Տեղագիր Հայոց Մեծաց

87. ՎԱՆԱՅ կուսակալութիւն որ յերկրին Քրդաց բովանդակի, սահմանս ունի 'ի հիւսիսոյ զՊայէզիտ նահանգ, յարեւմտից զՄուշ, 'ի հարաւոյ զՔրդաստան ընդ մէջ Ճէզիրէ եւ Մուսուլ գաւառաց, յարեւելից զՊարսից Հայաստան կամ զԱտրպատական: Մեծ մասն ընդարձակ նահանգիս սակաւածանօթ է արդ սակս Քրդաց բռնակալութեան, բաց 'ի մերձաւոր սահմանաց Ծովուն Վանայ, որ եւ Բզնունեաց ծով, եւ է սա մեծագոյն ամենայն լճաց Հայոց եւ համօրէն արեւմտեան Ասիոյ, իբրեւ 80 մղոն ընդ երկայնն 'ի Դատուանայ ցմուտս Պանտումահի գետոյ 'ի Բերկրի, եւ աւելի քան զքառասուն ընդ լայնն յՈստանայ ցարեւմտակողմանս Արճիշոյ, տարածութիւն երեսացն իբրեւ հազար երկերիւր մղոն քառ: Ջուրն աղի եւ բորակուտ է, եւ բերէ առատապէս Տառեխ ձուկն միայն, ընդունի գետս եւ վտակս իբրեւ 40 'ի շրջակայ բարձրաւանդակացն, բարձր գոլով եւ ինքնին 5130՛. եւ տակաւ ընդարձակի յորդութեամբ ջուրցն ընդունելոց. արեւելեան հիսիսային կողմն, պարանոցաձեւ երկայնեալ է ընդ մէջ Բերկրոյ դաշտին եւ Արճիշոյ, եւ պարագրի նոքիմբք, եւ Արծկէով 'ի հիւսիսոյ, Խլաթաւ եւ Բաղիշով յարեւմտից, Գաւաշաւ եւ Ոստանաւ 'ի հարաւոյ, եւ Վանայ վիճակաւն յարեւելից. եւ յամենայն կողմանց ունի բարձրակատար լերինս: Ի հնումն ընդ մէջ կայր աշխարհաց Տուրուբերանի, Աղձնեաց եւ Վասպուրականի, ե ւ համարեալ էր ընդ գաւառս յետնոյս, այսինքն է 'ի Բզնունիս եւ 'ի Ռշտունիս եւ 'ի Տոսպ եւ այլն:

88. Յարեւմտակողմն հիւսիսոյ ծովուն եւ նահանգին եւ ելից Խլաթայ կայ վիճակն ԱՐԾԿԷՈՅ որ այժմ կոչի ԱԼՃԱՎԱԶ կամ Ատիլճէվազ, մասն հնոյն Բզնունեաց, որոյ գլխաւոր տեղի է ԱՐԾԿԷ քաղաքաւան յեզր ծովուն, յոր ասպատակեալ ջուրցն գրաւեալ են զմասն ինչ նորա եւ զբերդն գլխովին. բայց է նորա եւ վերնաբերդ 'ի բարձու եւ պարիսպք 'ի զառիվայրի, այլ սակաւաբնակ. անուանի է առումն քաղաքին 'ի Տուղրիլ այ 'ի ԺԱ դարու, յորում շէն էր յոյժ. 'ի հիւսիսոյ արեւելից նորին 'ի գեղադիտակ լերին կայ ուխտն Սքանչելագործ, յանուն Խաչին որ ունի զմասն տաշտի յոր լուացաւ Քրիստոս: - Ի հիւսիսակողման վիճակին ամբառնայ Սիփան լեառն բարձրակատար իբրեւ 11, 000-13, 000՛ . լճակք մանունք գտանին առ ստորոտովքն: - Ի հիւսիսոյ Արծկէոյ ընդ մէջ Մէլազկ երտոյ եւ Խամուրայ եւ Արճիշոյ կան ԲԱԴՆՈՑ եւ ՍԱՐԸՍՈՒ վիճակք յԱՂԻՈՎՏԻ հնոյ, դաշտավայր խոտաւէտ, արօտք արածականաց Քրդաց, յորոց Հայտէրանլը տոհմ գրաւեալ ունի զհիւսիսակողմն ծովուն: Գլխաւոր տեղի է ամուրն Բադնոց:

89. Յելից հարաւոյ սոցին կայ ԱՐՃԷՇ, 'ի մտից Բերկրոյ եւ 'ի հարաւոյ Պայէզիտու եւ է հին երկիր ՔԱՋԲԵՐՈՒՆԵԱՑ եւ ԱՐՃԻՇԱԿՈՎԻՏ գաւառ, զոր արդ Քուրդք ունին: ԱՐՃԷՇ քաղաքաւանն անուանի 'ի բերան գետակի համանուան յեզր պարանոցաձեւ ծովուն, գրաւեալ է 'ի ջուրցն մեծաւ մասամբ, վասն որոյ եւ լքեալ 'ի բնակչաց: Ի հիւսիսոյ Արճիշոյ 'ի ձորամէջս լերանց կայ անուանի ուխտն Մեծոփայ վանք յանուն Տիրամօր, յորմէ էր Թովմաս վարդապետ 'ի ԺԵ դարու , որ գրեաց զանցս ժամանակին 'ի Լէնկթիմուրայ, եւ գերեզման նորա եւ այլոց վարդապետաց գիտնոց կան հանդէպ վանացն, ընդ որս եւ Յովհաննու Ոսպնակեր կոչեցելոյ 'ի Յարութիւն գեղջ, յորում գոյ եւ եկեղեցի համանուն շինեալ 'ի ՉԽ, 1291: Գոյ եւ յԱկանց գեղջ 'ի դաշտամիջին ուխտատեղի Ս. Գէորգ անուն. եւ Մատղավանք աւերակ մերձ 'ի ծովն յարեւմտից Արճիշոյ փոքր եւ վայելուչ եկեղեցեաւ, այլ կոծեալ եւ վտանգեալ յալեաց ծովուն:
