Յօդուածներ

2. Գ. ԶՕՀՐԱՊ
       Վերադարձի գիշերն է… «Գետինը կակուղ է փետուրներով շինուած բարձի մը պէս… հոս֊հոն` ծերացած֊ինկած ծառերու բուներ. ոմանք տարիներու բեռան տակ ընկճուած եւ ոմանք իրենց առուգութեանը մէջ օր մը կայծակէն զարնուած… Մութ է չորսդինիս. հսկայ ծառերուն շուքը վերահաս գիշերին սեւութեամբը կը թանձրանայ…»:
       Քիչ ատենէն սակայն պայծառութիւն մը կը ժայթքէ, եւ դեղնորակ ճամբաներուն վրայ կը ցանէ հեշտանուաղ լազուարթի երանգներ. եւ մենք յափշտակուած կը սպասենք անոր` որ իր գորովալիր ծաղիկներուն ազնուական բոյրը պիտի բերէր մեզի. այս սպասումը կ'երկարի սակայն. ան չի՛ գար ու մեր երազները քիչ֊քիչ կը ձանձրանան. լռութիւնը ա՛լ տաժանելի կը դառնայ. ու մենք կը սկսինք խօսիլ իր բուրումնաւէտ ծաղիկներուն տարաշխարհիկ հմայքին, իր եղրեւանիներուն եւ իր երիցուկներուն վրայ. վտիտ փունջ մը տխրագին համակերպութեանց եւ հեծեծող մոռացօնքներու…
       Ինքը` որ սէգ հոգի մըն է` վէս իտէալներու հեռաւոր գգուանքը կը սիրէ, ու գերագոյն համակերպութեան մը մէջ, տոգորուած ճշմարիտ փոխադարձութեան մը երջանիկ համոզումով, կը մրմնջէ.
       Դուն լայն ճամբէդ գընա՛, ա՜ղուոր,
       Ես կ՚երթամ մութ արահետէս.
       Երջանիկ` այն համոզմամբ որ
       Սրտով գոնէ ինծի հետ ես:
       Եւ կամ մերթ կ'անդրադառնայ անցեալին. վայրկեանական դող մը կը թափանցէ իր հոգւոյն մէջ` զոր ո՞վ գիտէ գուցէ տարակոյսը ցանցած է արդէն. եւ յանկարծ կ՚իյնայ մտահոգ ու տենդոտ հարցապնդումի մը մէջ.
       …Ըսէ՛ ինծի, կարօտը հին սէրերնուս
       Կ՚անցնի՞ երբեմն ներսէդ, արագ ու թեթեւ.
       Գինովցընող պաշտումներէդ կը զարթնո՞ւս
       Անցեալին մէջ, զարթումով մը կարճատեւ։
       Տխրութիւններ ու հեծեծանքներ վերջապէս, որոնցմէ սակայն կը բխի քաղցր յուզում մը՝ որ չի՛ ջլատեր, չի՛ խորտակեր. ունենայինք գուցէ մտածողներ՝՝ որ դատապարտէին այս տխրութիւնը` զոր չեմ գիտեր, թէ տխրութիւն կոչելո՞ւ ենք. տխրութի՞ւն է միթէ հոգեկան վիճակի մը հարազատ նկարագրութիւնը, որ քերթողին համար երանութեան վայրկեան մը կ՚արժէ, եւ գիտակից ու ազնուական մտածողին համար ալ թանկագին յուզման պահեր կը հայթայթէ:
       Բանաստեղծը կը սիրէ նաեւ ըսել սրտազեղումով իր մտատիպարին` որուն մարմնին ամբարտաւանութենէն կը գինովնայ զմայլուն.
       …Շքե՜ղ արձան, միշտ զմայլիչ գիծերով,
       Ամբարտաւա՜ն կուռք, մարմարէ ծիծերով…
       Եւ սակայն այդ համակերպութենէն եւ զմայլանքէն վերջ յանկարծ կու գայ պահ մը` երբ հոգին տխուր գիտակցութեան դողով մը կ՚ուռենայ, եւ քերթողը, որ իր ճակատագրին նմանութիւն մը գտած է բիւրեղէ կլկլակին մէջ, կը հեծէ.
       Անկիւնը մարդ մը աշխարհքին պահող քէն,
       Վայելելով իր նարգիլէն եւ ախորժ
       Ըզգալով այդ հեծկլտուքի նուագէն,
       Եւ օդին մէջ ցնդող մուխէն թոյլ ու գորշ:
      
