Արտազի հայկական իշխանութիւնը…

6. Արտազի իշխանութիւնը Զաքարիա եպիսկոպոսից յետոյ

Զաքարիայի յաջորդ Տիրացու եպիսկոպոսը, որին պատշաճ է Տիրացու Բ անունը տալ (տարբերակելու համար XIII դ. վերջերին ապրած նոյնանուն գործչից), աթոռակալել է իր հօրեղբօր հետ միասին արդէն 1329 թ. Զաքարիային մահուանից յետոյ, մի քանի տարի միայնակ վարել է Արտազի եւ Ատրպատականի միւս հայբնակ շրջանների հայ կաթոլիկների առաջնորդի պաշտօնը. 1350 թ. շարադրուած մի յիշատակարանի գրիչ մաղթում է սրան իշխել երկար տարիներ «ի պայծառութիւն սուրբ եկեղեցոյ եւ ջահ լուսատու լինել բանիւ եւ գործով նուազեալ ազգիս մերոյ, հանդերձ հարազատ եղբար[բ]ք իւրովք, այլ եւ նախնեօք հարց եւ հաւուց եւ ամենայն արեան մերձաւորօք՝ կենդանեօք եւ հանգուցելովք» [1] ։ 1361 թ. տեղեկութիւնք ունենք, որ Տիրացու Բ եպիսկոպոսը իր մերձաւոր ազգականներից մէկին՝ Զաքարիա անունով՝ կարգել է իրեն փոխանորդ [2] ։ Համբաւաւոր իր նախորդի անունը ժառանգած այս Զաքարիա եպիսկոպոսը յիշատակւում է նաեւ 1392 թ. շարադրուած երկու յիշատակարաններում՝ որպէս Թադէոս առաքեալի վիճակի հայրապետ [3] եւ Արտազի գաւառի պարոնտէր։ Ֆրա Մխիթարիչը Սաղմոսի մեկնութեան այդ թուականին ընդօրինակուած ձեռագրի յիշատակարանում յայտնում է, որ «Շտապելով գրեցի զսա ի գաւառս Արտազու, ի գեօղս որ կոչի Մակու, առ պարոնութեամբ տէր Զաքարիայի մեծ կրաւնաւորի» [4] ։ Սրանից պարզւում է, որ Տիրացու Բ եպիսկոպոսը վաղուց արդէն հեռացել էր կեանքից՝ ասպարէզ թողնելով իր յաջորդ Զաքարիա Բ եպիսկոպոսին։

Պատմական այս ժամանակաշրջանում գոյութիւն ւոնեցող հայ փոքրաթիւ եւ ուժասպառ հայ աւատատէրերը պատուարում էին իրենց տիրոյթները վանական (վակֆային) հողատիրութեան ցուցանակով։ Պետական ատեանների առջեւ աւելի յաճախ ներկայանում էր աւատատէր գերդաստանի հոգեւորական սքեմ հագած ներկայացուցիչը հանդիսանալով վանական հաստատութիւնների վակֆ արուած կալուածների պաշտօնական տնօրէնը, սակայն աւելի յաճախ տուեալ գերդաստանին պատկանող կալուածքների տնտեսական գործերի տնօրինութիւնն իրագօրծում էր նոյն գերդաստանի աշխարհական տանուտէր-իշխանը։

Զաքարիա Բ եպիսկոպոսի աթոռակալութեան տարիներին, մասնաւորապէս XV դ. սկզբներին, Արտազի շրջանի հայկական իշխանութեան տիրակալը՝ պարոն Նուրադինն էր։ Ֆրա Մխիթարիչի ընդօրինակած վերոյիշեալ ձեռագրի մէջ 1406 թ. գրանցուած մի յիշատակարանում այս իշխանի մասին կարդում ենք. «Ի գաւառս Արտազու, ի գիւղս որ կոչի Մակու, առ պարոնութեան պարոն Նուրադնի» [5] ։

Արտազի հայկական իշխանութեան վիճակի, պարոն Նուրադնի ու նրա որդիների, Մակուի բերդի անառիկ ամրութիւնների եւ յարակից հարցերի մասին բացառիկ հետաքրքրութիւն ունեցող տուեալներ է հաղորդում Սպանիայի Հենրիկոս Գ թագաւորի դեսպան, մեզ ծանօթ Ռուի Գոնսալես դէ Կլաւիխոն, որ 1403-1406 թթ. անցել է Հայաստանով եւ ուշագրաւ տեղեկութիւններ գրանցել իր տեսածի ու լսածի մասին՝ «Մեծ Թամերլանի պատմութիւն» (Historia del gran Tamerlan) խորագիրը կրող ճանապարհորդական իր նոթերի մէջ։ Այս աշխատութեան 78-րդ հատուածն ամբողջապէս նուիրուած է Մակուի հայկական իշխանութեան պատմութեանը եւ ժամանակակից վիճակի նկարագրութեանը։

Ստորեւ մէջ ենք բերում այդ հատուածը՝ գրեթէ ամբողջութեամբ (բաց թողնելով Մակուի բերդի գեղեցիկ նկարագրութիւնը, որի մասին խօսք է եղել նախորդ էջերում).

«Կիրակի, յունիսի 1-ին (1404)՝ երեկոյեան ժամերգութեան պահին նրանք (այսինքն՝ ինքը՝ Կլաւիխոն եւ շքախմբի անդամները – Լ. Խ. ) հասան մի ամրոց, որ Մակու էր կոչւում եւ այդ ամրոցը պատկանում էր Նորադին անունով մի կաթոլիկ քրիստոնեայի, եւ (ամրոցի) բոլոր բնակիչները նոյնպէս կաթոլիկ քրիստոնեաներ էին, թէեւ ծագումով հայ էին եւ իրենց լեզուն էլ հայերէնն էր, սակայն նրանք գիտէին եւ թաթարերէն եւ պարսկերէն։ Այդ վայրում կար Ս. Դոմինիկի եղբայրների մի վանք [6] ։ Ամրոցը կանգնած է բարձր լեռան ստորոտում գտնուող հովտի մի անկիւնում... [7] Ամրոցի ներսից սկիզբ է առնում մի յորդ աղբիւր, որի ջրից օգտւում է ժողովուրդն ու ջրում բազմաթիւ պարտէզները [8] ։ Ամրոցի ստորոտում տարածւում է շատ գեղեցիկ մի հովիտ, որի միջով անցնում է գետը. այն ծածկուած է որթատունկերով ու մշակուած արտերով։

Թամուրբեկը յարձակուել է այս ամրոցի վրայ, բայց չի կարողացել գրաւել. ուստի պայմանագիր է կնքել տեղի իշխանի հետ, որի համաձայն նա պարտաւորուել է ըստ պահանջի տրամադրել նրան (Թամուրին) քսան հեծեալ։ Սրանից ոչ շատ ժամանակ անց Թամուրբեկը զօրքով անցնելիս է եղել նրա (Մակուի) մօտով. ամրոցի իշխանը կանչել է շուրջ քսան տարեկան իր որդուն, յանձնել նրան երեք լաւ թամբած ձիեր, որպէսզի նա տանի դրանք Թամուրբեկին նուէր։ Երբ Թամուրբեկը հասնում է ամրոցի ստորոտը, իշխանի որդին դուրս է գալիս եւ իր հօր անունից առաջարկու (նուէր ընդունել) այդ ձիերը։ Նա ընդունում է եւ հրամայում, որ այդ ամրոցին պատկանող հողերին իր զօրքը պէտք չէ որեւէ վնաս հասցնի։ Այսուհետեւ Թամուրբեկն ասում է. քանի որ այս ամրոցի իշխանն ունի այսպիսի մեծ որդի, պատշաճ չէ նրան իր մօտ պահի. եւ նրան (որդուն) տանում է իր հետ։ Յետագայում նա նրան յանձնում է Օմար-Միրզա կոչուող իր թոռանը, որպէսզի նա ապրի նրա մօտ, քանի որ նա (Օմար-Միրզան) Պարսկաստանի եւ այդ երկրի կառավարիչն էր։ Եւ այժմ էլ նա ապրում է նրա մօտ եւ ծառայում այդ թագաւորի զօրքերում։ Այդ թագաւորը բռնի ստիպել է ամրոցի իշխանի որդուն դառնալ մահմեդական (մաւր), տուել է նրան Սորղաթմիշ անունը եւ դարձրել իր թիկնապահը։ Եւ չնայած նա այսպիսով մահմեդական է դարձել, սակայն իր կամքով չէ մահմեդական եւ մահմեդական չէ իր վարուեցողութեամբ։

Դեսպանները լաւ ընդունելութիւն գտան այդ ամրոցի իշխանի կողմից, որին շատ հաճելի էր նրանց քրիստոնեայ լինելը։ Նա հիւրամեծար ընդունեց նրանց ու պատմեց, որ մի երկու շաբաթ դրանից առաջ Թամուրբեկի զարմիկ Հասան Միրաշան [9] որ նար մերձաւորներից էր, մարդ էր ուղարկել պահանջելու, որ նա ընդունի իրեն ամրոցում, որովհետեւ ցանկութիւն ունի այնտեղ պահելու իրեն պատկանող ինդ-որ գանձ։ Նա պատասխանել է, որ չի ընդունի նրան, բայց եթէ նա ունի պաշտպանութեան կարօտ գանձ, ապա թող յանձնի իրեն, եւ ինքըլաւ կպահպանի. դրանից յետոյ նա այդ մասին այլեւս ակնարկ չի արել։

Դեսպանորդներն այդտեղ (Մակուում) մնացին իրենց եկած օրը։ Յետագայում, պարսից թագաւորի բանակատեղում նրանք հանդիպեցին այդ ամրոցի իշխանի որդուն եւ զրոյց ունեցան նրա հետ։ Այդ (Նուրադին) իշխանն ունէր սրանից երիտասարդ մի այլ որդի եւս. եւ նա դեսպանորդներին ասաց, որ այդ որդին գիտնական է, լաւատեղեակ իր լեզուին, եւ եթէ կամօքն Աստուծոյ նրանք վերադառնան, ապա նա նրանց հետ (Եւրոպա) կճանապարհի իրայդ որդուն, որպէսզի նրանք տանեն նրան (Սպանիայի) թագաւորի մօտ, որպէսզի թագաւորի յանձնարարութեամբ պապը նրան այս երկրի եպիսկոպոս ձեռնադրի։ Յիրաւի շատ զարմանալի է, որ այդ ամրոցը գոյատեւում է քրիստոնեաներից այդքան հեռու, ամէն կողմից շրջապատուած լինելով մահմեդականներով [10] ։

Զարմանալի է նաեւ, որ նրանք լինելով հայ՝ դառնում են կաթոլիկ, դրանով գոհացում տալով Աստուծուն» [11] ։

Կլաւիխոյի «Ուղեգրութեան» ընդարձակ այս հատուածը հնարաւորութիւն է ընձառում պարզելու Արտազի հայկական իշխանութեան վիճակն սկսած XIV դ. 80-ական թթ. ։ Լանկ-Թամուրի արշաւանքի մասին տեղեկութիւնը, անշուշտ, վերաբերում է 1386-1387 թթ., երբ կաղ աշխարհակալի զօրաբանակները, Թաւրիզը գրաւելուց յետոյ սկսեցին իրենց ասպատակութիւնները Ատրպատականի եւ Հայաստանի բարեբեր շրջաններում։ Հայկական շատ բնակավայրեր ուժեղ դիմադրութիւն ցոյց տուեցին. Կողբ գիւղի բնակիչները, քաջարի տանուտէր Մարտիրոսի գլխաւորութեամբ դիմադրեցին Լանկ-Թամուրին «մեծաւ պատերազմաւ եւ սրտապինդ զօրութեամբ» [12] ։ Դիմադրութիւն կազմակերպեցին նաեւ Սուրմարի բերդաքաղաքի, Պռօշեանների աշխանանիստ Շահապոնք ամրոցի, Բջնիի, Երեւանի եւ շատ այլ վայրերի բնակիչներ։ Կլաւիխոյի շարադրանքից պարզւում է, որ Մակուի բերդը պաշարելուց յետոյ, երբ ակնյայտ է դառնում նրա անառիկ լինելը, Թամուրը գերադասում է համաձայնութեան գալ Նուրադին իշխանի հետ, ճանաչել նրա իշխանութիւնն Արտազի շրջանի վրայ, պայմանով, որ ըստ պահանջի իրեն տրամադրուի 20 հեծեալից բաղկացած մի ջոկատ։ «Սրանից ոչ շատ ժամանակ անց», - ինչպէս ասու է Կլաւիխոն, - Լանկ-Թամուրը կրկին յայտնվում է այս կողմերում եւ իր մօտ պատանդ վերցնում Արտազի իշխանի երիտասարդ որդուն՝ Սորղաթմիշին։ Այս դէպքը կատարուած պէտք է լինի աշխարհակալ բռնաւորի ձեռնարկած երրորդ մեծ արշաւանքի սկզբներին՝ 1399 թ., երբ նրա զօրքերը, մտնելով անդրկովկաս, մինչեւ յաջորդ տարուայ ամռան ամիսները աւերում, գերում ու կողոպտում էին Վրաստանի եւ հիւսիսային Հայաստանի շրջանները։

Դառնալով Ատրպատականի տիրակալ կարգուած Միրզա-Օմարի թիկնապահ, հայ իշխանազուն Սորղաթմիշը ստիպուած է լինում առերես ընդունել մահմեդականութիւն։ Այս մասին տեղեկութիւն է հաղորդել նաեւ Թ. Մեծոփեցին՝ ասելով, որ քրիստոնեաների նկատմամբ թշնամական դիրք գրաւուած թամուրեան այս ամիրզադան «յառաջին ամն ամի իշխանութեան իւրոյ երեք (իմա՛ չորս – Լ. Խ. ) իշխան յազգէս մերմէ, որք իբրեւ զճիռ մի ողկուզաց էին մնացեալ ի մէջ ազգիս, դարձոյց բռնութեամբ ի յանհաւատութիւն» [13] ։ Այդ իշխաններն էին՝ Որոտանի տէր Բուրթէլ Օրբէլեանը՝ իր Սմբատ եղբօր հետ միասին, Եղեգիս տէր Գորգուն Օրբէլեանը, Աղցք գիւղի տէր Ազատանը եւ Մակուի տէր Սորղաթմիշը [14] ։

Սրանց յաջողւում է քրիստոնեայ ապրելու արտօնութիւն ստանալ թամուրեանների պարտութիւնից յետոյ՝ 1408 թ., երբ Հայաստանում հաստատւում են Ջելաիրեանները, դաշնակից ունենալով Կարա-կոյունլու թուրքմէնական ցեղի առաջնորդներին։ «Եւ մարդիկ, - յայտնում է այդ մասին Թ. Մեծոփեցին, - որք յաւուրս չաղաթայինի հաւատոյ ուրացեալք էին, եկին ի հաւատս՝ Բուռթէլն Որոտնայ, Տարսայիճ՝ Եղեգեաց, Սուրղաթմիշ՝ Մակուայն, Ազիտան՝ Աղցից» [15] ։

Թ. Մեծոփեցին Սորղաթմիշին ճանաչում է որպէս «տէր Մակուայ»։ Ե՛րբ է Նուրադինը մահացել եւ ե՛րբ իշխանութիւնն անցել Սորղաթմիշին, ճշգրիտ որոշելու հնար չունենք. կարելի է ենթադրել, որ այդ տեղի է ունեցել շուրջ 1408-1410 թթ. յետոյ. երբ Մեծ Հայքի կենտրոնական նահանգների վրայ իր տիրապետութիւնը հաստատեց Կարա-Իւսուֆ Կարա-կոյունլուն, Մակուում իշխում էր արդէն Սորղաթմիշը։ Կարելի է հաւանական համարել եւ այն ենթադրութիւնը, որ Արտազի վերջին այս իշխանի գործունէութեան տարիներին՝ նրա հետ միասին, որպէս նոյն շրջանի հոգեւոր առաջնորդ, իշխում էր նրա կրտսեր եղբայրը՝ անանուն այն իշխանազունը, որին Նուրադինը ցանկանում էր ուղարկել պապի մօտ Արտազի եպիսկոպոս ձեռնադրելու համար [16] ։ Կարա Իւսուֆի մահուանից յետոյ իշխանութեան գլուխ անցած Իսքանդար Կարա-կոյունլուն՝ 1422-1427 թթ. եռանդուն քայլերի է դիմում իր պետութեան սահմաններու գտնուող կիսանկախ ամիրութիւնների վերացման, այլազգի ֆեոդալների պատկանող տիրոյթների բռնագրաւման ուղղութեամբ։ Նա վճռական մարտեր է մղում յատկապէս Բաղէշում, Խլաթում, Ոստանում, Վանում, Խիզանում եւ այլ վայրերում ինքնավար իշխանութիւններ ստեղծած քուրդ ամիրների դէմ, որոնք յաճախ հանդէս էին գալիս թշնամիների բանակում եւ դժկամութեամբ էին ենթարկւում կենտրոնական իշխանութեան հրահանգներին։ Այս պայքարի ընթացքում՝ 1426 թ. վերջ է տրւում նաեւ Արտազի իշխանութեանը, որ գոյատեւել էր շուրջ մէկուկէս դար, կարեւոր դեր կատարելով հայ բնաշխարհի քաղաքական ու մշակութային կեանքում։

Ապաւինելով բերդի անառիկ նկատուող ամրութիւններին Մակուի հայ իշխանները, անտարակոյս, ուժեղ դիմադրութիւն պէտք է կազմակերպուած լինէին. այդ մասին, սակայն, տեղակութիւններ չեն պահպանուել։

Մակուի բերդի գրաւման եւ Արտազի իշխանութեան վերացման մասին անդրանիկ վկայութիւնը գրանցել է Ս. Թադէոս առաքեալի վանքի առաջնորդ Գրիգոր Մակուեցի Ջալալբեգեանը, որ յետագայում հաստատուեց Էջմիածնի վանքում եւ դարձաւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս։ Երուսաղէմի մատենադարանի № 1582 ձեռագրի 342-րդ էջի վրայ նա գրել է.

«Ի յայսմ ամի թուականի՝

Յութ հարիւր ու եաւթանասնի,

Հընկից թուից եւս աւելի (1426)՝

Յարեաւ հողմն մրրկի,

Սքանդար անուն յազգէ թուրքի

Էառ զդղեակն Վանայ,

Նաեւ զՄակուա եւ զՆվանա» [17] ։

Երկու տարի յետոյ, նոյնն ձեռագրի մէջ գրանցած ընդարձակ յիշատակարանում, Ս. Թադէի առաջնորդ եպիսկոպոսը աւելի հանգամանօրէն է անդրադարձել Մակուի անկման եւ Արտազի հայկական իշխանութեան բարձման դէպքերին, անսքող բացայայտելով իր թշնամական դիրքը Մակուի «աղթարմայ» (այսինքն՝ դաւանափոխ եղած-կաթոլիկ դարձած) տէրերի նկատմամբ, որոնք Ս. Թադէի վանքից տարել էին իրենց միջոցներով կառուցել տուած դուռը (հաւանաբար՝ գեղեցիկ մի յօրինուածք), մեծ զանգակը, ժամատան գերանները եւ շարժական այլ իրեր. լինելով Արտազի շրջանի իշխաններ, նրանք միաժամանակ թոյլ չէին տալիս վերաշինել վանքը, եւ այլ դժուարութիւններ էին յարուցում ազգային եկեղեցու աւանդութիւններին հաւատարիմ մնացած եկեղեցականների առջեւ եւ այլն։ Նկատի ունենալով Գ. Մակուեցու այս յիշատակարանի կարեւորութիւնը՝ ստորեւ մէջ ենք բերում գրեթէ ամբողջութեամբ.

«Արդ՝ եղեւ գրութիւն սորա ի թւականութեանս Հայոց Մեծաց ի ՊՀԷ (1428), ի մայրաքաղաքի որ այժմ Դաւրէժ կոչի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի տաճարին, զի անդ սկսայ եւ փոքր ինչ գրեցի, եւ եկեալ առ ոտս սուրբ առաքելոյս Թադէոսի աւարտեցի՝ ի սոյն ամի, որում էառ Ըսքանդար անուն ոմն բռնաւոր, որդի Ղարա-Ուսուֆին, զանառկ դղեակն Մակուայ, եւ զերկաբնակ, ուրացող ազգն ախթարմայից տարագիր եւ տարաշխարհիկ արար ի վերայ երկրի, եւ կատարեցաւ բանն տեառն, զի զչարքն չարեաւ կորոյս, եւ զայգին ետ այլոց մշակաց։

Որ եւ ես նուաստից նուաստս, եւ տրուպս ամենայնի Գրիգոր անձն եղկելի՝ գծող սմին, ի վաղուց հետէ փափաքէի շինութեան առաքելական սուրբ աթոռոյս մերոյ, եւ ոչ տային թոյլ նախասացեալ ներհակքն բնակիչքն Մակուայ, որ եւ կրկին վայ եկն ի վրայ նոցայ եւ եբարձ զիշինութիւն նոցա ի յԱրտազ գաւառէ, եւ ետ շխ Բայազիթ ոմն այլազգոյ, եւ որ յառաջասացեալ չարքն բարձեալ էին ի դրանէ սուրբ առաքելոյս եւ տարեալ թասպութեամբ եւ նախանձու, սա դարձեալ ի տեղի իւր եբեր մեծաւ յօժանդակութեամբ եւ հնազանդութեան միրով՝ զդուռն եկեղեցոյս, եւ զմեծ զանկակն, եւ զգերան ժամատանս, եւ այլ ամենայն կերհիւ անիաթ աւ ողորմութիւն, զոր ի մարդապաշտ անիծեալ յազգէն յայն ոչ տեսաք ամենեւին, զոր սա արար. որ եւ ըստ հնազանդութեան իւրոյ զհատ[ուց]ումն ի մարմնաւորս առցէ՝ զառողջութիւն եւ տաւլաթ» [18] ։

Հազիւ թէ հնարաւոր լինի չարախինդ այս տողերը հասարակական կարծիքի բնորոշ արձագանք համարել. Ս. Թադէի վանքի առաջնորդը, ինչպէս ասացինք, ունէր նաեւ անձնական հաշիւներ Մակուի «ախթարմա» տէրերի հետ։

Արտազի հայկական իշխանութեան անկման տխուր փաստին անդրադարձել են նաեւ այլ ժամանակակիցներ, եւ յատկապէս՝ աղթամարցի բազմաշխատ գրիչ Թումա Մինասեանցը իր ընդարձակ յիշատակարաններից մէկում, որիրաւամբ ճանաչուած է որպէս ժամանակագրութիւն. «Իսկ ի յՊՀԶ (1427) թւին, - գրել է նա, - էառ նոյն Սքանդարն զանառիկ բերթն Մակուայ ի ձեռաց քրիստո[նէից... եւ անմխի]թար կըս[կիծ ե]հաս բոլոր ազգացս քրիստոնէից, զի բոլոր աշխարհացս այն մին բերթն միայն էր մնացեալ ի ձեռս քրիստոնէից, եւ այն եւս առաւ ի մէնջ» [19] ։

Խորը կսկիծով են շաղախուածայս տողերը. հայրենասէր գործիչը ողբում է կենտրոնական Հայաստանում իր գոյութիւնը պահպանած հայկական վերջինայս իշխանութեան բռնագրաւումը օտար տիրակալների կողմից, հաւատքի ու դաւանանքի հարցերը մէկ կողմ նետելով։

Սորղաթմիշը Արտազի իշխանական գերդաստանի վերջին ներկայացուցիչն է, որ յիշատակուած է սկզբնաղբիւրներում։ Մակուի բերդի անկումը եւ կաթոլիկ հայ տէրերի իշխանութեան բարձումը տեղի է ունեցել, հաւանաբար, հէնց Սորղաթմիշի օրօք։ Մեծ հաւանականութեամբ սրա ազգականներն ու յաջորդները որպէս գիւղատէր-կալուածատէրեր, շարունակել են իրենց գոյութիւնը պատմա-աշխարհագրական այդ միջավայրում նաեւ յետագայ մէկ-երկու դարերի ընթացքում։ Այդ բնաշխարհի հայկական յուշարձանների, մանաւանդ վիմական արձանագրութիւնների մանրակրկիտ ուսումնասիրութեամբ կարող են ի յայտ բերուալ Արտազի հայ աւատատէրերի նոր անուններ, ինչպէս եւ նոր տուեալներ արդէն յայտնի անձնաւորութիւնների մասին։ այդ աշխատանքը թողնելով մեր յաջորդներին, ստորեւ փորձելու ենք տոհմաբանական մի ծառ կազմել՝ ներառելով նրա մէջ Արտազի հոգեւոր եւ աշխարհիկ տէրերի ընտանիքին պատկանող ու մեզ յայտնի բոլոր անձանց անունները. խորհում ենք, որ այն կարող է իր նպաստը բերել որպէս շարադրուած նիւթի հակիրճ ամփոփում (տե՛ս յաջորդ՝ 80 էջ) [20] ։

1426 թ. յետոյ Մակուի նշանաւոր բերդը դառնում է Կարա-կոյունլու թուրքմէնների կարեւորագոյն ամրութիւններից մէկը։ Ջհանշահ փադիշահի (1437-1467) անհնազանդ որդիներից Հասան-Ալին երկար տարիներ արգելափակուած էր անմատչելի այս բերդում։ Իսկ հօր սպանութիւնից յետոյ, նա, որ «ի Մակու էր ի զընդան», ազատ է արձակւում եւ պատրաստւում դիմագրաւելու Աղ-կոյունլու Ուզուն-Հասանի յաղթականօրէն առաջ շարժուող զօրքերին, սակայն պարտութիւն է կրում եւ նրանով էլ վերջ է տրւում Կարա- կոյունլուների տիրապետութեանը Իրանւոմ եւ Անդրկովկասում։ Արտազի շրջանում բնակութիւն հաստատած Կարա-կոյունլու թուրքմէնները այսօր էլ ամենաբազմամարդ էթնիկական տարրն են Իրանի հիւսիս-արեւմտեան սահմանագլուխը դարձած այդ շրջանի։ Նրանց միջավայրում շատ տարածուած է Ալի-իլահի աղանդը, որ ինքնատիպ մի խառնուրդ է մահմեդականութեան, քրիստոնէութեան եւ հեթանոսական հաւատալիքների [21] ։

Արտազի շրջանում իրենց գոյութիւնը երկար պահպանեցին նաեւ կաթոլիկ դաւանանք ընդունած հայերը, կենտրոն ունենալով Ծործորի Ս. Աստուածածնի վանքը եւ Կեծուկ գիւղը, որի ճիշտ վայրը որոշելու համար նիւթեր չունենք [22] 1654 թ. կազմուած սի վիճակագրութեան մէջ տուեալ է եղել այս գիւղում բնակուող 9 տուն (50 շունչ) կաթոլիկների մասին [23] ։ Այստեղից էր Գրիգոր Ծործորեցի կոչուած վարդապետը, որ 1672 թ. գտնւում էր Վենետիկում, ուր զբաղուած էր Նախիջեւանի կաթոլիկ վանքերի վանքերի շահի դրուած դրամագլխի տոկոսներն ստանալու գործով. 1675-1676 թթ. վերադարձած լինելով Ծործորի վանք, նա ընդօրինակել է մի քարոզգիրք, կատարել է նաեւ թարգմանութիւններ՝ իտալերէնից հայերէն, գրել տաղեր եւ կրօնական այլ գրուածքներ [24] ։

Արտազի շրջանի հայ կաթոլիկները, կտրուած լինելով ազգային կենսատու աւանդութիւններից, Նախիջեւանի շրջանի իրենց դաւանակիցների հետ միասին խզեցին իրենց կապերը մայր ժողովրդից եւ ընդունեցին մահմեդականութիւն։

Փորձենք պարզել այս իրողութեան ժամանակը։

1732 թ. շարադրուած իր «Դրախտ ցանկալի» գրուածքի մէջ Ղազար Ջահկերին կաթոլիկ հայերի կրօնակփոխութեան մասին խօսում է՝ որպէս տարիներ առաջ կատարուած փաստ. «Նմանապէս եւ յերկրին Նախջուանայ ախթրմայից գեղորայքն, - գրում է նա, - բազումք դարձան ի կրօնս պարսից, որպէս Սալիթաղ եւ Քռնայ... եւ Կէծուկ՝ սոքա ամենեքեան. իսկ Ապրակունիս եւ Շահբունիս եւ Խոշկաշէն եւ Ապարաներ, որ է եպիսկոպոսարան իւրեանց՝ սոցա մեծ մասին։ Բայց ի գեօղաքաղաքին Ճահկայ եղեալ աղթարմայքն ոչ դարձան ի կրօնս պարսից վասն ազգիս միաբնակաց, որ զետեղեալք եմք ի միջի նոցա» [25] ։ Ըստ այսմ՝ կրօնափոխութիւնը տեղի է ունեցել 1732 թ. տասնամեակներ առաջ։

1691 թ. Երնջակի շրջանի Նորաշէն գիւղում շարադրուած մի յիշատակարանի մէջ ասւում է, որ արդէն 7 տարի է ինչ պարսից շահի զօրավարներից մէկը, «իբրեւ զաւակ ծովու» զօրքի գլուխ անցած, ասպատակութիւններ է կատարում, աւերում եւ աւարում է Գանձակից սկսած՝ մինչեւ Գողթան գաւառն ընկած շրջանները։ Յիշատակագիրը այդ դէպքերի հետ է առնչում նաեւ շատ «սուտ քրիստոնեաների» (իմա՛ կաթոլիկ հայերի) մահմեդականութիւն ընդունելը. «Բազում սուտ քրիստոնեայք զսուրբ եւ զճշմարիտ հաւատս Քրիստոսի փոխանակեցին... եւ միաբանեցան ընդ պարսից», - գրում է նա [26] ։

Այս տեղեկութիւնների համադրումով յանգում ենք այն եզրակացութեան, որ Արտազի եւ Նախիջեւանի հայ կաթոլիկների զանգուածային հաւատափոխութիւնը տեղի է ունեցել 1691 թ. մի քանի տարի առաջ, եզրափակիչ արարը հանդիսանալով Մակուի եւ Քռնայի հոգեւոր եւ աշխարհիկ տէրերի միջավայրում XIV դ. առաջին տասնամեակներին սկիզբ առած Հռոմէական եկեղեցու հետ միաբանելու անհեռատես շարժման։