Տեղագիր Հայոց Մեծաց

37. ՂԱՐՍ գաւառ նահանգին Էրզիռումայ` 'ի հիւսիսոյ եւ յարեւելից սահմանի Ռուսաց Հայաստանեօք, Սամցխէ եւ Հայկական նահանգաւն, 'ի հարաւոյ` Պայէզիտաւ, յարեւմտից` Արտահանաւ, Բասենով եւ այլովք վիճակօք Էրզիռումայ. ունի եւ ինքն վիճակս վեց, զՉըլտըր , Զարիշատ կամ Ղարս, Շօրէկէլ, Չալտըրան, Կաղզուան եւ Կէչէվան. եւ է մասն Այրարատ աշխարհի հնոյ, այսինքն գաւառացն Վանանդայ, Շիրակայ, Երասխաձորոյ եւ Գաբեղինից: Առաջին Վիճակ է ՉԸԼՏԸՐ, յոր անուն երբեմն ճանաչիւր կուսակալութիւնն կամ գաւառն Ախալցիխեայ, զորոյ զկէս հատին Ռուսք եւ կէս խառնեցաւ 'ի կուսակալութիւնն Էրզիռումայ, եւ մասն մի` Ղարսայ, յորոց եւ 'ի հիւսիսակողմն կայ, սահմանակից բաժնին Ռուսաց. եւ 'ի սմա է մեծագոյնն լճաց հիւսիսային Հայոց` Չըլտըր-կէօլ որ է Պաղակացիս (18). յորմէ ելանէ գետն համանուն (որ է ըստ նախնեաց` Մեծ ), եւ ընթացեալ խառնի 'ի ջուրն Ղարսայ, եւ սա յԱրփա-չայ (Ախուրեան ): Գլխաւոր տեղիք վիճակիս են Չըլտըր աւան եւ Սուրսունա. առաջինն երբեմն կարի շէն էր եւ աթոռ կուսակալի, որ ապա փոխեցաւ յԱխալցիխէ, քանզի ոտնակոխ եղեալ 'ի պատերազմաց անշքեցաւ Չըլտըր, եւ ոչ յիշատակի արդ ընդ բարգաւաճ շէնս: - Ի հարաւոյ եւ յարեւելից Չըլտըրայ կայ ԶԱՐԻՇԱՏ վիճակ 'ի հինն Վանանդ, 40 գիւղորայիւք, յորս գլխաւոր է Զարիշատ առ Չըլտըր գետով. ունի բերդ հին:

38. ՂԱՐՍայ բնիկ վիճակն ձգի 'ի հարաւոյ Զարիշատայ, յարեւելից Կողայ եւ Փէնէքայ (48. 51) եւ Բասենոյ (52) եւ յարեւմտից Շօրէկէլի. եւ է ՎԱՆԱՆԴՆ հին եւ ՎԵՐԻՆ ԲԱՍԵԱՆ գաւառ Այրարատայ. որոյ գլխաւոր տեղի է հին ՔԱՂԱՔՆ ԿԱՐՈՒՑ կամ ԿԱՐՍ, որ կոչի այժմ ՂԱՐՍ կամ ԳԱՐՍ, եւ է 'ի հիւսիսակողմն դաշտին Շիրակայ, առ եզերբ գետոյն համանուան`որ է Մօրն մեծ, 'ի 5200՛ բարձու. պայծառացեալ առ պայազատութեամբ Բագրատունի թագաւորաց Հայոց եւ Վրաց, յորոց 'ի յետնոցս Կարսի-քալաքի կոչիւր, այսինքն Դրան քաղաք. արքայանիստ եղեւ ինքնագլուխ թագաւորաց Հայոց` յամէն 961 ցամն 1064, որք կոչէին Թագաւորք Վանանդայ կամ Կարուց. որոց յետին Գագիկ երկուցեալ յասպատակէ Թուրքաց` վաճառեաց Հոռոմոց զքաղաքն եւ չոգաւ պանդխտել 'ի Փ. Ասիա. իսկ 'ի Յունաց թափեցին մի ըստ միոջէ Վիրք, Թաթարք, Լէնկթիմուր, Օսմանեանք, Ռուսք, եւ դարձեալ մնաց 'ի ձեռս Օսմանեանց յետ 1828 ամին. որոց եւ տեղիէ ամրութեան ընդդէմ Ռուսաց, թէպէտ եւ տկարացուցին սոքա զբերդն, այլ զարդիս կրկին ամրանայ 'ի գրգռել նորոց պատերազմացն: Ի հարաւոյ կուսէ քաղաքին յանջատ բլրի ամբառնայ հին բերդն Կարուց` կրկին պարսպօք պատեալ, յորս գտանին հայ եւ վրացի արձանագիրք եւ քանդակք, եւ բրգունք կանգնեալք 'ի թագաւորութեան Վրաց` 'ի Հայ բնակչաց քաղաքին, ՈԼԳ (1184) եւ ՈՁԳ (1234) թուականօք: Ունի եւ միջնաբերդ, եւ կամուրջս քարաշէնս, յորոց մին զբերդն ընդ քաղաքին կցէ: Նշանաւոր յամենայն շինուածսն է փոխեալն 'ի մզկիթ` հոյակապ եկեղեցին շինեալ յԱբասայ արքայէ յամին 942, բոլորշի բազմանկիւն արտաքուստ եւ խաչաձեւ 'ի ներքոյ, գեղեցիկ գմբեթաւ` որ առանց սեան ամբառնայ. զգեղ դաստակերտին իւրոյ եկեղեցւոյ ցուցեալ Աբասայ առ Բեր արքայ Եգերաց` որ յաւակնեալ ընդդէմ Բագրատունւոյն եւ ձերբակալն եղեւ, ապա զրկէր 'ի տեսանելեացն: Բնակիչք Ղարսայ են 2000 տուն, եւ զօրանիստք պահապանաց. շինագոյն եւ բազմամարդագոյն եւս էր քաղաքն յառաջ քան զառումնն 'ի Ռուսաց: - Գեօղք իբրեւ 50 են վիճակին Ղարսայ, այլ ամայացեալք 'ի պատերազմաց, եւ բազում աւերակք բագրատունակերտ շինուածոց, որպէս 'ի Գիւմպէթ գեղջ` մեծ եւ հոյակապ եկեղեցի, որոյ գմբէթ անկեալ է, եւ անտի կոչումն գեղջն, եւ այլք , յոլովագոյն եւս յայսպիսի շինութեանց գտանին 'ի ՇՕՐԷԿԷԼ վիճակի, որ է ՇԻՐԱԿՆ հին, յարեւելից Վանանդայ եւ 'ի մտից Ախուրեան գետոյ, որով զատուցանի 'ի բաժնէն Ռուսաց. անուանի արգասաբերութեամբն յաւուրց թոռանցն Հայկայ, 'ի շատակերն Շարայէ առեալ զիւր անուն. զոր պահէ ցարդ գլխաւոր տեղի վիճակիս Պաղ-Շօրէկէլ աւան հուպ յԱխուրեան, որ 'ի հնումն կոչէր ՇԻՐԱԿԱՒԱՆ եւ ԵՐԱԶԳԱՒՈՐՍ, ուր նախ նստան Բագրատունի թագաւորք, եւկիսականգուն կայ 'ի նմա տաճարն մեծագործ զոր կանգնեաց Սմբատ Ա յամին 897: Այլ վերագոյն ամենայն ձեռագործ յիշատակարանաց վիճակիս եւ յոդունց գաւառաց է:

39. Անի յետին գահ եւ պատուար Այրարատեան աշխարհի, գեղեցկագոյնն ծանուցեալ եւ սրբազնագոյն քաղաքաց նորա, սիրելի սխրալին եւ տխրալին շինավայր Հայոց, եւ թերեւս կենդանայուշն եւ սրտառուչ ամենայն աւերակաց, որոց 'ի հնգից դարուց հետէ համբաւեալ ընդ ամենայն Հայս, եւ իբր 'ի քառասուն ամաց յԵւրոպէ իսկ շարժեալ ոչ փոքր զարմանս, 'ի բազմաց հետաքնին արանց մերազնէից եւ օտարաց քննեալ եւ տեղագրեցաւ, թէպէտ եւ ոչ ըստ իւրումն արժանոյ բաւական զննեալ, եւ բացեալ դերբկացն 'ի գիւտ հետոց յատակին եւ նշխարեալ մնացուածոց. բայց զի յամաց հետէ եւ մերայոցս ընձեռեցաւ նկարագիր տենչալւոյն նոցա 'ի վաղուց (1), ոչ զամենայն մանրամասն կամիմք աստանօր տեղագրել եւ արձանագրել, եւ ոչ դարձեալ հարեւանցի անցանել, մանաւանդ զոչ ցարդ հրատարակեալ չափս տեղւոյն եւ զտեսարանս նորին: Արդ կառուցեալ կայ Անի 20 մղոնաւ հեռի յարեւելից Ղարսայ, յաջմէ Ախուրեան գետոյ, 'ի քարուտ բարձրաւանդակի, վերացելոյ 4380 ոտս յերեսաց ծովու, յեռանկիւնաձեւ իմն թերակղզւոջ` զոր գործեն` յարեւելից կուսէ քարաժայռք խորացեալք ձորաձեւ, զորով փարի գետն իջեալ 'ի հիւսիսոյ վիճակին, 'ի հարաւոյ խորաձորն ընդ որ խաղայ Ախուրեանն 'ի խորւոջ 2-300 ոտից, արմունկն գործելով յարեւմուտս կոյս, եւ յայսմ կողմանէ պատի (յարեւմտից ) լայնագոյն եւս ցամաք Ձոր Ծաղկոցաց որ եւ Ծաղկոցաձոր, եւ ընդ հիւսիս կոյս խոտորեալ հարթանայ խառնի ընդ դաշտագետնին, եւ անդ գլխաւորի անձուկ հիւսիսակողմն եռանկեան քաղաքին. եւ զի չիք յայնմ կողմանէ ձոր կամ գետ, կրկին հզօր պարսպօք պատեալ եւ ամրացեալ է այն. եւ է չափ ներքին շրջապատի եռանկեանն իբր փարսախաւ միով (կամ 4100 չափ գաղղիական ). երկայնութիւն քաղաքին որ ըստ արեւմտից հարաւոյ` մղոնաւ չափ է կամ քառորդաւ ժամու ճանապարհի, լայնութիւնն կիսով չափ եւ նուազագոյն եւս. որով յայտնի լինի անձուկ գոլ տեղւոյն եւ անբաւական համբաւելոցն 'ի կարգի առարկաց 1001 եկեղեցեաց եւ տասն բիւր ապարանից. բայց եթէ ներքին քաղաք զսա համարելով եւ 'ի հիւսիսոյ կողմանէ մասն գրելով մնին եւ 'ի մէջ փակելով զհամանուն քաղաքին զգեօղն Անի որ մղոնաւ 'ի վերոյ կայ , եւ զայլ սահմանս: Ոչ է յայտ ժամանակ առաջնոյ շինութեան քաղաքիս եւ անուանն համաձայնի Կամախայ Բարձր Հայոց (61), բայց թուի բերդ լինել անդստին 'ի Դ դարէ, յորում Տրդատ արքայ պարգեւեաց զՇիրակ տանն Կամսարայ. եւ 'ի Կամսարականաց պայազատեցին Բագրատունիք յԸ Դարու. յորոց նախ Աշոտ Մսակեր իշխան յամին 783 ամրացոյց զտեղիս, եւ յետ երկերիւր ամի Աշոտ Գ արքայ` թագաւորանիստ արար իւրոյ տոհմին հարստութեան, եւ ած զներքին պարիսպ քաղաքին յամին 964, եւ բրդամբք եւ եկեղեցեօք զարդարէր . բայց որդի նորա Սմբատ Տիեզերակալ յետ հնգետասան ամաց (յ՛ 980)` անդրագոյն եւս պարսպով ընդարձակեաց եւ կրկին պարսպափակ արար զհայրենի շինածն. իմա ըստ հիւսիսոյ անկեանն` յարեւելից կուսէ ցբերան Ծաղկոցաձորոյն, ուր եւ ցարդ երեւին հզօրագոյն եւ շինագոյն պարիսպք իբր 30՛ տարակացք յիրերաց, 20-30՛ բարձունք. ներքինն հզօրագոյն եւ բարձրագոյն է, եւ յոլովագոյն քան զարտաքինն ունի զաշտարակսն. որք իբր 150՛ հեռիք են յիրերաց, շատք բոլորշիք եւ ոչ սակաւ քառակուսիք եւ անկիւնաւորք, ոմանք յարքայիցն մերոց շինեալք , եւ յոլովք 'ի բնակչաց քաղաքին յաւուրս աշխարհակալութեան Զաքարիայի սպասալարի եւ թագաւորացն Վրաց. ոմանք միայարկք եւ ոմանք կրկին կամ եռայարկք, համակ քարաշէն եւ կամարակապ, 'ի թխակերպ եւ յայլագոյն լաւաքարանց. յորոց վերայ ոչ սակաւ արձանագիրք եւ բազմագոյն եւ խաչարձանք եւ դրուագք զարդուց գոն: Երկու դրունք երեւին արտաքին պարսպացն եւ հինգ ներքնոյն. մի յարեւելից, միւս յարեւմտից` որ է Ծաղկոցա-դուռն, եւ երեք 'ի հիւսիսոյ, որոց միջինն է Աւագ-դուռնն, յորոյ վերայ 'ի կողմանէ արտաքուստ քանդակեալ կայ առիւծ կամ ինձ 'ի գնացս. ընդ որ մտեալ 'ի ներքս` ահա յանդիման տարածի տխրախառն տեսարան կիսակործան եւ կիսականգուն քաղաքին, խառնիխուռն դերբուկք, հողաբլուրք ցածք, խոտագետինք, եւ իբրեւ 20 շինածք առաւել կամ նուազ կանգունք , յորս գլխա





ւոր եկեղեցիք են: - Ի հարաւային արեւմտեան կողմն եռանկեանն ընդ մէջ ձորոյն Ծաղկոցաց եւ Ախուրեան գետոյ` կան աւերակք արքունի Ապարանից 'ի բարձու քարափան, դիտակ եւ ահաւորահայեաց դրիւք եւ հզօր եւ թանձր պարսպօք, իբր 5 վայրկենիւ շրջապատութեամբ 'ի յատակէ ձորոյն 'ի վերայ քարաժեռից ամբառնան հիւսիսային եւ արեւմտեան որմունք նորա, յորոց առաջինն եւեթ կանգուն կայ, իսկ հարաւայինն իսպառ անկեալ է. 'ի վերայ հիւսիսային պարսպացդ կայ քանդակ պատկերի զինուորակերպ առն` որոյ գլուխ 'ի բաց առեալ է, եւ թուի 'ի ձեռին ունել զձեւ քաղաքին զդաստակերտի իւրոյ. իսկ դուռն ապարանիցն յարեւելից է սառակինեան ոճով` 'ի սեաւ եւ 'ի դեղին քարանց եւ պատուհան մեծ 'ի վերայ նորա, խուռն եւ խիտ դրուագօք զարդուց եւ խաչարձանօք , վայելուչ յոյժ. կայ եւ ներքնատուն ապարանից մեծագործ եւ ահեղ, եւ բովանդակ իսկ քաղաքին կարծի լինել ներքնափոր, իբրու կրկնայարկ, ամարայնու եւ ձմերայնոյ զատուցեալ որիշ, որպէս աւանդեն. երեւի ցարդ եւ զարմանաշէն գետնուղին որ հանգոյն Դամիզայն Լոնտոնի` անցանէ ընդ Ախուրեան գետով, 'ի հարաւոյ կուսէ քաղաքին զմուտն ունելով, եւ զելսն իբր երկուց ժամուց ճանապարհաւ բացագոյն 'ի կողմանս Թալնոյ (129), որ արդ կիսով խցեալ է եւ Կիտէրկելմէզ կոչի 'ի ռամկաց: Ի հարաւոյ արքունեացն 'ի քարափան գետոյն կայ աւերակ միջնաբերդին, որոյ հիմունք պարսպացն եւ եկեղեցւոյ միոյ եւեթ կանգուն կան, եւ նշմարին հետք որ տանին 'ի մեծամեծ բրգունս յարեւմտեան հարաւային վայր քաղաքին: Իսկ 'ի հիւսիսոյ կողմանէ արքունեացն 'ի զառիվայր երեսս Ծաղկաց ձորոյն 'ի խճախառն քարին հատեալ են անթիւ սենեակք կամ կրպակք, զոր ոմանք գերեզմանս եւ այլք բնակարանս կարծեցին. երեւին 'ի նոսա եւ խորշք կամ դարանք, եւ դրունք մտից յիրար: Ի բազմաթիւ եկեղեցեաց եւ մատրանց քաղաքին` յորոց 40իւ չափ երեւէին եւ 'ի սկզբան դարուս, արդ հազիւ 15 նշմարին, եւ 'ի նոցանէ կիսով չափ միայն կանգունք. որոց առաջին է մեծութեամբ եւ շքով կաթուղիկէն Անւոյ յարեւելեան հարաւ կոյս. հիմնարկեալ 'ի Սմբատայ Բ, եւ աւարտեալ 'ի Կատրամիդեայ դշխոյէ յամին 1008-9, երկայն քառակուսի ձեւով, 110՛ ընդ երկայնն արտաքուստ, եւ 72՛ ընդ լայնն, համակ 'ի սրբատաշ թուխ եւ դեղին քարանց ագուցելոց յիրար միապաղաղ երեւութիւ. ունելով շուրջանակի հինգ աստիճանս ոտնաչափ լայնութեամբ. զներքին ձեւ եւ զգեղեցիկ չափակցութիւն մասանցն ` զմի 'ի գեղեցկագոյն շինուածոց հայկական ճարտարապետութեան, զգործ քաջի արուեստաւորին Տրդատայ, ցուցցէ յատակագիծն. յորում որպէս երեւինդ` սիւնք չորք ստուարք եւ բարձունք խաչաձեւ խարսխօք եւ բազմանկիւն կողմամբք` զանազան հատորովք գունագոյն քարանց` ամբառնան զմեծամեծ կամարսն, որոց թեւք ձգին եւ յայլ վեց որմասիւնս, եւ այլ կամարք 'ի վերոյ նոցա` կրելով զգմբէթն հրաշակառոյց 92՛ բարձր 'ի գետնոյ, եւ 28՛ տրամագծաւ բոլորակին` յորմէ կախիւր ջահն բիւրեղեայ բերեալ 'ի Հնդկաց աշխարհէ, եւ 'ի վերայ գմբէթին մարդաչափ խաչ արծաթեայ` պահապան քաղաքին. իբրեւ 'ի 20 ամաց հետէ կործանեալ է գմբէթս. այլ ամենայն մասունք եկեղեցւոյն կանգուն կան, վայելչագեղ կիսաբոլոր եւ տասնախորշ խորանաւն, եւ կրկնայարկ մատրամբք կամ աւանդատամբք յաջմէ եւ յահեկէ, եւ երիւք դրամբք. 'ի վերայ հարաւայնոյն կայ արձանագիր յիշատակի դշխոյին կառուցողի եւ Սարգսի կաթուղիկոսի, եւ երի` ժամացոյց արեւանիշ հայկական տառիւք ժամատրոհեալ. եւ այլ բազում արձանագրութիւնք, զորս ծանր համարիմք աստ յիշատակել: Յարեւելից կուսէ կաթուղիկէիս իբրեւ 500՛ հեռի կայ աւերակ եկեղեցի Տիրամօր կամ թերեւս սրբոյն Հռիփսիմեայ, զոր մերձ 'ի կաթուղիկէն ասեն լինել պատմիչք. յելից հարաւոյ սոցա կանգուն կայ հոյակապ բոլորշի եկեղեցի Փրկչին, որ 'ի ներքուստ կողմանէ յութ կիսաբոլորս տրոհեալ է, սիւն 'ի մէջ բաժանմանցն ունելով, յորոց վերոյ ամփոփեալ ձեղուանն բառնայ զմանեկաձեւ բոլորեալ գմբէթն սրածայր, 12 շուրջ պատուհանօք, յորոց միջոցս երեւին նկարէն պատկերք աղաւաղեալք. 40՛ են տրամագծի տաճարիս, եւ ամբիոն մի քարեայ 'ի վերայ հարաւային դրանն սանդխովք յորմամիջին ելանելի անդր, եւ անտի 'ի վեր ցառաստաղսն: Ապլղարիպ հօրեղբայր Գրիգոր Մագիստրոսի շինող է տաճարիս յամին 1037: - Նման սմին` այլ փոքրկագոյն եկեղեցի ութանկիւնի կայ եւ յարեւմտակողմն քաղաքին մերձ 'ի միջնաբերդն իբր 28՛ տրամագծաւ, եւ 14 պատուհանօք գմբէթին, պարզ 'ի ներքուստ, ամենազարդ արտաքուստ: - Կայ եւ այլ եկեղեցի 12-անկիւնի արտաքուստ եւ վեցբոլորակ 'ի ներքուստ 38՛ տրամագծաւ, յարեւմտակողմն առ պարսպօք քաղաքին որ հայի 'ի Ձորն Ծաղկոցաց: - Առ քարափամբ նորին ձորոյ 'ի հիւսիսոյ արքունեացն կայ վայելչաձեւ եւ անաղարտ մնացեալ եկեղեցին Ս. Գրիգոր 'ի բարձրադիտակ վայրի, ժինեալ յամին 995՛ 'ի Գրիգորէ որդւոյ Ապուղամրի, կամօք Գագկայ Ա : - 

       Յարեւելից նորին ընդ մէջ անձկագոյն մասին քաղաքին եւ կրկին ձորոցն Ախուրեան եւ Ծաղկոցաց` կան սխրալի նշխարք երկուց կործանեալ մատրանց . - հուպ եւ կից նոցին` Առաքելոց եկեղեցին. սաքաշէն է սա ձեղուամբ եւ ոչ գմբեթաւոր, եւ խորան նորա ոչ բեմիւ զատուցեալ 'ի բարձու, այլ 'ի յատակի, խուռն եւ խիտ քանդակօք 'ի ներքոյ եւ արտաքոյ, շինեալ ոչ յետ 1033 թուականի: Վայելչագունի եւս եկեղեցւոյ սակաւ նշխարք ճարտարագործք մերձ կան յԱռաքեալսն: - Յելից հարաւոյ սոցա մերձագոյն 'ի քարափն գետոյն կայ Լուսաւորչի մենաստանն աւերեալ, եւ եկեղեցին կանգուն եւ նորափայլ քան զայլսն, զի եւ յետ յիշելոցդ շինեալ է յամին 1215, երկայնաձեւ խաչաձեւ իմն եւ գմբէթաւոր, բազմապատիկ դրուագօք եւ միւսիոն զարդուք եւ պատկերօք, վասն որոյ եւ Նագըղլը-քիլիսէ կոչի, եւ թուի 'ի Յունաց նկարագործեալ, քանզի եւ յունական արձանագիրք եւ 'ի րացիք գտանին 'ի նմա. բայց յառաջ շինեալ էր անդ այլ եկեղեցի Մատուռն Աստուածածին կոչեցեալ` ըստ արձանագրին:






Ընդ եկեղեցեաւս այսուիկ է դուռն մտից գետագնաց ուղւոյն` զոր յիշեցաք 'ի վերոյ Իսկ յարեւելից կուսէ ձգի սալայատակ եւ կամարակապ ճանապարհ աստիճանաւոր ընդ զառ 'ի վայր երկիր ցգետափնն, եւ 'ի սպառուած նորին կայ եկեղեցի փոքր կրկին մատրամբք, անաղարտ եւ անգիր, եւ ըստ աւանդութեան` շինեալ վասն դշխոյի ուրումն, որոյ եւ բնակարանին փլածք երեւին առ երի: - Ի հիւսիսակողմն քաղաքին ընդ մէջ աւագ դրանն եւ 12անկիւնի եկեղեցւոյն կայ այլ եկեղեցի (Խաչի ?) քառակուսի խաչաձեւ արտաքուստ եւ բոլորշի թեւօք խաչաձեւ քառակուսի 'ի ներքուստ, անսիւն գմբեթաւորեալ, ունելով սիւնաբարձ անդաստակ յարեւմտից, այլ թէ որքան իցէ շէն` ոչ ունիմ ասել: - Մերձ 'ի հիւսիսային անձկագոյն վայր քաղաքին 'ի քարափն Ծաղկոցաձորոյն կայ մատուռն փորեալ 'ի վիմի, որպէս եւ հանդէպ նմին յարեւելակողմնն այլոյ մատրան մնացուածք երեւին: Յետ եկեղեցեացդ նշանաւոր շէնք յԱնի եւ Մզկիթն մերձ յԱռաքելոց եկեղեցին, շինուած երկայնաձեւ քառակուսի յերիս տրոհեալ երկկարգ սեամբք, ունելով կամարակապ ներքնատունս եւ աշտարակ ութանկիւնի, թուի յայլ ինչ պէտս շինեալ տեղւոյն յառաջագոյն. յարեւմտեան որմն նորին կայ արձանագիր պարսիկ լեզուաւ, հրաման Էպուսէիտ Պէհատուր Խանի (որ թուի գրեալ յամին 1319) եւ պատուիրէ մաքսաւորաց չնեղել զԱնեցիս: - Յելից նորա եւ 'ի հիւսիսոյ կաթուղիկէին իբրեւ 'ի միջավայր քաղաքին ամբառնայ այլ աշտարակ ութանկիւնի մնիրայաձեւ` կործանեալ գագաթամբ, որոյ 84 քարեղէ աշտիճանք են ցպատշգամն, իբրեւ դիտանոց կանգնեալ: - Բաղանիքն յարեւելեան հարաւային անկեան քաղաքին, 'ի հարաւոյ եկեղեցւոյ Փրկչին, զորով կուտեալ են դերբուկք աւերակաց. երկայնաձեւ քառակուսի է շինուածն իբրեւ 58՛ ընդ երկայնն եւ 44՛ ընդ լայն. եւ մի կողմնն ընդ լայնն յերկուս անձուկ քառակուսի սրահակս բաժանեալ է, միւս ընդարձակագոյն կողմն 'ի հինգ բոլորակս, չորք յանկիւնսն եւ մին 'ի միջի մեծագոյն եւ գմբեթաւոր, ունելով այլոցն 'ի սա դրունս մտից. մնան ցարդ ծորակք աւազանաց լուալեացն: - Բաց յայսցանէ չերեւի այլ շինուած նշանաւոր, բայց միայն կամրջախելք 'ի հարաւային արեւմտեան վայր քաղաքին 'ի վերայ գետոյն Ախուրեան, եւ կամարակապ լայն սանդուխք առ գետեզերբն 'ի հարաւոյ կաթուղիկէին. իսկ այլ ամենայն շէնք զարմանալի քաղաքիս` 'ի 500 ամաց հետէ առ սակաւ սակաւ կործանեալ եւ հողոյ հաւասարեալ դնին, որպէս 'ի քուն անզարթչելի. ոչ է յայտ երբ իսպառ անբնակ եւ աւերակ եղեւ քաղաքն յետ մատնելոյն 'ի ձմեռս Յունաց յամին 1045, եւ անկանելոյ 'ի բուռն Ալփարսլանայ յամին 1064, Պարսից եւ Վրաց 'ի բազում նուագս, եւ յետոյ Թաթարաց յամին 1239, յետոյ դարձեալ Պարսից, առ որովք` աւանդի յամին 1319 'ի սասանութենէ մեծէ անշքացեալ Անւոյ եւ բնակչացն խոյս տուեալ. սակայն յԱռաքելոցն եկեղեցւոջ դոն արձանք գրեալք յամսն 1320 եւ 1348 (ՉԿԹ. ՉՂԷ ), յորոց յայտ լինի զի ցկէս ԺԴ դարու չէր լքեալ քաղաքն, թէպէտեւ շատք 'ի նախնեաց Անեցոց վաղու եւս չուեալ գնացեալք էին, ոմանք յայլ կողմանս աշխարհին Հայոց եւ յոլովք տարադէմք յաշխարհս արեւմտից, 'ի Լեհք, 'ի Ռուսք եւ 'ի Ղրիմ. եւ ոչ այնքան 'ի տարերաց որքան 'ի տիրողաց բռնութենէ թուի տագնապեալ քաղաքին. եւ առաւել քան յերկրաւոր սասանութեանց` յերկնաւորին ցասմանց. որոյ հանգոյն սոնքացեալ յղփացեալ մեծապանծ մայրաքաղաքացն Ասիոյ` ապախտ եւ զսովաւ արարեալ, սոցին նման` թէպէտ եւ կրսեր յոյժ սա ժամանակօք, թաքոյց 'ի յետնոցս զվախճան եւ զվերջին արկածս սորին, յամօթ եւ յափշտակութիւն գիտնապանծ մտաց մարդկան, եւ 'ի զեղջ Հայորերոյ. եւ այժմ հօտից հանգրուան եւ խոտավար է գետին արքայակոխ եւ սրբաճեմ քաղաքին Անոյ, զորոյ խոտարօտսն պայազատութեամբ ժառանգեն մահմետականք ոմանք` որպէս թուի վրիպեալք 'ի կրօնից Հայոց, Խաթունի որդիք կոչեցեալք. վասն որոյ ոմն 'ի Ռուսաց բանասիրաց որ իբր տասն ամաւ յառաջ ել 'ի քնին աւերակացս, 'ի դէպ պատշաճեցուցանէ մտից դրանց քաղաքիս` զհռչակաւոր սրտառուչ վերնագիր դժպհի դրանն` զոր երգեաց Տանդէ քերդողահայրն Իտալացւոց. PER ME SI VA NELLA CITTA DLENTE... ԸՆԴ ԻՍ ԵՆ ՄՈՒՏՔ Ի ՔԱՂԱՔՆ ՑԱՒԱԳԻՆ… Պարզագոյնն թերեւս բացատրիցէ Անգղիացին այն սպայ (1) որ յամին 1837 էանց ընդ Անի, եւ ասէ. ,, Մելամաղձիկ յոյժ զգացմունս ազդէ 'ի սիրտ տեսարան քաղաքիս այս անապատացելոյ. եկեղեցիք նորա լքեալք յուշ իմն այսպէս առնեն, եթէ ազգ հզօր քրիստոնեայ անկեալ է աստանօր ընդ բազմակրկին հարուածովք խժդժագոյն բարբարոսացն Ասիոյ եւ անագորուն թշնամեաց հրահանգաց քրիստոնէութեան: Շինուածոցն անեղծ մնացութիւն` յերկբայս արկանէ զկիրս միայնութեան , եւ յանզգաստից իմն յածին աչք շուրջանակի խնդրել նշանակս կենդանութեան: Ոչ այսպիսիս ներգործէ 'ի սիրտ ազդմունս տեսիլ նշխարեալ աւերակաց հնութեան զառանցելոց ժամանակաց. անկերպարան հողաբլուրք Բաբելովնի` երեւին հանգոյնք կմախաց մեռելոտւոյ. իսկ ամայացեալս այս եւ տակաւին կանգուն քաղաք ` նմանեալ թուի դիական այն ինչ անշնչացելոյ, յորում դեռ եւս նշմարիցին տիպք կենդանականք »: Այլ անխնայ եւ անաչառն ժամանակ ամ յամէ աճեցուցեալ զխրամատ եւ զաւեր ամայացելոյն, սպառնայ զրկել զմեզ եւ զյետինս մեր` եւ 'ի տխրախառն մխիթարութենէ այտի երեւութի կենդանատիպ մեռելութեանցն. վասն որոյ եւ երախտապարտս կացուսցէ զմեզ եւ զապագայս` արանցն երկասիրաց մերոց եւ օտարաց, որք աւանդեցին 'ի գիր եւ 'ի դրոշմ զմնացուածս արձանաց եւ զշինուածոց քաղաքին. որոց յետ ամենեցուն Քէսդնէր (1) ոմն գերմանացի յամին 1850 հաւաքեա զամենայն` նկարահանութեամբ, եւ արար գիրս մի Տեսարանաց հնութեանց Անւոյ, (զոր կարծեմ չեւ եւս հրատարակեալ 'ի լոյս ): Իսկ մեր շատացեալ այսքանեաւս, դարձցուք յոճ համառօտութեանս եւ 'ի շրջավայրս Անւոյ:

40. Յարեւելից հիւսիսոյ Անւոյ իբրու ժամաւ վերագոյն առ եզեր Ախուրեան գետոյ կայ նշանաւորն 'ի շրջակայ շէնս քաղաքին` Հոռոմոսի վանք, որ եւ Խօջավանք կոչի` յանուն երկուց քառակուսի աշտարակաձեւ սենեկաց որ Խօջուն կոչին, եւ չէ յայտ յինչ սակս շինեալք, մերձ 'ի վանսն. սա կարի ընդարձակ է եւ պարսպապատ եւ ամենայն մասամբքն հոյակապ արքայավայել շինուած. եկեղեցին բարձրագմբէթ շինեալ է յարքայէն Յովհաննէ յամին 1038, երկայնութեամբն գրեաթէ հաւասար կաթուղիկէին Անւոյ, այլ անձուկ առ լայնութիւն, բաժանեալ 'ի գաւիթ վայելուչ եւ սիւնաբարձ, տաճարն անսիւն , երկոքին եւս գմբեթաւորք. զարմանակերտ եւս շինուած է Նշխարատունն անուանեալ երիւք քարաշէն սենեկօք, որոց միջին յ՛ 12 խորշս զատուցեալ է նոյնքան սեամբք եւ նուրբ եւ խիտ քանդակօք, այլ գմբէթ նորա անկեալէ. եւ է սա շինեալ յամին 1209, ունի արձանագիրս յոլովս. վայելուչ է եւ տապանատունն ճոխութեամբքարակերտ շինուածոց եւ խաչարձանաց, ունելով եւ մատրունս երիս 'ի վերայ իւր. գոն եւ այլ մատրունք հուպ եւ հեռի եւ իջեւանատեղի մեծ որմափակ, այլ կործանեալ: Նորոգեալ է վանացս յամսն 1685 եւ 1788 եւ դարձեալ լքեալ, եւ միւսանգամ 'ի հերուն (1852) ձեռն արկեալ եղեւ 'ի նորոգումն: - Սակաւուք հեռի 'ի հիւսիսոյ վանացն կայ Ս. Գէորգ եկեղեցի վայելուչ շինութեամբ եւ արձանագրաւ Գագկայ Ա, եւ մերձ նմին այլ եկեղեցի փոքր` նման նմին անսիւն բարձրագմբէթ, յորում գոյ եւ արձանագիր ՆԼԵ (986) թուականաւ. եւ այլ մատրունք եւ փլած եկեղեցիք. որք թուին 'ի յիշատակ հանգստարանի թագաւորաց շինեալք, զի 'ի սնարս եկեղեցւոյ Ս. Գէորգայ կայ շիրիմ մակագրեալ ԱՇՈՏ ԹԱԳԱՒՈՐ, եւ կից նմին այլ շիրիմ անգիր: - Սակաւուք եւս 'ի բացեայ ըստ արեւելից հիւսիսոյ` կայ Տայլար գիւղ` յերից կողմանց պատեալ յԱխուրեան գետոյ եւ միւսովն` պարսպօք ամրացեալ. ունի եկեղեցի հին, յորոյ դրանն վերայ քանդակք առիւծուց նապաստակ 'ի միջի ունելով:

41. Յարեւմտից Անւոյ ժամաւ հեռի կայ Ղօզլիճա գեօղ, որ է հինն Բագնայր, կանգուն ունելով զփառահեղ եւ մեծավայելուչ եկեղեցին շինեալ 'ի Սմբատայ Մագիստրոսէ յամին 1010, անսիւն գմբեթաւ եւ լայն սիւնազարդ գաւթաւ, լի եւ հոծ արձանագրութեամբք եւ դրուագօք. 'ի հարաւոյ արեւելից տաճարին կան զոյգ մատրունք փոքունք, մին յանուն Ս. Լուսաւորչին, եւ 'ի միւսումն` շիրիմ անգիր: Կիսաժամաւ 'ի հարաւոյ Ղօզլիճայ` կայ Ալաճա գիւղ, որ է Արջոյ-Առիճ, եւ 'ի նմա մնացուածք մենաստանի եւ եկեղեցւոյ նման Բագնայրի եւ մատրանց` կործանելոց իբր տասն կամ 12 ամաւ յառաջ: - Իսկ 'ի հիւսիսոյ Ղօզլիճայ ժամաւ եւ աւելի հեռի կայ հինն Մրէն գիւղ` Գարապաղ կոչեցեալ այժմ վասն այգեացն շատութեան, որք եւ յարձանսն յիշին. 'ի մնացուածս շինուածոցն կանգուն կայ հոյակապ տաճարն կառուցեալ 'ի Դաւթայ Սահառունոյ յամին 614, որով մի 'ի հնագունից եկեղեցեաց է, եւ մեծագոյն քան զյոլովս որ զվայրօքս, վերակերպ եւ մեծագմբէթ, եւ պատկերաց քանդակօք պճնեալ արտաքուստ. արձանագիր կառուցողին չեւ եւս ընթերցաւ, որպէս եւ ոչ ապարանիցն խանգարելոյ, որ զբօսանաց վայր էր Բագրատունեաց. կան եւ շիրիմք ոչ սակաւք անդանօր: - Ի հարաւոյ Մրենոյ մերձ յԱխուրեանն կան աւերակք Բագարան աւանի , զոր շինեաց Երուանդ Արշակունի, տեղի դից պաշտամանց, երեւին եւ մնացուածք եկեղեցեաց 'ի դերբուկսն անդ, իսկ դաստակերտի նորին ԵՐՈՒԱՆԴԱՇԱՏայ աւերակք նշմարին յանկեան խառնրդոց գետոյն ընդ Երասխայ: - Յարեւմտից Մրենայ կայ Ալէմ կամ Ալաման գիւղ պարսկաբնակ. եւ սա ունի եկեղեցի գմբեթաւոր շինեալ յամին 637 առ Հերակլեաւ կայսերաւ: - Ի մտից նորա կայ Տեկոռ կամ Տիկոր գիւղ 'ի գոգս լերանց, հնագոյն եւս եկեղեցեաւ, որոյ եւ ձեւ դոյզն ինչ զանազանի յայլոցն, զի գմբէթն ցածագոյն եւ լայնագոյն է, եւ կրկնայարկ մատրունքն կամ աւանդատունք արտաքս քան զորմն տաճարին ելեալք, որոյ երկայնութիւն է 68՛ եւ լայնութիւն 56՛. եւ շինեալ է 'ի Սահակայ Կամսարականէ, որպէս թուի 'ի կէս Զ դարու: - Իհարաւոյ մտից Տեկոռայ կիսաժամաւ հեռի կայ Ագարակ կամ Էգրէկ գիւղ, կրկին հին եկեղեցեօք յորոց մին գմբեթաւոր եւ կանգուն կայ 1006 թուականաւ, այլ շինածն հնագոյն եւս է: - Կշիռ յարեւմտից Տիկոռայ կայ Խնծկօնք գեօղ, այժմս Պէշ-Քիլիսէ կոչեցեալ վասն հնգեցուն գեղեցիկ եկեղեցեացն կանգնելոց 'ի Վեստն Սարգսէ, յեզր խորանդունդ ձորակի ուրեմն, ընդ որ անցանէ հեղեղատ. ամենքին փոքունք գմբեթաւորք եւ անաղարտ մնացեալք, 'ի դեղնափայլ քարանց կերտեալք. մեծագոյն եկեղեցեացն Ս. Սարգիս բոլորշի արտաքուստ եւ բոլորաթեւ խաչաձեւ 'ի ներքոյ ` շինեալ է յամին 103 3, ունելով 38՛ ընդ երկայնն եւ 34՛ ընդ լայն. երկրորդն բազմանկիւն բոլորակ է արտաքուստ, խաչաձեւ բոլոր 'ի ներքոյ 28՛ ընդ երկայնն եւ ընդ լայն: Իսկ այլքն սովորական քառանկիւն ձեւով: - Ի հարաւոյ սոցա են Ծպնի եւ Նախճաւան գեօղք կիսաւեր եկեղեցեօք:

42. Ի հիւսիսոյ կուսէ Անւոյ եւ Շիրակաւանայ ժամաւ հեռի 'ի սմանէ կայ Թիքնիզ գիւղ, յորում ամրոց հին կառուցեալ 'ի գեղադիտակ բարձրաւանդակի, բարձր պարսպօք քառակուսեօք եւ ութ աշտարակօք. կրկնայարկ կամարակապ է, այլ կիսակործան: - Յարեւմտից սորա ժամաւ հեռի կայ Արգինա գիւղ 'ի դաշտի պարսպելոյ բլրօք. 'ի սմա Խաչկայ կաթուղիկոսի կանգնեալ էր եկեղեցիս չորս եւ անդ զաթոռն եդեալ. միոյն միայնոյ այժմ երեւին քայքայեալ որմունք, եւ մասն մի մեծի կաթուղիկէին, յորում նշմարի եւ թուական ՆԿԱ (1012). գոն եւ այլոց շինից դերբուկք, որք եւ զհայրապետանոցին տեղի թուին ունել: - Ի հարաւոյ մտից Արգինայ կայ Մէվրէկ գիւղ, եւ 'ի քառաժեռս նորա փապարք եւ ձիթահանք . եւ եկեղեցիք 'ի նմա, յորոց մին անեղծ եւ անվթար կայ առ վտակի միում, արձանագրաւ 'ի ՈՀԷ (1228): Կայ միւս այլ գիւղ Մէվրէկ Նախճաւանայ յարեւմտից Ղօզլիճայ, երկոքին եւս յիշեցուցանեն զանուն Մօրկայ, այն է Մաւրիկ կայսեր որ էր ազգաւ Հայ յՕշականայ (134), յելս Զ դարու, եւ ետ առնել շինութիւնս 'ի կողմանս յայսոսիկ: - Մերձ է 'ի Մէվրէկ եւ Օզուզլու կամ Ուզուզլի գիւղ, հոյակապ գմբեթաւոր եկեղեցեաւ, որ աղեղնաձեւ թեւս ունի 'ի ներքուստ, նորոգեալ յամին 1001 (ՆԾ ), շինեալ դարու յառաջ 'ի Հասանայ Գնթունւոյ «նախօրինակ վերինն Երուսաղեմի », որպէս ասէ արձանագիր նորա գեղեցիկ: - Ժամաւ եւ աւելի յարեւմտից հիւսիսոյ Մէվրէկայ կայ Քիւրէկ-տէրէ գիւղ, ուր ճակատեալ էին Ռուսք 'ի սկիզբն օգոստոսի 1854 տարւոյ, եւ բախեալ ընդ Օսմանեանս` պատերազմն ահաւոր մղեցաւ ժամս վեց յ՛ 80, 000 ընդդիմամարտից, եւ ընկրկեցան Օսմանեանք 'ի Ղարս. իսկ Ռուսաց հրձիգ արարեալ զշրջակայ վայրսն` դարձան անցին ընդ Ախուրեան 'ի բաժին իւրեանց: - Ի հարաւոյ արեւմտից սորա է Հաճիվէլի գիւղ, ուր զառաջինն բանակեալ էր Օսմանեանց, եւ անտի յարձակեալ 'ի բաժին Ռուսաց` գրգռեցին զնոսա: - Ի հիւսիսի արեւմտից ամենեցուն սոցա առ գետովն Ղարսայ կան երկու գիւղք Փերկիտ անուն, Մեծ եւ Փոքր. յառաջնումն կայ քառակուսի ամրոցաձեւ տեղի վեցեքումբք բոլորշի աշտարակօք, 77՛ յերկայնութիւն եւ 65՛ 'ի լայնութիւն, եւ խաչարձան 'ի բարձու: - Այսոքիկ եւ այլ բազում տեղիք եւ մնացուածք հին շինուածոց են 'ի յաւերժայիշատակ վիճակիս Շիրակայ. այլ աւաղ զի ոչ միայն հնութեամբ ժամանակի, այլ եւ բռնութեամբ զինու եւ քինու պատերազմողաց` եւս քան զեւս յաւեր եւ յապականութիւն մատնին եւ 'ի գրելն մերում զայս:

43. ՉԱԼՏԸՐԱՆ եւ ԿԱՂԶՈՒԱՆ վիճակք 'ի հարաւոյ կան Շօրէկէլի եւ Ղարսայ, եւ 'ի հիւսիսոյ Նահանգին Պայեզիտու, յարեւմտից Ռուսաց Հայաստանի, եւ ունին զհին գաւառսն ԱՐՇԱՐՈՒՆԻՔ կամ ԵՐԱՍԽԱՁՈՐ. քանզի Երասխ գետ իջեալ 'ի կողմանց Բասենոյ հատանէ զերկիրս զայս ընդ խորաձոր լայն եւ քարակտուր, եւ ելանէ 'ի միջնագաւառս Այրարատայ: Են եւ 'ի սմա ոչ սակաւ նշանաւոր տեղիք ըստ հին յիշատակաց. որոց գլխաւոր է ԿԱՂԶՈՒԱՆ կամ ԿԱՂԶՄԱՆ ըստ արդի հնչման, յաջմէ կամ 'ի հարաւոյ Երասխայ, 'ի բարձու 4670՛, 'ի հինն ԳԱԲԵՂԵԱՆ կամ ԳԱԲԵՂԵՆԻՑ գաւառի. շէնն անշքացեալ է եւ սակաւամարդ, այլ յոյժ զուարճալի այգեօք եւ պարտիզօք, որք մատակարարեն պտուղ Շիրակայ եւ Վանանդայ. գեղեցիկ են եւ տեսարանք վայրացն բարձանց առ Կաղզուանաւ: - Չորիւք ժամուք 'ի հարաւոյ նորա, ուր լեռնախիտ եւ ափափայ եւ խորաձոր վայրք են, կայ Վարդիհէր կամ Վարդիկ-Հայր ըստ նախնեաց, անուանի մենաստան, այժմ ուխտատեղի եւեթ սրբոց թարգմանչացն Թաթլոյ եւ Վարոսի, որոց դամբանք պատուին 'ի կիսաւեր եկեղեցւոջ. եւ մենարանք ճգնութեան նոցա 'ի մերձակա բլերն, եւ 'ի դժուարակոխ ձորամէջս, որ Վիշապաձոր կոչին . բղխէ անդ եւ ջուր ցուրտ. գոն եւ այլ ոչ սակաւ ճգնութեանց վայրք յանվայր տեղւոջս եւ սրբոց քնարանք. որք առաւել եւս ամայացան եւ անմարդացան գաղթելով Հայոց 'ի Ռուսս: - Ի հիւսիսոյ արեւմտից Վարդիհերայ կայ Ղարավանք, երիւք կիսափուլ մատրամբք հնովք, յորս պատարագէին սուրբքս յիշեցեալք: - Յարեւմտից հիւսիսոյ Ղարավանից եւ յահեկէ Երասխայ կայ փոքրիկ լճակն Չանկլի առ համանուն գիւղիւ բարձու 'ի լերանցամէջս, յորում եկեղեցի հոյակապ եւ գմբեթաւոր 'ի սեւագոյն քարանց, 62՛ երկայն, 44՛ լայն, վրացի արձանագրութեամբք, որք թուին 'ի սկզբան պայազատութեան Բագրատունեաց դրոշմեալք: Ի լճակէն` որոյ կիսաժամաւ է շրջապատ եւ խոր յոյժ, ելանէ վտակն Կապոյտ, եւ առ նովաւ էր անշուշտ բերդն համանուն` ուր ամրացաւ Սմբատ Ա, եւ առ խնայելոյ յիւրսն` անձնատուր եղեւ 'ի Յուսուփ. յառաջնումն կոչէր Արտագերից բերդ. զոր շինեաց արքայն Արշակ Բ, եւ կին նորա Փառանձեմ անտի գերեցաւ եւ սպանաւ 'ի վերջ կոյս Դ դարու: Ընդ մէջ Կաղզուանայ, Շօրէկէլի, Ղարսայ եւ Բասենոյ կայ փոքրիկ եւ լեռնավայր վիճակն ԿԷՉԷՎԱՆ կամ ԽՈՒՃՎԱՆ, ընդ որ անցանէ Պայամ-սու օժանդակ Երասխայ, ունելով յեզերն զամուր աւանն Կէչէվան կամ Կէչուան, եւ զգեօղսն Ճամուղլու, Գըզըլվիրան, եւ այլն: