Յօդուածներ

4. ԱՆՏԻՊ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ ՄԸ
       Ի՜նչ ուրախութիւն, ու մա՛նաւանդ ի՜նչ հպարտութիւն, հանապազօրեայ դանդաղ ու միակերպ տեսարաններու մշտանոյն ձանձրոյթին մէջէն, յանկարծ, ճառագայթող դէմքով ու գիտակից ցնծութեամբ ձայն բարձրացնել ու գոչել, — ահա՛ նորութիւն մը, ահա՛ ճշմարիտ նորութիւն մը: Քանզի, աւա՜ղ, գրական հովիտին ծաղիկները, բանաստեղծներ` իրենց առաջին փթթումին ուրախացուցիչ յուսադրութենէն վերջ` ինչ դառնութիւն, յուսախաբութիւններ կը դառնան մեր աչքին: Հեռուէն տեսնուած բաց բալերանգ թոյրեր, մարմանդին ալեծուփ կանանչին վրայ սփռուած, նոր ծաղիկներու թափօրի մը պատրանքը կու տան մեզ. բայց երբ արեւին հուրքը կը բանայ անոնց շափրակները, երբ ժամանակը աչքերը կը բանայ` ի՜նչ յուսավրիպում. յաւիտենական ճերմակ երիցուկնե՜րն են եղեր անոնք…
       Ահա՛ւասիկ ուրեմն, նոր ու նորանշան բանաստեղծ մը. եթերայած, աննիւթաբաղձ, քիչ մը տարաշխարհիկ, բայց լիովին բանաստեղծ: Փառատենչիկ ու ունայնասէր չէ՛ ինքը. անտարբեր ալ չէ անշուշտ փառքի ծաղիկներու հմայքին. բայց վերապահ է, որովհետեւ մշտախաղաց զարգացումին տենչը ունի, եւ իր երբեմնի ծաղիկները` իր աչքին այլեւս թարշամած` կարեկից ժպիտ միայն բաժին կը ստանան. եւ սակայն գուցէ անիրաւօրէն անտարբեր կամ վերապահ. որովհետեւ մեզի համար անթօշ ու թարմ է, ինչ որ բանաստեղծը բարձրագոյն յարացոյցի մը հետապնդումին մէջ անպէտ ու օթեկ կը նկատէ: Եւ ինչպէ՜ս լքել մտքին երբեմնի սիրասուն զաւակները` երբ մանաւանդ ջուրին պէս ծիծղուն ու շնորհալի մանկուհիներ ըլլան անոնք.
       Ջուրն է ծիածան,
       Ջանջիլ մը ջինջ,
       Դիպակ մ՚անհուն,
       Փոփոխ ու ջինջ։
      
       Հիւսուած՝ ցիրցան
       Ցոլքերով ջինջ.
       Ջո՛ւրն է ծիածան
       Երիզ մ՚է ջինջ։
      
       Եւ լուսինկան,
       Նո՛ր, ոսկեջինջ,
       Շըքանըշան
       Մ՚է կախուած` ջինջ
       Ջուրին ծիածան:
      
       Ծածանուտ այս տաղիկը` մթին ջուրերու վրայ յանկարծօրէն անդրադարձած լուսնային ճառագայթում մըն է, ջուրին խաղացքէն հալած, նրբերանգուած, կամ մանտոլինի երաժշտութեան ժանեկահիւս երգեակ մը:
       Եւ արդէն առաւելապէս նրբերանգութեանց ու նրբաձայնութեանց քերթողն է ինք, եւ իր հոգին անդրադարձութիւնը լուսնային ծիածանումի մը նրբակոյտ ու սաթի գոյներուն. կամ ըզմայլագին խոնարհումի շարժուձեւ մը` լուսնային ջուրերու երազային ծփումին վրայ.
       Եւ կամ մերթ հոգիս`
       Լուսնի ջուրերուն
       Մէջ` ինչպէս նարգիս`
       Կը նայի, զմայլուն…
      
       Ինչպէ՜ս չթափանցուիլ այս զմայլանքէն, կարենալով դիմադրել գրեթէ կանացի այս ձեռքին փափուկ դիւթանքին:
       Այս բանաստեղծութիւնը պիտի կրնար նմանցուիլ անհունօրէն թարմ, չքնաղ, գեղատեսիլ ծաղիկի մը` որուն բոյրն ալ կ՚երեւակայենք ու կը զգանք հեռուէն, եւ որ սակայն քիչ մը կը տխրեցնէ մեզ՝ վասնզի կը փորձէ ու կը խաբէ մեր հոտառութիւնը. բայց ո՞վ պիտի ժտէր պնդել, թէ բոյրը միակ հմայքն է ծաղիկին: Յետոյ, այս բանաստեղծութիւնը նրբութեան բանաստեղծութիւնն է, քանզի երգիչին սիրտը, իր սիրելիութեանց ափին մէջ (իր իսկ գործածած նմանութեամբ) մետաքսէ թաշկինակ մըն է, փափուկ, մեղմածալ, թեք, տեղատու. եւ կամ իր բարբառը ցանկալի երաժշտութեան մը հոգիին մէջ երկարաձգուած արձագանգը, կամ նոյն ինքն երաժշտութեան ընկերացող անանուն, բայց զգալի շրշիւնն է, թելադրիչ, խաղաղածուփ. եւ իր վրձինը գրեթէ աներեւակայելի կերպով զանազանակ նրբերանգութեանց ծորակ մըն է: Իր գոյները պոռոտ չեն՝ այլ նուաղուն. իր ձայները՝ շրշիւն, հծծիւն, մեղեդի։ Եւ ամբողջութիւնը կը նմանի քիչ մը, բայց քի՛չ մը իր երգած պերճուհիին՝ որ կ՚անցնի.
       Նօսր՝ ինչպէս երազ,
       Չքնաղ՝ ամպի պէս,
       Կ՚անցնի՝ երկինքէս
       Միակերպ ու պարզ.
       …………………………………………
       Բայց իր բանաստեղծութիւնը չըլլայ որ շփոթուի անկշիռ թեթեւութեանց, ու տարամերժօրէն ձեւապաշտ արտադրութեանց հետ: Իրա՛ւ է, առաջին ընթերցումով լիազօր ներգործութիւններ չըներ ան, ու կը կարծուի անկապաշտ կամ ծայրայեղ խորհրդանշական մը ըլլալ. ասոր համար նորանշան անուանեցի զինքը. կ՚ընդունիմ, որ իր հոգին անցած ըլլայ մա՛նաւանդ խորհրդանշական հոսանքի մը մէջէն, եւ այդ հոսանքին հետքերը կան իր մէջ. բայց երբեք մենամոլութիւններ կամ իրապաշտութիւններ:
       Ինքը էապէս խորհրդապաշտ մը չէ. անգիտակցօրէն, թերեւս. բայց ոչ թէ դպրոցի մը յարելու միամիտ եւ ինքնուրաց կանխակալութեամբ մը: Ո՞վ ըսեր է արդէն, թէ բոլոր խորհրդանշականները արհամարհելի կամ հակակրելի են. կը հասկնամ, որ գաղափարի եւ զգացումի կամ բառերու անհրապոյր խաւաբարդումներու հերոս մը այպանելի նկատուի. բայց այս տիպարը, եսապաշտ, մենամոլ, ամուլ տիպարն է. Մալառմէն է, կամ մեր մէջ, քիչ մը, Ինտրան ու Գոլանճեանն են: Իսկ անդին կայ թափանցիկ, գրաւիչ ու մա՛նաւանդ թելադրիչ խորհրդանշականութիւնը` որ առողջ ու բեղմնաւոր է: Մեր բանաստեղծն ալ թերեւս այս վերջին դասակարգէն է. իր նրբերանգութիւնները երբեմն աննշմար կ՚անցնին. ու գիտենք, թէ շեշտ ձայներ ու աչքառու գոյներ առաջին վայրկեանէն իսկ գրաւելու առաւելութիւնը ունին, բայց ասոնք մեր մէջ տափակներու ծնունդ տուած են:
       Ըսել չեմ ուզեր, թէ առաջին վայրկեանէն իսկ գրաւող բանաստեղծութիւններ տափակութիւններ միայն կրնան ըլլալ. ընդհակառակը, միշտ նախընտրելի պիտի ըլլար վարակիչ գեղեցկութեան զգացում մը. բայց ի՞նչ ընել, երբ գեղեցկութիւնները միշտ բացերեւ չեն կրնար ըլլալ: Արուեստին մեծագոյն դրդիչ գաղափարը դիւրամատոյց ըլլալն է. եւ հոս նոր բանաստեղծի մը ստուերոտութիւնները արդարացնել ջանալով, մթութեան եւ անհասկնալիութեան պաշտամունքին ջատագով հանդիսանալ չէր միտքս, ապահովաբար «Լուսնին տակ երգեր» ուն բանաստեղծն ալ պիտի չուզէր այս տեսակ ջատագովական մը, բայց մատչելի ընելու ըղձանքով չըլլայ որ արուեստը ոչնչացնենք. սահման մը կայ` ուրկէ վար չի՛ կրնար իջնել գրագէտը. թող ընթերցողը, եթէ կ՚ուզէ, բարձրանայ այդ աստիճանին՝ ու ճաշակէ գրագէտին երկերը. բայց գրագէտն ալ իր դիրքին հրապոյրը աւելցնելու համար պէտք չէ որ վերելակելու տենչեր ունենայ, եւ ասոր համար ստիպուի… գլխուն ծանրութիւնները պարպելու, օդապարիկի մը ըրածին պէս։ Խնդիր է հիմակ, թէ մեր քնարահարը ուզուած աստիճանին վրա՞յ է. ես պիտի ըսէի, թէ քիչ մը վեր է։ Ու պիտի չզարմանամ, եթէ վաղը միւս օր վճիտ, բիւրեղի պէս թափանցիկ տաղեր արտադրէ, ինչպէս հզօրագոյն ու լայնազդեցիկ քերթութիւններ, ու այն ատեն, կարծեմ, ճշմարիտ աստիճանին վրայ պիտի գտնուի, ու հասած իր գաղափարականին` որ ամայութեան ու խաւարին պաշտամունքը չէ: Իր հրատարակելի նախապտուղ երկը ուրեմն, «Լուսնին տակ երգեր», փոքրիկ, գրաւիչ նրբերանգութեանց գանձարան մըն է` որ պիտի սքանչացնէ արուեստին սիրահարները, ու բարեխառնէ քիչ մը պոռոտագոյն գեղեցկութեանց տեսքով յղփացած ճաշակներու բթութիւնը։
       Իր գեղօրները, ինչպէս ըսի արդէն, տարամերժ ձեւապաշտութեանց արտադրութիւններ չեն, այդ պարագային` որքան ալ յօրինուածքով արուեստագիտական` պիտի չկրնային հպանցիկ հմայքէ աւելի բան մը ունենալ: Լա՛ւ գիտնանք սակայն, թէ բանաստեղծը ունայնափառութիւններով խայտացող մը չէ. իրեն արտայայտածները հոգեկան զգացումի մակերեսային նշուլանքներ չեն՝ վարդագոյնի մշուշներէ թափանցուած: Իր նայուածքը գիտէ խորերը սուզիլ, մինչեւ մայրական սրտի ծովուն խորերը: Ահաւասիկ նմոյշ մը իր «Օրօր»էն` ուր մայրը իր սրտահատորին կ՚ընծայերգէ երեք գանձերու աղբիւր մը` ուրկէ ծաղկավարս Կին մը կը խմէ, գոհար թռչնակի մը ապրշումէ բոյնը, ու փառահեղ Այգ մը. վերջաւորութիւնը.
       Երեք գանձ ունիմ,
       Քեզի՛ երեքն ալ…:
      
       Հիմակ, լացիդ վրայ,
       Քունիդ եթերին
       Շլացիկ ու ջերմին,
       Թո՛ղ իմ երգս ըլլայ
       Ծիրանի-Գօտին…
      
       Ու յետոյ պանդուխտի երգերը կան, գորովալիր, զգայազեղ. պանդխտավայրին առաջին իրիկունն է, երիտասարդը կ՚ըսէ.
       Երբոր ես այս իրիկուն
       Գօտիս քակեցի,
       Գտայ անոր մէջ թաքուն
       Ուլունք մ՚ու խեցի։
       Եւ գուղձ մ՚ալ սին, բայց անհո՜ւն,
       —Յռութնե՛ր կանացի, —
       Երբոր ես այս իրիկուն
       Գօտիս քակեցի։
      
       Իրա՛ւ է՝ այս երգերը ժողովրդային ինքնաբուխ պարզութիւններ չունին.
       Կարմիր վարդի նման բացուիս,
       Շուքըդ նստիմ, կանչեմ օրօր,
       Օրօ՜ր, կապեմ կախօրրան ուռուն տըկտին, ու շուքն ի վրան.
       Ցաթէ պուտ պուտ արեւն ի վրան.
       Ջըրի՛կ, ո՞ր այնէն կու գաս
       Դուն, պաղուկ ջըրիկ ՚ւ անուշիկ
       Գիշեր ու ցորեկ կ՚երթաս,
       Քուն չունիս, անոր կու երթաս.
       Քուն չունիս, անոր չի ունիս`
       Քու եարին պաղչան կու երթաս։
      
       Դարձի՛ մըր պաղչան երթանք,
       Վարդ ու նուշ ունիմ ջըրելու.
       Վարդ ու նուշ ունիմ ջըրելու,
       Ռահանս է կունծ կապելու:
       Քաղեմ ու տեսթէ անեմ,
       Արմաղան անեմ խարիպիս…:
      
       Այլ սակայն գեղեցկութիւններ են` ուր մշակուած միտքը խայտալով պիտի թառէր:
      
       * * *
       * պարտէզին վրայ եւ լայնատարած դաշտերու, ճամբաներու, գրեթէ հորիզոններու կ՚իշխէ: Ամէն ինչ նոր է սակայն, նրբագայուած, շարմաղուած, անօսրացած. ձայները, բոյրերը, լոյսերը, ձեւերը, ամէ՛ն ինչ: Կը զգանք անմիջապես, թէ մեր նայուածքին պարզուող տեսարանը՝ գիշերասկիզբի տեսարան մըն է. ամէնօրեայ գիշերասկիզբներուն յար եւ նման, այլ սակայն անոնցմէ տարբեր. առաջնորդող ձեռքին արժանիքն ու հրապոյրը կայ ուրեմն` տեսարանին վրայ ցանցնուած:
       Որքա՜ն երախտապարտ ենք իրեն, որ առաջին մարդու մը մանկականութեամբ ու պարզութեամբ, հանդիսատես ըրաւ մեզ տեսարանին, որ մեր գիտցածը չէր, յաւիտենօրէն կրկնուած միօրինակ դանդաղութեամբ, այլ՝ կուսացած, քաղցր նորոյթ մը` զոր ըմբոշխնելու հաճոյքը պարգեւեց մեզ` սիրելի՛ ձեռքը.
       Բացատքէն անդին, ճամբուն վրայ բարակ,
       Իրիկուան ոսկի սեղանին դիմաց,
       Քահանայ սօսին կ՚ընէ պատարագ,
       Մորճ շուրջառն ուսին` լոյսերով բանուած:
       Նոյն կուսութիւնը ունի այգն ալ` ուր հրեշտակները լոյս նափորտ հագած այգուն դուռը կը բանան, եւ՝
       Կու գան առնել իբր հաղորդ
       Լուսնին նշխարը մաքուր:
       Լուսնին նշխա՜րը. այգուն դէմ, ճերմկոտած նշխարը լուսնին` որ կը սրբանայ…
       Վերջապէս, երբ կը բաժնուինք դիւթական, նորատեսիլ երեւոյթէն, վերադարձին, նրբանցքին մէջ, արծաթեայ դրան մը առջին, որ խորանի երեւոյթ ունի, կը տեսնենք ռոնտելներու կանթեղաշար մը` որ կ'աստղացոլայ. ինչպէ՜ս չնայիլ ուշադիր անոնցմէ մէկուն.
      
       ՎԵՐՋԱԼՈՅՍ
       Ծովէն շատ անդին,
       Իրիկուան մէջ խոր,
       Շահապ գըլուխին
       Լերան դարաւոր`
      
       Կը դնէ արփին
       Բոց թագն իր բոսոր,
       Ծովէն շա՛տ անդին,
       Իրիկուան մէջ խոր:
      
       Եւ այս մեծ տօնին
       Պայազա՛տ եկուոր`
       Կատարնե՛րն են հին,
       Պարթեւ սօսն հզօր,
       Ծովէն շա՜տ անդին…:
      
       Ու վերջապէս, մի՛շտ հետեւելով ձեռքին շարժումին` որ մեզ կ՚առաջնորդէ, կ'առանձնանանք խցիկի մը մէջ` որուն միակ մեծանիստ պատուհանէն լուսինը ներս կը նայի գորովագին, ու կ՚առնէ֊կը տանի մեզ տիեզերքին մէջ պտըտցնել. ու վայրկեանէ վայրկեան դիցըմպելիի կայլակներ կամ լեղի շիթեր կը ցօղէ մեր ծարաւ հոգիին. լեղի՞ն. չհասկցուիլը, համակերպիկ վշտակրութիւնը, լքումը.
       Ո՞վ մոռցաւ, աւա՜ղ,
       Այս ծաղկեփունջը, թօշնած, քայքայուած,
       Հոս, թմբիին տակ…
       Եւ ինչո՞ւ այսքան թուղթի կտորուանք…
      
       Ինչպէ՞ս լաւագոյն կերպով կարելի ըլլար անձնացնել լքումին գաղափարը` որ մտատանջ ու խորհրդաւոր կը դառնայ սա երկտողով.
       Ա՛հ, այս զանգակն ալ ի՞նչ է,
       Որ այս ժամուն կը հնչէ…
      
       Ուրեմն այս եթերահիւս կուսաթելերու բանուածքը, իր երազը` զոր մեզի տուաւ, երեւութական ոսկեցոլ փաղփի մը տակ մթին գաղափարի մը խոցտուկը ունի. պէտք պիտի ըլլար ուրեմն խորը սուզուիլ իր հոգիին.
       Ինչպէ՜ս պիտի ուզէի
       Որ նայէին, ուշադիր,
       Հանդարտութեան ծովուն խորերը թաքչած
       Տենչանքիս բուստը կարմիր:
      
       Տենչա՞նքը, ուրեմն հոգը. հո՞գը, ուրեմն երջանիկ երազի մը ոսկի բաղձանքը. ուրեմն մշտանոյն յաջորդութիւնը հառաչին ու ծիծաղին. կեանքը: Անոր համար է, որ քերթութիւնը արջնաթոյր ագռաւի թեւաբախում մը չէ յարաժամ, այլ մերթ սպիտակ լայնաթեւ ճայի մը ճշմարտապէս խայտացուցիչ վերթեւումները ունի, որ երբեմնի տխրութեանց վրայ ոսկի կապոյտ քող մը կը քաշեն.
       0՜, ջահերը վառեր են,
       —Ովսաննա՜, լոյսե՜ր,
       Օ՜, ջահերը վառեր են,
       Իրենց կարմիր ալելուն ես կը լըսեմ հեռուէն.
       Տօ՛ն է այս գիշեր:
      
       Ուրիշ մը.
       Ահա՛ լճակը լուսին,
       Ահա՛ սարսուռն իր վճիտ.
       Ահա՛ աստղերն ու իրենց ձայնը, շիթ֊շիթ,
       Ահա լճակը լուսին,
       Ուր համբարուներ կ'երգեն միասին:
       Իր սէրը կիսովին համարձակուած, խպնոտ ու սրբայոյզ սէր մըն է. բաղձախտաւոր քաղքենի առհաւական ըղձանք մը` անձեւազեղծ, նախնական կեանքի հովուերգականութեանց համար. տըռիփի գրկաբացումներ, կամ ցնորատենչիկ, չարչարող վայրկեաններ չունի. վազող ջուրին պէս պարզ է, ու համեստ` մորճ մարմանդին վրայ հեզօրէն ընկողմանած գառնուկի մը պէս. շիկնոտ սէր մըն է` որ կ'ընծայուի
       Վայրկեանի մը մէջ ամօթի եւ իղձի:
      
       Իր նուագը լուսնագիշերի հեշտերգութիւն մըն է, եւ լուսնային ճառագայթի քուղեր են, որ կը թելթելին իր երգերուն ցանցին վրայ:
       Նուագարանը քնար մը չէ, ոչ ալ տաւիղ, ջութակ, ո՛չ մէկ որոշ բան: Նէյի խորհրդամած, երկիւղաւոր, փափկաձայն սլվլիւններ, մանտոլինի նրբագայտ, վճիտ կայլակիկներ, սրինգի ոգեկոչող շեշտեր՝ որոնք դաշտային ու հովուական տեսարաններ կը մանրանկարեն, ջութակի դողդոջուն գիծեր, ու լարանուագի փափկատրոփ հծծիւններ. ասոնց համադրոյթն է «Լուսնին տակ երգեր» արուեստականին նուագարանը:
      , Լուսնին տակ երգերե ու վերջընթեր նուագը, «Ձիւն»ը` սխրալի քնարերգութիւն մըն է. ձիւնին սպիտակախաղաղ գաղափարը անսահման ուրախութեան ծաղկում մը կ'ըլլայ քերթողին համար։
       Հօ՛, երէկ գիշեր ձիւնը ծածկեր է,
       —Ի՜նչ ուրախութիւն, ի՜նչ ուրախութիւն, —
       Ձիւնը ծածկե՛ր է`
       Իմ յօրանջող ձանձրոյթիս,
       Իմ վհատութեանս դաշտերը տղմուտ։
      
       Ու պանծալի վայրկեան մը` սա անձնուրաց ու խելայեղ կոչը կը խլէ իր կուրծքէն, իր սուգին անզաւակումը.
       Չէ՛, անիկա որիներու պէս հիմակ,
       Պիտի չըփորէ
       Ներդաշնակութիւնն այս լոյս ու ճերմակ։
       Վասնզի ի՞նչ կրնայ ըլլալ իր սուգը այս լայնանիստ բովանդակին մէջ` որ տիեզերքն է կամ այլուրը. ի՜նչ փանաքի բան. ու նախ, վասնզի ինքն ալ պէտք ունի լիալիր ուրախութեան մը՝ որ իրեն համար ձիւնախաղաղ համանկարին ճերմակ գաղափարին հետ կը նոյնանայ.
       Եւ ասիկա ճերմակ տօ՜նն է իղձերուս,
       Եւ ասիկա բոլոր հարսնիքս է իմ կոյս:
      
       Ի՜նչ գորովանք ու սրտազեղում.
       Եւ ահա՛ չորսդին, բուռ֊բուռ,
       Պրիսմակ, զանակ, ադամանդ,
       Մարգրիտ ու սարսուռ…
      
       Իսկ վերջին նուագը ներուժ ու ողբական աւաչներ, երազամոլ, հրուտ խանդավառութիւններ ունի: Ամայի վերջալոյս մը. դաշտերու վրայէն չարագուշակ ստուեր մը կ'անցնի. առկայծող ճրագի վերջին լիալիր ցոլքը ունի մթնշաղը: Այս շրջանակին մէջ քերթողը կը ճանչնայ իր հին երազները, խայտանքները, իր Հոգին` , անջրպետին մէջ ցրուունե. ու կ՚արծարծի այդ հոգիին խնկամանը, իր հին երազները, բաղձանքները, յոյզերը կրակ կ'ըլլան, ստաշխ կ'ըլլան, եթեր կ'ըլլան, ու՝
       Խնկամանը կը տօնվառի, խնկամանը կ՚արծարծի,
       ……………….
       Եղբայրօրէն, կարեկցօրէն, քաղցրօրէն.
       …………….
       Վասնզի այս իրիկուն նախատօնա՜կ է…
      
       Իր վերյուշութեանց նախատօնա՜կը. եւ ի՜նչ գրգալի անուրջ է, որ կը ծորի այս հանդիսութենէն.
       Արդ խոհերուս ծաղկաւէտ ոստերուն վրայ,
       Ա՛հ, ըղձալի աղաւնեկի փափկութեամբ,
       Յիշատակ մը, այնքա՜ն մեղմ, այնքա՜ն աղո՜ւ,
       Կու գայ մէկէն կը թառի…
       Եւ աղաւնեկը կը կարկջէ, հին֊հին բաներ կը պատմէ, ու վերջապէս
       Իր խօսքն աւարտած,
       Քիւի մը տակ կը ծածկըւի նիրհելու…
      
       Հոս վերջ կը դնէ, կամ սկիզբ կ՚առնէ, սրտի վիպերգութիւնը Վահրամ Թաթուլ բանաստեղծին…
       <1907, Ապրիլ>