186.
ՇՐՈՒԱՆ
կամ
ՇԻՐՈՒԱՆ
նահանգ
ընդարձակ
է,
'ի
մտից
ունելով
զՇաքի,
'ի
հարաւոյ
զԿուր
եւ
զԵրասխ,
յելից
զԿասպիականն
ծով
եւ
'ի
հիւսիսոյ
զպարս
Կովկաս
լերանց.
յորոց`
'ի
հիւսիսային
ծայր
սահմանացն
ամբառնայ
Պապա-տաղ
11150՛.
այլ
անտի
եւ
'ի
վայր
ցսահմանս
Պաքուայ`
ցածնուն
լերինքն.
եւ
գետք
հզօրք
իջանեն
'ի
նոցանէ
Փիր-Սահադ,
Ճէյրան-Կէլմէզ
եւ
Ճէնկի-չայ
կամ
Սումգայդ,
որք
'ի
ծովն
Կազբից
թափին.
իսկ
Աքսու,
Էյրիչայ,
Կիրտիման
'ի
Կուր
խառնին:
-
Հարաւային
մասն
նահանգիս
ստորեւ
խառնրդոց
Կուր-Երասխայ`
ՓԱՅՏԱԿԱՐԱՆ
աշխարհն
էր
Հայոց
հանդերձ
Պաքուաւ,
որ
այժմ
յառանձին
կողմնակալութիւն
զատուցեալ
է.
իսկ
լեռնակողմն
բնակեալ
էր
'ի
ՇՐՈՒԱՆ
ազգէ,
զոր
յիշէ
Խորոնեցի
յաշխարհագրութեանն,
եւ
ըստ
նորոյ
պատմահօրս
Չամչեան`
'ի
Սիրուանայ
յորդւոյ
Սիսակայ
Հայկազնոյ
սերեալ
եւ
կոչեցեալ.
հիւսիսակողմն
եւ
արեւմտակողմն
երկիր
էր
ԼՓՆԱՑ
եւ
ԾՕԴԷԻՑ
կամ
Ծաւդէացւոց,
զորս
յիշեն
պատմիչք
մեր
առաջինք
Մովսէս
Խորոնեցի
եւ
Եղիշէ
եւ
այլք,
եւ
զյետնոցն
ասի
լինել
սերունդս
Առանայ,
որպէս
Գարգարացիքն
որ
յայս
կոյս
Կուրայ.
էր
Լփնաց
առանձին
թագաւոր,
մերթ
նիզակակից
Հայոց
եւ
մերթ
Պարսից.
քարոզեաց
առ
նոսա
եւ
Ս.
Մեսրովպ,
իբրեւ
յազգ
մերձաւոր:
Յիշատակեալքն
ընդ
Լփնաց
ՃԻՂԲՔ
բնակէին
'ի
ստորոտս
լերանց
նահանգիս,
եւ
գլխաւոր
քաղաք
էր
նոցա
ՑՌԻ,
ուր
Ս.
Գրիգորիս
քարոզեաց:
Ի
նուազել
տէրութեան
Հայոց
եւ
Աղուանից`
Պարսք
եւ
ապա
Հագարացիք
եւ
յետոյ
դարձեալ
Պարսք
տիրեցին
կողմանցս,
եւ
հաստատեցին
կուսակալ
մեծիշխան,
որ
եւ
կոչեցաւ
Շրուան-Շահ.
որոց
'ի
յետին
դարս
փոխանակեցին
խանք
Պարսից,
եւ
'ի
սկիզբն
դարուս
Ռուսք
գրաւեցին
զերկիրն,
եւ
յամէն
1820
ըստ
օրինի
ռուսական
աշխարհաց
հաստատեցին
վարչութիւն
եւ
կուսակալ
'ի
Շէմախի
քաղաքի,
յորոյ
անուն
կոչի
եւ
նահանգն
համօրէն.
եւ
արդ
տրոհի
'ի
գաւառս
հինգ,
Լահիչ,
Քօթուն,
Պէրկուշէթ,
Քապրիստան
եւ
Սալիան.
յորս
են
միահամուռ
իբրեւ
400
գեօղք
եւ
աւանք
բնակեալք,
բնակիչք
իբրեւ
140,
000,
յորս
12,
000
հայք,
իբրեւ
հազար
մի
Հրեայ,
այլն
ամենայն
մահմետականք
Պարսք
եւ
Թաթարք
եւ
սերունդք
Արաբացւոց:
187.
Ա.
ԼԱՀԻՉ
գաւառ
'ի
հիւսիսի
եւ
յարեւմուտս
նահանգին`
կայ,
եւ
գլխաւոր
տեղի
'ի
նմա
է
համանուն
աւանն
'ի
ստորոտս
լերանց:
-
Ի
հարաւոյ
նորա
երկրորդ
գաւառն
ՔՕԹՈՒՆ,
յորում
մայրաքաղաք
նահանգին
ՇԱՄԱԽԻ
կամ
ՇԷՄԱԽԻ
քաղաք
հին,
(զորոյ
հիմնադրէն
պէսպէս
կարծիք
են
անհաւաստիք
),
յահեկէ
Փիր-Սաղադ
գետոյ
'ի
բարձու
2200՛.
ընդարձակ
եւ
անպարիսպ,
քարաշէն
տամբք
եւ
մզկիթօք,
իջեւանօք
կարաւանաց
եւ
մեծ
շուկայիւ,
եւ
ամուր
դղեկաւ
կուսակալին
զօրապետի,
ունի
բազում
գործարանս
ընտիր
մետաքսի,
զոր
բերէ
երկիրն
բարգաւաճ:
Բն.
18,
000,
յորս
1000
երդ
Հայ,
որոց
4
եկեղեցիք
են
եւ
եպիսկոպոս
որ
նստի
'ի
վանս
Սաղիան
գեղջ:
Հին
աթոռ
Շրուան-Շահից
'ի
հիւսիսոյ
Շէմախեայ
կայր`
ՇՐՈՒԱՆ
կոչեցեալ,
եւ
բերդն
Կիւլիստան
ուր
նստէր
շահն.
զոր
յԺԲ
դարու
էառ
Դաւիթ
Վրաց
արքայ.
եւ
աւերակք
նորա
մնան
ցարդ:
Բազում
ճանապարհք
կարաւանաց
ձգին
'ի
Շամախեայ
յայլեւայլ
դէմս:
-
Յարեւմտից
Շէմախեայ
առ
Աքսու
գետով
կայ
Նորն
Շամախի
բարգաւաճեալ
առ
Նատըր
շահիւ,
այլ
յետ
մահու
նորա
բնակիչքն
դարձան
'ի
Հին
քաղաքն:
-
Ժամաւ
մերձ
է
'ի
քաղաքն
Սաղիան
գիւղն
վերոյիշեալ,
ուր
եւ
վանք
յանուն
Ս.
Ստեփանոսի
շինեալ
յամին
1660:
Կայ
եւ
այլ
մենաստան
'ի
Մասէրի
գիւղ
'ի
հարաւոյ
քաղաքին,
նորոգեալ
յամին
1680:
-
Գ
գաւառն
ՊԷՐԿՈՒՇԷԹ
յարեւմտակողմն
կայ
Կուրայ,
դաշտավայր
ընդարձակ.
իսկ
Դ`
ՔԱՊՐԻՍՏԱՆ
որ
եւ
ԽԱՆՉՕՊԱՆ
'ի
հարաւոյ
Շէմախեայ
ձգի
ցսահմանս
Պաքուայ
եւ
Սալիանու,
թուի
յանուն
Կէպրաց
այսպէս
կոչեցեալ:
Կան
'ի
սմա
աւերակք
քաղաքի
միոյ
առ
Մարազի
գիւղիւ
որ
'ի
հարաւոյ
Շէմախեայ
'ի
վերայ
արքունի
ճանապարհին:
Մասն
է
գաւառս
Փայտակարան
աշխարհի
Հայոց,
որ
եւ
ԿԱԶԲՔ,
քանզի
յանգի
'ի
ծովեզերս:
188.
Ե
Գաւառն
ՍԱԼԻԱՆ
որ
մասն
է
Մուղան
անապատի,
կայ
յարեւմտից
հարաւոյ
Քապրիստանայ,
եւ
յելից
հարաւոյ
Քէպէրլինայ,
յելից
Մողանայ
Պարսից.
եւ
յելից
կուսէ
պատեալ
է
'ի
ծովէ,
յոր
թափի
ընդ
այս
գաւառ
խառնուրդն
Կուր-Երասխ
գետոց`
յարեւելից
կուսէ
լեզուաձեւ
թերակղզւոյն
Սալիանայ,
որ
եւ
սրաձեւ
կարկառի
'ի
ծով
ընդ
հարաւ
կոյս,
լիճ
'ի
միջի
անդ
'ի
ծայրին
ունելով,
եւ
պարեխս
շուրջ
'ի
ծովուն,
եւ
գուբս
նաւթի
'ի
ծովեզերսն:
նշանաւոր
է
գաւառս
վասն
նաւարկութեան
մեծի
գետոյն,
զի
մինչեւ
ցխառնուրդսն
գնան
նաւք
մեծամեծք,
եւ
անտի
'ի
վեր
փոքունք
առ
վայր
մի
ընդ
Կուր
եւ
ընդ
Երասխ,
եւ
բերեն
վաճառս
'ի
շահաստանաց
կազբից,
եւ
ձուկն
անբաւ
'ի
ծովէն,
որոյ
գլխաւոր
վաճառանոց
է
քաղաքն
ՍԱԼԻԱՆ
կառուցեալ
յանկեան
բաժանման
գետոյն
'ի
կրկին
առաջս,
(յորոց
նուազագոյնն
ընդ
հարաւ
արեւմտից
դիմէ
եւ
բաժանեալ
'ի
բազում
առուս
թափի
'ի
ծով
).
քաղաքն
իբրեւ
երիւք
եւեթ
փարսախօք
հեռի
'ի
ծովէ,
ժողով
իմն
է
կաւակերտ
կարմիր
տանց
15,
000
բնակչօք,
եւ
մեծ
ձըկնատեան.
200,
000
ֆռանգաց
բաժ
է
տէրութեանն
յորսոյ
ձկանցն,
որոց
գլխաւոր
է
ստուռիոնն,
յորմէզազնիւ
աղկիթն
ձկան
գործեն
(խաւեար
).
զյոլովութիւն
ձկանցս
որսան
'ի
բերանոյ
գետոցն
եւ
'ի
վեր
մինչեւ
հուպ
'ի
խառնուրդս
նոցին,
թէպէտ
եւ
անդր
եւս
քան
զայն
յառաջեն
ձկունքն
'ի
կրկին
գետս
Հայոց
եւ
Վրաց.
որոց
արբուցեալ
զաշխարհսն
երկոսին
աստանօր
զրաւին
հոսանք
'ի
սպառուածս
Հայ
աշխարհի:
-
Աստանօր
'ի
դէպ
է
լինել
եւ
ՓԱՅՏԱԿԱՐԱՆԻ
հեռաւոր
քաղաքի
Հայոց
որպէս
կոչէ
Խորոնեցին,
ուր
թագ
կապեաց
Սանատրուկ
Արշակունի
յետ
մահուանն
Տրդատայ.
եւ
'ի
մղոնաչափութիւնս
ուրեք
Հայոց
քաղաքաց`
հնգիւք
եւեթ
մղոնօք
տարակաց
'ի
ծովէն
նշանակի,
եւ
նոյնքան
'ի
ՎԱՐԴԱՆԱԿԵՐՏ
աւանէ.
որոց
հարկ
է
մերձ
յայժմուս
Սալիան
լինել,
ուրանօր
եւ
աւերակք
գոն
հնոյ
քաղաքի.
եւ
չէ
պարտ
շփոթել
զքաղաքս
ընդ
Տփխեաց
եւ
Պարտաւայ,
որպէս
ոմանք
Փայտակարան
կոչեցին
եւ
զնոսին:
