Ժամանակագրութիւն

Եւ ի վերանալ թվականի մերոյ հայկազան տումարի ՌԽԱ (1592), լեալ է Դերջանցի մեծ Մաղաքի վարդապետն շնորհալի արուեստիւ եւ բանիւք, արդեամբք եւ հզօր ատենախաւս իբր զՊօղոս եւ շատ բարութեան պատճառ է եղեալ եւ շատ եկեղեցիք եւ խաներ է շինել. ի մեր Կամախոյ Աւագ վանքն է կացեր շատ ժամանակ:

Նա' հինգ աղա են կացեր, խիստ նեղութիւն եւ վիշտ կու հասուցանեն վանացն եւ երկոտասան հազար սպիտակ այլ ուրիշ մեծ հարկ ի վերայ վանորէիցն` քաշիշ աղչասի անուն կու պահանջէին յամենայն ամի: Սա ելեալ գնացեր ի Սեբաստիա առ … փաշան, որ աղանին նորա հրամանաւն են եղեր, զաղանին … եւ գնաց ի յԸստամբօլ, մեծ ջանիւ աշխատութիւն արեր միջնորդութեամբ քրիստոնէից հայոց որ անդ լինելով, խնդրելով ի վազիրէն եւ թագաւորէն վասն ծանր հարկապահանջութեանն երկոտասան հազար սպիտակին: Նա' վեց հազար յետ առնելով եւ վեց հազար են թողեր, որ յետոյ զայն մնացեալ վեց հազարն Դիմոսցի պարոն Թորոսն ի վերայ երկրի ցրուեր, ի տունն չորսական ստակ կուտան մինչեւ ցայսօր: Աստուած ողորմի իւրեանց հոգոցն ի կայանի իւրեանց եւ ի միւսանգամ գալստեանն հատուսցէ զվարձս ըստ վաստակոց նոցա` զերկնից արքայութիւնն:

Եւ այլ բազում գործս բարութեան յիշատակի արարեալ է այս Մաղաքիս, որ կան եւ կու յիշատակին մինչեւ ցայսօր, որ Լուսաւորչին եւ Աւագ վանացն մէկ մէկ գրակալք շիներ եւ այնքան զարմանալի արուեստիւ քանդակեր, որ տեսողքն կու սքանչանան եւ նմանապէս դրունքն Սուրբ Աստուածածնին եւ Սուրբ Կարապետին սորա է արարեալ: Եւ այլ ասեն` թէ տղայժողովն, որ եղեւ ի Սուլթան Սէլիմի աւուրսն, նա' գնաց վարդապետն ի յԸստամբօլ, այնքան տքնութիւն արար ի դրունս արքային եւ ժտութիւն արար, մեծ ստիպով խնդրեաց տեսանել զերեսս արքային, մինչ ծանուցին թագաւորին եւ նա կոչեաց առ ինքն եւ եհարց ցվարդապետն. զի՞նչ խնդրես, որ այնքան ստիպով ցանկաս տեսանել զերեսս իմ, ահա' իմ վազիր կուտայ ամենայն խնդրողաց զինչ եւ կամիցին: Նա' պատասխանի արարեալ վարդապետին ասելով. ա~յ տէր մեր եւ թագաւորաց թագաւոր, ոչ է այլ ինչ իմ խնդիրն, քան թէ զլանջացդ համբուրելն, որ պահարան եւ բնակարան է սրտից: Ասէ թագաւորն. վասն է՞ր զնա համբուրել ցանկաս եւ ոչ զոտս եւ զձեռս: Ասէ վարդապետն. ոչ զքո սիրտն յունայն ցանկամ համբուրելոյ, այլ զաջն եւ զձեռն ամենակալ կենարարին Աստուծոյ: Ասէ Թագաւորն. ուստի՞ գիտես որ ձեռն Տեառն է ի վերայ սրտից մերոց: Ասէ վարդապետն. ի սուրբ գրոց փեղամբարացն, ի թաւրիթէն եւ ի Տաւութի զապուրէն եւ ի մեր ինճիլի աւետարանէն եւ այլ սուրբ գրենաց միշտ եւ հանապազ կու ընթեռնունք թէ` Սիրտք թագաւորաց ի ձեռին Աստուծոյ են, եւ նովաւ կու շարժին սիրտք թագաւորաց, որպէս հողմք որ շարժեն զծառս եւ զծովս եւ կամ որպէս զհոսանս առուոց յոր կոյս կամի` հոսեցուցանէ: Եւ ապա հաւանեալ թագաւորին, հրամայեաց գալ ի ծունկս եւ ձեռս ի յետս եւ համբուրել, որպէս օրէնն եւ սահմանն է թագաւորաց` այնպէս առնել. եւ ապա համբուրելով վարդապետին եհաս բաղձանաց սրտին: Եւ դարձեալ ասէ թագաւորն. այլ խնդրեա' զինչ եւ կամիս եւ մի' երկնչիր: Դարձեալ ասէ վարդապետն. եթէ գտի շնորհս առաջի քո, նա' կամ է ինձ զՀարզուլումի տղայ ժողովելն ինձ օժիտ այնես եւ ի տեղի գին տղայոցն սակաւ հարկս դնես: Եւ հաճոյ թուեցաւ թագաւորին, հրամայեաց այնպէս լինել, որ կուգայր տղայոց ժողովն մինչ ի Սեւաստ եւ անդից դառնայր եւ ոչ գայր ի մեզ. եւ գիտեմք որ երեք տարին անգամ մի կուգայր հարկահանն տղայժողովին, որ օղլանջի ստակ ասէին: Եւ ի ժամանակն Սուլթան Մուսթաֆային, որ տղայժողով ելաւ` ի թվին ՌՀԲ (1623), որ ամէն աշխարհք ժողովեցին գնացին որ ի Թէոդուպօլսի փաշալըխն այլ բռնութեամբ ժողովեն, աղօթիւք վարդապետին մեծին Մաղաքիին զօրացեր էր Յապազան եւ չեթող մտանել յերկիրն, այլ հալածական արար: Եւ այսպէս այլ բազում գործս բարութեան արար եւ յետոյ գնաց յիւր սեպհական հայրենի երկիրն ի Դերջան եւ եղեւ վաղճան նորա, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի: