Օրբէլեան իշխանների Բուրթէլեան գերդաստանը

ՕՐԲԷԼԵԱՆ ԻՇԽԱՆՆԵՐԻ ԲՈՒՐԹԷԼԵԱՆ ԳԵՐԴԱՍՏԱՆԸ ԵՒ ՍԻՒՆԵԱՑ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՊԱՐՈՆՏԷՐ ՍՏԵՓԱՆՈՍԸ

«Պատմա-բանասիրական հանդէսի» 1965 թ. 2-րդ համարում բանասէր Պ. Խաչատրեանը հրատարակեց մի հաղորդում «Տաղ Ստեփանոսին Սիւնեաց եպիսկոպոսին» կոչուող միջնադարեան ողբ-պոեմի մասին [1] ։ Այդ գեղեցիկ ստեղծագործութեան բնագիրը խիստ թերի վիճակում է հասել մեզ, ուստի պատմող ողբերգական անցուդարձերի բովանդակութեան, ժամանակի, սոցիալական միջավայրի հետ առնչուող մի շարք էական հարցեր մթութեան քողով են պատուած։ Ողբ-պոեմի կենտրոնական հերոսը՝ Ստեփանոս անունով մի եպիսկոպոս, մեղսակից է դառնում իր խորթ մօր՝ Էլ-Խութլուի սպանութեանը. նրա չարակամները լուր են տարածում, որ նա մտադրութիւն ունի սպանելու «Մեծ Դիւանի» կոչուող իր հօրը, ու պահանջում հօր համաձայնութիւնը՝ «զի սպանցուք այսօր քո զորդին»։ Հայրը տուայտանքի մէջ է, տատանւում է մահուան վճիռ արձակել, սակայն ի վերջոյ, երբ յայտարարում են, որ «եթէ ոչ տայցես մեզ հրաման՝ մեռցիս ընդ նմին», Նրանք կորզում են հօր համաձայնութիւնը եւ սպանում տէր Ստեփանոսին։

Նահատակուած տէր Ստեփանոսի որդեկորոյս մօր կսկիծն ու վիշտը պատկերուած են գեղարուեստական կատարելութեամբ։ Հեղինակը, անտարակոյս, օգտագործելով միջնադարեան լալկան կանանց ողբասացութիւնների հնարքները, իր հերոսի եղեռական մահուան տխուր պատմութիւնը ազդեցիկ ու աղեկտուր է դարձնում։ Ուշագրաւ են նաեւ ողբի այն տողերը, որով բացայայտւում են նահատակուածի արտաքին ու ներքին բարեմասնութիւնները եւ այլն։

Ձեռքի տակ չունենալով հաւաստի տուեալներ՝որոշելու, թէ երբ եւ ինչ հանգամանքներում են կատարուել պոեմի հիմքում ընկած պատմական դէպքերը, Պ. Խաչատրեանը մանրակրկիտ վերլուծութեան է ենթարկում խնդրոյ առարկայ ստեղծագործութեան պահպանուած հատուածները եւ առկայ ակնարկների խոր ուսումնասիրութեամբ փորձում է լուսաբանել մթագնուած այդ եղելութեան դրուագները։ Նա յանգում է այն եզրակացութեան, որ ողբ-պոեմի մէջ արտացոլուած միջավայրը «Արեւելեան Հայաստանն է, աւելի կոնկրետ՝ Պարսկաստանին սահմանակից Սիւնեաց նահանգի Վայոց ձոր գաւառը՝ Եղեգնաձորը, եւ մասամբ՝ Ատրպատականի Թաւրիզ քաղաքը աւելի վաղ անցեալի համար» [2] ։ Տէր Ստեփանոսը հաւանաբար Օրբելեան իշխանական տան պայազատներից է։ «Ողբի նիւթը վերցուած է աւատական ընտանիքի ոլորտից», սակայն «ընտանեկան ու նեղ թուացող դրամայի մէջ բեկուել է միջնադարի պատմութեան բնորորշ մի էջ։ Յաճախ է պատահել, որ օտար տիրապետողների պահանջով կամ այլ դրդապատճառներով հայ (եւ ոչմիայն հայ) իշխանական տների որոշ ներկայացուցիչներ, դիքի ու պաշտօնի մղումով կամ մահուան սարսափից, դիմել են ոճրագործութեան՝ հաշուի չառնելով անգամ արենակցական կապերը» [3] ։

Տէր Ստեփանոսի եւ նրա հօր շուրջ համախմբուած անձնաւորութիւնների միջեւ ստեղծուած թշնամութիւնը, խորթ մօր սպանութիւնն ու Ստեփանոսի եղեռական վախճանը Պ. Խաչատրեանը բացատրում է «հարազատ մօր կենդանութեամբ այլազգի խորթ մայր ունենալու՝ քրիստոնեային անպատուաբեր ու հակաբարոյական» վիճակով։ Ողբի մէջ, նրա կարծիքով, «դէմ-յանդիման կանգնել են հայրը՝ անձնական բարօրութեան ու դիրքի «խոհեմ» ընթացքով, եւ որդին՝ քրիստոնեայ մարդու եւ հարազատ մօր պատուի շահախնդրութեամբ» [4] ։ Ողբում նկարագրուածդէպքերը տեղի են ունեցել «XIV դ. ոչ ուշ, քան մինչեւ XV դ. սկզբները» [5], իսկ ողբի հեղինակը, հաւանաբար, եղել է Սիւնեաց եպիսկոպոս ու անուանի բանաստեղծ Առաքել Սիւնեցին։

Սրանք են, ահա, Պ. Խաչատրեանի ուսումնասիրութեան հիմնական հետեւութիւնները։

Միջնադարեան հայ գրականութեան մէջ գեղարուեստական իր յատկանիշներով ու բովանդակութեամբ պատուաւոր տեղ գրաւ այս ստեղծագործութեանը Մատենադարանի «Բանբերի» ութերորդ գրքում անդրադարձել է անուանի բանասէր Ա. Մնացականեանը, որը տարիներ առաջ ըգտագործելով առկայ ձեռագրերը, կազմել էր ողբի համեմատական բնագրերը [6] ։ Հրատարակելով ողբ-պոեմի 3 տարբերակներ ձեռագրական տարընթերցուածքներով՝ Ա. Մնացականեանը ընդարձակ իր ներածականում կանգ է առնում այդ ստեղծագործութեան յօրինման ժամանակի, նրա հիմքում ընկած անցուդարձերի բովանդակութեան հետ առնչուող հարցերի վրայ եւ յանգում այն եզրակացութեան, որ Պ. Խաչատրեանի կողմից «անտեսուած է պոեմի քաղաքական, հայրենասիրական ոգին, ճիշտ չեն բացատրուած նրա ստեղծման ժամանակը, հեղինակը, տաղաչափութիւնը» եւ այլն [7] ։

Եւ ահա, մերժելով այն ամէնը, ինչ ասուած է տէր Ստեփանոսի նահատակութեան հանգամանքների մասին Պ. Խաչատրեանի կողմից, քննարկուող բնագրի մէջ պահպանուած մութ ակնարկներին տալով իւրովի մեկնաբանութիւն՝ Ա. Մնացականեանը փորձում է վերստեղծել ողբ-պոեմի հիմքում ընկած պատմական եղելութիւնները այսպէս։

Տէր Ստեփանոսի հայրը պոեմում կոչուած է «մեծ Դիւանի», որ նշանակում է ոչ այլ ինչ, քան «Սահիպ Դիւանի» (այսպէս էին կոչւում մոնղոլական իլղանութեան հարկային ու ֆինանսական գործերի կենտրոնական ատեանի բարձրագոյն պաշտօնեաները)։ «Այդ պաշտօնին հասած հայ գործիչ մեզ ծանօթ չէ եւ, հաւանաբար, ոչ միայն չի եղել, այլեւ չէր կարող լինել» [8] ։ «Քանի որ Սահիպ Դիւանիները եւ մոնղոլական միւս իշխողները նստում էին Թաւրիզում, ուստի այնտեղ պիտի ապրելիս լինէր նաեւ մեր պոեմի «Մեծ Դիւանին» իր կանանց եւ զաւակների հետ» [9] ։ Այդ «Սահիպ Դիւանիի» կանանցից մէկը (Ստեփանոսի մայրը) եղել է քրիստոնեայ, իսկ մէկ ուրիշը (պոեմի մէջ յիշատակուած Էլ-Խութլուն)՝ մահմեդական։ Այս վերջինը, «ինչպէս կարելի է ենթադրել, հանդիսացել է մոնղոլ տիրողների ականաւոր տոհմերից մէկի դուստրը եւ, հաւանաբար, հարազատների եւ այլ բռնակալների դրդումով, մեծ եռանդով խառնուել պետական գործերին։ Նրա այդ գործունէութիւնը շատ ծանր է նստել «ժողովրդի» վրայ, որն էլ խնդրել ու համոզել է Ստեփանոսին՝ սպանել նրան՝ որպէս բոլոր տեսակ չարիքներ մօր» [10] ։ Եւ ահա, տէր Ստեփանոսը, հաշուի առնելով Էլ-Խութլուի «հասարակական վնասակարութիւնը», ի կատար է ածել «ժողովրդի ցանկութիւնը»։ Ըստ այդմ էլ այդ սպանութիւնը, ինչպէս եւ պոեմում նկարագրուած յետագայ դէպքերը, կրել են «ոչ թէ ընտանեկան բնոյթ, այլ՝ հասարակական, քաղաքական», «այդ ամենի հիմքում ընկած են եղել բռնատիրական ծայրայեղ չարաշահումներ՝ ուղղուած նուաճուած ժողովրդի դէմ» [11] եւ այլն։

Ողբ-պոեմի առանցքը կազմող դէպքերը, ըստ Ա. Մնացականեանի, տեղի են ունեցել XIII դ. երկրորդ կէսին կամ ամենաուշը՝ XIV դ. սկզբներին Թաւրիզ քաղաքում՝ «Մեծ Դիւանիի» նստավայրում։ Առաքել Սիւնեցին, յարգելի բանասէրի կարծիքով, չի կարող համարուել հեղինակը խնդրոյ առարկայ ստեղծագործութեան, որովհետեւ 1387 թ. «տասնամեակներ առաջ» այն գոյութիւն ունէր։ Այդ թուականին յարմարեցուելով Սեբաստիայի Ստեփանոս եպիսկոպոսի նահատակութեան՝ ստեղծել է պոեմի մի փոփոխակը, այն էլ արդէն «աղճատուած, ժողովրդականացման ուղին բռնած» մի տարբերակի հիման վրայ [12] ։

Այսպիսով միեւնոյն գրական ստեղծագործութեան պատմական բովանդակութեան, յօրինման ժամանակի եւ յարակից հարցերի մասին երկու տարբեր բանասէրներ յայտնում են իրարամերժ տեսակէտներ՝ իւրովի մեկնաբանելով պոեմի մէջ արկայ անորոշ ու մութ տուեալները։

Ողբ-պոեմի մեկնաբանները տարակարծիք չեն միայն մի հարցում, թէ Հայաստանի որ նահանգու է ապրել եւ եպիսկոպոսական պաշտօն վարել նահատակուած հերոսը՝ տէր Ստեփանոսը։ Պոեմի ընդօրինակութիւններից մէկի խորագրում, ինչպէս նաեւ բնագրի մէջ, որոշակի ասւում է, որ Ստեփանոսը Սիւնեաց եպիսկոպոս եւ Սիւնեացիշխան է եղել. յիշատակութիւն կայ նաեւ Եղեգնաձորի մասին։ Ըստ այդմ էլ ուշագրաւ այս ստեղծագործութիւնը ճիշտ վերլուծելու եւ հասկանալու համար անհրաժեշտ է նախ եւ առաջ մանրախոյզ քննութեամբ ուսումնասիրել Սիւնեաց նահանգի աշխարհիկ ու հոգեւոր տէրերի մասին պահպանուած տպագիր ու անտիպ գրաւոր յիշատակութիւնները՝ յոյս ունենալով գտնել հաւաստի պատմական վկայութիւններ տէր տէր Ստեփանոսի եւ պոեմի միւս գործող անձանց մասին [13] ։

 

* ^* *

Այժմ անդրադառնանք «Տաղ Ստեփանոսին՝ Սիւնեաց եպիսկոպոսին» ողբ-պոեմին։

Իւանէ Բուրթէլեան Սուլթանշահ-Ստեփանոս որդու մասին մեր ունեցած վկայութիւնները, նոյնիսկ առանց լրացուցիչ փաստերի, միանգամայն բաւարար են համոզելու, որ խնդրոյ առարկայ ստեղծագործութեան հերոսը նոյն այդ Սուլթանշահ-Ստեփանոսն է եղել։ Այդ մասին, սակայն, հէնց պոեմի մէջ հանդիպում ենք շատ որոշակի ասուած մի վկայութեան, որ վրիպել է ե՛ւ Պ. Խաչատրեանի, ե՛ւ Ա. Մնացականեանի ուշադրութիւնից։

Պոեմի մէջ ուշագրաւ են որդեկորոյս մօր դառը վիշտը պատկերող տողերը.

Լաց ասէր գերին,

Գըգուէր զիւր որդին,

«Որդեակ իմ, որդեակ, սաւլթան շայ,

Մաւրս մասն եւ բաժին» [14] ։

Ընդգծուած «սաւլթան շայը», անտարակոյս, պէտք է միացնել ու կարդալ Սուլթանշահ, որ, ինչպէս գիտենք, Ստեփանոսի աշխարհական անունն է եղել ու չի մոռացուել նրա կողմից նոյնիսկ եպիսկոպոս դառնալուց յետոյ (յիշենք, որ նա ինքնագիր իր յիշատակարանում եւս իրեն ներկայացրել է որպէս «տէր Ստեփանոս- Սուլթանշայ»)։ Ա. Մնացականեանը այն ընկալել է սոսկորպէս վշտահար մօր կողմից իրսիրասուն զաւակի հասցէին շռայլուած գովեստի խօսքեր՝ «սուլթան» եւ «շահ»։

Ողբ-պոեմի մէջ աննշան աղաւաղումով պահուել է նաեւ Ստեփանոս-Սուլթանշահի հօր՝ Իւանէ Բուրթէլեանի անունը։

Ստեփանոսին սպանել ցանկացող անձինք ներկայանում են նրա հօրը եւ չարախօսում՝ ասելով, որ նաիր խորթ մօրը՝ Էլ-Խութլուին սպանելուց յետոյ մտադրուել է սպանել նաեւ քեզ։

Պոեմի մեզ հասած պատումներից (ճիշտ կլինէր ասել՝ ընդօրինակութիւններից) առաջինում է միայն պահպանուել այդ հատուածը, այն էլ աղաւաղուած ձեւով.

Գումարեալ եկին

Առ Մեծ Դիւանին,

Զի «գայ՝ սպանանէ զքեզ, այսաւր,

Ահա քո որդին» [15] ։

Գիտենք արդէն, որ «Մեծ Դիւանի» կոչուած անձնաւորութիւնը, ըստ Ա. Մնացականեանի, Ստեփանոսի հօր «պաշտօնի անունն է, անձնանունը չի պահպանուած»։ Այդպէս մտածելով՝ յարգելի բանասէրը «Մեծ Դիւանիին» դարձնում է մոնղոլական իլղանութեան բարձրաստիճան պաշտօնեայ՝ Սահիպ Դիւան, յայտարարում, որ այդ պաշտօնին հասած հայ գործիչ «չի եղել եւ չէր կարող լինել», եւ հասարակական, սոցիալական ու քաղաքական հիմքեր է նշմարում տէր Ստեփանոսի սպանութեան դրդապատճառների մէջ՝ նրան համարելով աշխատաւոր ու բռնադատուած հայ ժողովրդի շահերը պաշտպանելու համար պայքարի ելած մի հերոս, կշտամբերով Պ. Խաչատրեանին՝ պոեմի «քաղաքական, հայրենասիրական ոգին» անտեսելու մէջ։

«Մեծ Դիւանիի» խճճուած խնդիրը, սակայն, լուծւում է զարմանալի դիւրութեամբ։

Ճիշտ այնպէս ձեռագրերում պահպանուած «սաւլթան շայը» սրբագրուեց «Սուլթանշահ» ձեւով, «գումարեալ եկին առ Մեծ Դիւանին» նախադասութիւնն էլ պէտք է սրբագրել (ընդամէնը մի «դ» դուրս նետելով)՝ «գումարեալ եկին առ մեծ Իւանին» ձեւով։

Անիմաստ կլինի կրկին անդրադառնել այն հարցին, թէ ով էր Բուրթէլի որդի, բէշքէնի եղբայր, Սուլթանշահ-Ստեփանոսի հայր, Որոտանի տէր Իւանէ իշխանը (յիշենք, որ նրա անունը տառադարձուած է սկզբնաղբիւրներում տարբեր ձեւերով՝ Իւանէ, Իւանիկ, Իւան, Ինանիկ, Նանիկ)։

«Տաղ Ստեփանոսին» ողբ-պոեմը տուեալ է պահպանել Իւանէի երկու կանանց՝ Էլ-Խութլուի եւ Սուլթանշահ-Ստեփանոսի անանուն մօր մասին։

Ա. Մնացականեանի կարծիքով՝ «Էլ-Խաթլուն... հանդիսացել է մոնղոլ տիրողների ականաւոր տոհմերից մէկի դուստրը»։ Հարկ է նշել, սակայն, որ Էլ-Խութլու, Խութլու, Էլ-Խաթուն թուրք-թաթարական ծագում ունեցող տասնեաց ու հարիւրաւոր նման անձնաւորութիւններ լայնօրէն տարածուած էին Հայաստանում XIV-XV եւ յետագայ դարերում [16] ։ Ուստի, անունից դատելով, հնարաւոր չէ որոշել որեւէ անձնաւորութեան, իսկ տուեալ դէպքում՝ Իւանէ Բուրթէլեանի կնոջ ազգային պատկանելութիւնն ու սոցիալական դիրքը։

Իւանէ-Էլ-Խութլու զոյգի զաւակներին հնարաւոր է զատել միւս կնոջից ծնուած զաւակներից։

Սուլթանշահ-Ստեփանոսի մօր անունը, ասացինք, չի պահպանուել. այս կնոջից Իւանէն ունեցել է միայն մի որդի՝ Սուլթանշահին։ Մօր բերանով պոեմի հեղինակը որոշակի յայտնում է. «Աստուած, դու գիտես, որ էս մէկս, էլ որդի չունիմ» [17] ։ Տարաբախտ այս տիկնոջը «գերի» է կոչում հեղինակը («լաց ասէր գերին, գըգուէր զիւր որդին»)։ «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի» նշանաւոր բառարանը այդ բառին տալիս է «կալանաւոր, վտարանդեալ յօտարութիւն կամ յափշտակեալ ի ստրկութիւն... » իմաստները։ Կարելի է ուրեմն հետեւեցնել, որ Սուլթանշահի մայրը Իւանէ Բուրթէլեանի օրինաւոր կինը չի եղել, այլ սոսկ «գերին»՝ հարճը։

Ըստ այդմ Իւանէի Էլ-Խութլու կնոջից ծնուած զաւակներն են Գորգուն, Սմբատ եւ Բուրթէլ եղբայրները։ Էլ-Խութլուն եւ անանուն հարճը, անտարակոյս, ապրել են միաժամանակ։ Եւ այս հանգամանքը զարմանալի չպէտք է թուայ քրիստոնեայ հայ մի ֆեոդալի համար։ Յիշենք, որ Իւանէի մեծ պապ Տարսայիճ Օրբելեանը կնութեան առաւ Խաչէնի իշխան Ջալալի դուստր Մինախաթունին «առ կենօք առաջի ամուսնոյն» [18] ։

Սուլթանշահ-Ստեփանոսը երիտասարդ հասակում որոշ տարիներ անց է կացրել Թաւրիզ քաղաքում. այդ մասին շատ պարզ ցուցում կայ պոեմի մեջ.

Թարվէզ քաղաքին

Ի մեծ մէդանին

Մէկ մանուկ չըկայր, որ քաշեր

Զաղեղ պարոնին։

Թարվէզ քաղաքին,

Մէջ շատ հեծելին

Զհումք ու զուրաւի կու առնէր

ԶԱւետարանին [19] ։

Այս տողերը կասկած չեն թողնում, որ պատանի Սուլթանշահը դաստիարակուել է որպէս զինուորական ու փայլել Թաւրիզում իր տարեկիցների մէջ՝ դիպուկ աղեղնաձիգի, հզօր բազկի տէր ու խոստումնալից ռազմիկի համբաւ ձեռք բերելով։

Սուլթանշահի հօրեղբայր Բեշքէն իշխանի կեանքի տարեգրութիւնը շարադրելիս նկատել ենք, որ նա 1337 թ. հաւանաբար որպէս Սիւնեաց զօրախմբի հարմանատար, գտնւում էր իլղանութեան հին ու նոր մայրաքաղաքներում՝ Թաւրիզում եւ Սուլթանիայում։ Պէտք չէ կասկածել, որ նրա հետ եղել են նաեւ Բուրթէլեան այլ պայազատներ, որոնցից էր նաեւ Սուլթանշահը։ Այս ենթադրութիւնը աւելի հաւանական է դառնում, երբուշադրութիւն ենք դարձնում Սուլթանշահի ինքնագիրյիշատակագրութեան սի ուշագրաւ առանձնայատկութեան վրայ։ Ընդամէնը մի քանի տող գրաւող այդ գրութեան մէջ նա անհարկի յիշատակում է ոչ միայն իր հօր ուպապի (Իւանէի ու Բուրթէլի) անունները, որ լիուլի բաւարար էին նրա ով լինելը մատնանշելու համար, այլեւ անհրաժեշտ է համարում աւելի շեշտել արդէն վախճանուած իր հօրեղբօր՝ Բեշքէնի անունը [20] ։ Գուցէ անգիտակցաբար նա իր հոգեհարազատութիւնն է ցոյց տուել հօրեղբօր նկատմամբ, որի ձեռքի տակ Թաւրիզ քաղաքում դաստիարակուել է որպէս զինուորական։

Բեշքէն իշխանին իր հայրական կալուածներից բաժին էր ընկել Եղեգնաձորը. նա ունէր մէկ որդի՝ Էլիկում-Կուկան, որ 1349 թ. մի քանի տարի առաջ, ամուսնանալով Ամատա Շահուռեցի իշխանի Նաթիլ դստեր հետ, ժառանգել էր Շահուռեցիների կալուածքները։ Կարելի է ուստի կռահել, որ Բեշքէնը իր Սուլթանշահ եղօրորդուն գուրգուրում էր նաեւ որպէս իր կալուածքների ապագայ ժառանգորդի (չմոռանանք, որ պոեմի մէջ տէր Ստեփանոսը մեծարուած է որպէս «իշխան Սիւնեաց»)։

Սուլթանշահի ճակատագիրը, սակայն, այլ կերպ էր գծուած։

Իւանէ Բուրթէլեանի Էլ-Խութլու կնոջ սադրանքով հաւանաբար, հայրենական կալուածքների մասնրամասն որոշուած կարգը փոխւում է յօգուտ Էլ-Խութլուի զաւակների եւ ի վնաս Սուլթանշահի, որին պարտադրում են եկեղեցականի սքեմ հագնել ու բաւարարուել Սիւնեաց եպիսկոպոսի հոգեւոր պաշտօնով։ Եղեգնաձորը բաժին է տրւում Իւանէի եւ Էլ-Խութլուի Գորգուն որդուն։

Կարծում ենք, որ մի կողմից՝ Սուլթանշահ-Ստեփանոսի ու միւս կողմից՝ Էլ-Խութլու իշխանուհու եւ նրա որդիների թշնամութեան դրդապատճառը պէտք է որոնել հէնց հայրենական կալուածքների տիրակալման համար ծաւալուած վէճերի մէջ։ Տեղին է յիշել Մատթէոս Ջուղայեցու սրամիտ մի դիտողութիւնը այս ժամանակաշրջանի հայ իշխանների մասին. «Այժմ մնացեալ սուտ իշխանքն Հայոց, - գրել է նա, - զմիմեանց ջիլս հատանեն եւ զարմանալի եւս է, զի բոլոր երկիրս աւեր՝ եւ վասն աւերածիս կռուին» [21] ։

Այս դէպքում, սակայն, խնդիրը չի փակւում կռուով ու թշուառութեամբ. Սուլթանշահը իր համակիրների խորհրդով սպանել է տալիս Էլ-Խութլուին։ Խորթ մօր նկատմամբ թշնամութիւնը վերաճել կարող էր ատելութեան՝ հարազատ մօր նուաստ ու ստորադաս վիճակի գիտակցութեամբ ու թելադրանքով, ինչպէս իրաւացիօրէն ակնարկել է Պ. Խաչատրեանը [22] ։

Երբ Սուլթանշահ-Ստեփանոսի արիւնաշաղախ գլուխը նետում են մօր գիրկը, նա աղերսում է Աստծուն պատուհասել որդուն սպանողին.

Զգոգն արեամբ լցեալ եւ խնդրէր

Վրէժ սպանողին։

Աստծոյ արդար դատաստանը չի ուշանում.

Հուր բորբոքեցաւ

ՅԵղեգեց ձորին.

Հրդեհեալ կիզեաց զամենայն

Բնակիչք երկրին [23] ։

Պարզ է ուրեմն, որ Եղեգեաց ձորում պէտք է փնտրել ոճրագործին, իսկ Եղեգնաձորի իշխանը Գորգուն Բուրթէլեանն էր։

Եւս մի վկայութիւն ողբ-պոեմից.

Վայդեցին զարիւնն

Տէր Ստեփանոսին.

Արիւնն գոչէր առ Քրիստոս՝

Որպէս զԱբելին [24] ։

Շատ որոշակի է ասուած. Աբէլին սպանեց իր եղբայր Կայէնը, ըստ այդմ Ստեփանոսին եւս սպանել է իր եղբայրներից մէկը, որ վերոյիշեալ տուեալներով եղել է Եղեգնաձորի տէր Գորգուն իշխանը՝ Ստեփանոսի համահայր եղբայրը։ Աւելացնենք, որ նա միայնակ չի եղել, այլ գործել է «խառնիճաղանչ» եւ «աստուածուրաց» մարդկանց գործակցութեամբ, որոնք մէկ անգամ էլ կոչուած են «զինուորքն չարին»։

Որտե՞ղ է կատարուել Սուլթանշահ-Ստեփանոսի սպանութիւնը։ Ա. Մնացականեանի կարծիքով՝ Թաւրիզում, բայց այս եզրակացութիւնը տարօրինակ է թուացել նոյնիսկ հեղինակին. «Պոեմի պակասաւորութեան պատճառով, - գրել է նա, - լրիւ չի ընկալւում, թէ Ստեփանոսը, Սիւնիքում գտնուելով, ինչպէ՞ս եղաւ, որ պատժուեց «Մեծ Դիւանիի» նստավայրում՝ Թաւրիզում» [25] ։

Վերոյիշեալ փաստերի լոյսի տակ անիմաստ է դառնում հարցապնդումը։ Ստեփանոսը սպանուել է Եղեգնաձորում։ Նոյնիսկ յայտնի է, թէ ուր է թաղուած նրա խոշտանգուած մարմինը։

Թումա Սպատկերտցի գրիչը 1423 թ. Հերմոնի վանքում օրինակել է Գրիգոր Տաթեւացու «Հարցմանց գիրքը». այդ ձեռագրի յիշատակարանում նա յայտնում է, որ աշխատել է «ի յերկիրն Վայուձոր, ի յանապատն Հերմոնի վանք կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սրբոյն Գրիգորի մեր Լուսաւորչին, եւ սուրբ վարդապետացն, որ անդ հանգուցեալ կան՝ Տերատուր վարդապետն, Գրիգոր վարդապետն, Բարսեղ վարդապետն, տէր Սուլթանշէն» [26] ։

Այսպիսով, պարզւում է, որ նահատակ Սուլթանշահ-Ստեփանոսի աճիւնը հանգչում է Եղեգնաձորի Հերմոնի վանքում։

Իսկ ե՞րբ է կատարուել սպանութիւնը։ Ըստ Ա. Մնացականեանի՝ XIII դ. երկրորդ կէսին կամ «առնուազն» XIV դ. սկզբներին։ Այս եզրակացութիւնն արդիւնք է, հիմնականում, ողբ-պոեմի բովանդակութեան ու գործող անձանց մասին արտայայտած թիւր տեսակէտների։ Ժամանակի հարցը պարզելու նպատակովմէջ է բերուած նաեւ մի «փաստ», որի համաձայն 1387 թ. արդէն գոյութիւն է ունեցել մեր պոեմի «այլափոխուած ու վերամշակուած» եւ Սեբաստիայի Ստեփանոս եպիսկոպոսի նահատակութեանը յարմարեցուած մի փոփոխակ։ Ցաւօք, հիմնաւոր չէ Ա. Մնացականեանի նաեւ այս եզրակացութիւնը։

Սեբաստիայի եպիսկոպոս Ստեփանոսի նահատակութեանը յարմարեցուած փոփոխակը հրատարակուած է առաջին անգամ Ղ. Ալիշանի կողմից 1848 թ. [27] ։ Ալիշանը ոչ մի խօսք չի ասել այդ հրատարակութեան համար հիմք ծառայած ձեռագրի, ինչէս եւ այդ քերթուածիյօրինման ժամանակի մասին. նա սոսկ նշել է, որ Սեբաստիայի եպիսկոպոս Ստեփանոսը նահատակուել է 1387 թ. ։ Նրա նահատակութեան պատմութիւնը հրատարակուած է «Հայոց նոր վկաները» ժողովածուի մէջ 24 ձեռագիր Յայսմաւուրքների բաղդատութեամբ [28] ։ Եւ ահա, այդ 24 Յայսմաւուրքներից եւ ոչ մէկում, վկայաբանութեամբ կից, չկայ մեզ հետաքրքրող պոեմի փոփոխակը։ Պարզ է ուրեմն, որ 1387 թ. անարդարացի եւ իզուր է հրապարակ բերուած Ստեփանոսի ոճրապատ սպանութեան ուպոեմի ստեղծման ժամանակը պարզելու ակնկալութեամբ։

Սուլթանշահ-Ստեփանոսի ինքնագիր Յիշատակարանը շարադրուած է, մեծ հաւանականութեամբ, 1366 թ., Իւանէ Բուրթէլեանը կենդանի էր դեռեւս 1377 թ. (դրանից յետոյ շատ ապրած չպետք է լինի) [29] ։ Թուական այս տուեալները բաւարար հիմք են հանդիսանում ենթադրելու, որ Սուլթանշահի սպանութիւնը տեղի է ունեցել XIV դ. 60-ական թթ. վերջերին կամ 70-ական թթ. ։

Այժմ անդրադառնանք ողբ-պոեմի յօրինման ժամանակի ու հեղինակի հարցին։ Հեղինակի մասին նոր ասելիք չունենք. կարծում ենք, որ չի սխալւում Պ. Խաչատրեանը, երբ ամփոփում է իր յօդուածի այս հարցին նուիրուած բաժինը այսպէս. «Ողբ տաղաչափական, գեղարուեստական-պատկերաւորման եւ քերականական նշուած առանձնայատկութիւնները, այսպիսով, որոշ հիմք են տալիս ենթադրելու, որ նրա հեղինակը, թերեւս, Առաքել Սիւնեցին է, որի գրական գործունէութեան եռուն շրջանը, համաձայն մեզ հասածտուեալների, համընկնում է XV դ. առաջին տասնամեակին» [30] ։

Առաքել Սիւնեցին իր նշանաւոր «Ադամգիրքը» յօրինել է 1403 թ. ։ Պէտք չէ տարակուսել, որ նա ստեղծագործական աշխատանքի բազմամեայ փորձ է ունեցել այդ բարդ երկը շարահիւսելիս։ Եւ կարծես որեւէ արգելք չկայ «Տաղ Ստեփանոսին» ողբ-պոեմի յօրինման ժամանակը նկարագրուած ողբերգական դէպքերին մօտեցնելու համար։

Այնուամենայնիւ մենք հակուած ենք աւելի տեւական անջրպետ տեսնելու պոեմում պատմուող անցուդարձերի եւ նրա յօրինման ժամանակի միջեւ։

Ոճիրը կատարող կամ ոճրագործին նպաստող անձինք Սիւնեաց նշանաւոր իշխաններն են եղել։ Ժամանակի գրչի մարդիկ յարմար չեն դատել եւ, ուցէ, երկիւղ են կրել իշխանաւորների տմարդի արարքները բացայայտող այդ դէպքի պատմութիւնը գրի անցկացնելուց, քանի դեռ կենդանի էին գործող անձինք՝ Իւանէն, Գորգունը եւ նրանց կուսակիցները։ Ժամանակ էր պէտք այդ ողբերգութիւնը գրաւոր խօսքով պատմութեանը յանձնելու համար։ Եւ այդ ժամանակը հասունացել էր, ըստ երեւոյթին, XV դ. սկզբներին։

Ամփոփենք արդինքները. «Տաղ Ստեփանոսին՝ Սիւնեաց եպիսկոպոսին» ողբ-պոեմի հերոս-նահատակը Սիւնեաց մեծ իշխան Բուրթէլի թոռ, Իւանէի որդի Սուլթանշահ-Ստեփանոս պարոնտէրն է։ Նրա խորթ մօր՝ Էլ-Խութլուի սպանութիւնը եւ իր նահատակութիւնը, ամենայն հաւանականութեամբ, արդիւնք է Իւանէ Բուրթէլեան իշխանի տարբեր կանանցից ծնուած որդիների միջեւ ժառանգական ստացուածքները բաժանելու հողի վրայ ծագած վէճերի ու թշնամութեան։ Ստեփանոսի սպանութիւնը կատարուել է XIV դ. 60-70-ական թթ. (հաւանաբար՝ 1366-1377 թթ. միջոցին) Վայոց ձորի Եղեգնաձոր գաւառում՝ Իւանէ Բուրթէլեանի Գորգուն որդու նախաձեռնութեամբ։ Սուլթանշահ-Ստեփանոսի աճիւնը հանգչում է Հերմոնի վանքում։