       Յելից եւ 'ի հարաւոյ Արճիշու կայ ԲԵՐԿՐԻ վիճակ յԱՌԲԵՐԱՆԻ գաւառի հնում, դաշտածաւալ երկիր, վասն որոյ եւ Բերկրոյ դաշտ կոչի, յանուն Բերկրի աւանի, որ արդ անշքացեալ է եւ բերդ նորա ամայի կայ առ գետով իւրով, որ կոչի եւ Պանտումահի: Յայնկոյս ջրոյն կայ անուանի ուխտատեղի մենաստանն Տէր Յուսկան Որդի Ս. Ստեփանոսի, 'ի փապարս ահեղ եւ բարձր բարձր քարաժեռից. եւ 'ի գլուխ քարալերին Արգելան Աստուածածին վանք, ուր զառաջին պ ատարագն մատոյց սուրբն, եւ յետ այնորիկ արգել զանձն 'ի պատարագելոյ եւ ելանելոյ արտաքոյ վանացս, ուր եւ հանգեաւ 'ի կէս ԺԳ դարու: - Ի հարաւակողմն դաշտին Բերկրոյ առ Գարաչայ գետով 'ի ստորոտս լերանց կայ Գործոտ գիւղ մեծ եւ բերդ ամայի հանդէպ նորա 'ի բարձու:

90. Ի հարաւոյ Բերկրոյ յարեւելակողմն ծովուն Բզնունեաց տարածի բուն վիճակն ՎԱՆ, երկուց ժամուց լայնութեամբ ցլեառն Վարագ, եւ բազում ժամուց երկայնութեամբ 'ի հարաւոյ ընդ հիւսիս, 'ի ձորաձեւ դաշտի խոնարհելոյ 'ի ծովն կոյս. 'ի հնումն կոչէր ՏՈՍՊ գաւառ, յորմէ եւ ծովն Տոսպայ, որ եւ յարտաքնոցն կոչեցաւ Թոսպեան լիճ. լերինքն շրջապարիսպք քարուտք եւ ապալերք են բայց ստորոտք նոցա եւ համօրէն դաշտն բլրովք իւրովք` բարգաւաճեալ եւ զարդարեալ այգեօք, պարտիզօք եւ անդաստանօք. եւ այսպիսի վկայի լինել եւ յառաջ քան զամս չորեք հազար, եւ բնակեալ բազում շինութեամբք. զոր նկատեալ Շամիրամայ դշխոյի` ցանկացաւ շինել անդ իւր քաղաք ամարաստան եւ շինեաց զանուանին յարեւելս հնութեամբն եւ ամրութեամբ քաղաք` որ եւ ցարդ յիւր անուն կոչի ՇԱՄԻՐԱՄԱԿԵՐՏ կամ ՔԱՂԱՔ ՇԱՄԻՐԱՄԱՅ, եւ յաճախագոյն եւս ՎԱՆ, յանուն երկրորդ շինողին կամ նորոգողի` որ կարծի լինել Վան` նախորդ Վահէի յետնոյ թագաւորի Հայկազնոյ: Դիրք քաղաքին են 'ի բարձու 5137՛, իբր կիսով փարսախաւ հեռի 'ի ծովեզերէն, կրկին պարսպօք եւ խոր խրամով այլ ցամաք` պատեալ, եւ աշտարակօք ամրացեալ. բայց հզօրագոյն ամրութիւն եւ պարիսպ 'ի հիւսիսոյ կողմանէ ունի զկրային կարծր քարաբլուրն որ Ղուրապ կոչի 'ի Քրդաց, եւ է երկայնանիստ ուղտաձեւ իմն բարձրացեալ 'ի միջոյն, յարեւելից ընդ մուտս ձգեալ իբրեւ 1700՛ ընդ երկայնն եւ իբր մղոնաւ եւ կիսով շրջապատավ, գրեաթէ անմատոյց եւ անշեղ բարձրացեալ 'ի հովտէն, 'ի հիւսիսոյ կողմանէ միայն սակաւ ինչ առկողեալ գոլով, վասն որ ոյ եւ կարգ կարգ պարսպօք եւ մարտկոցօք պատսպարեալ է յայնմ կողմանէ. 'ի գագաթան նորա է դերահռչակ Վանայ բերդն, զոր եւ այլազգիք Վան Գալէսի կոչեն, զմուտսն կամ զելսն ունելով յարեւմտից 'ի ծովակողմանէն, յ՛Իսկէլէ Գափուսի դրանէ քաղաքին. եւ է ճանապարհն սեպ եւ ուղղորդ, եւ մարտկոցօք եւ որմովք զգուշացեալ. երեւին անդ եւ մնացուածք քարակտուր աշտիճանաց հնոյ ճանապարհի, որ խաթարեալ է, եւ լայնագոյն եւս եւ ամփիթատրաձեւ տախտից կամ նստարանաց 'ի ծովն հայելով, որք եթէ ոչ 'ի Շամիրամայ` հատեալք են 'ի Գագկայ Արծրունւոյ, զի եւ սա եւ հայր սորա Դերենիկ 'ի վերջկոյս Թ դարու` արարին բազում եւ նշանաւոր շինութիւնս 'ի քաղաքին եւ 'ի բերդին. եւ թերեւս նոցա դաստակերտ իցէ աւերակ եկեղեցին Ս. Յովհաննէս հուպ 'ի վայր ելից ճանապարհին, որոյ հիմունք մեծամեծ տաշածոյ եւ անշաղախ քարամբք կառուցեալ` ցուցանեն զգործ հզօրաց եւ նախնեաց. եւ մի 'ի վիմացն ունի արձան սեպագիր, եւ ընդ նովաւ հոսէ աղբիւր որ բղխեալ գայ 'ի ներքուստ տաճարին: Բայց չկայ ինչ կանգուն ոչ յապարանից եւ 'ի պէսպէս շինածոց Շամիրամայ, եւ ոչ յԱրծրունեացն ոսկէզօծ արքունեաց, բայց միայն արձանքն սեպագիրք եւ քարափոր անձաւքն, զի ոչ միայն բնութիւն մաշեաց, այլ եւս առաւել բռնութիւն, մանաւանդ աշխարհաւեր ձեռամբ Լէնկթիմուրայ յամին 1392 ջնջեաց զարտաքին շինուածսն, ոչինչ կարացեալ ստնանել ներքնոցն, այսինքն անձաւացն հատելոց 'ի սիրտ քարաբլրին, յորոց տասնիւ չափ երեւին, դժուարամուտք եւ 'ի սենեակս մանունս տրոհեալք. 'ի հասարակի քառակուսիք եւ տափակք, սակաւք կամարաձեւք, ոչ ունելով բնաւ դրուագս կամ քանդակս զարդուց, սակայն եւ այնպէս հիանալիք վասն միապաղաղ յղկման եւ պաղպաջանացն. երկուք յանձաւացդ յարեւմտակողման աստ բլրին կան, որոց ստորինն կոչի Խորխոր հնգեքումբ սենեկօք, մին մեծ եւ չորք փոքունք` դրամբք կամ անձուկ փողոցօք հաղորդեալք ընդ մեծին, որոյ 32՛ է երկայնութեան, 19՛ լայն. եւ 10՛ 1/2 բարձրութեան, եւ շուրջ յորմսն տասն խորշք փորեալք են քառակուսիք բարձր 'ի գետնոյ 3՛ 1/2, զոր ռամիկն բաղանիս Շամիրամայ կոչէ, այլ ոչ թուին այնք աւազանք լուանալեաց. 'ի վերայ դրանն եւ 'ի կողս արտաքուստ քանդակեալք են բեւեռագիր արձանք. 'ի միում 'ի սենեկացն փորեալ է գուբ եւ 'ի ներքոյ նորա ջրամբար մեծ է ծածկեալ: Հարաւային երես քարաբլրին որ 'ի կիսոյն եւ 'ի վեր գրեաթէ որմակերպ տաշեալ ուղղաբերձ հայի 'ի քաղաքն եւ հարկանէ 'ի նա զճառագայթս արեգական, ունի սանդխաձեւ ախստիճանս անգարեալս, որք թուին Գագկայ ձեռագործք, զի ասէ պատմիչն ժամանակակից գործեալ յայնմ կողմանէ »Ճանապարհ » աստիճանեալ ներքուստ 'ի վեր », այլ ոչ արդ մինչ վտակար անձաւին ժամանէ եւ ոչ հեշտալի ելքն եւ էջք, որպէս նայն ասէ, այլ եւ անկոխ անգամ. անդ ոմն 'ի կուսակալաց վանայ բանտ յարդարեալ էր, եւ կոչի Զընտան գափուսու, այլ լքեալ է եւ այն. նշանաւոր են յայսմ կողման բեւեռագիր արձանքն եռիջեան 60՛ բարձր յերկրէ 'ի սեպ ուղիղ դիմի քարաբլրին, որ Քսերքսեայ Պարսից արքայի կարծի յիշատակ. եւ այլ արձանագիր ութիջեան եւ 300տողեայ, կարծեցեալ յիշատակ Արգեստեայ ուրումն արքայի, (Արտաշիսի ?): Յարեւելեան կողման կայ անձաւ մի հնգասենեակ, եւ այլ անձաւ միակ (23՛ երկայն, 14՛ լայն, 12՛ բարձր ) նստարանաձեւ տախտիւք, յորոց վերոյ երկկարգ վտակք բոլորակք փորեալք են 'ի վիմին: Իսկ 'ի հիւսիսային դիմի անձաւին մերձ 'ի Դավրիժու կոչեցեալ դուռն քաղաքին` զոյգ անձաւք են հատեալք իբր 8՛ քուէաձեւ, 20՛ հեռի յիրերաց, որք Կռատուն կոչին եւ զիարէդ 'ի Տաճկաց , եւ պատուին ցարդ. 'ի միումն կայ արձան բեւեռագիր, եւ 'ի վերայ խաչ փորեալ է 'ի Հայոց խոշորաձեւ, եւ Խազնէ գափուսու կոչեն, կարծելով լինել ընդ նովաւ դրան մտից գանձատան. են եւ այլ երեք արձանագրութիւնք նմանատառք յայսմ կողման, եւ միւս եւս առ դրամբ մեծի անձաւի որոյ 70՛ են երկայնութեան եւ 15՛ լայնութեան. 'ի վէմս պարսպացն գոն եւ հայկական խաչարձանք` յայտ է թէ յեկեղեցեաց եւ 'ի մահարձանաց քրիստոնէից հանեալք այլ եւ կնճեայ քարինք խողովակաձեւք, թերեւս «Ի քարանց տաշելոց »փողոցս գնացից ջրոյն կազմեալ», 'ի Գագկայ յայսմ կողման քարաբլրին, որպէս պատմիչն ասէ. եւ հակառակադէպ այսմ` արձանք սեպագիրք փոխադրեալք 'ի հեթանոսական վաղնջուց շինուածոց գտանին ագուցեալք յորմս եկեղեցեաց Վանայ եւ մերձակայ գիւղորայիցն: - Զայս ամենայն զարմանալի արձանս` զորս յիշէ պատմահայր մեր Խորոնեցի 'ի Ե դարու, յետ չորեքտասան դարուց եւ նախ առաջին առ մեօք յամին 1827 գաղափարեաց ճարտարութեամբ Շուլց գերմանացի, եւ յետ նորա այլք, եւ 'ի մերոցս Հ. Ներսէս վարդապետ Սարգսեան . եւ քննեալք 'ի հնախուզից ոմանց բանասիրաց, ոչ 'ի Շամիրամայ` այլ 'ի յետնոց Ասորեստանեայց կամ յառանձնակ թագաւորաց երկրին Վանայ կարծին արձանագրեալք. այլ ցարդ ոչ ստուգեցաւ լեզու նոցին, թէպէտ եւ բազմաց հաւանեալ է լինել 'ի նոսա ե ւ հայկականաց: - Ի միջավայր քարաբլրին եւ 'ի բարձրաւանդակի ամբառնայ միջնաբերդն Իչգալէ, յորում միայն զորանիստք են եւ մթերանոցք զինուց եւ ռմբաց. փորեալ են անդ եւ անձաւք երեք. 'ի միումն կայ սենեակ մի Նէֆդ գույուսու կոչեցեալ, զի բուրէ հոտ նաւթի ծանր, եւ կարծի լինել ընդ նովաւ գուբ նաւթին. կայր 'ի նմա եւ աղիւսամած շինուած կարծրակուռ, զոր քակեցին բազում աշխատանօք, այլ ոչ յայտնեցաւ գտեալ ինչ 'ի նմա. եւ ոչ ինչ գտաւ յանձաւսն, բայց սափոր մի ոսկերոտւոյ 'ի գերեզմանաձեւ դիրս. եւ սենեակքն թափուրք ջղչիկանաց եւ բուիճակաց դադարք են: - Չկան շինուածք հինք եւ նշանաւորք եւ 'ի քաղաքին, զոր յետ Շամիրամայ եւ Վանայ` նորոգեաց Վաղարշակ, եւ 'ի Դ դարու Պարսք աղարտեցին, եւ ապա Արծրունիք նորոգեցին. եւ 'ի միջին դարս եւ 'ի յետինս բազում անգամ 'ի Պարսից եւ 'ի Քրդաց ապականեցաւ, յորոց յետ ամենեցուն Խան Մահմուտ բռնաւոր` առ մեօք. այլ յետ նուաճման նորին` հանդարտեալ բարգաւաճել առնու Վան: Ունի ոչ սակաւ մզկիթս եւ բաղանիս եւ աղբերս վատաջուրս այլ ոչ ախտահաւաքս. եւ ութ եկեղեցիս Հայոց, յորոց Ս. Պօղոս եւ Ս. Պետրոս հնագոյնք թուին, եւ են 'ի նոսա 'ի էմք բեւեռագիր արձանօք . եւ գլխաւորն Ս. Էջմիածին կամ Ս. Նշան, զի 'ի նմա պահին Խաչքն Ս. Հռիփսիմեայ կամ Վարագայ եւ Գետարգել նշանն. են Հայոց եւ 'ի արժատունք մանկանց նորոգ հաստատեալք: Բնակիչքն նուազեալք` համարին այժմ 6-7000 տունք, յորս 2000 Հայոց, յորոց ձեռս յաջողին արուեստք եւ վաճառականութիւն, զի գան կարաւանք 'ի քաղաքս. որ եւ աթոռ է փաշայի, որոյ ապարանք են առ հարաւային դրամբ քաղաքին. իսկ առաջնորդարանն Հայոց առ Ս. Նշան եկեղեցեաւ: - Յար եւելից քաղաքին ձգին պարտէզք եւ այգիք զուարճալիք եւ բարեջուրք երկժամեայ տարածութեամբ, Էգէստանք կոչեցեալ, եւ 'ի Տաճկաց Պաղլար, յորս ցրուեալ կան եւ գեօղք փոքունք կամ հանգրուանք Հայոց. յորոց մի է եւ Ակռբի 'ի Զէմզէմ լերին, յորում 'ի վիմի մեծի որ կոչի Ակռբիքար` տաշեալ կայ տախտակ մեծ եւ արձան բեւեռագիր 14՛1/2 'ի բարձրութիւն եւ 6՛ 'ի լայնութիւն, 95 տող բան, երկարագոյն քան զյոլովս յարձանագրութեանց կողմանցս. այլազգիք Մէհէր-գափուսու կոչեն զայն, եւ կարծեն տլըսմ եւ մուտս ստորերկրեայ ապարանից. եւ են իսկ 'ի թիկանց լերինն մուտք անձաւաց, այլ անգնալիք, եւս եւ կիսաքանդ աշտիճանք եւ նստարանաձեւ տախտք քարակտուրք:

91. ի հիւսիսակողմն Վանայ` կիսաժամաւ հեռի 'ի քաղաքէն կայ Աւանս գիւղ, որ եւ նաւահանգիստ համարի քաղաքին, վասն այնորիկ եւ Իսկէլէ-քէօյիւ կոչի 'ի Տաճկաց, եւ արեւմտեան հիւսիսային դուռն քաղաքին` Իսկէլէ գափուսու. աստի 'ի Դատուան լինին երթեւեկք նաւաց, եւ կշիռ հանդէպ իրերաց կան երկոքին նաւահանգիստքն: Սակաւուք հեռի յելից հիւսիսոյ կայ Լէզք կամ Լեզոյ գիւղ փոքրիկ, ուր ասեն Շամիրամայ տուեալ լիզուլ զսպիս Գեղեցիկն Արայի, եւ վասն այսորիկ գեղջն անուն: Յորմէ ժամաւ եւ կիսով վերագոյն կայ Մարմէտ գիւղ, առ համանուն գետով` որ եւ Գարաչայ. եւ է ձկնատեան, այսինքն որսարան տառեխ ձկան: - Իբրեւ հինգ ժամաւ եւս վերագոյն կայ անուանին Ամիւկ, 'ի ներքոյ պարանոցաձեւ երկարեալ մասին ծովուն. բերդ նորա հզօր թուի գրաւեալ 'ի ջուրցն բարձրացելոց, եւ ապառաժն մերկ կարկառի 'ի նոյն, ոչ ինչ կարի հեռի 'ի Լիմն կղզւոյ: Ութմանիկ անուն տոհմ այլազգի տիրէր գաւառին Ամկոյ կամ ԵՐԿՐԻՆ ՀԱՄԿՈՅ, որպէս եւ կոչին, յԹ դարու, այլ Գագիկ թափեաց 'ի նոցանէ, եւ կրկին ամրացուցեալ եղեւ պատսպարան 'ի թշնամեաց դարս յոլովս : - Ի սպառուած հիւսիսակողման վիճակին Վանայ եւ 'ի հարաւոյ Բերկրոյ կայ Տիրամայր կամ Տիրամէր ուխտ, յորոյ եկեղեցւոջն պահի գլխապատ Տիրամօր մերոյ, բերեալ որպէս ասեն 'ի Թադէէ, եւ ուխտաւորք` մանաւանդ վ իրաւորք եւ խեղանդամք դիմեն անդր 'ի բժշկութիւն : - Ի հարաւակողման Վանայ նշանաւոր տեղիք են Կռընկու վանք Աստուածածնի, ժամաւ եւ կիսով հեռի 'ի քաղաքէն, եւ մերձագոյն եւս գետն Հորգոմու յանուն Հորգոմ կամ Խորգոմ գեղջ, որ 'ի Հայոց Ձորոյ եկեալ` թափի 'ի ծովն: - Ի հարաւոյ սոցա իբր վեց մղոնաւ հեռի 'ի Վանայ է Արտամէտ կամ Արտիմէտ աւան, գեղեցիկ դաստակերտ Արտաշիսի Բ եւ զբօսարան պարտիզաց նորա, Զարդ կոչեցեալ 'ի նմանէ, որ կրկին վայելչացեալ շինութեամբք 'ի հարստութեան Արծրունեաց, այժմ անշքացեալ է, բաց 'ի զուարթարար գեղոյ եւ 'ի այելից դրախտիցն. ապառաժք 'ի թիկանց կան նորա, յորոց բղխեն եւ աղբերք, եւ 'ի քարինսն երեւին հետք արտաշիսեան մեծագործ ագուգայից ջրոց, եւ ստորեւ արձանագիր մի բեւեռաձեւ. ցուցանեն անդ եւ զաղբիւրն` առ որով անէծ Ս. Յակոբ Մծբնեցի զլկտի լուացարար աղջկունսն: Ընդ անդաստանս Արտամետայ անցանէ եւ Շամիրամայ ջուրն վտակիկ պայծառ, ագուգայիւք ընդ քարաժեռս բերեալ 'ի հարաւոյ կուսէ, եւ անցեալ խաղայ 'ի սահմանս քաղաքին եւ թափի 'ի ծով. յեզր նորին 'ի հարաւոյ կուսէ Արտամետայ 'ի վերայ ճանապարհին Ոստանայ 'ի վիմի կայ արձան բեւեռագիր` Գըզըլդաղ կոչեցեալ, ընդ որով ասեն լինել զգանձս Շամիրամայ: - Ի հարաւային վայր վիճակին առ Խօշապ գետով կայ Անգղ գիւղ եւ վանք. յեկեղեցւոջն` 'ի վիմէ միոյ օծելոյ 'ի Ս. Թադէէ, որպէս աւանդեն, քամի իւղ ինչ որպէս քիրտ ն կայլակեալ: - Յայնկոյս գետոյն 'ի ստորոտս Արտոս լերին կայ Սպիտակ վանք գագկաշէն:

92. Յարեւելակողմն Վանայ նշանաւոր է անուանին Վարագ լեառն երկայնանիստ, մերկ եւ ապառաժ, կրկին կատարօք, որոյ առաջակողմն Ներքին Վարագ կոչի եւ ցածագոյն է, յետակողմն Վերին Վարագ իբրեւ 11000՛ բարձր. 'ի Ներքինն կայ ուխտն Ս. Նշան, վասն 'ի նմա պահելոյ դարս բազումս Խաչին Ս. Հռիփսիմեայ, որ եւ Պատրոնիկեայ խաչ. գեղադիտակ տեսլարանաւ եւ եօթն քարաշէն յարակից եկեղեցեօք, վասն որոյ եւ Եէտի-գիլիսէլէր կոչի յայլազգեաց. երկուքն զատուցեալք են 'ի հնգիցն եւ հնաշէնք են ՆԼ (981) թուականաւ, այլ ոչ անաղարտք. 'ի միումն են գերեզմանք Սենեքերիմայ արքայի Արծրունւոյ եւ Պետրոսի Գետադարձի, որոյ խաչն պահէր աստ, եւ այժմ 'ի Վան փոխադրեալ է. արտաքոյ վանացն են Ուրբաթայրք ճգնարանք Հռիփսիմեանց: Ի Վերինն Վարագ` որ դժուարակոխ է եւ գագաթնն գրեաթէ համակ ձիւնապատ, կայ աւերակ վանացն, յոր թռուցեալ 'ի բարձուէ եմուտ Ս. Նշանն Հռիփսիմեայ, որ թաղեալ կայր ամս աւելի քան զ՛350 եւ յայտնեցաւ Թոդկայ ճգնաւորի յամին 655, որոյ եւ ճգնութեան տեղին Գալիլիա կոչի 'ի վերոյ եկեղեցւոյն, եւ վերագոյն եւս յափափայս դժուարինս են վայրք ապաւինի Հռիփսիմեանց. իսկ 'ի ձորավայր զառէջս լերինն` Ս. Գրիգոր մենաստան, ուր ասի եդեալ Սրբոյն զհողաթափ եւ զփողպատ Կուսին օրիորդի. եւ խոնարհագոյն առ Շուշան գիւղիւ` կայ Կարմրուոր Աստուածածին վանք . երկոքին սոքա եւ եօթանեքին եկեղեցիք Ներքնոյն Վարագայ եւ երեք Վերնոյն` տեղիք են 12 սեանցն լուսեղինաց կամարակապելոց` զոր ետես Թոդիկ 'ի տեսլեանն ընդ խաչին, եւ շինեցան եկեղեցիք 'ի նիշս նոցին. եւ տօն կարգեցաւ յեկեղեցիս Հայոց յիշատակաւ Խաչին: Վանացս Վարագայ հայր էր Տաճատ յԸ դարու իմաստուն վարդապետ, որ գրեաց վկայաբանութիւնս սրբոց, եւ յիշէ զնախորդս իւր հարս տասն: Յեկեղեցիս Վարագայ եւ Շուշանց գեղջ, որպէս եւ 'ի մերձակայիցն Կոխպանից եւ Սիգգէի գտանին քարինք բեւեռաձեւ արձանագրութեամբք: Մերձ Կոխպանից եւ Ս. Գրիգոր Վանաց է Ահեւականն գիւղ, յորում մեհեան էր Վահէվահեան դից 'ի հնումն :

93. Ի ծովուն Վանայ չորք կղզիք են այժմ, այլ 'ի հնումն թուին աւելի լեալ. գլխաւոր կղզեացս է Աղթամար 'ի հարաւակողմն արեւելից ծովուն, իբրեւ ժամաւ հեռի 'ի ցամաքէն. շինեալ նախ 'ի Բարզափրանայ Ռշտունեաց նահապետէ առ Տիգրանաւ միջնով եւ աւանացեալ գերութեամբ Հրէից զոր ած նա 'ի Պաղեստինեայ, եւ այցելութեամբ Թադէի առաքելոյ պատուեալ եւ սրբեալ, կրկին եւ մեծապէս պայծառացաւ յելս Թ դարու եւ 'ի սկիզբն Ժին, բազմապատիկ եւ մեծավայելուչ շինութեամբք Գագկայ արքայի, որ եւ ապարանս հովանաւորս եւ ամրոցս շինեաց 'ի նմա ամենազան դրուագեալ զարդուք, զորս ջուրցն ծածկեալ հետախաղաղ արարեալ է. բայց կանգուն կայ Ս . Խաչ եկեղեցին շինեալ հրամանաւ նորա եւ ձեռնատուութեամբ յամսն 915-921, որ բոլորշի խաչաձեւութեամբն եւ բարձրակառոյց գմբեթաւն վայելչացեալ` զարմանալի եւս է եւ միակ ընդ ամենայն Հայս` պատկերօքն սրբոց եւ անասնոց եւ բուսոց` որովք համակ քանդակեալ ծածկեալ են արտաքին երեսք քարանց եկեղեցւոյն, ճարտարեալք 'ի Մանուէլէ կրօնաւորէ արուեստագիտէ. յորս թէպէտ եւ ոչ երեւի նրբութիւն, այլ ազդուութիւն եւ ճոխութիւն եւ 'ի աստակ բազում. ճոխագոյն եւս էր սպասուք եւ արծաթի զարդուք եւ դեղանկար պատկերօք ներքին եկեղեցւոյն. որ արդ մերկացեալ է. իբր 64՛ են երկայնութեան նորա եւ 50՛ լայնութեան. եւ քարինքն բերան 'ի հեռաստանէ 'ի հարաւոյ գաւառին Բաղիշու 'ի Կոտոմ անուանեալ գեղջէ, ուր ազգ կռապաշտ Զուրարիկ անուն ապաստանէր 'ի բերդ հզօր, զոր առեալ եւ քանդեալ Գագկայ` նաւով խաղացոյց այսր զքարինսն. 'ի վերայ հարաւային դրան եկեղեցւոյն կայ աղօթատեղի թագաւորին, որոյ հին մուտք կամ սանդուխք ծածկեալ են. կիստեղծ է եւ հին արձանագիրն. զանգակատունն եւ ժամատունն նորաշէնք են: Նորաշէն է եւ մենաստանն , յորում նստի Կաթուղիկոս ինքնագլուխ յաւուրց անտի Գագկայ արքայի, անընդհատ յաջորդութեամբ 113 Տերանց կացեալ յաթոռն մինչեւ ցայժմ. որոց թեմ ամփոփեալ արդ` ունի զհարաւակողմն ծովուն եւ զարեւելս մինչեւ յելս սահմանաց Հայոց: Չիք արդ այլ շինուած նշանաւոր 'ի կղզւոջն, բայց մատրունք անշուքք եւ ամայիք, եւ գերեզմանք հարանց տեղւոյն, եւ ամրոց մի փոքր մատրամբ հանդերձ 'ի հարաւոյ կուսէ կղզւոյն` արդ անջատեալ 'ի նմանէ ալեօք ծովուն. եւ 'ի էմ մի բեւռագիր բերեալ այլուստ եւ եդեալ առ դրամբ եկեղեցւոյն. նա եւ 'ի բուսաբերութենէ զուրկ է կղզին ապառաժ գոլով: - Ժամաւ եւ կիսով յարեւմտից Աղթամարայ կայ Առտեր կղզեակ անբնակ խոտավար. եւ ասի այսպէս կոչեցեալ վասն երեւելոյ անդ Տիրամօրն առ Ս. Գրիգոր Նարեկացի եւ ընծայելոյ առ նա զՏէրն կուսածին: - Ի փող կամ 'ի ստորեւ պարանոցաձեւ մասին ծովուն կայ Կտուց կղզի քարաժայռ, եւ բնակարան անապատակեաց միանձանց, Ս. Կարապետ եկեղեցեաւ. եւ վերագոյն 'ի ծայր պարանոցին կայ Լիմ մեծագոյն կղզեացն, կիսաժամաւ հեռի 'ի ցամաքէ, Ս. Գէորգ եկեղեցեաւ, եւ անապատաւ միաբանից` զոր հաստատեաց Ներսէս վարդապետ Մոկացի յամին 1622, եւ միաբանքն են իբրեւ 50 թուով, արք խստակրօնք, աղօթակացք անձանձիրք, նոյնպէս եւ Կտուցայն. առ սոսա անթերի պահին նախնեացն կարգեալ սահմանք ժամակարգութեանց եւ օր ըստ օրեայ սաղմոսաց: Երկոցուն եւս անապատացն են 'ի մերձակայ եզեր ցամաքին Դրսի տունք իբրեւ հիւրանոցք կամ օթի տունք, ուր դեռահասակ նորընծայք մարզին եւ ապա անցանեն 'ի կղզիսն: Ի Լիմ` քանզի ընդարձակ է եւ դիւր` յաջողի եւ մշակութիւն. յամին 1847 ասպատակք Պէտէրխանայ յարձակեցան 'ի Դրսի տուն եւ 'ի կղզին Լմայ, 'ի վտանգի կացուցանելով զմիաբանսն, որոց հայր էր Տէր Գաբրիէլ այժմեան առաջնորդն Վանայ:

94. Արեւելակողմն վիճակին Վանայ յայնկոյս լերանց Վարագայ մինչեւ 'ի սահմանն Պարսից` երկիր սակաւածանօթ է. յորում նշանաւորք եւ յայտնիք են Հառչակ լիճ առ համանուն գիւղիւ 100 տամբք Հայոց, դառնահամ ջրով եւ մանր ձկամբք, յերից կողմանց պատեալ 'ի լերանց եւ արձակ յարեւելեան դիմէն, այս թուի Ծովակն աղի եւ մանրաձուկն` առ որով դադարեաց Հայկն նահապետ ազգիս մերոյ 'ի խաղալն 'ի վերայ Բելայ. քանզի եւ հուպ առ կռան կայ տեղի շահատակութեան հսկայիցն այնոցիկ արանց եւ հռչակագոյնն եւ առաջին դաշտ ճակատամարտի, 'ի ՀԱՅ ՈՑ ՁՈՐ վիճակի. որ ձգի յելից կուսէ եւ 'ի հարաւոյ լճիս եւ լերանց Վարագայ, ձորադաշտ ընդարձակ եւ երկայն 'ի միջավայր երկայնաձիգ լերանց` որք բոլորին ընդ հարաւ արեւմտից 'ի Խօշապ կոյս, եւ ընդ մէջ անցանէ Հորգոմ գետ որ այժմ Խօշապ կոչի. սփռեալ են 'ի դաշտին գիւղորայք Հայոց, յորոց մի է եւ Աստուածաշէնն կոչեցեալ վերագոյն անուամբ քան զամենայն շէնս աշխարհիս, դաստակերտ դիւցախառն Հօրս Հայոց, որում ազդեալ ասեն անդ Աստուծոյ եւ ցուցեալ զաղեղն եւ զնետ. եւ շինեալ քաջին յերկայնանիստ քարակտուր բլրին որ կայ յերի գեղջն 'ի մտից կուսէ անջատ եւ. եւ մեկնակ. եւ ցարդ կան մնաց ուածք բերդին` որ յիւր անուն Հայկաբերդ կոչի խարսխեալ 'ի գագաթան քարաբլրին հսկայակերպ տաշածոյ վիմօք մեծամեծօք , եւ փոս փորեալ 'ի միջի 'ի քարաժեռին: - Են 'ի ձորադաշտին եւ մենաստանք անշքացեալք, որպէս Խեքուց վանք, եւ 'ի հիւսիսոյ նորա եւ վիճակին Աբրահամ Խոստովանող, այն է աշակերտն Ղեւոնդեանց, զորմէ ճառէ Եղիշէ, եւ գերեզման նորա 'ի նմին: Իհարաւոյ Հայոց Ձորոյն կայ ԽՕՇԱՊ վիճակ, քաղաքաւանաւ յաջմէ համանուն գետոյն, աւերակ մզկթօք, բաղանեօք եւ կամրջօք, կալեալ 'ի Քրդաց, որոց բէկ ինքնագլուխ նստէր 'ի Մահմուտիէ բերդի յապառաժի բարձու, շինեալ 'ի ԺԵ դարու, եւ նեղէր զսահմանս Վանայ, մինչեւ նուաճեցաւ յՕսմանեանց յամին 1847: - Ի հարաւոյ կուսէ Խօշապայ կայ ՔԱՐՊԱՀ վիճակ, որ է երկիր ԱՆՁԵՒԱՑԵԱՑ գաւառի, յորում անուանի եւ հին ուխտատեղին Հոգւոց վանք շինեալ 'ի Բարթուղիմեայ առաքելոյ 'ի պատիւ Վերափոխման Տիրամօրն, զորոյ եւ զպատկեր փայտեայ զձեռագործ Յովհաննու Աւետարանչի` եդ 'ի նմա, եւ ցարդ թուի լինել անդ, այլ անշքացեալ եւ անծանօթացեալէ տեղին:

95. Հարաւակողմն ծովուն Վանայ ՌՇՏՈՒՆԵԱՑ երկիրն է, որ այժմ ՈՍՏԱՆ եւ ԳԱՒԱՇ կոչի, երկայնաձիգ պարու լերանց զատուցեալ յաշխարհէն Մոկաց: Ի հարաւոյ գետոյն Խօշապայ եւ յարեւելից հարաւոյ ծովուն Վանայ ձգի բարձր եւ ծաղկաւէտ լեառն Արտոս` որ գործէ զձորն Ոստանայ, ունելով 'ի ստորոտսն զՉաղար Աստուածածին վանս, ուր փոխադրեալ հանգուցեալ կան նշխարք սքանչելւոյն եւ գեղեցկաբան սուրբ վարդապետին Եղիշեայ թարգմանչի: Ի մտից նորա 'ի հարաւագոյն ծայր արեւելից ծովուն կայ ՈՍՏԱՆ աւան, մայրաքաղաք Ռշտունեաց, յորո ւմ Գագիկ արքա յ շինեաց արքունիս եւ տաճարս ամարանոցս սքանչելիս, որք առհասարակ քակեալք եւ աւերեալք են, բերդն միայն կանգուն կայ նորոգեալ 'ի յետնոց, եւ տ ունք սակաւք 'ի ստորեւ: - Յարեւմտից Ոստանայ կայ Քարադաշտ կամ Մանակերտ առ ծով, յոր գահավիժեաց Մանաճիհրն Ռշտունի 'ի բարձանց զսարկաւագունս Ս. Յակովբայ: - Ի սորա արեւմտից նշանաւոր տեղիք զծովեզերբն են Իլու գեօղ, յորում աւերակ Քառասուն Խորանք մենաստանի մեծի շինելոյ 'ի Գագկայ. որ եւ 'ի թիկանց նորին շինեաց այլ մենաստան Ս. Սիոն անուն, յամարանոց բազմաժողով միաբանիցն: - Փշաւանս, Տշող եւ Նարեկ, կիսաժամաւ հեռի է 'ի սմանէ առ ծովեզերբն ճգնարան Գրիգորի Նարեկացւոյ երկնակրօ ն սրբոյ, քարայրք երկու եւ մատուռ մի. իսկ 'ի գեղջն կայ անուանի մենաստանն ուր կրօնաւորեցաւն եւ գրեաց զհրաշահիւս մատեան Աղօթիցն. անդ թաղեալ են արենակիցք սրբոյն , եւ նշխարք սրբոյ օրիորդին Սանդխտոյ: - Մոխրաբերդ գիւղ, այսպէս կոչեցեալ վասն աստի հոսելոյ 'ի ծով Ս. Սահակայ Ռշտունեաց եպիսկոպոսի զհուր եւ զմոխիր ատրուշանին Պարսից: - Կարմրակ Աստուածածին, փառահեղ եկեղեցեաւ, 'ի Գագկայ շինեալ, որոյ եւ աղօթատեղի վանդակապատ կայ 'ի վերոյ դրանն, եւ կոչի այսպէս վասն Կարմիր ականն եդելոյ 'ի վերայ նշանագործ խաչափայտ ին` որ աստ պահ ի: Մերձ է նմին Լուսապտուղ Ս. Սահակ վանք, եւ յերի նորա Ս. Թովմաս Առաքեալ, որոյ եւ մասն ծածկի յուխտիս: - Առ սոքօք 'ի միջավայր հարաւային կողման ծովուն ամբարձեալ եւ ընդկողեալ է 'ի նոյն Ընձաքիսար կամ Կապուտկող լեառն բարձր, յորոյ գագաթանէ դիտելով Ս. Յակովբայ անէծ զերկիրն Ռշտունեաց. եւ 'ի կողս լերինն կայ վանք խրթնի յիւր անուն Ս. Յակոբ: - Բելու գեօղ 'ի հարաւոյ սորա, զոր ասեն կոչեալ վասն թաղմանն 'ի սմա Բելայ նետահարելոյ 'ի Հայկայ: - Յարեւմտակողմանս հարաւոյ ծովուն` Սոռփ գիւղ եւ Ս. Կարապետ վանք 'ի լերին . Խարզիթ, ուր պատուի վէմ մի վասն սքանչելեաց ինչ Ս. Նարեկացւոյն: - Թուխ 'ի ծայր արեւմտից հարաւոյ ծովուն` առ համանուն գետով որ Կիւզէլտէրէ կոչի այժմ, ունի կամուրջ քարաշէն. եւ 'ի մերձակայ լերինն զվանս Ս. Յիզտիբուզտ ` վայելուչ եկեղեցեաւ եւ գեղահայեաց: Այս Թուխ կամ Թուղխ որ եւ Հողց կամ Խողց կոչի` Աղձնեաց նահանգին էր վիճակ 'ի հնումն, ուրանօր դադարեցին առ վայր մի Հռիփսիմեանք. եւ աստ առ ջրովն Սմբատ արքայ Ա, հարաւ ընդ զօրս Ահմատայ բռնաւորի յամին 896:

96. Ի հարաւոյ Գաւաշայ եւ Ոստ անայ կայ հին աշխարհն Մոկաց, որ սակաւածանօթ է, սակս անվարուն լերանցն ափափայից եւ Քրդաց բռնակալութեան. 'ի բազում վիճակս տրոհեալ է, որոց գլխաւոր եւ առաջին եւ Վանայ կուսակալութեանն գրաւեալ` ՄՈԿՍ զոր Մէկս կամ Մուկուս կոչեն այժմ, 'ի հարաւոյ Քարադաշտի եւ 'ի մտից Առնոս լերին, իբր 60 գիւղորայիւք, յորոց շատք հայաբնակք են, եւ գլխաւոր է քաղաքաւանն ՄՈԿՍ 'ի դժուարակոխ քարալերին իբր 2000 բնակչօք, տունք ցրուեալ են 'ի կոհակս քարալերինն, եւ առ գետովն` որ անկանի 'ի Պոհդան իջեալ 'ի լերանց 'ի հիւսիսոյ արեւելից. բնակիչք Մոկսայ ոստայնանկք են եւ ներկարարք, եւ այն են արգասիք ճարտարութեան նոցա եւ վաճառք, ընդ որս եւ մեղր եւ մոմ: - Մերձ 'ի Մոկս յարեւելից կուսէ կայ Ապարանից գիւղ եւ վանք հռչակեալ յանուն Ս. Խաչի, զոր 'ի Ժ դարու շինեաց Ստեփանոս եպիսկոպոս Մոկաց, հանգուցեալ 'ի նմին մասն 'ի կենարար փայտէն զոր եբեր 'ի Կոստանդնուպօլսոյ, հանդերձ բազում նշխարօք սրբոց, եւ Գրիգոր Նարեկացի գրեաց գովապանծ վիպասանութեամբ զպատմութիւն շինութեան տեղւոյն եւ ներբող 'ի նոյն եւ 'ի Խաչն սուրբ: ՅԱպարանից էր եւ Սիմէոն վարդապետ բանաստեղծ 'ի ԺԶ դարու, որ տաղաչափեաց զվիպասանութիւն Պահլաւունեաց եւ Մամիկոնենից:
       Յելից Մոկաց կայ ՇԱՏԱԽ վիճակ համանուն քաղաքաւանաւ բնակեալ 'ի ճարտարաց Հայոց ոստայնանկաց, եւ 'ի Քրդաց սակաւուց որք Շոխ կամ Տաք կոչեն զտեղին, նշանակ ՋԵՐՄԱՁՈՐ գաւառի Մոկաց, ուր եւ Լեսուրս (Կլեսուր ) ասէ լինել Թովմաս Արծրունի, այսինքն է Կապան կամ անձուկ անսք լերանց. կայ առ գետակի օժանդակի Տիգրիսի, յորոյ աջմէ բերդն է ապաստանարան բռնաւորացն Պէտէրխանայ եւ Նուրուլլահայ: Ի լերանց Շատախայ բղխեն արեւելեան ակունք մեծի գետոյն Տիգրիսի: Յերկրէ աստի ընծայեցան կաթողիկոսք ոմանք Աղթամարայ, որպէս եւ Յովհաննէս նախորդ տեառն Խաչատրոյ վախճանելոյ 'ի 1851, էր 'ի գեղջէ Ծղայ: - Յարեւելից հարաւոյ Շատախայ կայ ՆՈՐՏԸԶ կամ ՆՕՏԸԶ վիճակ բնակեալ 'ի Հայոց եւ 'ի Քրդաց: - Իսկ յարեւմտից հարաւոյ Մոկաց ցսահմանս Բաղիշու եւ Քրդաստանի վիճակք են ԿԱՐԿԱՌ, ՊՕՀԴԱՆ, ԿԵՑԱՆ եւ ԻՍՊԵՐԴ կամ ՍՊԱՐԿԵՐՏ, յորոյ Լուար գեղջէ էր Նիկողայոս կաթողիկոս Աղթամարայ, ուսումնասէր այր, 'ի կէս ԺԸ դարու: