Գիրք Դատաստանի, Գ խմբ.

ԳԼՈՒԽ Բ
ՎԱՍՆ ԹԱԳԱՒՈՐԱՑ ԴԱՏԱՍՏԱՆԻ ԵՒ ՈՐՔ ԸՆԴ ՁԵՌԱՄԲ ՆՈՑԱ

Նախ զի եդաք զվիճակս եւ զդատաստանսեպիսկոպոսաց, զի առաջին է պատիւ նոցա եւ հարկաւոր։Իսկ երկրորդ դիցուք զդատաստանս թագաւորաց։

Բայց գիտելի է, զի թագաւոր տիրապէսաստուած է, եւ մարդիկ՝ անուամբ միայն։

արդ, եթէ պատահի թագաւորի մեռանել եւունիցի ուստերս եւ դստերս, պարտ է զինչսն հաւասարբաժանել եւ անդրանկին տալ զթագաւորութիւնն, իսկ որյառաջադէմ լիցի եւ իմաստուն յորդիսն, յաթոռննստուցանեն։

Իսկ եթէ եղբայրք ունի թագաւորն, նոքանստցին, մինչեւ այլ ոչ իցեն, քանզի ոչ է իրաւացի, զի մինչ եղբայրքն կենդանի իցեն, որդիքն նստցին, այլ՝ յետ մահուան եղբարցն։ Եւ եթէ դուստր իցէ նորա, կէս եղբօր մասն առցէ հանդերձ արամբն։

Եւ եթէ մահուամբ բարձցին թագաւորք եւորդիք նոցա, եւ որդիք լիցին որդոյն եւ դստեր որդիք, որդիք որդոյն ժառանգեսցեն զաթոռն եւ ոչ որդիդստերն, եւ որքան յորդոցն իցէ ի ծննդոց, դստերն մի՛առցէ, ապա թէ առցէ՝ յօտարս համարեսցի։ Զի այդպէսմեծն արքայ Աբգարիոս կարգեաց զտունթագաւորութեանն Պարսից։ Եւ նահապետն Նոյ ընդորդիսն եւ ընդ դստերն ետ մասն վիճակի զկողմնհարաւոյ, ըստ որում եւ կանայք թագաւորեն կողմանցն, զոր եւ Սողոմոն էած երբեմն զդշխոյն հարաւոյ, զոր եւՏէրն իսկ վկայէ յԱւետարանի անդ։ Սակայն զանդրանիկնիսկ պատուէ ընտիր վիճակաւ, զոր եւ 0րէնքն կրկինհրամայէ տալ։ Ի դէպ է, թէ եւ դստերն իբր զկէս եղբօրտայ վիճակ, սակայն թագաւոր է իբր նախնի եղեալ։

Իսկ եթէ ուստր չիցէ, եւ դուստր իցէ, տացէզթագ իւր դստերն։ Եւ ունիմք հաստատուն վկայզ0րէնսն. եթէ ոք մեռանիցի, ասէ, եւ դուստր իցէ նմաեւ ոչ ուստր, զժառանգութիւն իւր նմա տացէ։ Եւ առեալայր՝ զթագ իւր նմա տացէ՝ իշխան է դուստրն, բայցզկնի մահուան նորա իբրեւ յօտարս համարեսցի ծնունդքնորա։ Ապա թէ ոք ասիցէ՝ զիա՞րդ ոչ ըստ օրինացկողմանցն հարաւոյ իշխան լիցի ինքն թագաւորել, այլառնն տալ, գիտասցէ, զի անդ սովորութիւնն զայնոսիկյառաջէ, այլ ըստ գրոց դատաստանի զայդպիսիդհաստատուն կարծեմ։

Եւ եթէ կտակ արասցէ արքայ, որքանկենդանի է, իշխան լիցի փոխել զնա ըստ արժանոյն, զիկտակ յետ մահու հաստատուն է, ըստ առաքելոյն, որպէսարքայ Կոստանդիանոս կտակաւ թագաւորեցուցանէրզորդիս իւր եւ զսահմանս լերամբք եւ գետօք հաստատէրեւ արձանօք, ըստ առաջին թագաւորացն։

Եւ թէ չիցէ բնաւ ժառանգ ի ցեղէ հարցմինչեւ ի չորրորդ զարմն, իշխան լիցի տալ զթագ իւրօտարի՝ ոչ ըստ կրօնից, որպէս որդի թագաւորինՀնդկաց եւ Մակեդոնացին Աղէկսանդր, եւ զայլ եւսմատակարարութիւն թողուլ ի Տէր։ Բայց իթագաւորեցուցանելն մի՛ առանց հրամանի հայրապետինլիցի։

Եւ եթէ շինիցէ քաղաք կամ բերդ, եւ թէաշխարահագիր առնիցէ, եւ թէ

դահեկան կամ դրամ հատանիցէ, ինքնիշխանկամօք արասցէ, ըստ օրինաց դատաստանի։

Այլ իշխանաց ոչ է պարտ դահեկան կամ դրամհատանել եւ եթէ հատանիցէ, թագաւորին կամօք լիցի։

Նոյնպէս շինել կամուրջ ի վերայ մեծամեծգետոց՝ թագաւորաց լիցի։

Իշխանք զթագաւորաց զգեստ մի՛ զգեցցին, մինչեւ նոքա հրամայիցեն կամ պարգեւեսցեն։

Առաջի արքայի մեծամեծ իշխանք մի՛նստցին, բայց եթէ հրամայեսցեն։

Ի սեղանն արքայի, բայց ի հայրապետէ, մի՛ոք նստցի, առանց հրամանի նորա։

Ի յարքունիս արքային մի՛ ոք նստցի, բայցի հայրապետէն։ Իսկ արքայ ի տունս հայրապետի ոչնստցի, միայն հրամանաւ։

Մի՛ լիցի քրիստոնեայ թագաւորի հարճօքվարիլ, որպէս անօրէն արքայ, զի իշխանութիւն է նմաընդ հայրապետին ի բեմն ելանել։

Դատաստանաւ վարեսցի յամենայն իրս եւ իգործս արքայն։

Եթէ պատահի պատերազմել ընդ այլազգիսհարկաւորաբար, յորժամ սուրն վերասցի, հրաման մի՛տացէ այլ սպանութիւն առնել։

Եւ եթէ պաշարեսցէ զքաղաք այլազգեաց, նախի խաղաղութիւն կոչեսցէ զնոսա մի անգամ, եւ երկիցս, եւ երիցս. եւ թէ ոչ կամիցին գալ, եւ բռնաբար առցէզքաղաքն, զայնոսիկ, որ ոչ կամէին զխաղաղութիւն, որով սպանանէ եւ զայլսն ընդ հարկիւ ածցէ, ապա թէ եւնոքա հակառակին, սատակեսցէ զնոսա, իսկ զգլխաւորսնոչ եւս։

Եւ ի պաշարել արքայի զքաղաքս ոչ է պարտզծառս պտղաբերս կտրել։

Զքաղաքատուրս եւ զբերդատուրս, եթէյառաջ քան զչարն ի գլուխ հանելն յայտնեսցին իրքն, մահու մատնեսցին, իսկ եթէ գնով գնեսցէ զանձն իւր, փրկեսցի, ապա զաչսն հանիցեն եւ զկինն եւ զորդիսնյարքունիսն ծառայ առցեն եւ զինքն յայլ աշխարհվարեսցեն մերկ եւ անաչք։ Ապա թէ զչարն ի գլուխհանիցէ, եւ ընդ ձեռամբ ածցեն զնա, անողորմ սպանցի. այս դատաստանս այլազգոյ է, թէ հանդիպի։

Իսկ եթէ քրիստոնեայ իցէ եւ մատնիցէքաղաք կամ բերդ ի ձեռս անօրինաց կամ ի ձեռսքրիստոնէից, զնոյն արասցեն. զկին եւ զորդիսն եւզստացուածս առցեն եւ զինքն յաչսն խրատեսցեն եւյայլ աշխարհ վարեսցեն եւ մի՛ սպանցեն վասնմարդասիրին Քրիստոսի։

Եւ զգող գանձուն տէրունի. զայլազգիսն՝հանցեն զաչսն կամ կտրեսցեն զձեռսն եւ զկինն, եւզորդիսն, եւ զինչսն առցեն յարքունիս եւ զինքնտարագիր արասցեն, եւ զքրիստոնեայ գողն՝ առնունյիւրմէն զոր գողացեալն է, եւ զտունն, եւ զինչսն, զոր ունի, եւ զանձն իւր ծախեսցեն եւ զգինսն առցենեւ զորդիսն եւ զկինն ազատեսցեն։

Իսկ եթէ սպանցէ այլազգի զքրիստոնեայկամաւ, սպանցի փոխանակ նորա, ապա թէ ակամայ՝կտրեսցեն զաջ ձեռն եւ զգին մարդոյն առցեն ի նմանէ։

Իսկ գին մարդոյ ըստ արժանոյն գին ոչ գոյ, քանզի գործ է Աստուծոյ եւ պատկեր, եւ յարուցանելզմեռեալս միայն կարողութիւն է Աստուծոյ։ Բայց մի՛ոք զՅովսեփայն կամ զՔրիստոսի գինն կարծիցէ ճշմարիտքսան կամ երեսուն, զի գողք իսկ էին վաճառողքն։ Այլգին մարդոյ ըստ թուոյ աւուրց տարոյ կարծեմերեքհարիւր վաթսուն եւ հինգ դահեկան ոսկի, եւդեկանն՝ երեքտասան դրամ արծաթ։

Այս գին ըստ բանականին շնորհի, իսկքրիստոնէին՝ կրկին եւ ըստ աստիճանաց յաւելցի, իսկայլազգեաց՝ յերից մասանց մինն լիցի՝ հարիւր քսանեւ երկու դեկան եւ երկու քարտէզ, քանզի ոչ ունինզշնորհս աւազանին։ Ապա թէ չիցէ կարողութիւնհատուցանել, վաճառեսցեն զսպանողն եւ զգիննյարենտէրքն տան եւ զտունն յաւար առնունյարքունիսն։

Եթէ քրիստոնեայ զայլազգի սպանանէկամաւ, զգին արեանն առցեն՝ հարիւր քսան եւ երկուդահեկան, եւ թէ ակամայ՝ վաթսուն եւ մի դահեկան եւզգինսն յարքունիսն առցեն, բայց յերից մասանցնզմինն իւրոցն տայցեն։

Իսկ եթէ քրիստոնեայ զքրիստոնեայսպանանէ կամաւ, զգինն յարենտէրքն տան եւ արքայիտուգանքն ըստ կարողութեան առցեն։ Եւ թէպէտ ըստ0րինացն մահու արժան է, այլ զձեռն հատեալ՝ապաշխարութեան հասցէ. ապա թէ աղքատ է, վաճառեսցիիւրովքն յազգս իւր եւ հատուսցէ։ Ապա թէ ակամայ՝զկէս գնոյն առցեն եւ տան յարենտէրքն, եւ արքային՝ըստ կարոյն տուգանք, բայց զձեռն մի՛ հատցեն։Զայդոսիկ թագաւորն դատիցի եւ զայլ եւս դատաստանսնի դատաւորսն թողցէ, եւ զծածուկ մեղսն զամենայն՝յառաջնորդսն։

Իշխանաց մի՛ լիցի զսպանողսն սպանանելառանց հրամանի թագաւորին, իսկ զգողսն խրատել իշխանլիցի։

Ազատք առանց հրամանի իշխանաց մի՛իշխեսցեն զգողսն խրատել։

Եթէ պատահի երթալ թագաւորի յաւար զօրօքեւ աւար առեալ դարձցի, ոսկի գտեալ՝ արքային լիցի։Բայց մի՛ երդմամբ առցէ, այլ քարոզ կարդասցէ իժողովն, զի թէ յետոյ առ ոք գտցի, ընդ միոյ եւթնտուժեսցի։ Բայց թագաւորն ի տասնէն զմիննկաթողիկոսին տացէ յամենայնէ։

Գերոյն եւ աւարոյն կէսն արքային լիցի, եւ կէսն՝ զօրացն։ Իւրաքանչիւր իշխանքն զնոյն բաժինարասցեն եւ տասանորդս տացեն յեկեղեցին։

Իսկ եթէ չիցէ արքայ ընդ զօրսն, այլիշխանք միայն՝ զօրօք իւրեանց, նոյնպէս ոսկինարքային լիցի, եւ գերին եւ աւարն՝ տասանորդսարքայի, իսկ յեկեղեցի՝ ի յիսնէն մինն ըստ 0րինացն։

Փողս եւ դրօշս պարտ է տալ իշխանի ի վերայգաւառի եւ բերդի։

Գողս եւ աւազակս ոչ վայել է թագաւորի եւիշխանի, բայց միայն լրտեսս, որ է ջաշուշ։

Զօրք եւ իշխանք, եթէ հրամանաւ արքայիյաւար երթիցեն ըստ պատահման անկասկած, կէս աւարոյնեւ գերոյն արքային լիցի, եւ կէսն՝ զօրացն, իսկ եթէառանց հրամանի երթիցեն՝ երկու բաժին երթողին լիցի, քանզի կամօք ի մահ դիմեցին։ Զայս ըստ սովորութեանասացաք, զի ոչ է հրաման ի գրոց. զի ի պատերազմիզօրականի մեռանել՝ անպարտ է տէրն, որ առաքեացնզնա։ Իսկ եթէ գող առաքեսցէ, եւ մեռանիցի, պարտապանարեան նորա նա եղիցի, որ առաքեացն զնա։ Իսկ եթէգողն հրամանաւ իւրով երթիցէ ի գողութիւն եւմեռանի, արիւն նորա ի գլուխ նորա։ Եւ զոր առաքեսցէարքայ կամ իշխան ի գողութիւն, եւ ըմբռնեսցի, որառաքեացն զնա, նա գնեսցէ, իսկ եթէ կամաւ իւրովերթիցէ առանց հրամանի, ինքն զինքն գնեսցէ։

Զօրական եթէ ի պատերազմի զոք ըմբռնեսցէ, զգեստն, եւ զէնքն, եւ երիվարն նորա լիցի, իսկզրահն՝ թագաւորին։

Ոսկի, ակունք եւ կերպաս ամենայն կերպիւ, զորս առցեն յաւարի, թագաւորաց բաժին է, իսկ արծաթեւ մարգարիտ՝ իշխանաց, նոյն եւ ասրեղէն պատուական. իսկ անարգ ասրեղէն, եւ կտաւ, եւ պղինձ, եւ երկաթ եւայլ այսպիսի, զօրացն լիցի։

Իսկ զհարկս գաւառաց եւ ազգաց թագաւորքեւ իշխանք արդարութեամբ առցեն եւ մի՛ ինչ աւելի, քան զառաջնոցն սովորութիւն, կալցեն, զի ընդամենայնի համարս ունին տալ Աստուծոյ, զի յԱստուծոյկարգեցան ի պահպանութիւն եւ ի փրկութիւն աշխարհիեւ ոչ ի կործանումն։

Եւ արդ, այսպէս լիցի։ Զանդաստանացնզհինգերորդ մասն առցեն, որպէս օրինադրեացյԵգիպտոս, որ կոչի մինչեեւ ցայսօր հնկակ, զիյորժամ ստացաւ զերկիրն փարաւոնի, յայնժամզհինգերորդն կարգեաց. յայտ է, զի յառաջ ոչ էինհնկակ, այլ հայրենի կտուր, սակաւ եդեալ ունէինարծաթ համարով։ Սոյնպէս եւ այժմ լիցի, զիարծաթագին անդաստան, եւ այգի, եւ դրախտ մի՛ լիցի ինմանէ հնկակ, նմանապէս եւ՝ ջրաղաց, եւ տուն, եւխանութ։ Այլ թէ բնակիչքն արուեստաւորք են, իրաւամբլիցի, որ ինչ պարտ իցէ, զի ոչ է հարկ գլխոյքրիստոնէից, բայց միայն այլազգեաց։

Արտորայք ջրարբիք ընդ հնկեկիւ լիցին, իսկ դրախտք՝ տասանորդեսցին, զի հող միայն էթագաւորի եւ իշխանի եւ ոչ ջուր։ Սոյնպէս՝ այգիք եւծառատունկք։

Այսպէս եւ յաւուրս շաբաթու յեւթնէ միննթագաւորաց եւ իշխանաց վաստակեսցեն շինականք։

Եզին առանձին այլ հարկ թագաւորի եւիշխանի մի՛ լիցի, զի այն է իսկ, զոր աշխատեալ էհնկեկիւ։

Կովու հարիւր դրամ կշիռ եղ տացեն։

Ոչխարք ի գառինս տասանորդեսցեն։

Ձիոյ, եւ ջորոյ, եւ իշխոյ մի՛ լիցինհարկք, միայն պատահմամբ ծառայել նոքօքզտէրունիսն։

Ի տարեմուտս ըստ կարողութեան լիցիծառայել, նոյնպէս եւ յաւուրս տօնից։ Չէքչէք բազումմի՛ լիցի ի վերայ քրիստոնէից, զի եւ սահմանքդբազում եւ յաւելորդ կարգեցաւ։

Առանց դատաստանի եւ բազում քննութեանմի՛ տուգանեսցեն զայնոսիկ, որ տէրունի իրացյանցաւոր լեալ իցեն, եւ այն՝ ըստ կարողութեան, իսկյայլս յանցաւոր գտեալ՝ դատաւորք վճռեսցեն։

Թագաւոր իշխանի տուեալ գաւառ, եթէ շինէի նմա բերդ՝ հրամանաւ թագաւորին, կամ գեղ, կամագարակ, կամ հոգէտուն եւ կամ այլ ինչ նոր շէն, իժառանգութիւն նորա համարեսցի ազգէ յազգ։ Սոյնպէսընդ ձեռամբ իշխանաց ազատք լիցին, եւ ընդ ձեռամբազատացն՝ շինականք. յորժամ աւերս շինեսցեն եւ հողսհատանիցեն ի մայրեաց, ստացուածս լիցի նոցա անփոփոխեւ որդոց նոցա յետ մահու։ Այլ փոփոխումն ի վերայմեծի յանցանաց եւ իրաւանց լիցի։

Նոր շինեալ տեղեաց ազատութիւն լիցի, մինչ զի ամենայնիւ հաստատեսցի։

Ի շինուածս քաղաքի եւ բերդի, եթէպակասեսցի գանձ արքունի, ամենեքեան առահասարակօգնեսցեն՝ գեղացիք եւ քաղաքացիք։

Արք քաղաքացիք առաւել պատուեսցին, քանզգեղացիս, եւ գեղացիք՝ քան զագարակցիս։ Սոյնպէսլիցի բերդից եւ աւանից։

Հարկաւորք եւ օգտակարք յարուեստսհողագործութիւնն է, եւ դարբնութիւն, եւհիւսնութիւն. եւս բազմաց է հողագործել։ Առաւելպատուեսցի երկաթագործ եւ փայտակոփ։ Իսկ բժիշկք եւսառաւել պատուեսցին։

Եւ վարդապետք գերագոյն պատուեսցին իթագաւորաց եւ յամենեցունց, զի բժիշկ եւ հայր էհոգոց։