       Եւ իսկոյն քե՛զ կը յիշեմ երբ անխռով
       Կ'ունկընդրես միշտ հառաչանքիս եւ կարծես
       Հաճոյք կը զգաս, այդ մարդուն պէս, դիտելով
       Մուխը սրտիս կրակին` զոր դուն կ՚արծարծես։
       Ասոնցմէ զատ, իր ամե նէն տխուր ոտանաւորն է թերեւս «Զատկի առթիւ»ը, որ իր միւս կարճ չափով ոտանաւորներուն պէս հիանալի պարզութեան հետ ունի խորունկ տխրութիւն մը, որ սակայն, ինչպէս միշտ, թոյլ ու ընկճուած հոգիի մը նկուն ողբը չէ.
       Անկիւն մ՚ունիմ սրտիս մէջ ուր`
       Կ՚առանձնանամ ատեն֊ատեն,
       Վերյուշումներ երբոր տխուր
       Երկրէս զիս պահ մը կ՚անջատեն:
      
       Հոն կը կենամ ես ծնրադիր
       Ինչպէս առաջքը խորանին.
       Եւ` ուր միայն կը ծաղկի իր
       Կէս սուգին մէջ եղրեւանին:
      
       Հոն շարուած են իրարու մօտ
       Մութ փոսերը իմ իղձերուս,
       Յիշատակներ` հիմա աղօտ՝
       Անուններ, զոր չըսեր լեզուս:
      
       Խօլ տենչանքներ, թռիչք անհուն,
       Զոր ձեռքովս տուի հողին,
       Մեռելներ` որ ուրիշներուն
       Պէս յարութեան յոյսը չունին:
      
       Յետոյ ունի կրակոտ եւ ըղձավառ պահեր, մութին մէջ` ուր կնոջ յոյր գեղեցկութիւնը կայծերուն իսկ գինովի ոստումներ կու տայ.
       …Եւ տեսնելով մարմինդ լեցուն խոստումով
       Քեզի նայող բոցը այդ լուռ կըրակին,
       Խելքը գլխէն գացածի պէս, աղուո՜ր կին,
       Կը ցատկըռտէր հոս֊հոն յիմար ոստումով։
      
       Եւ յետոյ` անսովոր հանդիպումներ, անծանօթ կին մը` որ երազի պէս գեղեցիկ ու խուսափուկ կ՚անցնի ամբոխին մէջէն. հազիւ թէ նայուածքներ կը շօշափեն իր դէմքին գիծերը, եւ ահա անիկա փախած է արդէն, թռչունի մը պէս. եւ սակայն ի՜նչ փոյթ, բանաստեղծը իր երազը կը շարունակէ. անծանօթուհիին խուսափուկ թովչութիւնը` բուրմունքի մը պէս է, զոր կը զգաս առանց ծաղիկին հպելու. երաժշտութեան մը նման, որ հեռուներէն կու գայ, անտես նուագարաններու կուրծքէն անջատուած ու գրաւիչ. եւ ո՞վ չէ ունեցեր այդ երազային դողը. տեսիլքի մը պէս վաղանցուկ այդ դէմքը գիտես, թէ անգամ մըն ալ տեսնելիք չունիս. եւ այդ անմատոյց ու փախչող էակին իտէալային քաղցրութիւնը անհունօրէն հեշտագին համակրութեան մը ծաղիկը կը փթթեցնէ հոգւոյն մէկ սիրական խորշը.
       Աղուո՞ր, տգե՞ղ, ի՜նչ փոյթ, բաւէ որ մտքէս
       Մարմին մը տամ ես ուզածիս պէս իրեն.
       Վրդովիչ հով. պչրանք մը լուռ, վերջապէ՜ս
       Ամէն բաներն՝ որոնց համար կը սիրեն:
      
       * * *
       Ո՞վ չէ սիրած իր «Ապրիմ֊մեռնիմ»ը, նոյնիսկ անոնք, որ դոյզն համակրութիւն մը իսկ չէին տածած անխղճօրէն փետըռտած պահերնուն այդ լքուն ծաղիկը: Քանինե՜ր գիտեմ ես, որ այնուհետեւ իրենց լամբակին միակ ծաղիկը ըրած են այդ խոնարհ երիցուկը, որուն մահացումին մէջ կը փնտռէ մարդ բռնադատուած մարգարէութիւնը իր երկարատեւ կեանքին. եւ ապրիմին յիմարական խանդավառութեամբը լեցուելէ վերջ` անզգած անգոսնումով մը ճամբաներու փոշիին կամ ցանկորմի փլշուտքին մէջ կը նետէ լերկ դեղին կոճակը «Ապրիմ-մեռնիմ»ին։
       «…Ամէն անգամ որ քաղեմ քեզի, ո՜վ պզտիկ դեղին ծաղիկ, կը յիշեցնես ինծի այն ահարկու մերձաւորութիւնը, զոր քու անունդ կը կազմէ. Ապրիմ֊մեռնիմ. երբ որ ամէն տեղ Կեանքը կը ջանայ ըստ կարի խուսափիլ, հեռու կենալ Մահէն, քու վրադ միայն երկուքն ալ իրենց ճշմարիտ ու պատշաճ տեղը կը գտնեն: Այն քաղաքին պէս, որ իր գերեզմաննոցը իր ծոցին մէջ զետեղած է` փոխանակ հեռուն, շա՜տ հեռուն, անտեսանելի անկիւն մը տանիլ դնելու, դուն ալ Ապրելուդ մէջ Մեռնիլդ պարփակած ես»:
       Սակայն պէտք է խոստովանիլ, թէ ինք, աշխատութեան դոյզն յանձնառութեամբ մը, թերեւս մեզի պիտի կարենար տալ արձակ բանաստեղծութեան հիանալի էջերէն մէկը. ինչպէս իր միւս բանաստեղծութեանց մէջ, նմանապէս հոս ալ զգալի է ոճի անխնամութիւնը. այս չփոյթը, որ մեծ բան մը չի պակսեցներ իր խիստ տաղանդալից արտադրութեանց արժանիքէն, պիտի կրնար ջնջուելով՝ անոնց վրայ աւելցնել գեղագիտական վայելքի մը հմայքն ալ, եւ ես կը հաւատամ, թէ Զօհրապ շատ ճարտարօրէն պիտի կրնար տալ իր ոճին արաբ արուեստի խնամուած գեղեցկութիւն մը: Շատ դիւրին է զգալ, թէ գրչի մէկ հարուածով արտադրած է իր գրութեանց մեծամասնութիւնը, եթէ ոչ բոլորը։ Չանդրադառնալու եւ մէկ նայուածքով անցնելու իր այս բնաւորութիւնը ինքն ալ խոստովանած է արդէն ուրիշ պարագայի մը տակ, որ նկարագրի միեւնոյն մասնայատկութեան արդիւնքն է.
       «…Ես կը կարծեմ, որ կարդացուած գիրք մը մոռցուելու է. ասոր համա՞ր է արդեօք, որ այն սուղ վայրկեաններուն մէջ, զոր ընթերցանութեան կը յատկացնեմ, ակնարկ մը կը նետեմ ու կ՚անցնիմ գրքի էջերուն վրայէն, զանոնք աւելի աչքէ անցուցած ըլլալու, քան թէ անոնցմէ բան մը յիշելու նպատակով»:
       Այս փակագծէն վերջ, որ սահմանուած չէ՛ երբեք իր տաղանդը արատաւորելու, պէտք կը զգամ յայտնելու ըղձանք մը` որ շատերունն է. պիտի փափաքէինք, որ իր գեղեցիկ ոտանաւորներուն երիտասարդութիւնը անդադար խօսէր մեզի, փոխանակ այս լռութեան, որ մեզի զգալ կու տայ անոնց կարօտը, եւ արդէն ինք, դեռ երիտասարդ ու կորովի, տակաւին պիտի կրնար տալ մեզի իր եղրեւանիներուն մելանուշ երազէն քիչ մը երազ, եւ քանի մը կայծ՝ իր սիրավառ հոգւոյն կրակէն…