Տեղագիր Հայոց Մեծաց

102. Հիւսիսային արեւմտեան վայր երկրիս կայ ընդ մէջ Պայէզիտայ` յարեւմտից, եւ հարաւոյ Մասեաց եւ Երասխայ յարեւելից, եւ մինչեւ ցգետն Պալըգ (80) սակաւածանօթ է երկիր, եւ վիճակ Մակուայ. այսպէս կոչեցեալ յանուն ՄԱԿՈՒ կամ Մաքու քաղաքի որ 'ի ձախմէ գետոյն. որոյ է բերդ կամ ամուր ահեղ եւ ընդարձակ քարայր, կարկառեալ 'ի վերայ շինին, որում բազում խնամով զգուշանան Պարսք, ոչ ումեք թողեալ մտանել 'ի ներքս. այս տեղի Ծակ Մակուայ կոչի 'ի գիրս մեր, եւ թուի հնութեանց եւ արձանագրութեանց լինել 'ի սմա: Աւանն կամ քաղաքն 'ի ներքոյ բերդին կայ 'ի զառէջս լերին անշքացեալ վասն բնակչացն Հայոց գաղթելոյ 'ի Ռուսս, եւ քայքայեալ 'ի սասանութենէն Արարատայ յամին 1840: Ի հնումն ԱԿԷ եւ ԱՐՏԱԶ գաւառք էին յերկրի աստ, եւ ՇԱՒԱՐՇԱՆ դաշտ եւ քաղաք էր գլխաւոր, ուր հովանոցք եւ զօրանիստք թագաւորացն Հայոց, եւ ապարանք Սանատրկոյ, թերեւս 'ի նոյն իսկ 'ի սահմանս Մակուայ. անդ կատարեցաւ հանդէս նահատակութեան քրիստոսահրաւէր, առաքելոյն Հայոց Թադէի եւ Կուսին արքայադստեր Սանդխտոյ. մինչեւ ցայսօր ուխտատեղի են Վանք Թադէոսի բազում ժամուք 'ի հիւսիսոյ Մակուայ առ գետեզերբն 'ի ձորամիջի, որ կոչի եւ Ծործոր կամ Կեծուկ յանուն գեղջ մերձակայի. յորմէ Ծործորեցի կոչեցաւ Յովհաննէս Երզնկացի, որ դադարէր 'ի սմա երբեմն առ Զաքարիայի առաջնորդի սորա. պատուի ընդ նմին եւ Սանդխտոյ շիրիմն 'ի մատրան միում: Կրկին սրբազան է տեղին եւ անդ յղութեամբ երկրորդի առաքելոյն Հայոց` սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի, վասն որոյ եւ աթոռ մեծի արքեպիսկոպոսի կարգեցաւ 'ի նախնեաց անտի: Միւս եւս անգամ հռչակապանծ գտաւ վիճակս արիական եւ մեծահռչակ նահատակութեամբ Վարդանանց յամին 451 'ի նմին Շաւարշական դաշտի որ եւ Աւարայր կոչի, յելից հիւսիսոյ Մակուայ, զեզերբք Տղմուտ գետոյ, որ թուի Աքչայ վտակ խառնեալ յԵրասխ, կայ անդ եւ լճակն Աք-չայ: Այլ աւաղ, զի ոչ ոք ցարդ հետախուզեաց եւ ետ ծանօթս ճշգրիտս զցանկալի վայրացն, յորում կրօնք եւ հայրենիք միաբանեալ գործս սխրալիս կատարեցին յաւուրսն անդ հարստութեան Հայոց:

103 Յարեւմտակողմն Մակուայ եւ յելից Պայէզիտոյ կայ ՕՎԱՃԸԿ վիճակ, որոյ գլխաւոր տեղի է Քիլիսիքէնտ աւան. յորոյ հիւսիսոյ` յԱլատաղ լերին անցք են կարավանի յ՛7240՛ բարձու, երթալով 'ի Պայէզիտ կամ 'ի Խոյ: - Յելից նորա եւ 'ի հարաւոյ Մակուայ եւ Պալըք գետոյ` կան ԱՊԱՃԱ եւ ՉԱԼՏԸՐԱՆ վիճակք, եւ 'ի հարաւոյ նոցա յելից Օվաճըկայ եւ 'ի մտից Երասխայ` ԳԱՐԱԳՈՅՈՒՆԼՈՒ վիճակ, յերկրին ՎՐԸՆՋՈՒՆԵԱՑ, յորում գլխաւոր տեղիք նշանակին Գարագօյուն եւ Մեղուր կամ Մէսխուր. եւ խոնարհագոյն 'ի հիւսիսոյ Շիրիխանէ լերանց Գերան գիւղ որ թուի Ազատն Գիրան ժառանգութիւն սրբոյն Վահանայ Գաղթնացւոյ: - Զհարաւով լերանցս պատի Աք-չայ գետ յարեւմտից եկեալ 'ի սահմանաց օսմանեան մասին եւ ընթացեալ յելս` թափի յԵրասխ մերձ 'ի հին Ջուղա. ընդունելով խուն մի յառաջ զՔոդուր (20) գետ , որ 'ի հարաւոյ գայ նովին ընթացիւք անցանելով ընդ Խոյ. 'ի միջի երկոցուն գետոցս յարեւմտից կայ ՍԷԿՄԱՆԱՊԱՏ կամ Սէօքմանապատ վիճակ, որ պատշաճի ՄԱՐԴԱՍՏԱՆ եւ ՏՐՊԱՏՈՒՆԻՔ գաւառաց հնոց. եւ յարեւելից ՉՈՐՍ վիճակ համանուն բերդաւանաւ, որ է հին վիճակն եւ դաշտն ՀԱՑԻՒՆԵԱՑ, ուր Բիւրեղ տիկին Սիւնեաց ել ընծայիւք ընդ առաջ Հերակլի կայսեր, եւ խնդրեալ էառ 'ի նմանէ մասն 'ի կենարար փայտէն, մինչդեռ դարձուցանէր զայն 'ի գերութենէն Պարսից, եւ կանգնեաց եկեղեցի մեծ 'ի հանգիստ Խաչին: - Ի հարաւոյ Սէկմանապատայ կայ ՔՈԴՈՒՐ վիճակ յԱՆՁԱՀԻՑ - ՁՈՐ գաւառի հնում, որ եւ ԸՆՁԱՀԻՑ-ՁՈՐ, եւ գլխաւոր տեղին աւանն Քոդուր է բերդն ԿՈՏՈՐոյ առ համանուն գետով, ուր մեռաւ Ստեփանոս Գ. կաթ. յամին 971:

104. Յելից Կոտորոյ եւ 'ի հարաւոյ Չորսայ կայ գաւառն ԽՈՅ, 'ի հարաւոյ կողմանէ մինչեւ 'ի հիւսիսակողմն ծովուն Որմիոյ, եւ յարեւելից գետով օժանդակաւ Կոտորոյ` բաժանեալ 'ի Մարանդ գաւառէ. հիւսիսակողմն երկրին պատշաճի ԹՈՌՆԱՒԱՆ գաւառի հնոյ, հարաւակողմն ՀԵՐ գաւառի աշխարհին ՊԱՐՍԿԱՀԱՅՈՑ. եւ ինքն ԽՈՅ քաղաք որ աթոռ է Խանի եւ գլուխ բազում վիճակաց, նոյն ինքն է ՀԵՐ քաղաք, ուր նստէր ոստիկան Արաբացի յաւուրս եւ յետ Բագրատունեաց: Ընդարձակ է քաղաքն 'ի հիւսիսոյ գետոյն` որ եւ յիւր անուն կոչի, աղիւսակերտ այլ վայելուչ տամբք, լայն փողոցիւք եւ ծառաստանօք. ճանապարհք արքունիք ձգին 'ի չորից ծագաց նորին յԱտրպատական եւ յօսմանեան եւ 'ի ռուսական Հայս: Բնակիչք 20-25, 000. յորս գոն եւ հարիւրաւոր երդք Հայոց: Սահմանք Խոյի կարի բարեբերք են եւ բարգաւաճ: Զերկաթի դուռն քաղաքիս եհերձ պողովատիկ սուսերաւն քաջն Ապլղարիպ Հաւնունի, հալածելով զոստիկանն, եւ ապրեցուցանելով զարքայն Արծրունեաց, զոր յառաջ մատնեալն էր առ քինու. (112 'ի ծանօթ):

105. Յելից Խոյի եւ 'ի հարաւոյ Երասխայ, 'ի հիւսիսոյ ելից Որմիոյ ծովուն` կայ ՄԱՐԱՆԴ գաւառ, որոյ հիւսիսակողմն առ Երասխաւ էր ՃՈՒԱՇ կամ ՃՈՒԱՇՌՈՏ եւ հարաւակողմն ՄԱՐԱՆԴ, գաւառք Վասպուրականի, ընդ որ խաղայ Սուզուն կամ Զուսուն գետ խառնեալ 'ի գետն Խոյի. եւ առ նովաւ կայ ՄԱՐԱՆԴ կամ ՄԷՐԷՆՏ քաղաք 'ի հարաւակողմն վիճակին, 'ի բարձու 4300՛, ունելով բերդ 'ի հարաւոյ. ըստ աւանդութեան Հայոց եւ բնակչաց քաղաքին` աստ թաղեալ է կին Նոյի Նոյեմզարա, վասն որոյ եւ Մայրանդ կոչի, եւ 'ի մզկթի ուրեմն ասեն լինել զգերեզման նորա: Աստ թաղեալ են եւ Ալփարսլան եւ Մէլիքշահ ըստ մերոց պատմչաց: բնակիչք 1 000 տուն մահմետականք: Գեօղք բազումք են Մարանդայ բարգաւաճք եւ զուարճատեսք. 'ի հիւսիսակողմն կայ Զունուս բերդաւան. եւ յարեւմտից հիւսիսոյ նորա Դաշարձան գեօղ 'ի սնարս Քուհի Նշան լերին. յորոյ հիւսիսոյ Քէրքէր աւան մերձ յԵրասխ, եւ կամուրջ 'ի վերայ գետակի առ նովաւ. յելից նորա հուպ 'ի խառնուրդս Աքչայ եւ Քոդուր գետոց Մառական գիւղ, որ ձմերոց էր թագաւորացն Արծրունեաց, եւ Գագկայ արքայի բազում շինութիւնս արարեալ 'ի սմա, եւ գետն կոչէր Կարմիր. նոյնպէս արար շինուածս եւ յանձաւսն Ձորք կոչեցեալ մերձ 'ի Մառական: - Յելից Մարանդայ կայ ՏԻՍՄԷՐ կամ ՏԱՍՄԱՐ վիճակ փոքր առ Երասխաւ, 'ի մտից Գարատաղ նահանգի . եւ աւան համանուն հուպ յԵրասխ 'ի հարաւոյ Որդուատայ:

106. Ի մտից Խոյ գաւառի եւ 'ի հարաւոյ Քոդուրայ, յելից օսմանեան սահմանին եւ 'ի մտից հիւսիսոյ ծովուն որմիոյ, կայ ՍԱԼԱՄԱՍ կամ ՏԻԼՄԱՆ գաւառ, որ է ԶԱՐԵՒԱՆԴ գաւառ Պարսկահայոց. եւ քաղաք նորա ՏԻԼՄԱՆ իբր չորիւք ժամուք հեռի կայ 'ի ծովէն, կաւակերտ տամբք եւ պարսպօք, կարի բարգաւաճ վաճառաշահութեամբ եւ անցք կարավանաց. բնակիչքն մահմետականք իբրեւ 800 տունք: Ի մտից հարաւոյ քաղաքին կան աւերակք հնոյ ՍԱՂԱՄԱՍՏ քաղաքի որ եւ Սաղամաս անուն յիշի անդստին 'ի Դ դարէ եւ Կորճէից նահանգի ասի վիճակեալ. աթոռ էր եպիսկոպոսի ԴՐԱՆՆ ՊԱՐՍԻՑ. յաւերակսն երեւին աշտարակք բոլորշիք եւ արաբացի արձանք: Աւան նոր առ նմին կառուցեալ եւ բնակեալ է 'ի Քաղդէացւոց, 'ի Հայոց եւ 'ի մահմետականաց: Ի մերձակայ լերինս Սալամաստայ գտանին պատկերք Սասանեան արքայից քանդակեալք 'ի 'ի էմս: Ի հարաւոյ Սալամաստայ կայ Խոսրովա աւան աթոռ նեստորական եպիսկոպոսի. մի 'ի գլխաւոր գիւղից վիճակին է եւ Ճամալաւա կամ Եամսլաւա: Հայոց վիճակիս գաղթեալ 'ի Ռուսս` մնան աստ իբրեւ 400 տունք եւեթ: - Արեւմտեան հարաւային վայր Սալամասայ ՉԱՐԻ կոչի, վիճակ փոքր, ընդ որ խաղայ գետ համանուն եւ թափի 'ի ծովն 'ի հիւսիսոյ կողմանէ:

107. Ամենայն արեւմտակողմն ծովուն ցսահմանս օսմանեանց վիճակեալ է ՈՐՄԻԱ կամ ՈՒՐՈՒՄԻԷ գաւառի, յանուն ծովուն մանաւանդ թէ քաղաքին գլխաւորի, որ սակաւ ժամուք հեռի է 'ի ծովէն 'ի միջավայրս արեւմտակողման նորուն առ Շահէր կամ Սուքուր գետով. ՈՐՄԻ` քաղաք Հայոց կոչի միշտ առ մախնիս մեր, յայտ է թէ 'ի Պարսկահայս, այլ բնիկ գաւառ նորա ոչ յիշի. համարի հայրենիք Զրադաշտայ առաջնորդի զանդիկ կրօնից, որ եկեաց առ մերով հայկազն Տիգրանաւ. իսկ 'ի փրկչական դարուն Յուդա առաքեալ եղբայր տեառն աստ քարոզութեամբ կատարեցաւ, եւ գերեզման նորա պատուի ցարդ յեկեղեցւոջն Հայոց. յետ նահատակութեան նորա եկեալ եղբօրն հարազատի, այն է Սիմոնի կամ Շմաւոնի Կանանացւոյ եւ քարոզեալ, կատարեցաւ եւ ինքն յԸռուսթաւա կամ Ռուսթա, զոր 'ի թիկանց Որմիոյ ասեն վկայաբանք , եւ թուի 'ի հիւսիսոյ նորին լինել, քանզի նշանակի յայնմ կողման գետակ մի Ռուզա անուն: Որմիա քաղաք հին է, այլ չկան 'ի նմա նշանաւոր հնութիւնք, բայց աշտարակ մի, եւ մզկիթ հին, եւ եկեղեցին Հայոց . նստի յՈրմի Խան պարսիկ կուսակալ ընդ որոյ ձեռամբ են 10 վիճակք եւ 700 գեօղք: Բնակիչք քաղաքին 20, 000 աւելի կամ պակաս, յորս ոչ սակաւ նեստորականք, Հրեայք եւ Հայք. եւ Ամերիկացի քարոզիչք հաստատեալ ունին վարժարան 'ի նմին : Վիճակն Որմոյ բարեբեր եւ բարգաւաճ է յոյժ. բերէ որիզ եւ բամբակ եւ 'ի խախոտ եւ խաղող ընտիր եւ միրգս. եւ 'ի լերինսն անձաւք ձեռագործք եւ հողաբլուրք եւ մնացուածք հին շինուածոց ոչ սակաւք. այլ եւ բերդք 'ի լեռնակողմանս: Քուրդք ունին զարեւմտեան եւ զհարւային կողմանս գաւառիս:

108. Հարաւային արեւմտեան վայր երկրին Ուրմիոյ կոչի ԻՒՇՆԷ կամ ՇԻՆՈՅ երկիր յարեւմտից Րէվանտըզայ, բնակեալ 'ի Զերզաւ տոհմէ Քրդաց, 'ի 40 գեօղս, որոց գլխաւոր է ԻՒՇՆԷ քաղաքագեօղ 'ի բարձու 4330՛, տամբք 200 կամ աւելի. յորում յԷ դարու նստէր եպիսկոպոս Ասորի, եւ ուխտատեղի է գերեզման նորա: Ի հարաւոյ մտից Իւշնէի ընդ օսմանեան Քրդաստան, իբր 5 ժամուք հեռի 'ի քաղաքէն են լեռնանցք 9300՛ բարձր, եւ արձան սեպագիր Քէլի - Շին կոչեցեալ, որ է Կապոյտ սիւն, կիսեղծ. այսպիսի արձան կայ եւ 'ի մտից նորին յայլում լերին Րէվանտըզայ, եւ թուի յԱսորեստանեայց կամ 'ի մերոյն Արամայ կանգնեալ, զի սահմանածայրք հայոց եւ Մարաց էին լերինքն , եւ իջեւանն կամ գեօղ առ երի արձանին Հայկ անուն յիշի յՇԳ դարու. 'ի հարաւոյ արձանին ամբառնայ Շեյխիվա լեառն 10511՛: Յորոց ելից 'ի հարաւոյ ծովուն Որմիոյ ցհարաւային սահմանս այժմեան Ատրպատականի եւ ընդ արեւելս ցԹաւթաւ գետ (որ թափի 'ի ծովն յելից հարաւոյ ) կան քրդաբնակ լեռնավայր վիճակքն ՍՕԼՏԸԶ, ԼԱՀԻՃԱՆ, ՍՕՈՒՔ կամ ՍՈՒՃ-ՊՈՒԼԱՔ, բնակեալք 'ի Միքրի, Պիլպաս, Մինտէհ, Բիրան, եւ յայլոց տոհմից Քրդաց. գտանին աւերակք եւ 'ի սոսին, եւ սեպագիր արձան մի 'ի Դաշթէփէ առ Թաւթաւ գետով:

109. Զարմանալի եւս մնացուածք հնութեանց եւ աւերակք կան յարեւելակողմն վիճակացս եւ մեծի գետոյն Ճաղադու որ յելից Թաւթաւայ մտանէ 'ի ծովն. յաջմէ նորա կայ Սաին կամ Սիան-քալէ բերդաւան, առ որով աւերակք քարաշէն կամրջի եւ բերդի, որ ձեռակերտ Սասանեանց թուի: Ի նմին կողման գետոյն բազում ժամուք վերագոյն 'ի հիւսիսոյ կայ Քաշավեր բերդաւան. իբր երկժամաւ հեռի յարեւմտից հիւսիսոյ նորա յահեկէ գետոյն` գեօղն Էրմէնի-պուլագ, որ վկայէ անուամբն ցայս վայր ձգեալ զհայ ձեռն եւ զբնակութիւն: Առ երի գետոյն ընդ մէջ Քաշավերայ եւ հարաւային վայրից ծովուն Որմիոյ կայ Մերհէմէթապատ քաղաքաւն 'ի ՄԻՅԱՆՏԱՊ վիճակի. առ որով կան աւերակք, ձեռագործ անձաւք եւ քանդակք եւ սիւնք 'ի Շէյդանապատ եւ Սաւքէնտ կոչեցեալ վայրս, յորս եւ արձանագիր մի նման պահլաւիկ տառից. եւ յելից հիւսիսոյ նոցա առ Լէյլան գեօղիւ մեծագոյն աւերակ քաղաքատեղւոյ Գալէի Պախդէ կոչեցեալ: Աւերակքս այսոքիկ համարին արդ յոմանց լինել առ ԳԱՆՁԱԿ կամ ԿԱԶԱ քաղաքաւ Ատրպատականի, որիշ 'ի Դավրիժոյ. միւս եւս Գանձակ եւ բնաւիցն վերագոյն համարին աւերակքն Թախդի - Սիւլեյման կոչեցեալ այժմ ակամբք Ճաղադու գետոյ, յարեւելեան հարաւային եզր Ատրպատականի, եւ սա ինքն ԵՐԿՐՈՐԴՆ ԵԿԲԱՏԱՆ, որում տիրացաւ Տրդատ արքայ յարշաւելն 'ի Պարս. եւ անդ էր գլխաւոր եւ առաջին ատրուշանացն հրաշապատից, զոր Հերակլ կայսր 300 ամօք յետ Տրդատայ` աւերեաց ըստ մասին, եւ ընդ բազում դարս մնացուածք նորին զարմանս արկանէին ուղեւորաց բանասիրաց, որպէս եւ յամին 1837 Ռա՛ոլինսըն Անգղիացի բանասէր հետաքնին եգիտ անդ պարիսպս քարաշէնս եւ ծով կամ աւազան մեծ 'ի միջի, եւ առ երի զտեղի ատրուշանին, այլովք հանդերձ : 110. Ծովնէ զորոյ զարեւմտեան, զհարաւային եւ զհիւսիսային կողմանս տեղագրեցաք` ՈՐՄԻԱ կոչեցեալ 'ի հասարակի յանուն Որմի քաղաքի, Սպաւտա եւ Մարտիան 'ի Յունաց նախնեաց, եւ 'ի մերոցն` Ծով Կապուտան կամ Ծով Դավրիժու, եւ յարեւելեայց յօտարաց Ծով Հայոց (Տէրետի - Էրմէնիստան ), ընդ մէջ Պարսկահայոց եւ Ատրպատականի ձգի 'ի հարաւոյ ընդ հիւսիս երկայնեալ իբրեւ 80 մղոն կամ աւելի, այլ ընդ լայնն իբրեւ 20-22 եւեթ. աղի է եւ դառնահամ եւ անձկաբեր, եւ ոչ խորայատակ որպէս զՎանայն, այլ առ առաւելն 46՛ եւեթ, եւ ոչ շատ յուզի 'ի հողմոց. եւ բարձրութեամբն եւս նուազ, իբրեւ 4000՛ գոլով, աւելի կամ պակաս. սուղ ինչ 'ի միջոյն 'ի վայր է 'ի նմա կոյտ կղզեաց ութից մեծագունից քան զծովուն Վանայ եւ պարեխից աւելի քան զյիսուն. 'ի միում յայնցանէ որ Թելա կոչի եւ Գօյուն ատասը` Հուլաղու Խան Թաթարաց շինեաց բերդ եւ գանձատունս յԺԳ դարու, ըստ ոմանց անդ թաղեցաւ: