Հրապարակախօսութիւն եւ քննադատութիւն

АРМЯНО-ГРЕГОРИАНСКАЯ ОБЩИНА В КОНСТАНТИНОПОЛЕ

Вопиющие беспорядки, сдавних пор тяготевшие над армянами в Турции, при управлении народно-религиозными делами, были, после восточной войны, доведены до крайности главными их виновниками, — некоторыми, лишь по богатству известными, лицами.

Эти люди, достигнув государственных должностей и будучи следовательно в тесных сношениях с влиятельными лицами турецкого правительства, присваивали себе право вмешиваться во все армянские дела, управлять оными непосредственно или через константинопольских армянских патриархов, и наконец при самой Порте играть роль представителей армянского народа.

Нет сомнения, что при таком порядке вещей, самовластие, в полном восточном смысле этого слова, имело не последнее место. Церковные и монастырские доходы, добровольные приношения равно как и расходы на все народные учреждения, не были подвержены никакому контролю. Училища, больницы и прочие богоугодные заведения приходили в упадок, несмотря на постепенное с каждым годом увеличивание расходов. Но куда шли эти деньги и на что именно употреблялись, — этот вопрос был слишком деликатен; на него нельзя было отвечать прямо; это было сокровенной тайной Вышесказанных лиц, и народ не смел даже четности.

Наконец, бедственное положение народа возбудило общее Внимание армян и принудило их подумать о том, как избавиться от подобного порядка. Единственным средством к достижению этой цели, было признано осуществление положения, о котором давно уже мечтало общество; положением этим армяне надеялись, однажды навсегда, уничтожить всякое злоупотребление в народно-религиозном управлении и вместе с тем устранить всякое самовластие со стороны некоторых лиц.

По составлении этого Положения, бывший константинопольский армянский патриарх, от имени народа назвал его по-армянски «Сахманатрутюн», — от слова «Сахман», в русских переводах - граница, определение и «трутюн», положение, состояние. Впоследствии, по поводу возникшего армянского вопроса европейские журналы, по неведению армянского языка, назвали это Положение «Конституциею», — название это лишено всякого смысла относительно как армянского народа, так и самого Положения.

В первый день обнародования его в Армянском патриархате, главнейшие из настоящих противников Положения, находили название «Сахманатрутон» соответствующим цели, и одобрили его. собственноручНЫМ подписанием, а о «Конституции» не было даже и помину.

Как бы то ни было, административное это положение, как средство, ограждающее народ от влияния известных лиц, и как результат векового бедственного для народа опыт административным учреждениям иной формы, как выборных депутатских собраний. Депутаты, по положению, выбирались народом, секретным баллотированием, - общее собрание депутатов представляло народ. Общее депутатское собрание выбирало членов гражданского и прочих более или менее значительных собраний. Гражданское собрание под председательством Константинопольского армянского патриарха, как центральное народное учреждение, занималось администрациею всех народных учреждений: церквей, училищ, больниц и других богоугодных заведений. Ему же принадлежал высший надзор над прочими второстепенными собраниями.

Другое, - в духовных делах равносильное первому, собрание, тоже под председательством патриарха, обязывалось управлять всеми до религии касающимися делами. Эти собрания были ответственны перед народом в лице его депутатов. Остальные советы: ученый, экономический и проч., пряме зависели от центрального управления и ничего не могли предпринимать важного без его разрешення. Народ, который давно желал иметь такое Положение, был вполне удовлетворен, и почти двухлетнее существование Положения оправдало его надежды.

Такой порядок вещей не мог быть приятным некоторым лицам, но они не теряли надежды быть по крайней мере членами гражданского собрания, а с другой стороны, видя свою замкнутую малочисленность, не могли ничего предпринять против общего стремления. Между тем, народ, составивший это Положение исключительно стою целью, чтобы избавиться от вредной администрации, не выбрал означенных лиц в депутаты, чем они не только были лишены средства быть членами гражданского собрания, но и оскорбились, заметив явное к себе пренебрежение и даже ненависть народную.

В продолжении двух лет, естественный успех этого Положения, ежедневные непохвальные внушения отстраненных оным лиц, поставили наконец Порту в ложное отношение как к самому Положению, так и кармянскому народу. Но в Положении не было ничего, чтобы могло изменить подданнические отношения армян к Порте, ибо сно касалось только Внутренних и, религиозных дел армянского народа. Поэтому Порта не имела возможности приступить к явному разрушению этого порядка, хотя в сущности невинного даже и для нее самой, но она только выжидала какой-либо предлог, чтобы вмешаться во внутренние дела армян, уничтожить Положение и привести все армянские дела в первобытный хаотический беспорядок, в котором народ, ограбленный и угнетенный своими богачами, не имел бы средств ни к нравственному, ни к умственному развитию.

Поводом к приведению такого плана в исполнение послужил вопрос об избрании нового иерусалимского армянского патриарха, на место умершего год тому назад. Армянский народ выбирал патриарха из среды всего армянского монашествующего духовенства в Турции, как Вдруг иерусалимские монахи, по наущениям Порты, начали возмущать народ с требованием, чтобы будущий патриарх был избран исключительно из среды иерусалимских монахов.

Требование это они основывали на каком-то мнимом, абсолютно вредном предании, которому насильно навязывали значение. Предание это не есть церковное положение; оно не берет своего начала ни от какого собора; оно выдумано иерусалимскими монахами и, будто бы, одобрено Эчмиадзинским верховным патриархом, Карапетом Улнийским. Оначале и обстоятельствах этого предания говорится только в летописи одного иерусалимского монаха Ганне, жившего в XVIII ст. Эта летопись была издана монахами в Иерусалиме в 1779 г., и в этом издании они еще прибавили к преданию проклятие, чего даже нет в подлинной рукописи монаха Ганне. Это очевидная подделка, которую никак нельзя оправдать.

Сперва, бывший константинопольский армянский патриарх Саркис, следуя общему народному желанию и приняв в уважение шаткость иерусалимского предания, вместе с двумя архиепископами и духовным собранием собственною подписью всенародно объявил, что предание это не заслуживает внимания и что можно выбирать патриарха вне Иерусалима.

Тогда сказанные некоторые лица, видя себя обезоруженными, употребили все старания, чтобы уговорить патриарха Саркиса в противном, и это им вполне удалось. Они поставили ему на вид пользу Порту и ожидание подтверждения предания со стороны верховного патриарха, к которому послали нарочного, — того самого иерусалимского монаха Исаака, которого монахи хотели выбрать в патриархи. Патриарх же Саркис, перешедши на сторону противоположной партии, официально объявил предание действительным и начал проповедывать, что будущий патриарх должен быть выбран исключительно из среды иерусалимских монахов.

Порта имела явную выгоду поддерживать предание, - оно было ством, чтобы не допустить армян Выбирать патриарха из среды находящегося в России армянского духовенства. Дабы заставить народ признать оное действительным, она с своей стороны, через содействие некоторых лиц, близких к верховному патриарху Матеосу, добилась подтверякдения оного. Всем известно, с каким негодованием была встречена народом патриаршая бумага. Он запретил даже чтение ее в церквах, и при ослушании духовенства, когда оно, вопреки желанию народа, хотело читать, народ произвел скандал в церкви, при чем священник был схвачен, патриаршая бумага разорвана в клочки и завязалась кровавая борьба народа снаемными пожарными и гамалами вышеупомянутых лиц.

К искреннему сожалению, эчмиадзинский верховный патриарх, желая угодить виновникам своего возведения на патриарший престол, упустил из виду общую пользу армянского народа и русского правительства. Он должен был знать, что иерусалимский монастырь принадлежит всему армянскому народу, а не одним турецким армянам, и, что всего хуже, каким-нибудь тридцати монахам в Иерусалиме.

При этом надо обратить особенное внимание на то обстоятельство, что сказанное предание если и существовало, то никогда не было соблюдено в точности. Есть множество примеров, что иерусалимские патриархи избирались вне иерусалимского монашества. Первым тому примером служит патриарх Агоп Нальян, избранный в этот сан 15 лет спустя после начала предания.

Вследствие происшедших беспорядков, Порта поспешила предписать патриарху Саркису созвать собрание, но не по правил Положения, и не по фирману, данному 12 лет тому назад, а по собственному усмотрению патриарха, и без всякого замедления приступить к избранию иерусалимского патриарха. Как только пронесся слух об этом предписании, разъяренный народ толпой бросился к патриархату, окружил его и, несмотря на противодействие войска, разогнал собрание, которое под председательством патриарха Саркиса производило выбор. Не ограничиваясь этим и считая Двуличное поведение в этом деле патриарха Саркиса недостойным его сана, армянский народ требовал его отставки. Патриарх не соглашался. Тогда народ двинулся к Порте и там возобновил свое требование. Бывший верховный визирь Али Паша обешался народу удовлетворить его желание и вместе с тем употребить все средства к приведению, будто бы, всех армянских дел в Порядок. Вследствие сего, он по собственному своему усмотрению, составил особую комиссию для ревизии армянского Положения. Ревизия эта, по словам Али Паши, должна была ограничиться поправками статей, которые окажутся противными общему духу турецкого правительства. Само собой разумеется, что он дал комиссии секретную инструкцию по возможности изменить положение различными убавками и прибавками, и наконец включением таких вещей, против которых народ не переставал протестовать во все время последних событий.

Мнение это подтверждается и тем, что комиссия, верная предписаниям Порты, почти окончательно уничтожила Положение в его существенных частях, так что в настоящем виде оно не только отнимает права Хатти- Хумаюном дарованные, но и те, которые армяне имели до обнародования этого манифеста. Ныне, комиссия кончила свои заседания и новое Положение, составленное ею, переводится на турецкий язык для утверждения Портою.

Следующие пункты могут обличить направление комиссии:

1. С давних времен, центральное гражданское собрание состояло из двадцати членов, что не только было назначено и по Положению, но и Порта всегда утверждала их, — как то было в последний раз, когда члены эти были выбраны на основании Положения, ныне, по новому Положению, собрание это должно состоять из двенадцати членов; семеро из них, как большинство, могут открыть заседание и при единогласии четырех, решаются вопросы.

2. До Положения и после оного, армянский народ, независимо от Порты, выбирал конст-го патриарха; но теперь, по новому Положению, центральное гражданское собрание обязывается препровождать в Порту список всем епископам, а Порта, указывая на некоторых из них, как на людей подозрительных в политическом отношении, прямо исключает их из списка выбираемых епископов. Сильным подозрением, лишающим права быть патриархом, сч тается наклонность к России. Об этом явно говорят чиновники Порты, о чем говорили и иерусалимские монахи. Под таким подозрением уже находятся архиепископы: Георг (ныне в Бруссе, бывший конст. -ий патриарх) и Аристaкес (в Адрианополе); между тем, армянский народ, в настоящее время, едва ли имеет других, достойных этого сана.

и 3. Армянский народ обязывается выбирать иерусалимского патриарха исключительно из среды иерусалимских монахов. Этот образ избрания распространяется и на все армянские монастыри при избрани и настоятелей, чего никогда не было!

Есть еще множество таких постановлений, которых едва ли примет народ, — по крайней мере общее мнение против них и движение умов обещает новую грозу. Во всяком случае, если армянам придется утратить свое первое Положение, то значительная часть народа перейдет в католическую и протестантскую веры, чтобы, отдалившись от грегорианского патриархата, избавиться от некоторых вышепомянутых лиц (сильно наклонных к католицизму), и Вместе с тем, войти в число тех, которых покровительствуют Франция и Англия. Армяно-католический архиерей Хасунян, столь известный своим вмешательством в болгарские дела, давно уже ведет интригу в провинциях, обещая армянам сильное покровительство французского правительства; не сменьшим рвением действуют и американские миссионеры.

На днях, из Кесарии было получено известие о том, что 300 семейств переходят в католическую веру. Соотечественники их, находящиеся здесь, успели остановить их до окончания вопроса о Положении.

Армянский народ, лишенный всякой внешней защиты, предоставленный на произвол Порты, мало-по-малу перейдет (как уже переходит), частью в католицизм, частью же в протестантизм, и Вместе с тем распространится нравственное влияние Франции и Англии в Турции. Между тем, армяне во всей Турции, расположены в пользу России, а если им со стороны русского правительства окажется хотя самая малейшая поддержка, тогда французское и английское правительства Лишатся возможности действовать на них, и следовательно пропаганда их веры и влияния остановятся.

Касательно нерусалимского вопроса, Порта не только нарушает Хатти-Хумаюн, но разделяет единое армянское духовенство. Она лишает армянских епископов, в России находящихся, права быть выбираемыми в иерусалимские патриархи и присваивает иерусалимский армянский монастырь одним турецким армянам, а из числа сих последних — одним тамошним монахам. Но нерусалимский армянский монастырь есть общее достояние всего армянского народа, где бы он не находился, на тех же самых основаниях и правах как и эчмиадзинский монастырь; и так как полмиллиона армян находится в России, то следовательно Порта, своим постановлением, посягает на их неопровержимое право.

В заключение всего, - если неудобно требовать, чтобы русские армяне участвовали при избрании иерусалим Сікого патриарха, — как турецкие армяне участвуют в избрании Эчмиадзинского верховного патриарха, то неуместно-ли теперь же принять меры для уничтожения иерусалимского патриархата? Тогда нашим епископам откроется дорога в Турцию, находясь в прямой зависимости от русского правительства и под его покровительством, они могут служить полезным орудием для распространения нравственного влияния России в Турции и избавить народ от произвола турецких пашей.

 

Константинополь.

22 декабря 1861,

3 января 1862.

 

 

ԹարգմանութԻւն

ՊՈԼՍԱՀԱՅ ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԸ

Հայերի վրայ վաղուց ի վեր Թուրքիայում ծանրացած աղաղակող անկարգութիւնները Արեւելեան պատերազմից յետոյ ծայրայեղութեան հասան: Սրա գլխաւոր սկզբնապատճառը եղան ազգային-կրօնական վարչութեան մի քանի անձինք, որոնք անուն են հանել միայն շնորհիւ իրենց հարստութեան:

Այս մարդիկ, հասնելով պետական պաշտօնների եւ հետեւաբար մօտիկ յարաբերութիւններ ունենալով թուրք կառավարութեան ազդեցիկ դէմքերի հետ, իւրացրել են իրաւունք` խառնուելու հայկական բոլոր գործերին, վարելու այդ գործերն ուղղակի կամ Կ. Պոլսի հայ պատրիարքների միջոցով եւ վերջապէս` Դռան առաջ իսկ խաղալու հայ ժողովուրդը ներկայացնողների դեր:

Կասկած չկայ, որ իրերի այս վիճակում, վերջին տեղը չէր բռնում է ինքնիշխանութիւնը, այս բառի լիակատար արեւելեան իմաստով: Եկեղեցական եւ վանական եկամուտները, կամաւոր նուիրաբերութիւնները, նմանապէս եւ ազգային հիմնարկութիւնների վրայ արուող ծախսերը ենթակայ չէին որեւէ վերահսկման: Դպրոցները, հիւանդանոցները եւ աստուածահաճոյ միւս ձեռնարկութիւնները, չնայած հետզհետէ ու աստիճանաբար աճող ծախսերին, դիմում էին անկման:

Բայց թէ ո՞ւր էին գնում այդ փողերը եւ ինչի՞ վրայ գործադրւում, վերին աստիճանի փափուկ մի խնդիր էր այդ. ուղղակի պատասխան տալ այդ հարցին չէր կարելի. վերոյիշեալ անձնաւորութիւնների խորին գաղտնիքն էր այդ, եւ ազգը չէր համարձակւում անգամ մտածելու հաշուետուութեան մասին:

Վերջապէս ազգի աղէտալի վիճակը գրաւեց հայերի ընդհանուր ուշադրութիւնը եւ հարկադրեց նրանց հնար փնտրելու նմանօրինակ դրութիւնից դուրս գալու համար: Այդ նպատակին հասնելու միակ միջոցը համարուեց այն Կանոնադրութեան իրագործումը, որի մասին վաղուց էր երազել հասարակութիւնը: Այդ Կանոնադրութեան միջոցով հայերը յոյս ունէին վերջ դնելու մէկ ընդմիշտ ազգային-կրօնական վարչութեան մէջ տեղի ունեցող ամէն տեսակի չարաչար գործողութիւններին, վերացնելով միաժամանակ մի շարք անձանց կողմից գործադրուող ինքնիշխանութիւնը:

Կանոնադրութիւնը կազմելուց յետոյ, Կ. Պոլսի նախկին պատրիարքը, ազգի կողմից « Սահմանադրութիւն » անունը տուեց նրան, անուն, որ կազմուած է հայերէն «սահման» եւ «դրութիւն» բառերից: Յետագայում առաջացած հայկական հարցի շնորհիւ, եւրոպական պարբերականները, Հայոց լեզուին անտեղեակ, « Կոնստիտուցիա » կոչեցին այդ Կանոնադրութիւնը, մի անուն, որ անիմաստ է թէ հայ ազգի եւ թէ այս Կանոնադրութեան իսկ վերաբերմամբ:

Հայոց պատրիարքարանում նրա հրատարակման առաջին օրը Կանոնադրութեան ներկայ հակառակորդներից գլխաւորները նպատակայարմար էին համարում «Սահմանադրութիւն» անունը եւ հաւանութիւն տուին նրան իրենց ստորագրութեամբ. կոնստիտուցիայի մասին յիշատակութիւն անգամ չկար:

Այսպէս թէ այնպէս վարչական այս կանոնադրութիւնը, որպէս մի միջոց, որ պիտի պաշտպանէր ազգը յայտնի անձնաւորութիւնների ազդեցութիւնից եւ որպէս դարաւոր, ազգի համար աղէտաւոր փորձի արդիւնք, չէր կարող տալ վարչական հիմնարկութիւններին այլ ձեւ` քան ընտրովի պատգամաւորական ժողովի կերպարանք: Ըստ Կանոնադրութեան, պատգամաւորներն ընտրւում էին ազգի կողմից գաղտնի քուէարկութեամբ եւ պատգամաւորների ընդհանուր ժողովը ներկայացնում էր ազգը: Պատգամաւորական ընդհանուր ժողովն էր ընտրում քաղաքական եւ միւս քիչ թէ շատ նշանաւոր ժողովների անդամներին: Քաղաքական ժողովը Կ. Պոլսի պատրիարքի նախագահութեամբ, որպէս ազգային կենտրոնական ժողով, վարում էր ազգային բոլոր հիմնարկութիւնները` եկեղեցիները, դպրոցները, հիւանդանոցները եւ աստուածահաճոյ միւս ձեռնարկութիւնները: Նրան էր պատկանում նաեւ միւս երկրորդական ժողովների բարձր հսկողութիւնը:

Հոգեւոր գործերի վերաբերմամբ առաջնին համազօր միւս ժողովը, դարձեալ պատրիարքի նախագահութեամբ պարտաւորուած էր վարելու կրօնական գործերը: Այս ժողովները պատասխանատու էին ազգի առաջ` ի դէմս նրա պատգամաւորների: Միւս ժողովները — ուսումնական, տնտեսական եւ այլն, ուղղակի կախում ունէին կենտրոնական վարչութիւնից եւ չէին կարող ձեռնարկել կարեւոր որեւէ բան` առանց սրա թոյլտուութեան: Ազգը, որ վաղուց էր կամենում ունենալ այդպիսի մի Կանոնադրութիւն, լիովին բաւարարուած էր, եւ Կանոնադրութեան գրեթէ երկամեայ գոյութիւնը արդարացրեց նրա յոյսերը:

Իրերի այս վիճակը չէր կարող դուրեկան լինել մի քանի անձանց: Բայց նրանք չէին կորցնում գէթ քաղաքական ժողովի անդամ լինելու յոյսը, իսկ միւս կողմից, աչքի առաջ ունենալով իրենց սահմանափակ թիւը, չէին կարող որեւէ միջոցի դիմել հակառակելով ընդհանուր ձգտման: Մինչդեռ ազգը, որ բացառապէս վատթար վարչութիւնից ազատուելու համար էր սահմանել այդ կարգը, պատգամաւոր չընտրեց յիշեալ անձերին, որով ոչ միայն քաղաքական ժողովի անդամ լինելու միջոցից զրկուեցին սրանք, այլեւ վիրաւորուած զգացին իրենց` նկատելով ազգի ակնբախ արհամարհանքը եւ նոյնիսկ` ատելութիւնը:

Երկու տարուայ ընթացքում Կանոնադրութեան բնական յաջողութիւնը, սրա շնորհիւ ասպարէզից հեռացուած անձնաւորութիւնների ամենօրեայ դատապարտելի ներշնչումները վերջիվերջոյ կեղծ դրութեան մէջ դրին Դուռը` թէ՛ Կանոնադրութեան եւ թէ՛ հայ ազգի վերաբերմամբ: Բայց Կանոնադրութեան մէջ չկար որեւէ բան, որ կարող լինէր փոխել հայերի առ Դուռն ունեցած հպատակութիւնը, քանի որ այն վերաբերում էր միայն հայ ազգի ներքին ու կրօնական գործերին: Ուստի եւ Դուռն հնարաւորութիւն չունէր ձեռնարկելու սահմանուած կարգի բացայայտ ոչնչացմանը, որ իսկապէս անվնաս մի բան էր անգամ իր համար: Նա սպասում էր միայն մի առիթի, երբ որ կարելի կը դառնար` միջամտելու հայերի ներքին գործերին, ոչնչացնելու Կանոնադրութիւնը եւ հայկական բոլոր գործերը ձգելու նախնական այն քաոսի մէջ, երբ իր հարուստների ձեռքով թալանուած ու ճնշուած ազգը միջոց չէր ունենայ ոչ բարոյական, ոչ մտաւոր զարգացման:

Այս ծրագրի իրագործման առիթ դարձաւ անցեալ տարում մեռած Երուսաղէմի հայոց պատրիարքի տեղը հայոց նոր պատրիարք ընտրելու հարցը: Հայ ժողովուրդը պատրիարք էր ընտրում Թուրքիայի ողջ վանական հոգեւորականութեան միջից, բայց ահա Երուսաղէմի վանականներրը, Դռան ներշնչումով, խռովութիւն առաջացրին ազգի մէջ, պահանջելով, որ ապագայ պատրիարքն ընտրուի բացառապէս Երուսաղէմի միաբանների միջից:

Այո պահանջը հիմնում էին նրանք ինչ-որ մի կարծիքի բացարձակապէս վնասակար աւանդութեան վրայ, որին բռնադատօրէն ինչ-որ նշանակութիւն էին տալիս նրանք: Այդ աւանդութիւնը եկեղեցական մի կանոնադրութիւն չէ. այն սկիզբ չէ առնում որեւէ ժողովից, այլ Երուսաղէմի վանականների մի յօրինուածք է եւ իբր հաւանութիւն է գտել Էջմիածնի ծայրագոյն պատրիարք Կարապետ Ուլնեցու կողմից: Այդ աւանդութեան ծագման եւ հանգամանքների մասին խօսք կայ միայն XVIII դարի Երուսաղէմի վանականներից մէկի, Հաննայի, տարեգրութեան մէջ: Այդ տարեգրութիւնը հրատարակուել է Երուսաղէմի վանականների ձեռքով 1779 թուին. այդ հրատարակութեան մէջ նրանք աւելացրել են աւանդութեանը մի նզովք, որ չի եղել նոյնիսկ Հաննայի բուն ձեռագրում: Բացայայտ մի կեղծիք էր այս, որ չի կարելի արդարացնել ոչնչով:

Կ. Պոլսի հայոց նախկին Սարգիս պատրիարքը սկզբում, հաշուի առնելով ազգի ընդհանուր ցանկութիւնը եւ աչքի առաջ ունենալով Երուսաղէմի աւանդութեան խախուտ լինելու հանգամանքը, երկու արքեպիսկոպոսի ու կրօնական ժողովի հետ միասին սեփական ստորագրութեամբ ազդարարեց բարձրաբարբառ թէ` այդ աւանդութիւնը ուշադրութեան արժանի բան չէ եւ թէ` կարելի է պատրիարք ընտրել դրսեցիներից:

Այն ժամանակ վերոյիշեալ մի քանի անձերը, նկատելով, որ զինաթափ են լինում, գործ դրին ամէն տեսակի ջանքեր, Սարգիս պատրիարքին հակառակ համոզմունքի բերելու համար, եւ այդ նրանց յաջողուեց միանգամայն: Նրանք հրաւիրեցին պատրիարքի ուշադրութիւնը Դռան ունեցած շահագրգռութեան վրայ, այլեւ յայտնեցին, որ սպասւում է աւանդութեան վերահաստատումը ծայրագոյն պատրիարքի կողմից, որի մօտ այդ նպատակով յատուկ սուրհանդակ էր ուղարկուել Երուսաղէմի նոյն այն Իսահակ վարդապետը, որին վանականները կամենում էին պատրիարք ընտրել: Իսկ Սարգիս պատրիարքը, հակառակ կուսակցութեան կողմն անցնելով, պաշտօնապէս վաւերական յայտարարեց աւանդութիւնը եւ սկսեց քարոզել, թէ ապագայ պատրիարքը պէտք է ընտրուի բացառապէս Երուսաղէմի վանականների միջից:

Դուռը ակնբախ շատ ունէր պաշտպանելու աւանդութիւնը. լաւագոյն միջոցն էր այդ, որպէսզի թոյլ չտրուի հայերին` պատրիարք ընտրելու Ռուսաստանում գտնուած հայ հոգեւորականութեան միջից: Որպէսզի կարողանար հարկադրել ազգին վաւերական ճանաչելու աւանդութիւնը, նա կարողացաւ Մատթէոս կաթողիկոսի մերձաւորների օժանդակութեամբ հաւաստել տալ աւանդութիւնը: Յայտնի է բոլորին, թէ որպիսի զայրոյթով դիմաւորեց ազգը կաթողիկոսի թուղթը: Ազգն արգելեց նոյնիսկ թղթի ընթերցումը եկեղեցիներում, եւ երբ անհնազանդ հոգեւորականութիւնը, ազգի կամքին հակառակ, կամեցաւ կարդալ թուղթը, ժողովուրդը աղմուկ բարձրացրեց եկեղեցում. քահանային բռնեցին, կաթողիկոսի թուղթը պատառ-պատառ արին եւ ծայր առաւ արիւնահեղ մի կռիւ ժողովրդի եւ վերոյիշեալ անձերի վարձած հրդեհաշէջների ու բեռնակիրների միջեւ:

Անկեղծօրէն ցաւալի է, որ Էջմիածնի ծայրագոյն պատրիարքը, կամենալով վարձահատոյց լինել նրանց, ովքեր որ կաթողիկոս էին ընտրել իրեն, աչքաթող արեց ազգի եւ ռուս կառավարութեան ընդհանուր շահը. նա պէտք է իմանար, որ Երուսաղէմի վանքը պատկանում է բովանդակ հայ ազգին եւ ոչ թէ միայն թուրքահայերին եւ կամ որ աւելի վատ է — Երուսաղէմի ինչ-որ երեսուն վանականներին:

Սրա հետ մէկտեղ հարկաւոր է առանձին ուշադրութիւն դարձնել այն հանգամանքի վրայ, որ յիշուած աւանդութիւնը, անգամ եթէ այդպիսին գոյութիւն է ունեցել, այնուամենայնիւ երբեք ճշտութեամբ չի գործադրուել: Կան բազմաթիւ օրինակներ, որոնք ցոյց են տալիս, թէ Երուսաղէմի պատրիարքներն ընտրւում էին Երուսաղէմի վանականութիւնից դուրս: Դրա առաջին օրինակը Յակոբ Նալեան պատրիարքն է, որ ընտրութեամբ կոչուեց այդ պաշտօնին աւանդութեան սկզբնաւորութիւնից 15 տարի յետոյ:

Տեղի ունեցած անկարգութիւնների հետեւանքով Դուռը փութաց կարգադրելու Սարգիս պատրիարքին` ժողով հրաւիրել, բայց ոչ թէ Կանոնադրութեան կէտերի, կամ 12 տարի առաջ տրուած ֆիրմանի հիման վրայ, այլ ըստ իր` պատրիարքի բարեհայեցողութեան, եւ անյապաղ սկսել Երուսաղէմի պատրիարքի ընտրութիւնը: Հէնց որ լուր տարածուեց այդ կարգադրութեան մասին, գազազած ժողովուրդը խռներամ դիմեց պատրիարքարան, շրջապատեց այն, եւ, չնայած զօրքի դիմադրութեանը, ցրեց այն ժողովը, որ ընտրութիւն էր կատարում Սարգիս պատրիարքի նախագահութեամբ: Չբաւականանալով սրանով եւ գտնելով, որ Սարգիս պատրիարքի երկդիմի վարքագիծն այս խնդրում արժանի չէ նրա կոչմանը` հայ ժողովուրդը պահանջում է նրա հրաժարականը: Պատրիարքը չէր համաձայնւում: Այն ժամանակ ժողովուրդը դիմեց դէպի Դուռը եւ այնտեղ պնդեց դարձեալ իր պահանջի վրայ: Նախկին մեծ վէզիր Ալի փաշան խոստացաւ բաւարարել ժողովրդի պահանջը եւ միաժամանակ գործ դնել բոլոր միջոցները` իբր թէ հայկական գործերը կարգի բերելու համար: Հետեւանքը եղաւ այն, որ իր անձնական հայեցողութեամբ կազմեն յատուկ յանձնաժողով Հայկական Կանոնադրութիւնը վերաքննելու համար: Ալի փաշայի ասելով, վերաքննութիւնը պէտք է սահմանափակուէր ուղղումներ մտցնելու այն յօդուածների մէջ, որոնք հակառակ կ'երեւային թուրք կառավարութեան ընդհանուր ոգուն:

Ինքնըստինքեան հասկանալի է, որ նա յանձնաժողովին գաղտնի ցուցում տուեց` զանազան յապաւումներով ու յաւելումերով փոփոխելու ըստ կարելոյն Կանոնադրութիւնը եւ ի վերջոյ մուծելու նրա մէջ այնպիսի բաներ, որոնց դէմ վերջին դէպքերի ընթացքում շարունակում էր բողոքել ազգը:

Այս կարծիքը հաւաստւում է նաեւ նրանով, որ յանձնաժողովը, հաւատարիմ մնալով Դռան ցուցումներին, գրեթէ լիովին ոչնչացրեց Կանոնադրութեան էական մասերը, այնպէս որ իր ներկայ կերպարանքով Կանոնադրութիւնը ոչ միայն ետ է վերցնում Խաթթի-Հիւմայունով շնորհուած իրաւունքները, այլեւ այն իրաւունքները, որ վայելում էին հայերը նախքան այդ մանիֆէստը: Յանձնաժողովը աւարտել է հիմա իր նիստերը, եւ նրա կազմած նոր Կանոնադրութիւնը թարգմանւում է թուրքերէն` հաստատման նպատակով Դռան ներկայացնելու համար:

Հետեւեալ կէտերը կարող են մերկացնել յանձնաժողովի վարքագիծը:

1. Կենտրոնական քաղաքական ժողովը վաղուց ի վեր բաղկանում էր քսան անդամից, մի բան, որ ոչ միայն սահմանուած էր Կանոնադրութեամբ, այլեւ հաստատուած Դռան կողմից, ինչպէս այդ տեղի ունեցաւ նաեւ վերջին անգամ, երբ Կանոնադրութեան հիման վրայ քաղաքական ժողովի անդամների ընտրութիւն կայացաւ: Այժմ, ըստ նոր Կանոնադրութեան, նոյն ժողովը պէտք է բաղկանայ տասներկու անդամից, որոնցից եօթը որպէս մեծամասնութիւն կարող են բաց անել նիստերը եւ չորսի համաձայնութեան դէպքում վճռել հարցերը:

2. Նախ քան Կանոնադրութիւնը եւ Կանոնադրութիւնից յետոյ, հայ ժողովուրդը Դռնից անկախ, ընտրում է Կ. Պոլսի պատրիարք, բայց հիմա, ըստ նոր կանոնադրութեան, կենտրոնական քաղաքական ժողովը պարտաւորւում է ուղարկել Դռանը բոլոր եպիսկոպոսների ցուցակը, եւ Դուռը, նշելով դրանց մէջ քաղաքականապէս կասկածելի անձնաւորութիւններին, ուղղակի հանում է նրանց ընտրելի եպիսկոպոսների ցուցակից: Պատրիարք ընտրուելու իրաւունքից զրկող խիստ կասկածանքի տեղիք են տալիս նրանք, ովքեր որ յարում են Ռուսաստանի կողմը: Այս մասին պարզ խօսում են Դռան պաշտօնեաները, ինչպէս նաեւ Երուսաղէմի վանականները: Այդպիսի կասկածանքի տակ են արդէն Գէորգը (Կ. Պոլսի նախկին պատրիարքը, որը Բրուսսայումն է հիմա) եւ Արիստակէսը (Ադրիանապոլսում). մինչդեռ հայ ազգը ներկայիս հազիւ թէ ուրիշ թեկնածուներ ունենայ, որոնք որ արժանի լինէին այդ կոչումին:

Եւ 3. Հայ ազգը պարտաւորեցւում է Երուսաղէմի պատրիարք ընտրել բացառապէս Երուսաղէմի վանականների միջից: Ընտրութեան այս եղանակը տարածուելու է նաեւ բոլոր հայ վանքերի վրայ, վանահայրերի ընտրութեան ժամանակ, մի բան, որ չէր եղել երբեք:

Կան նաեւ բազմաթիւ այդպիսի որոշումներ, որոնց հազիւ թէ ընդունի ազգը, այսպէս թէ այնպէս ընդհանուր կարծիքը ուղղուած է դրանց դէմ, եւ մտքերի ընթացքը խոստանում է նոր արհաւիրք: Յամենայն դէպս, եթէ հայերը ստիպուած լինեն զրկուելու իրենց առաջին կանոնադրութիւնից, ապա ազգի նշանաւոր մասը անցնելու է կաթոլիկութեան եւ բողոքականութեան, որպէսզի անջատուելով լուսաւորչական պատրիարքութիւնից, ազատուի վերը յիշուած անձերի ձեռքից (որոնք հակուած են կաթոլիկութեան կողմը) եւ միաժամանակ յարելու նրանց, որոնց հովանաւորում են Ֆրանսիան եւ Անգլիան: Հայ-կաթոլիկ հովուապետ Հասունեանը, որը յայտնի է բուլղարական գործերում ունեցած իր միջամտութեամբ, վաղուց ի վեր դաւեր է լարում գաւառներում, խոստանալով հայերին ֆրանսիական կառավարութեան զօրեղ հովանաւորութիւնը. նուազ եռանդով չեն գործում նաեւ ամերիկեան միսիոներները:

Այս օրերին Կեսարիայից տեղեկութիւն ստացուեց, թէ 300 ընտանիք կաթոլիկութիւն են ընդունում: Նրանց այստեղի համերկրացիները կարողացան ետ պահել նրանց այդ քայլից` մինչեւ Կանոնադրութեան խնդրի աւարտումը:

Հայ ազգը, զուրկ արտաքին ամէն մի պաշտպանութիւնից, ենթարկուած Դռան կամայականութեանը, փոքր առ փոքր կ՚անցնի (եւ արդէն անցնում է, մասամբ կաթոլիկութեան, մասամբ` բողոքականութեան եւ դրա հետ մէկտեղ կը տարածուի Ֆրանսիայի եւ Անգլիայի բարոյական ազդեցութիւնը Թուրքիայում: Մինչդեռ հայերը ամբողջ Թուրքիայում տրամադրուած են Ռուսաստանի օգտին, եւ եթէ ռուս կառավարութեան կողմից ցոյց տրուի նրանց թէկուզեւ ամենափոքր օգնութիւնը, այն ժամանակ ֆրանսիական եւ անգլիական կառավարութիւնները կը զրկուեն նրանց վրայ ներգործելու հնարաւորութիւնից, հետեւաբար եւ կանգ կ՚առնի նրանց կրօնի եւ ազդեցութեան պրոպագանդը:

Ինչ վերաբերում է Երուսաղէմի հարցին, Դուռը ոչ միայն խախտում է Խաթթի-Հիւմայունը, այլեւ մասնատում հայ հոգեւորականութեան միասնութիւնը: Նա զրկում է Ռուսաստանում գտնուած հայ եպիսկոպոսներին Երուսաղէմի պատրիարք ընտրուելու իրաւունքից եւ յատկացնում Երուսաղէմի հայ վանքը միայն թուրքահայերին, իսկ վերջիններից` միայն տեղի վանականներին: Բայց Երուսաղէմի հայ վանքը բովանդակ հայ ազգի սեփականութիւնն է, որտեղ էլ նա չգտնուի, ճիշտ նոյն հիմքերով ու իրաւունքներով, ինչպէս եւ Էջմիածնի վանքը. եւ քանի որ Ռուսաստանում գտնւում է կէս միլիոն հայ, ապա ուրեմն Թուրքիան իր որոշումով խախտում է նրանց անհերքելի իրաւունքը:

Ի լրումն ամենայնի, — եթէ անյարմար է պահանջել, որ Ռուսաստանի հայերը մասնակցութիւն ունենան Երուսաղէմի պատրիարքի ընտրութեան, ինչպէս որ Թուրքիայի հայերն են մասնակցում Էջմիածնի ծայրագոյն պատրիարքի ընտրութեանը, ապա տեղին չէ՞ այժմեանից իսկ միջոցներ ձեռք առնել` ոչնչացնելու Երուսաղէմի պատրիարքութիւնը: Այդ դէպքում մեր եպիսկոպոսների առաջ կը բացուի ճանապարհ դէպի Թուրքիայ: Ուղղակի կախում ունենալով ռուս կառավարութիւնից եւ գտնուելով սրա հովանաւորութեան տակ, նրանք կարող են օգտակար գործիք լինել. Ռուսաստանի բարոյական ազդեցութիւնը` Թուրքիայում տարածելու եւ հայ ազգը թուրք փաշաների կամայականութիւնից ազատելու համար:

 

Կ. Պոլիս,

22 դեկտեմբերի 1861 թ.

3 յունուարի 1862 թ.