նորա ցարդ երեւին. բայց յելս Թ դարուն պայծառացաւ տեղին շինութեամբ եւ վայելուչ կարգօք միաբնակեցաց, առաջնորդութեամբ հօր Մաշտոցայ, որ եղեւն յետոյ կաթուղիկոս, քանզի մեծահարուստ եւ այրասէր տիկին Սիւնեաց Մարիամ 'ի յիշատակ առն իւրոյ Գաբուռն Վասակայ եւ 'ի լրումն անդարձի նորուն` ուխտիւք խնդրեալ շնորհս եգիտ մտանել 'ի կղզին, զի ոչ էր երբեք թոյլ տուեալ կին մարդոյ մտանել յանապատ միանձնացն, եւ ետ կառուցանել վերակացութեամբ Մաշտոցի յամին 874-80 զեկեղեցին մեծ յանուն սրբոց Առաքելոց, որ եւ կանգուն կայ ցարդ, խաչաձեւ գոլով եւ առանց սեան կրելով գմբէթ. երկուստեք բեմին աւանդատունս ունելով, որոց հիւսիսայնոյն դուռն արտաքուստ է, զի անտի էին ելք տիկնոջն 'ի վերնատունն վասն աղօթից. դրունք եկեղեցւոյն յարեւմտից եւ 'ի հարաւոյ միափերթք են յընկուզենի փայտէ, առաջինն շինեալ յամին 1176 որպէս փորագրեալ 'ի նմա յիշատակագիրն ցուցանէ, եւ երկրորդն պէսպէս քանդակօք դրուագեալ յամին 1557. նորոգեալ է եկեղեցին յամին 1654 յերից հարազատաց Տփխեցեաց : Յեկեղեցւոջս յայսմ յաղօթս կալով երանաշնորհ Հօրս մերոյ Մխիթարայ Աբբայի մինչ սարկաւագն էր յամին 1692, արժանացաւ այցելութեան Տիրամօրն եւ քաջալերութեան առ 'ի նմանէն: Կայ եւ այլ եկեղեցի յարեւմտեան հիւսիսի կղզեկին 'ի դիւր տեղւոջ սաքաշէն ձեղուամբ, շինեալ 'ի նմին տիկնոջէ եւ նորոգեալ 'ի նոյն հարազատաց յամին 1664, եւ վերստին 'ի յետնոց յամին 1740: Յարեւմտից եկեղեցւոյս է նորաշէն բնակարան միաբանիցն 25 սենեկօք, շինեալ յառաջ քան զամս քսան: Գոն եւ այլ մատրունք անշուքք. եւ յարեւելեան կողմն առ ծովափին երկու խրճիթք Մաշտոցներ կոչեցեալ, զի անդ ճգնէր երանելին Մաշտոց թէպէտ եւ խրճիթքն նորաշէնք են: Միաբանքն անապատակեացք այժմ 10 կամ 15 ոգիք են, եւ զնախնեացն խստակրօն վարս անաղարտ բերեն յանձինս պարապեալք 'ի պահս եւ յաղօթս յերկարս: Զուարճալի են բոյսք եւ պարտէզք կղզւոյն, մանաւանդ ծաղիկն կամ շուշանն Մարեմայ կոչեցեալ: Են 'ի ծովուն եւ երկու ժայռք անբնակք. բազում անգամ յուզին սաստիկ ալիք նորա 'ի շնչելոյ արեւելեան հողմոց, զոր եւ Սոթայ հողմ կոչեն: Ի կարէձմեռն ձմերանի իսպառ պաղի ծովակն, եւ յայնպիսում ժամանակի ծակեալ ոմանց զսառնն եւ չափեալ գտին զխորութիւնն ուրեք իբրեւ 70 ոտս, չեւ հասեալ լարին 'ի յատակն:

144. Յարեւմտակողման հիւսիսոյ գաւառիս, յԱՊԱՐԱՆ վիճակի եւ 'ի հին Աշոցս մինչեւ ցՔասախ գետ , նշանաւոր տեղիք են Պաշ-Ապարան 'ի գլուխ Քասախ գետոյ` եւ ինքն Քասաղ կոչեցեալ 'ի հնումն, ունի հին եկեղեցի մեծ, եւ 56 երդ Հայ: - Ապարան միւս որ եւ Շիրաղալէ նոյնքան հայ բնակչօք. մերձ 'ի սա եւ 'ի Չամրլու գիւղ` կան քարաշէն եւ կրաձոյլ շինուածք հին. գտանին եւ սրբազան շինուածոց աւերակք առ գեօղիւքն Աստուածընկալ, Թղուտ (որ թուի Թեղենիս), Գարա-քիլիսէ, Տամճլու, Բաբաքիշի, Արզաքան, եւ այլն: Չորուտ, առ որով ձոր գեղեցիկ` բրաբիոնի կամ Մարեմայ ծաղկի: Գտանին եւ բովք կապարի եւ պղնձոյ, որպէս կարծի եւ ոսկւոյ` 'ի լերինս կողմանս. յորոց մի է Սուտէկէն 'ի մտից հիւսիսոյ լերինն Արայի, առ որով գեօղ համանուն` բնակեալ 'ի Հայոց գաղթելոց 'ի Մակուայ:

145. Յարեւելից հարաւոյ լերինս եւ 'ի մտից Հրազդանայ 'ի Տարաչիչակ վիճակի, որ է ԾԱՂԿՈՒՆԻՔ կամ ՎԱՐԱԺՆՈՒՆԻՔ գաւառ, նշանաւոր տեղիք են, Կեչառուք կամ Կեչառուաց վանք յաջմէ գետոյն 'ի ստորոտս Ալիպէկ-Թաւ լերին 'ի մուտս գեղեցիկ հովտի 'ի բարձու 5500՛, ու 'ի հնումն էր ԿԵՉՐՈՐ քաղաքաւան. շինեալ յԱպիրատայ Պահլաւունոյ եւ 'ի Գրիգորէ Մագիստրոսէ յամսն 1031-3. վեց եկեղեցիք են 'ի նմա, մեծագոյնն հրաշակառոյց անսիւն գմբեթաւ` որ անկաւ 'ի սասանութենէ յամին 1827. կայ 'ի նմա եւ արձանագիր յիշատակի պատուոյ Մագիստրոսին յամին 1051. եւ նորոգողաց եւ ընդարձակողաց վանացն 'ի սկիզբն ԺԳ դարու` յայլ եկեղեցիս. մենաստանին սակաւ ինչ հետք մնան: Վասն գեղոյ վայրացս` աստ օթագային բնակիչք Երեւանու յամարան: Մերձ 'ի Կեչառուս կան մնացուածք եւ Մաքրավանից առ համանուն գիւղիւ եւ այլոց Մենաստանի: - Ի մտից հարաւոյ սոցա յանկեան վտակի օժանդակի Հրազդանայ կայ Բջնի գիւղ, առ աւերակօք հնոյն` ԲՐՋՆԻ կոչեցելոյ ամուր աւանի, որոյ մնան մասն բերդին 'ի բարձու սարահարթի, առ որոյ ստորոտով կանգուն կայ հոյակապ տաճար անսիւն գմբեթաւոր շինեալ 'ի Գրիգորէ Մագիստրոսէ (որոյ կալուած էր Բջնի ) յամին 1031, յորում Սմբատ արքայ (Յովհաննէս ) եւ Պետրոս կաթողիկոս Գետադարձն` հաստատեցին եպիսկոպոս 'ի Բջնի, որոյ բնակարանին մնան նշխարք: Ի ԺԴ եւ 'ի ԺԵ դարս ասպատակ Թաթարաց աւերեաց զտեղիս: Բնակիչք գեղջն 40 տուն մահմէտական եւ 30 տուն Հայ: Առ Բջնեաւ կամուրջ փայտաշէն արկեալ կայ 'ի վերայ Հրազդանայ: - Ի հիւսիսոյ Բջնոյ կայ Սօլակ գիւղ, եւ առ նովաւ աւերակ Մայրոյ վանաց կամ Մայրագոմայ, ուր եկաց Յովհաննէս հակառակողն Եզրի:

146. Յելից Հրազդանայ 'ի հիւսիսային արեւմտեան կողման ծովուն, 'ի ՆԻԳ եւ 'ի ՄԱԶԱԶ գաւառս նշանաւոր տեղիք են, Չիպուքլու գեօղ որ է Ճապոտիկ ըստ Հայոց, 'ի հիւսիսային արեւելեան ծայր ծովուն 'ի սահմանագլուխ գաւառիս եւ Գանձակայ, 'ի ստորոտս լեռնանցից Էշէկմէյտանայ, 130 տամբք Հայոց եկելոց 'ի Պայէզիտայ: - Պորտակ կամ Օրտակլու յարեւմտեան հիւսիսային ծայր ծովուն, թուի Բերդկաց գիւղն, 60 հայ տամբք եւ աւերակօք: - Ծաղկունիք մերձ 'ի Պորտակ: -Ռընտամոլ յահեկում Հրազդանայ մերձ 'ի խառնուրդս առուին Սեւանայ 'ի գետն, հանդէպ Կեչառուաց, 100 հայ տամբք: Ի հարաւոյ նորա Ախտա գեօղք երկու 120 տամբք Հայոց: Ընդ մէջ սոցա եւ ծովուն կայ Պուղա-թէփէ լեառն: - Ալափարս որ թուի Այլաբերից գիւղ, 'ի հարաւոյ վերնոյդ եւ 'ի հիւսիսոյ Քեօթանկ լերին, 40 տամբք: - Դարձեալ յեզր ծովուն Ցամաքաբերդ, Գոմաձոր, Դդմաշէն, եւ այլն. ընդ որս եւ Հայր Յովհան վանք եւ Ակրի վանք ? աւերակ յեզր ծովուն:

  147. Ի կիսոյ ծովուն եւ 'ի վայր` բուն գաւառ է Գեղարքունեաց, որոյ արեւմտեանն մասն ԳԱՒԱՌ կոչի այժմ, յանուն աւանին զոր առ Կէօք-չայ գետով թափելով 'ի ծովն` կանգնեցին գաղթականք Պայէզիտու, վասն որոյ եւ Նոր-Պայէզիտ կոչի, երկու ժամաւ հեռի 'ի Ծովեզերէն, շինեալ եկեղեցիս յանուն յեկեղեցեացն Պայէզիտոյ, բայց 'ի խնդիր շահաստան տեղւոյ շատք 'ի բնակչացն մեկնեցան, եւ մնան այժմ իբր 260, եւ ոգիք 1350: Ի մտից նորա հուպ յարեւմտեան լեզու ցամաքին 'ի ծովուն (143) առ գետակաւն կայ Նորատուս կամ Նորատուաց գեօղ հին, 100 տամբք. յորում կան գերեզմանք հին եւ տաճարն զոր կանգնեաց Սահակ Սիւնի յԹ դարու կործանեալ գմբեթաւ, եւ աւերակ կուսաստանի Դափուց վանաց: - Հարաւային արեւմտեան ծայր գաւառին կոչի ԱՏԵԱՄԱՆ, յանուն կրկին գիւղից բնակելոց 80 Հայ տամբք: Ի հնումն աստ էր ԿՈԹ քաղաքագիւղ, ուր հոյակապ եկեղեցի շինեալ 'ի Գրիգորէ Սուփանայ Սիւնւոյ, այժմ աւերակ. գետն որ առ աւանաւս թափի 'ի ծովն` կոչի Իշխանագետ, զի բերէ առատ զիշխան անուանեալ ձուկն եւ զկողակ: - Ի մտից Կոթայ կայ Վալի-Աղի գիւղ, ըստ նախնեաց Շողագայ, յորում մնացուածք մեծի եկեղեցւոյն շինելոյ 'ի Մարիամայ Սիւնեաց տիկնոջէ յելս Թ դարու: - Արեւմտեան հարաւային կողմն ծովուն կոչի ԳԱՐԱՆԼԸԳ (մթին ) յանուն երկուց գիւղից` յորս 120 տունք են Հայոց, առ համանուն գետակաւ յելից Իշխանագետոյ: Յելից սոցա մերձ 'ի ծովեզրն կայ Վանավանու մենաստանն` եկեղեցեաւն շինելով յամին 903 'ի Մարեմայ տիկնոջէ եւ յեղբօրէ նորա Շապհոյ արքայեղբօրէ, գեղեցիկ արձանագրաւն: - Յելից սորա առ Կիւզէլ-տէրէ վտակաւ 'ի լանջս լերին միոյ կայ մեծահռչակ մենաստանն Մաքենեաց կամ Մաքենոցաց որ եւ Մաքեստենից, որ պայծառանայր յԸ դարէ, առաջնորդութեամբ հօր Սողոմոնի առն իմաստնոյ` հեղինակի Տօնական գրոց. կանգուն կայ անսիւն բարձրագմբեթ տաճարն զոր շինեաց Գրիգոր Սուփան յամին 852, եւ մասն մի վանացն` քարաշէն. զոր եւ Գըզըլ-քիլիսէ կոչեն. 'ի Կիւզէլ-տէրէ գեղջ բնակեն 100 տուն Հայք: