Ջամբռ, Գիրք,որ կոչի յիշատակարան

Ի բազում ուրեք ասացաւ յառաջ թէ՝ ի յանկանելն երկրիս մորոյ ընդ իշխանութեամբ այլազգեաց, եւ ի փոփոխել Հայրապետութեան Աթոռոյս ի Սիս, անհետացան ամենայն բարեկարգութիւնք եւ վայելչութիւնք Աթոռոյս, եւ ինքն ի յամայութեան եկաց ի բազում ժամանակս: Ապա ի վերանորոգիլն վերստին ողորմութեամբն Աստուծոյ՝ նստելն Հայրապետին ի սմա, ի ժամանակս Գրիգորին Մակուեցւոյ, եւս առաւել ի յաջորդելն Մովսիսի եւ Փիլիպպոսի երջանիկ կաթուղիկոսացն՝ ի ձեռն որոց սկսաւ (թէպէտ ոչ որպէս ի ժամանակս մերոց թագաւորաց) ստանալ զառաջինն կարգ:

Արդ որպէս վասն այլոց ունեցելոցն ասացաւ, նոյնպէս եւ վասն ջրոցն իմա: Քանզի յառաջնումն թէ ո՞րպիսաբար է լեալ, ոչ է յայտնի. իսկ ի յաջորդելն Տեառն Փիլիպպոսի երջանկին զՀայրապետութիւն սրբոյ Աթոռոյս, յետ բազմաց բարերարութեանցն՝ առնէ սոյն երանելիս եւ զայս մեծ եւ գովութեանց արժանի գործս: Քանզի ի ծոցոյն լեռնէս մերմէ Արագածու յայն կուսէ երեսէն ջուր մի ելեալ (մինչեւ ութն ջրաղացի բաւական) գնացեալ լինիւր ի Շիրակայ վայրն, եւ անտի հոսիւր ի գետն Ախուրեան, որ տաճկերէն ասիւր Գեօզալ-դարայի ջուր: Այս երանելիս մեծաւ աշխատութեամբ եւ դրամածախութեամբ բերեալ զայն ջուրն արկանէ յայսկոյս լերինն՝ եւ խառնէ ի գետս մեր Քարձաղ. որով ոռոգանի դաշտս մեր: Եւ յետ այսպէս առնելոյն, ապա արզայ գրէ առ Շահապազն երկրորդ, թէ երկիրս այս ի ջրոյ զպակասութիւնս ունէր, ես յայս ինչ լեռնէ զայսքան ջուր (որ յօտար թագաւորութիւն գնայր) բերեալ խառնեցի ի ջուրն դաշտիս. որով մեծ օգտութիւն եղեւ երկրիս սերմանցն եւ արքունական հասիցն. սակայն մեզ ոչինչ օգուտ. զի երկրացիքս զաւթեալ զջուր գետոյն տանին ի հողս իւրեանց աւելորդաբար, եւ մեզ ոչ տան ըստ բաւականին: Եւ զայլս այսպիսիս գրէ հանդերձ այլովք բարերարութեամբքն իւրովք: Գրէ եւ խանն երկրիս, որ Խոսրով կոչիւր, վկայելով զբարերարութեանց երանելւոյն եւ գրեցելոցն նորին: Ապա եւ Շահն գրէ յատկապէս զՌաղամ մի ի վերայ երկրիս սաստիկ հրամանաւ՝ թէ ջուր Քարձաղ գետոյդ որքան եւ իցէ՝ յերկուս բաժանեսցի հաւասարապէս, մին բաժինն միւս գեղօրէիցն դաշտիդ, եւ միւս բաժինն Էջմիածնի Աթոռոյն եւ իւր գեղջն լիցի: Մի՛ ոք իշխեսցէ այսուհետեւ ելանել յայսմանէ կանոնէ։ Եւ ի գալ հրամանիս այսորիկ, երկրիս խանն յայնմ ժամանակին (որ Խոսրով կոչիւր) եւ այլք մեծամեծք տաճիկք եւ հայք հանդերձ Փիլիպպոս կաթուղիկոսիւն ելեալ գնան ի բանտն գետոյս (ուր բաժանին ջուրք դաշտիս, որ է յաւարտն Յօշականու ձորոյն եւ մուտն նոյնոյ գետոյն ի լայնանիստ դաշտն Վաղարշապատու, ի վեր կոյս Հաճի-ղարայ կոչեցեալ գեղջն, որ եւ այժմ ասի Բանտ) եւ անդ մեծամեծ արձանաքարիւ կալեալ զառաջս գետոյն, զբոլոր ջուր նորին յերկուս բաժանեն, զմի բաժինն տան մեր դաշտիս եղելոց Կարբու նահիայ կոչեցելոց գեօղօրէիցն, որ ի յարեւմուտս հակեալ ընդ հասարակ գետագնաց շաւիղն ընթանայ, եւ զմիւս բաժինն որ է ի յարեւելակոյս իվեր հակեալ յատուկ ճանապարհաւ գայ սրբոյ Աթոռոյս եւ սորին կից գեղջս տան: Այս կանոն յայնմ օրէ տարածեալ հռչակի յերկրոջս Երեւանու, եւ արձանանայ յամենեսին ի հայս եւ ի տաճիկս, եւ է այսպէս մինչեւ ցայսօր, մինչ զի՝ եթէ կանանց եւ մանկանց երկրիս եւս հարցանիցես զորպիսութենէ ջրոյս այսմիկ, պատասխանեն թէ՝ կէսն Էջմիածնի է եւ կէսն երկրիս: (Բայց շահաւոր եւ օգտակար ռաղամս այս՝ զոր գրէ Շահապասն, որպէս ասացաք, ոչ գիտեմ առ խա՞նն մնայ եւ ոչ տան Աթոռոյս, եւ այնպէս անհետանայ, թէ յԱթոռո՞ջս կորնչի: Զի մեք ոչ տեսաք, թէպէտ շատ որոնեցաք եւ խնդրեցաք: Ո՞հ, Ո՞հ, արգելաւ գրիչս, եւ հարկեաց կարճել աստանօր: Ռաղամս այս գրի ի ՌԿ թուին տաճկաց): Որք թէպէտ երբեմն երբեմն տեարք եւ բնակիչք տաճիկքն միւս գեօղօրէիցն մռմռեալ ընդ մեզ դաւ յարուցանեն՝ կամելով աւելորդով տանել զջուր ի կողմն իւրեանց, սակայն ի հաւաստութենէ ասացելոյ կանոնիս ոչ կարեն այնքան համարձակել եւ յայտնապէս մաքառել: Որպէս ի ժամանակս Աղէքսանդր կաթուղիկոսին ջուղայեցւոյ ի ՌՃԻԱ թուոջն տաճկաց, ի միւս գեղօրէիցն ոմանք կամելով աւելորդով տանել զջուրն, մեր Էջմիածնի գեօղացիքս ընդ վէքիլին Աթոռոյս արզ գրեն եւ տան Մեհրալի խանին, (որ յայնժամ նստիւր յԵրեւան խան, ) թէ մենք ի բնէ ռաղամ ունիմք, եւ ամենեքեան գիտեն՝ որ այս գետոյս կէսն մեր է, եւ կէսն միւս գիւղօրէիցն, այժմ միւս գեօղացիքն կամին աւելի տանել զջուրն: Եւ յետկոյս արզային եւս հինգ երեւելի տաճիկք Միրապ-Սեֆի ղուլի, Մուհամատ, Սատղ, Հասան եւ Մելիք-Աֆթանդիլ գրեն զվկայութիւն, եւ կնքեն թէ՝ մեք գիտեմք եւ վկայեմք՝ որ յիրաւի կէս գետոյն գեօղորէիցն է եւ կէսն Էջմիածնի: Ապա խանն ի գլուխ արզային գրէ հրաման եւ կնքէ, թէ ոչ ոք ունի հրաման ի ջուր Էջմիածնի ձեռնամխել:

Սոյնպէս եւ ի ժամանակս Աստուածատուր կաթուղիկոսին համատանցւոյ, ի ՌՃԼԴ թուին տաճկաց առնեն այսպէս լրբութիւն միւս գեօղորայքն, եւ նոյնպէս մեր գեօղացիքս ընդ վէքիլին սրբոյ Աթոռոյս արզա գրեալ տան Ալահ-ղուլի խանին (որ յայնժամ խան լինի յԵրեւան) ըստ առաջնոյ արզային: Նոյնպէս եւ յետկոյս արզային Հաճի-Հիւսէին անուն ոմն երեւելի տաճիկ գրէ վկայութիւն եւ կնքէ՝ թէ ես եօթն տարի միրապութիւն1) եմ արարեալ, այն ջուրն գիտեմ որ ի բնէ կէսն Էջմիածնի եւ կէսն միւս գեօղորէից է: Նմանապէս եւ խանն ի գլուխ արզային գրէ հրաման եւ կնքէ ըստ առաջնոյն:

Եւ դարձեալ ի ժամանակս Աղէքսանդր կաթուղիկոսին պօլսեցւոյ ի ՌՄԴ թուոջն մերում, եւ ի ՌՃԿԸ թուին տաճկաց յարուցին զայս վէճ նոյն գեօղացիքն: Վասն որոյ եւ յիշեալ կաթուղիկոսն արզ գրէ Աղուան-Ազատ խանին (որ յայնմ ժամանակին թագաւորապէս իշխէր յարեւելեան երկրիս, զորմէ եւ ի ԺԴ գլուխն եւս խօսեցաք), եւ նոյն Ազատ խանն յատկապէս ռաղամ գրէ ի վերայ երկրիս խանին՝ թէ որպէս որ ի բնէ կանոն է առաջին թագաւորաց հրամանաւն, որոց ռաղամքն եւս գոն յԷջմիածին, որք հրամայեալ են՝ զի կէս գետոյդ Էջմիածնի լիցի եւ կէսն միւս գեօղորէիցն, նոյնպէս եւ դու պահեա՛ զայն կանոն, եւ մի՛ թողուր ումեք ձեռնամուխ լինել ի ջուրս Էջմիածնի: Արդ զայսոսիկ երիս թուղթս՝ զորս գրեցաք, (յորս ի մէջ երիցն եւս գրեն եւ վկայեն թէ՝ կէս ջրոյն Էջմիածնի է եւ ի թագաւորաց ռաղամ եւս ունին): Գի՛տ ի մի կցեալ եւ միացուցեալ յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն, եւ զգուշութեամբ պահեա: Զի շատ պիտանի է վասն ջրոյդ:

Դարձեալ ի յառնուլն Օսմանցւոց զերկիրս մեր ի ՌՃԼԷ թուին տաճկաց (որպէս ասացաք ի բազում տեղիս), ի նստիլ Ռաճապ փաշային յԵրեւան, դարձեալ հակառակին միւս գեօղորայքն ընդ Աթոռոյս վասն ջրոյ գետոյս մերոյ. վասն որոյ եւ արզ առնեն Աստուածատուր կաթուղիկոսն եւ գեօղացիքս մեր Ռաճապ փաշային: Փաշայն եւս զայր ոմն յիւրայնոցն վերակացու կարգեալ հրամայէ գրով բաժանել զջուրն գետոյն ի յերկուս ըստ առաջնոյ կանոնի, զկէսն Էջմիածնի տան, եւ զկէսն միւս քսան գեօղորէիցն: Այս լինի ի ՌՃԼԸ թուին տաճկաց:

Դարձեալ յետ երից ամաց ի ՌՃԽԱ թուին տաճկաց ի ժամանակս Իպրահիմ փաշային եւ Կարապետ կաթուղիկոսին լինի այս վէճս, նմանապէս եւ այս փաշայս տայ զգիր մի՝ թէ որպէս Ռաճապ փաշայն հրամայեալ է, նոյնպէս եւ ես հրամայեցի, զի կէս ջրոյդ Էջմիածնի լիցի եւ կէսն միւս գեօղորէիցն:

Այսպէս եւ ի ժամանակս Ալի փաշային եւ Մշեցի Աբրահամ կաթուղիկոսին լինի այս վէճ. եւ արզ առնեն այս փաշայիս, եւ սա գիր տայ եւ հրամայէ՝ թէ որպէս Ռաճապ եւ Իպրահիմ փաշայքն հրամայեալ են, նոյնպէս եւ ես հրամայեմ՝ զի կէս ջրոյդ Էջմիածնի լիցի եւ կէսն միւս գեօղորէիցն ի ՌՃԽԷ թուին տաճկաց. գտցես զայսոսիկ երիս գրեանս ի յերեսսն գրեցեալ ցուցակօքն:

Դարձեալ եւ ի ժամանակս Աղուան-Խալիլ խանին, (որ նստիւր յԵրեւան հրամանաւ Ազատ խանին) եւ Աղէքսանդր կաթուղիկոսին պօլսեցոյ՝ սոյն Խալիլ խանս գիր մի տայ սրբոյ Աթոռոյս, թէ կէս գետոյդ Էջմիածնի է եւ կէսն միւս գեօղորէիցն. որ գրի ի մեր թիւն ՌՄԳ: Գիտ ցուցակաւն:

Դարձեալ Յօշականու գեօղացիքն զվարելահողս ունին ի վերին ծայր դաշտիս մերոյ ի հիւսիսակոյսն ի գլուխ Մոլադուրսուն գեղջն: Եւ այս հողոյս աղագաւ եւս յատուկ ջուր ունին յասացեալ գետոյս ի պանտէն մերմէ բաժանեալ. ապա ի ՌՃԼԴ թուոջն տաճկաց՝ զայս ջուրս երից բաժանեաց, զմի բաժինն ծախեն Աստուածատուր կաթուղիկոսին ինն թումանի եւ հինգ հազար դիանի: Գիտ զղապալայն յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն:

Դարձեալ վերոյիշեցեալ Մոլադուրսուն գեօղդ այդ՝ որ է ի գլուխ գեղջս մերոյ ի հիւսիսակոյս, է յետնաշէն, եւ բնակիչքն աստի եւ անտի ակամուտ. վասն որոյ ոչ ունի յատուկ ի բնէ ջրոյ առու եւ ոչ այնքան վարելահող եւ ոչ այգի: Բայց ի կայ առնուլն բնակչացն՝ ստացեալ են յետոյ զսակաւ ինչ ջուր յատուկ առուիւ, որով եւ զփոքր ինչ տեղիս սերմանեն եւ կենցաղավարին, որպէս եւ է մինչեւ զայսօր: Իսկ ի ՌՃՁԸ թուոջն մերում ի յաւուրս Ղազար կաթուղիկոսին ճահկեցւոյ՝ ի գեօղէս յայսմանէ տաճիկ ոմն բռնացեալ Աղաբէկ անուն՝ ի գլուխ գեղջն նոյնոյ ի հիւսիսակոյս ի ներքոյ հողին Յօշականայ, (որ ի վերդ յիշեցաւ, )զայգի մի տնկէ եւ պարսպէ, եւ ի ջրոյս մերմէ առեալ ոռոգանէ զնա: Ապա եւ Ղազար կաթուղիկոսն եւ գործակալքն, եւ գեօղացիքս մեր քանիցս անգամ ասեն ցնա՝ ի բաց կալ ի յամառութենէ. նա ոչ անսայ երբէք: Վասն որոյ եւ Ղազար կաթուղիկոսն յերկրոջս եղեալ ի հայոց եւ ի տաճկաց զվկայութիւնս խնդրեալ զերկուս գիրս շինէ եւ կնքեցուցանէ, որք վկայեն՝ թէ գեօղն այն այգի ոչ է ունեցեալ երբէք, եւ յատուկ ջուր ունի սակաւ ինչ, որով զցանքս իւրեանց հազիւ ջրեն. իսկ ի յԷջմիածնայ առուէն ոչ ունի ջուր, եւ այգւոյն տեղն Յօշականայ հող է: Զորս եւ ցուցեալ խանին եւ արզ արարեալ, յորմէ եւ առեալ հրաման զայգին քակէ ի հիմանէ, եւ ի բերանոյ նոյնոյ Աղաբէկին եւս զգիր առնու ի շարումն, որ այլ ոչ եւս շինեսցէ զայգին եւ Էջմիածնի ջրոյն մի՛ լիցի ձեռնամուխ: Գիտ զայս երիս գրեանս, երկուքն վկայականք՝ եւ մինն շարթնամայ Աղաբէկին յերեսն գրեցեալ ցուցակօքն. որք գրին ի ՌՃԾԱ եւ ի ՌՃԾԲ թիւսն տաճկաց. այլ եւ զգիր մի եւս ի յիշեալ Աղաբէկէն առնու իբր շարթնամա, թէ մեր ջրոյն եւ առուին ամենեւին չ՚մօտի, այլ նաւ եդեալ ի վերայ առուին մերոյ, եւ նովաւ զջուրն իւրեանց անցուցանել տանել ի հողս իւրեանց: Գիտ եւ զայս գիրս ցուցակաւն. որ եւս գրի ի ՌՃԾԲ թուին տաճկաց:

Այլ եւ սոյն գեօղիս մերձ Հաջիղարայ կոչեցեալ գեօղացիքն ի վերայ մեր ջրոյն գոլով՝ երբեմն ի մեր առուէն զջուրն գողացեալ ի գեօղս իւրեանց տանին: Իսկ Ղազար կաթուղիկոսն Ճահկեցի արզ առնէ Երեւանու խանին, եւ ի բերանոյ հաջիղարացւոցն գիր առնու տաճկերէն, թէ եթէ անգամ մի եւս ձեռնամուխ լինիմք ի յԷջմիածնի ջուրն, տասն եւ երկու հազար դիան դիւանի տալոյ լինիմք: Գիտ զայս ցուցակաւն, որ գրի ի ՌՃԾԷ թուին տաճկաց:

Ի ներքոյ գեղջս մերոյ ի հարաւակոյսն ի փոսորակս փոքրիկ բլուր մի գոյ ի հողոյ, (որ է մէկ սահմանն մերոյ գեօղիս, ) որ կոչի Քիւլթափայ: Այս բլուրիս յայն կողմն քանի մի խարապայ քեալաւայք1) եւ տանց տեղիք գոն դէպ ի հարաւակոյսն, յորս երբեմն Այրըմլու քեօչարի տաճիկք բնակեալք են յաւուրս ձմռան, եւ երբեմն եւս յամռանն, զցանք եւս են արարեալ ի յոմանս տեղիս, եւ անուն գեղջն եւս ըստ անուան բլրին կոչի Քիւլթափայ:

Բայց մինչ զյատուկ ջուր եւ զառու ոչ ունի, (զի բնական գեօղատեղ չէ լեալ, ) ի յաւելորդաց ջրոյն մերոյ եւ ի գետոյն ի յորդ ժամանակն են առեալ: Վասն որոյ առ սոսա եւս է բազմիցս վէճ լեալ Աթոռոյս վասն ջրոյ: Քանզի որ յառաջնումն իբր զմուրացիկ զողորմութիւնս խնդրելով են կենցաղավարեալ, յետոյ որպէս զսեփհական տէր ջրոյ են ձեւացուցեալ զինքեանս որպէս զՄոլադուրսունցիքն: Քանզի ի յԱյրումլու տաճկացն յայնցանէ ոմն՝ որ Իւզբաշի Թաղի կոչի, ի ՌՃԾԵ թուոջն տաճկաց՝ յաւուրս Ղազար կաթուղիկոսին ճահկեցւոյ՝ գնացեալ արզ առնէ Երեւանու խանին՝ թէ մեք ի բնէ անտի ի յԷջմիածնի ջրոյն զչափաջուր եմք ունեցեալ, որով զցանքս մեր ջրեալ եմք. այժմ էջմիածնցիք ոչ տան մեզ զջուր, եւ արտք մեր ահա չորանան: Եւ խանն զմարդ կարգէ վերահասու լինել որպիսութեանն: Ապա եւ Էջմիածնցիքս զբազում վկայս բերելով զմահսար մի շինեն ի կնքեցուցանեն, թէ մեք ի բնէ գիտեմք եւ վկայեմք, որ քիւլթափեցիք ոչ ունին ջուր ի յԷջմիածնի ջրոյն, այլ թէ գետն ունեցեալ է զաւելորդ ջուրս, այնու են կառավարեցեալք:

Եւ գնացեալ ի շարն, եւ շարն եւս տեսեալ բազմաց վկայութիւնն, ինքն եւս կնքէ զնոյն մահսարն, եւ որպէս զհուճէթ շինէ՝ ոչ ինչ առնելով զբանս նոցա: Գտցես զայս գիրս բազմակնիք՝ յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն: Եւ ի սոյն թուոջս խանին եւս արզ առնէ նոյն Ղազար կաթուղիկոսն, եւ խանն ի գլուխ արզային գրէ թամպէհ, թէ քիւլթափեցիք որովհետեւ ոչ ունին ջուր ի բնէ, յԷջմիածնի ջուրն մի ձեռնամխեսցին: Գիտ եւ զայս գիրս ցուցակաւն: Ապա ի տեսանելն այնց տաճկաց՝ թէ դաւելով ոչինչ կարացին առնել, այլ մանաւանդ սուտ ելին, գան առ Ղազար կաթուղիկոսն, եւ աղաչելով խնդրեն յայնմ ամի զջուր, զի վաստակք իւրեանց մի՛ չորասցին, եւ խոստանան ուխտիւ, զի այլ մի՛ եւս դաւեսցեն վասն ջրոյ: Վասն որոյ եւ Ղազար կաթուղիկոսն զհուճէթ մի առնու ի նոցանէ ձեռամբ չարին՝ թէ եթէ այսուհետեւ եւս ջուր խնդրեսցուք ի յԷջմիածնէն, եւ կամ դաւ արասցուք, յիսուն թուման դիւանի պարտական լինիցիմք: Գտցես եւ զայս հուճէթս յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն, որ ի տաճկաց ՌՃԾԵ թուին: Յետ միջոցաց ինչ անհետացեալ էին բնակիչք տեղւոյն, եւ տեղին այն կար ամայի եւ անշէն:

Իսկ ապա ի մերս ժամանակի, ի ՌՄԺԵ թուոջն մերում, եկեալ տաճիկք ոմանք ի նոցանէ՝ կամեցան վերստին զտունս շինել անդ եւ շէնս արկանել, որք լինելոցք էին մեծ գլխացաւութիւնք: Գնացեալ մեր տեսաք՝ թէ յիրաւի զի շինէին զտունս ստէպ ստէպ, որք եւ զմուլք իւրեանց գեղջն եւս խոստացեալ էին Հասան-ալի խանի տղայ հաճի Միրզային: Իսկ ապա ի տեսանելն մեր զայս, գնացաք առ Հիւսէին ալի խանն մեր, եւ ասացաք նմա զորպէսն: Իսկոյն հրաման արարեալ ի քակել սզշինեցեալսն, եւ զինքեանս վարել անտի: Որք եւ անհետ եղեալ կորեան ի միջոյ: Քիւլթափայ գեղջս այսորիկ զվեց դանկ մուլքն առաք մեք ի Հիւսէին-ալի խանէն մերմէ, զորոյ զորպէսն տես ի ԺԳ գլուխն ի ճառս Ֆռանկանոցին:

Դարձեալ երանելին Փիլիպպոս կաթուղիկոսն հանեալ է զջուր մի ի յատակէ սրբոյ Աթոռոյս, որ կոչի Քանքան, որ ի յատակէ սրբոյ տաճարին եւ ընդ յատակաւ պարսպին ի ներքուստ է ելեալ, գնայ դէպ ի սրբոյն Գայիանէի վանքն, եւ անտի ի վայր արեւելակոյս թեքեալ ելանէ յերեսս հողոյն, եւ գնացեալ յայն կողմունսն ոռոգանէ զտեղեաց արտորայսն մինչեւ զայսօր: Որ է ջուր չափ միոյ ջրաղացի ջրոյ, եւ է յատկապէս սրբոյ Աթոռոյս: Բայց այս Քանքանիս գլուխն էր սրբոյ Աթոռոյս միջի դռան դռնապանի օտայի1) առաջն, զի անտի սկսեալ գնայր ընդ արտաքին պարսպաւն դէպ ի սրբոյն Գայիանէի վանքն: Վասն որոյ ոչ ինչ օգնէր միջնոյ պարսպիս յատակի եկեղեցւոյն եւ շրջակայ օտայից գիջութեանն: Վասն որոյ եւ մեք վերստին ետուք հանել զՔանքանս ի միջոյ ներսի պարսպիս զշրջակայիւք սրբոյ եկեղեցւոյն, եւ զառաջեօք օտայից եւ այլոց շինուածոց, եւ տարեալ խառնեցաք ի քանքանն նոյն Փիլիպպոս կաթուղիկոսին. որով եղեն երկուք օգտութիւնք, մի՝ որ յատակ եկեղեցւոյն եւ բոլոր շինուածք եւ միաբանից օտայքն ցամաքեցան, որք առաջ տիրեցեալք էին ի գիջութենէ: Երկրորդ՝ զի ջուրքն յորդեցան՝ ի ՌՄԺԷ թուոջն մերում:

Դարձեալ Յակովբ կաթուղիկոսն Ջուղայեցի հանէ զջուր նոյնպէս գետնափոր՝ ի կողմանէ Քարձաղ գետոյն մերոյ ի միջոյ արեւմտից եւ հիւսիսոյ գեղջս մերոյ, որ եկեալ ընդ յատակաւ գեղջս մտանէ ի հիւսիսոյ կուսէ ի սուրբ Աթոռս ի պարտեզ վեհարանիս, եւ ելանէ յերեսս հողոյն. եւ աստի քարակերտ եւ կրամած առուիւ բաց ընթացեալ ընդ միջով Ղազարապատին՝ եւ ելանէ արտաքս ի պարսպէն, եւ ընթացեալ է հարաւակոյս ի վայրն՝ խառնի ի վերոյ ասացեալ գետնափոր ջրոյն Փիլիպպոս կաթուղիկոսին, որք եւ ի միասին գնացեալ ոռոգանեն զներքին դաշտն, որ է ի ներքոյ Գայիանէին մինչեւ ի Շորաքեաթ կոչեցեալ տեղիսն, մինչեւ ի Ղոռուղն եւ ի մեծ ծովակն Յակովբ կաթուղիկոսին, (զորմէ յետոյ ասասցուք, ) եւ զայլ միջոցսն այսոցիկ տեղեաց: Եւ լինէին երկոքեանն ըստ չափու ջրոյ երկուց ջրաղացից, եւ են յատկապէս սրբոյ Աթոռոյս: Այս ասացեալ երկրորդիւ ջրովս գրեթէ կեան եւ կենցաղավարին Աթոռայինքս եւ գեօղականքն ըստ մեծի մասին: Քանզի յայսմանէ եւ ճիւղ մի բաժանեալ մտանէ ի մերձ պարիսպն միաբանից, որով ոռոգին բոյսք եւ ծառք պարսպին, եւ լուանին եւ զովանին միաբանքն հանապազ: Քանզի ի յամռան տօթաշատ ժամանակին ցրտանայ, եւ ի ձմռան ցրտաշատ եղանակին ջերմանայ, եւ ոչ սառի երբէք: Նոյնպէս եւ գեօղականքն եւ ամենայն անցորդք, զի ի յամռան զցուրտ ջուր ընծայէ, եւ ի ձմռանն տաք, զի մինչ ամենայն ջուրք սառին եւ պակասին, սա արբուցանէ զամենեսեան: Ի վերայ այսր ջրոյս շինեաց այս երանելիս ի հարաւակոյս մերձ սրբոյ Աթոռոյս զջրաղացն՝ որ Քանքանի ջրաղաց ասի, (զոր ի վերդ ասացաք ի ճառ ջրաղացացն, ) որ եւ գոյ շէն մինչեւ ցայսօր եւ բանի ի յամառն եւ ի ձմեռն. զի ոչ սառի ջուրս այս որպէս ասացաք: Նոյնպէս եւ ի վերայ այս ջրոյս շինեցաւ կից սոյնոյ ջրաղացիս բամբակահանն, այսինքն զչղրղատունն ի մերումս ժամանակի, (որպէս ասացաք ի ճառս ջրաղացաց. ) որ բանի անդադար եւ հանէ զբամբակ յամառն եւ ի ձմեռն: Բայց այսոքիկ վերոյիշեցելոց երկոցունց ջրոցս առուքն՝ որք են գետնափորք եւ խորինք ի յատակս հողոյ, երբեմն երբեմն թէպէտ էին նորոգեցեալք ի յառաջնոց Հայրապետացն, սակայն ի մերումս ժամանակի (գոլով կարի հնացեալք եւ փլփլեցեալք եւ ի բազում տեղիս եւս լցեալք հողով, ) եղեն ի ծայրէ ի ծայր նորոգեցեալք եւ հաստատնապէս շինեալք քարիւ՝ թէ առուքն եւ թէ բերանք հորիցն ամենեցունց:

Դարձեալ զգետնափոր ջուր մի եւս (այս ինքն զՔանքան) հանէ սոյն երանելի Յակովբ կաթուղիկոս ի ներքոյ ի հարաւակոյսն սրբոյ Աթոռոյս. որոյ ակն է նոյնպէս ի նոյնոյ Քարձաղ գետոյս մերմէ հանդէպ Ալի-բէկլու կոչեցեալ գեղջն. յորմէ ելեալ ընթանայ զառ ի վայր ի հարաւակոյս ի փոսորակ արտորայսն մեր (որք Փոսի հողք կոչին, եւ ի ԺԵ ճառն արտորէից՝ Հերանանք գրեցան, ) եւ ոռոգանէ զնոսա: Յորոց վերայ զդինգ մի եւս շինեաց նոյն երանելին, որպէս ասացաք ի գլուխն ջրաղացից: Շինէ նա եւս փոքրիկ ծովակ մի ի վերայ սոյն ջրոյս, զորմէ յետոյ ասասցուք: Բայց այժմ աւերք են եւ խափանեցեալք ի վաղուց հետէ ջուրն, դինգն, եւ ծովակն: Իսկ ի ՌՄԺԷ թուոջն մերում նոր ի նորոյ նորոգեցաք մեք զՔանքանս զայս, եւ հանաք զջուրն, եւ հաստատնապէս շինեցուցաք զբերանս հորիցն եւ զջրագնաց առուն քարիւ եւ կրով:

Ծովակք եւ լիճք ջրոց (այս ինքն գեօլ սրբոյ Աթոռոյս որ ի յայս գեօղս մեր):

Վերոյիշեալ Յակովբ կաթուղիկոսն Ջուղայեցի (բազմաշխատն եւ յոգնաշահն սրբոյ Աթոռոյս զկնի երանելւոյն Փիլիպպոսի) շինէ նախապէս զմեծ ծովակն՝ որ է ի վերին գեղջս կողմն մերոյ ի հիւսիսակոյս ի գլուխ անդաստանաց գեօղիս եւ հանդէպ Մոլադուրսուն կոչեցեալ գեղջն, որ կոչի ռամկօրէն Քարաքթի-գեօլ:

Երկու մտօք շինէ այս երանելիս զայս ծովակս, նախ՝ զի ի յանձրեւաց եւ ի ձեանց եւ ի գետոյս մերմէ եւս (ի յորդ ժամանակին, յորմէ եւ զյատուկ առու եւս ունի) առեալ զջուրս լնանիցի, եւ յետոյ ի հարկաւոր ժամանակին սակաւ առ սակաւ ոռոգանիցէ զառ ի վայր դաշտս մեր. երկրորդապէս զի կոպար եւ սահման լիցի ի մէջ մեր հողոց եւ Մոլադուրսունցւոց. զի մի՛ ոտնածեալ ձեռն արկիցեն ի հողս մեր վասն մերձաւորութեանն, որպէս երբեմն արարեալ են: Արդ ի ժամանակս Աստուածատուր կաթուղիկոսին համատանցւոյ այդ Մոլադուրսունցիքդ գոլով տաճիկք՝ զօրացեալք կամին զաւթել զայս ծովակս՝ ասելով թէ՝ տեղին այն մեր է: Եւ աթոռայինքս ընդ գեօղականացս արզ առնեն Երեւանու խանին. եւ խանն զմարդ ոմն կարգէ յիւրոցն, զի վերահասու լիցի ճշմարտութեանն: Որ եւ եկեալ ի գեօղօրայս, ի բազմաց տաճկաց եւ ի հայոց զվկայութիւնն լուեալ՝ զբազմակնիք մահսար մի շինէ, որք գրեն եւ կնքեն՝ թէ տեղին այն Էջմիածնի է, եւ զծովակն զայն Յակովբ կաթուղիկոսն է շինեալ: Զայս վկայական գիրս գտցես յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն: Այժմ աւեր է ի վաղուց հետէ, յորում երբեմն զբօստան առնեմք:

Երկրորդապէս շինէ նոյն երանելին զփոքրիկ ծովակ մի եւս ի վայր քան զնա, ի գլուխ այգեստանեացն գեղջս մերոյ ի յարեւելակոյս վասն վերնոյ ասացեալ նախկնոյ պատճառին, որ եւս է աւեր իսպառ:

Երրորդապէս շինէ նոյն երանելին զծովակ մի եւս ի վայր քան զնա՝ ի վեր կոյս սրբոյն Հռիփսիմէի վանիցն յարեւելակողմն ի ներքոյ Երեւանու ճանապարհին: Որ եւս էր աւեր ի վաղուց հետէ, զոր մեք նորոգեցաք ի ՌՄԺԴ թուոջն մերում:

Չորորդապէս շինէ սոյն երանելիս զմեծ ծովակ մի եւս լայնարձակ եւ պարսպաւոր, ծառուտ եւ գեղեցկավայել՝ ի վայր քան զսոսա՝ ի ներքոյ գեղջս մերոյ ի մէջ արեւելից եւ հարաւոյ՝ հանդէպ Շոռլու կոչեցեալ գեղջն եւ Ղոռուղ կոչեցելոյն: Առ յոր մտանեն ջուրք երկուց Քանքանիցն Փիլիպպոս կաթուղիկոսին եւ սոյնոյ երանելոյս, եւ այլ ջուրք աստի եւ անտի, զորմէ ասացեալ եմք ի ԺԵ գլուխն ի ճառս արտորէիցն: Զայս ծովակս խնդրեաց Լէկզի Սէֆի-ղուլի խանն ի սոյն երանելւոյս, եւ ի յոչ տալն սորա չարացաւ յիշեալ խանն եւ բազում չարիս գործեաց ընդ կաթուղիկոսին՝ որպէս յիշեցաք ի ԺԵ գլուխն ի ճառս արտորէիցն, եւ վերջապէս կաթուղիկոսն գաղտ ելեալ գնաց առ Շահ-Սուլէյմանն, եւ արզ արար զարարմունս խանին: Եւ բարկացեալ Շահին զմարդ առաքէ յԵրեւան, մինչ նստէր խանն տամբք իւրովք ի Ղռխ-բուլաղ կոչեցեալ տեղւոջն ի զբօսանս, ի վերայ եկեալ մարդկանց Շահին, կալեալ զխանն կապեն՝ եւ գնացեալ յԵրեւան զբովանդակ ինչսն զաւթեն, եւ զխանն կորուսանեն, եւ զոր ինչ ունի՝ տանին առ Շահին: Եւ ապա ի տեղի սոյն խանիս գայ յԵրեւան խան վրացի Սէֆի խանն, որ զՍէֆիապատ կոչեցեալ ջուրն բերէ ի Սեւ ջրոյն եւ խեյրաթ առնէ՝ որպէս ասացաւ ի ԺԵ գլուխն ի ճառս արտորէից: Այժմ է աւեր ասացեալ լիճս, միայն ի տեղիս տեղիս որմունքն եւ հիմնատեղիքն կան եւ յայտնապէս երեւին:

Հինգերրորդապէս, սոյն երանելի Յակովբ կաթուղիկոսս Ջուղայեցի ի հանելն զներքի Քանքանն՝ որ ի վայրդ ի հարաւակոյսն մեր, (որպէս ասացաւ ի վերդ, ) որոյ ջրովն ոռոգանէին Ներքին-փոսի կոչեցեալ արտորայքն, շինէ եւ զփոքրիկ լիճ մի ի ներքոյ ծայրին նոյնոյ Քանքանին, որ կայ այժմ եւ է վարելահող որպէս տեսանես, ի վերայ ճանապարհին ի գնալդ ի փոսի արտորայսն մեր ի Քիւլթափայն:

Դարձեալ ի ժամանակս Մշեցի Աբրահամ կաթուղիկոսին մերոյ եւ յիշխանութեանն Օսմանցւոց, մինչ առեալ զերկիրս ի Պարսից տիրէին, Պետրոս վարդապետն (որ մականուամբ Քիւթուր կոչիւր, ) որ էր Հռոմկլայեցի եւ սրբոյ Աթոռոյս միաբան եւ աթոռակալ, կամեցեալ է ի Մեծամօր կոչեցեալ Սեւ-ջուր գետոյն ջուր բերել ի յարտորայս գեղջս մերոյ, եւ ոչ է լեալ հնար: Որոյ նշանն եւ առուատեղն գոյ արդէն, որ է սկսեալ ի վերին ծայրից Սեւ ջրոյն: Բայց յայնմ միջոցին մինչ կամեցեալ են հանել զառուն ի բերել եւ ի հասուցանել ի գեօղս մեր, ոմանք գիւղորայք՝ ընդ յորս անցանել պարտ էր ասացեալ առուդ՝ դաւ են յարուցեալ՝ ասելով թէ՝ ոչ թողումք ՝ զի ընդ հողս մեր անցանիցէ ջուրդ այդ եւ առուդ: Ուստի եւ գնացեալ ի շարն, եւ շարն վճռէ՝ թէ ջուրդ այդ որքան եւ կայցէ՝ երկու բաժին լիցի, մին բաժինն բերողին, եւ միւսն այնց գեօղորէիցն՝ ընդ որովք անցանէ առուն եւ ջուրդ այդ:

Գիտ զայս հուճէթս յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն: Նմանապէս եւ գիր մի եւս Իպրահիմ փաշայն (որ յաւուրսն յայնոսիկ իշխող է լեալ Երեւանու, ) տայ: Զոր եւս գտցես ցուցակաւն: Այս լինի ի ՌՃԽԵ թուին տաճկաց՝ եւ ի ՌՃՁԱ թուոջն մերում: Սակայն ոչ են կարացեալ ի բերել զջուրն, մնացեալ է անկատար:

Դարձեալ Երեւանցի Պուրճ-ալի-բէկ տաճիկ ոմն ի Հրազդան գետոյն՝ (այս ինքն Զանկի գետոյն) ի ներքոյ կուսէն ջրաղացացն Նորագեղու եւ Սարվանլար կոչեցեալ գեղջս ծակեալ զլեառն՝ ջուր հանէ, եւ ընդ յատակաւ երկրի բերէ՝ մինչեւ ի փոքր ձորակն հասուցանէ, յորոյ հիւսիսակողմն է Իւչ-թափայ կոչեցեալ բլուրներն, իհարաւակողմն է Ղարա-թափայ կոչեցեալ Քարաբլուրն (որ է յայնկոյս գետոյն, ) եւ յարեւմտակողմն՝ (ուր աւարտի տաճկի բերեալ առուն, ) Գեօկ-գումբէթ կոչեցեալ գիւղն: Մինչեւ աստ ջուրս այս ի ներքոյ երկրի գայ, եւ աստ ի ձորակոջս ելանէ ի յերեսս եւ երեւի: Եւ դիտաւորութիւն Տաճկիս այսորիկ այն է լեալ՝ զի զջուրս զայս տարեալ ի վայր դաշտն Կաւակերտու եւ յայն կողմունսն՝ ոռոգանիցեն: Ապա ի սատակել սոյն Պուրճ-ալի բէկ տաճկիս, միրասխորք1) նորին, Խտմատ-ղուլի բէկն, Մահմատ-ղուլի բէկն, եւ Թամուր-Ղայա-բէկն ծախեն զայս ջուր Նահապետ կաթուղիկոսին՝ յիսուն թումանի: Որոյ զղապալայն գիտ յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն: Որ գրի ի թուին տաճկաց ՌՃԺ. եւ Նահապետ կաթուղիկոսն ի յառնուլն զայս ջուրս ի ձորակէն յայնմանէ (որ ասացաւ, ) սկիզբն արարեալ բերէ զվերին կողմամբն ընդ գլխովն Փարաքարու եւ իջուցանէ ի դաշտ գեօղիս մերոյ, ընդ հիւսիսակողմամբն Երեւանու ճանապարհին՝ որ առ մեզ գայ, որոյ առուն բաց գայ մինչեւ ի Փոքր բլուրներն, որ հանդէպ Հռիփսիմէի վանքին դէպ ի հիւսիսակողմն ի յարեւելս, եւ յայն տեղիսն ընդ յատակաւ հողոյն գայ ընդ միջոց ինչ, որոյ հորոց բերանքն գոն յայտնի մինչեւ զայսօր՝ որպէս հորք Քանքանի, եւ զջուրս զայս ի կիր արկանէ սուրբ Աթոռս ի յայգիս եւ յարտորայս մինչեւ ի ժամանակս Աստուածատուր կաթուղիկոսին: Իսկ ի ժամանակս Աստուածատուր կաթուղիկոսին՝ յազգականաց վերոյիշեալ տաճկացն ոմանք ձեռնամուխ լինին ի ջուրս յայս, եւ ի վերայ ջրոյն զբօստանս եւ զայլ ինչս սերմանեն եւ զջուրն տանին ի յայնս. եւ զայլս այսպիսիս, եւ ոչ թողուն զջուրն ամբողջ գալ յայս գեօղ: Վասն որոյ եւ Աստուածատուր կաթուղիկոսն արզ գրէ Երեւանու խանին, եւ խանն առաքէ առ շարն: Եւ շարն տեսեալ զհաստատուն ղապալայս մեր՝ զոր առեալ եմք զջուրն. ի վերոյգրեցեալ տաճկացն՝ գրէ յետկոյս արզային եւ կնքէ սաստելով այնց տաճկացն, զի մի՛ եւս ձեռնամխեսցեն ի յայս ջուր: Գիտ զայս գիրս յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն: Որ գրի ի տաճկաց ՌՃԻԹ թուին: Արդ առուս այս յօրէն յայնմանէ՝ չգիտեմ յանհոգութենէ կաթուղիկոսացն՝ եթէ յայլ ինչ պատճառէ՝ խափանեալ կայ մինչեւ ցայսօր:

Ջուր ի Դաւրէժ:

Աղէքսադր կաթուղիկոսն Ջուղայեցի, ի Դաւրէժ ի Հաճի-Մահմատ-Բաղրի որդւոյն ի Մուհամատ-Մուսանէն երկու շաբաթէն ջուր առնու վեց թումանի՝ ի ՌՃԻԴ թուին տաճկաց. որոյ անունն Սէիտ-միրիմ քահրիզի կոչի: Գիտ զղապալայն յերեսն գրեցեալ ցուցակաւն:

Դարձեալ նոյն Աղէքսանդր կաթուղիկոսն ի Մահմատ-շէֆի տաճկէ միոջէ առնու ի Թաւրէզ ի նոյն Սէիտ-միրիմի-քահրիզ կոչեցեալ ջրոյն՝ երկու շաբաթէն ջուր՝ հինգ թումանի եւ ինն հազար դիանի՝ ի թուին տաճկաց ՌՃԻԵ՝ Մանուկի որդի Աբրահամին ձեռօքն: Գիտ զղապալայն ցուցակաւն:

Դարձեալ ի սոյն թուոջս առնու սոյն կաթուղիկոսս ի Դաւրէժ ի Սաշա-խանում տաճկէ մէկ շաբաթէն ջուր՝ երեք թումանի եւ երեք հազար դիանի՝ ի ձեռն Առաքել կոչեցելոյ ումեմն: Գիտ զղապալայն ցուցակաւն:

Դարձեալ նոյն Աղէքսանդր կաթուղիկոսն ի Դաւրէժ ի Մահմատ-ալի տաճկի որդի Քեալբալի-Մահմատ-Իւսուֆէն առնու ի նոյն Քահրիզի ջրոյն ... շաբաթէն ջուր՝ եօթն թումանի՝ ի ՌՃԻԶ թուին տաճկաց: Գիտ զղապալայն ցուցակաւն:

Դարձեալ ի Դաւրէժ Հաճի Ռաճապ-ալու որդի Մահմատ Ռահիմն ի նոյն վերոյիշեալ ջրոյն ծախէ սրբոյ աթոռոյս ձեռամբ թարվիզեցի Տէր Ներսիսին ի ԺԴ յօրէն մէկ աւուր ջուր՝ վեց թումանի՝ ի ՌՃԼԲ թուին տաճկաց: Գիտ զղապալայն ցուցակաւն:

Դարձեալ ի սոյն թուոջս դաւրիժեցի խօճայ Բարսեղ ոմն ծախէ սրբոյ Աթոռոյս ի սոյն ջրոյն երեք շաբաթէն ջուր՝ ինն թումանի՝ ձեռամբ նոյն Տէր Ներսիսին Դաւրիժեցւոյ: Գիտ զղապալայն ցուցակաւն:

Յետին երկուքս ի ժամանակս Աստուածատուր կաթուղիկոսին լինին: Զայս վեց ղալամ ջուրս՝ զոր առնուն լուսահոգիքն՝ վասն այգեաց մերոց առնուն՝ զորս ունեցեալ եմք ի Դաւրէժ: