Ը.
ՍՏԵՓԱՆՈՍ
ԹՈԽԱԹՑԻ
ՈՂԲ
Ի
ՎԵՐԱՅ
ԵՒԴՈԿԻԱ
ՄԵԾԻ
ՔԱՂԱՔԻՆ
Վեց
հազար
՚ւ
ութհարիւր
թըւին
Եւ
երկու
թիւ
աւելորդին
Յելանելոյ
հօր
մեր
նախնին
Ի
դըրախտէն
մինչ
յայս
վայրին:
Ի
ծնընդենէն
տեառն
Յիսուսի
Հազար
եւ
վեցհարիւր
տարի,
Չորս
թիւ
այլ
հետն
յարաբարդի
Մինչեւ
յայս
օրըս
համարի:
Եւ
մեր
թըւին
Հայոց
ազգի
Հազար
՚ւ
յիսուն
մէկ
աւելի
Մայիս
ամսոյ
քսան
եւ
իննի
Օրըն
շաբաթ
չորրորդ
ժամի:
Եկաւ
եաղի
եւ
ճէլալի
Տէլու
Հասան
Սեւ
Եազըճի,
Եմուտ
քաղաքն
ի
Թոխաթի
Ի
հարաշարժ
ասած
օրի:
Հասան
փաշան
էր
ի
միջի
՚Ւ
այլ
փաշաներ
խիստ
անուանի,
Յիսուն-վաթսուն
հազար
հոգով
Ոչ
կարացին
կալ
ի
դիմի:
Հանց
փախուցին
ըզփաշանին՝
Իւրեանց
զօրօքն
եւ
զքաղքըցին,
Որպէս
առիւծն՝
զդասս
աղուեսուց,
Եւ
կամ
բազան՝
ըզկաքաւնին:
Կատարեցաւ
բանըս
գըրին
Մովսեսի
սուրբ
մարգարէին.
Մինն
ըզհազարս
հալածեցին,
Երկուքն
ըզբիւրըս
փախուցին
[1]
։
Հանց
ըշտապով
փութով
փախեան,
Եւ
ետեւնին
ոչ
հայէին:
Մինչեւ
գնացին
ի
Ղուրթպէլին,
Ապա
ձիուն
ի
վայր
իջին:
Քաղաքացիքն
հազար
բարովք
Զտունն
եւ
ըզտեղըն
ձըգեցին,
Ելեալ
փախեան
ոմն՝
ի
բերդին,
Ոմանք՝
լերին,
շատք՝
ի
սարին:
Ոմանք
զմիմեանըս
կորուսին
Եւ
գըտնել
ոչ
կարէին,
Ոմանք
բոկիկ
եւ
գըլխիբաց
Եւ
թալանած
ի
շուրջ
գային:
Ոմանք
ամսով
հաց
չի
գըտին
Եւ
ըզլերանց
խոտն
ուտէին:
Զիւրեանց
բարիքն
այլք
ուտէին,
՚Ւ
ինքեանք
հեռուստ
նըստեալ
լային:
Մեծ
կարմընջի
գետի
քովէն,
Որ
Խըտըրլըխ
անուանէին,
Մինչ
Կոմանա
էր
չատըրնին.
Թիւ
եւ
համար
ոչ
ունէին:
Երեք
ամիս
նըստան
տեղին,
Զգիւղ
եւ
զքաղաք
թալանեցին,
Ո՛չ
հոր
թողին
՚ւ
ո՛չ
պահունի,
Զամէնն
հանին
նըման
Նեռին:
Յետոյ
հըրով
բորբոքեցին
Զոսկով
նախշած
ըզչարտըխնին,
Նման
տաճարին
հանց
քակեցին,
Մինչեւ
ի
հիմըն
հասուցին:
Այրեցին
զտուն
եւ
ըզտեղի,
Զմանուկ
տըղայքն
արին
գերի,
Զոսկի
՚ւ
արծաթ
եւ
զղումաշնի
Զայն
թալնեցին
անյագելի:
Ըզշուրջառներն
եւ
զըսգեստնի
Եւ
ըզծածկոյթ
սուրբ
սեղանի
Ձիոց
ծածկոյթ
արին
յայտնի
Եւ
զայլս՝
հագուստըս
ճիվանի:
Զխաչ
եւ
զըսկիհ,
զրծաթ
՚ւ
ոսկին
՚Ւ
այլ
սըրբութիւնըս
տաճարին
Ձիոց
ըրախտ
շինել
տըւին
Եւ
խընդային
վերայ
նոցին:
Զըսպանելոց
թիւն
ոչ
ասին
Կամ
փախուսեալք
լեռ
՚ւ
ի
սարին,
Ոմանք
քաղցած
եւ
ծարաւի,
Մերկ
եւ
բոբիկ
եւ
անօթի:
Եւ
զըսպանեալքն
ի
փողոցին
Շունք
եւ
գազան
զայնք
ուտէին:
Եւ
ոչ
ոք
էր
թաղէր
զնոսին,
Զի
սաղմոսին
բանք
կատարին
[2]
։
Աւերեցին
եւ
քանդեցին
Զայն
շէն
բոլոր
ըզքաղքընին,
Երեք
անգամ
կողոպտեցին,
Մինչեւ
ճըռաքաղ
զնա
արարին:
ԶԹոխաթ
քաղաքըն
գովելի,
Որ
Կոմանու
խիստ
է
մօտի,
Յորում
տապանն
է
Յոհաննի՝
Ոսկիբերան
վարդապետի:
Շատ
գեղորեայք
շէն,
բարելի,
Այգով,
արտով,
պաղչով
իլի,
Ջըրով
առատ,
բոյս,
բանջարի,
Եդեմ
դրախտին
էր
նըմանի:
Մեծ
գետն
նըման
էր
Եփրատի,
Որ
Թօզանլու
նա
անուանի,
Բերէր
գերան,
սիւնըս
շենքի,
Զկոճ
եւ
ըզփայտըս
վառելի:
Եւ
զՊըզտի
գետն
քաղքին
միջի,
Ամէն
պարտէզ
նովաւ
ջըրւի,
Եւ
զՃերմակ
ջուրըն
կըրկնակի.
Աղբիւրքն
անտի
կու
բաժանի:
Բաղնիք
եւ
խանք
կայր
գովելի,
Մաքուր
ջըրով
աննըմանի,
Շուկայք,
խանութք
բարով
իլի,
Վա՜յ
ինձ,
որ
ես
անտի
ելի:
Վաճառակաց
էր
նա
տեղի.
Չորս
կողմանց
գայր
պազիրկաննի,
Ծախւէր
բեռնով
ապուրշումնի,
Չուխայ,
քըթան
՚ւ
այլ
ղումաշնի:
Ելնէր
նախշի
ապուրշումնի,
Գոյնըզգունաց,
ամէն
ցեղի,
Ղէզազի
բան
եւ
դերձակի,
Եկթայ,
վալայ,
շար,
տիպարի:
Չիվթայ,
թավթայ,
պուրունճուկնի,
Մուղատտամներ
՚ւ
այլ
ղումաշնի
Այս
ամենայն,
զոր
յիշեցի,
Ի
միզանէն
բեռնով
կելնի:
Կայր
պէզաստան
մ՚ինն
գումպեթի
Բազում
խանութք
ի
յիւր
միջի,
Շատ
տոլվաթվորք
նըստեալ
կարգի՝
Ծախեն
քըթան
եւ
քեսայի:
Գըտակկարնոցն
ի
յիւր
քովի,
Կարեն
ոսկով
արախճըննի,
Եւ
պէզաստան
մ՚այլ
Հըրէի,
Մէջն
էր
ղումաշ
եւ
չուխանի:
Ոսկերչընոցն
էր
գովելի,
Շամայ,
Սպահի
պազրին
նմանի,
Կայր
շատըռվան
մի
յիւր
միջի,
Վարպետք
՚ւ
աշկերտք
խանութքն
իլի:
Ելնէր
աղէկ
թաս
ու
թափսի,
Վարպետաբան
մեծ
կըպղաքնի
Եւ
գոյնըզգոյն
սախտիաննի
Եւ
այլ
բաներ
զարմանալի:
Զոր
մէկն
ասեմ՝
ըզմաթախնի՞ն,
Զփէշաքարնին
եւ
զարուեստնի՞ն…
Սիրտըս
կայրի
եւ
կըսկըծի,
Շատք
տընազեն
եւ
ծիծաղին:
Յիշեմ
ըզվանք
սուրբ
Աննային,
Երկու
գիւղի
նա
ի
միջին,
Լըծքեր
բազում
կայր
գոմշընի,
Պախրէ,
եզներ,
ձի
եւ
ջորի:
Կովեր,
հորթեր,
այծ
՚ւ
ոչխարնի,
Մեղւի
փեթակ
եւ
աղաւնի,
Աղբերակունք,
կօլն
ի
միջի,
Ի
չորս
բոլորն
արտ
եւ
այգի:
Ի
ժամանակս
էր
խիստ
բարի
Յակոբ
անուն
վարդապետի,
Որ
քաղաքաւ
էր
Զէյթունցի
Եւ
առաջնորդ
Թոխաթ
քաղքի:
Տէր
վարպետներ
կայր
ուսածնի,
Եպիսկոպոսք,
հաբեղանի,
Սարկաւագունք
եւ
դըպըրնի,
Շատ
մաճակալք
եւ
մըշակնի:
Երբ
կանգնէին
ժամատեղի,
Գոռայր
տաճարն
նըման
ամպի,
Երգ,
Թագաւորք
՚ւ
Ալէլուքնի,
Գանձեր,
տաղեր
եւ
մեղեդի:
Ունէր
նա
թէմ
շատ
գեղաննի,
Հարիւր-հազար
բարով
իլի,
ԶԱրթուղօվայ
եւ
զՂազօվայ
Եւ
այլ
գեղերըս
լեռնային:
Երթամք
ի
թաղ
Պազարճուխին,
Որ
է
աւագ
եկեղեցին
Եւ
է
անուն
սուրբ
Սարգըսին՝
Արագահաս
զինաւորին:
Շատ
քրիստոնեայք
կայր
յայն
թաղին,
Ամէնըն
ճոխ
տանուտէրնի,
Կարդացողներ,
հասըցողնի,
Առատաձեռըն
խօճանի:
Գընամք
ի
թաղն
Տաշմարտիւան
Սուրբ
Ստեփանոս
եկեղեցի,
Որ
քարկոծեալ
նախ
վըկայի՝
Տեսեալ
զՅիսուս
յաջմէ
ծնօղի:
Անտի
ելնեմք
Ղայայ
մահլան
Սուրբ
Նիկողոս
եկեղեցի,
Արագահաս
եւ
օգնական,
Իւր
խընդրողաց
շուտ
հասանի:
Թախտաղալին
իջնումք
մօտի
Սուրբ
Սարգըսի
նահատակի,
Որդոյ
նորա
Մարտիրոսի,
Զի
օգնական
մեզ
լինիցի:
Անտի
ելնեմք
ի
Թարպիան
Սուրբ
Ստեփանոս
նոր
տաճարի,
Նախավըկայ
սարկաւագի,
Առաքելոց
սպասաւորի:
Ի
սուրբ
Մինաս
կորըստագիւտն
Երթամք
ի
յուխտ
արտասուելի,
Որ
զմեզ
խընդիրքըն
կատարէ
Եւ
բարեխօս
լինի
մեզի:
Ելեալ
դիմեմք
ի
Խաչ
թաղին
Բարձրաւանդակ
սուրբ
խորանին,
Շինեալ
յանուն
սուրբ
Պարսամին՝
Հայր
ճըգնաւոր
եւ
անուանին:
Դիմեալ
երթամք
ի
մեր
թաղին,
Սուրբ
Քառասնից
մեծ
տաճարին.
Երեք
խորան
կազմեալ
ունի
Երրորդութեան
օրինակին:
Զինչ
որ
Թոխաթ
մարդ
մեռանի՝
Բերեն
ի
յայս
յեկեղեցի,
Լայն
եւ
արձակ
եւ
ապահով
Պահին
յետեւ
սուրբ
տաճարի:
Երիցաներըն
Թոխաթի
Ամէնն
ընտիր
՚ւ
առաքինի,
Գըրակարդացք՝
ժիր
եւ
արի
Ամէնք
նըման
վարդապետի:
Իրիցփոխանք,
տոլվաթվորնի
Եւ
տանուտէրքըն
մըտացի,
Խելօքներ
շատ
նման
Խիկարի
Եւ
իմաստնոյն
Սողոմոնի:
Վաճառականք,
ճանապարհորդք
Գնային
Շըրվան
եւ
Շամախի,
Շամ
՚ւ
Հալապ
՚ւ
ըՍտամպօլի,
Պուռսայ
եւ
այլ
բազում
տեղի:
Երբ
չարն
եկաւ
յանկարծակի
Սեւ
Եազըճին
ի
Թոխաթի,
Ցըրւեց
զամէնն
որպէս
փոշի,
Ձըգեց
զամէնն
մի-մի
տեղի:
Ոմանք
գնացին
յըՍտամպօլի,
Ոմն՝
ի
Պուռսայ
՚ւ
յԱտրանայի,
Շատք
գընացին
յՈւռումելի,
Ֆըռանկաց
տուն,
Պուղտան,
Լեհի:
Որպէս
եւ
ես
լոկ
Ստեփանոսս
Սահեալ
անկայ
մէջ
Կաֆայի՝
Տընանկ,
պանդուխտ,
նըշդեհ,
ղարիպ
Կամ
իբրեւ
զնաւ
ի
մէջ
ծովի:
Կաֆայ
քաղաք
նըման
դրախտի
՚Ւ
յԵրուսաղէմ
սուրբ
քաղաքի,
Մեծ
Հըռոմայ
՚ւ
ըՍտամպօլի,
Շամայ,
Համթայ
՚ւ
յԵգիպտոսի:
Ամուր
պարիսպ
շուրջանակի,
Բերդ
մ՚այլ
ի
մէջըն
Ֆըռանկի,
Նաւըն
բերէ
հազար
բարի,
Ձըկունք
ելնէ
ազգի-ազգի:
Վանքեր
բազում
՚ւ
եկեղեցի,
Հովըն
շըրջէ
ըզջաղջընի,
Տաճարք
նըման
Սողոմոնի,
Նաեւ
հանգոյն
սուրբ
Սիոնի:
Զողբս
ասացի
Թոխաթ
քաղքի
Ի
Կաֆայու
եկեղեցի,
Առ
ոտըն
սուրբ
Լուսաւորչի,
Բազմաչարչար
նահատակի:
Բարձրակառոյց
սուրբ
խորանի,
Ծովահայեաց
սուրբ
տաճարի,
Զոր
տէր
աստուածն
ամենայնի
Թողցէ
զյանցանս
զսա
շինողի:
Ի
ժամանակս
Յովանիսի՝
Տեառն
Անթապցի
կաթուղկոսի,
Ազարիին
աշակերտի
Եւ
Տէր
վարդապետ
վերաձայնի:
Էջմիածնայ
առաջնորդի
Տէր
Մելիքսեթ
կաթուղկոսի,
Կարմիր
գըլխոյն
թագաւորի,
Որ
Շահապաս
նա
անուանի:
ԸՍտամպօլու
պատրիարքի
Քաջ
րաբունոյն
տէր
Գրիգորի,
Պահող,
հըսկող
՚ւ
առաքինի,
Ճարտարախօս
ի
յատենի:
Թագաւորին
Տաճկաց
ազգի,
Սուլթան
Ահմատ
նա
անուանի,
Որ
ի
Ստամպօլ
բազմեալ
լինի,
Եւ
զօրքն
իւրմէն
ոչ
երկընչի:
Տաղիս
երգող
Ստեփանոսի,
Եղբօրն
իմոյ՝
տէր
Յակոբի,
Հօրըս՝
Սարգսի,
մօրս՝
Ճանփաշի,
«Հա՛յր
մեր
յերկինս,
սուրբ
եղիցի…»:
[1]
Հմմտ.
Երկր.
Օրէնք,
ԼԲ.
30
[2]
Հմմտ.
Սաղմ.,
ՀԸ.
1-3: