Կայսերական յաղթերգութիւն

ԶԱՏԻԿ

Ծաղկազարդէն ետքը, մեր զանգակը շատախօս կը դառնայ, գինով բերնի մը պէս իրկուն–առտու երկայն–երկայն պոռալով։

Գեղէն դուրս, բանուորները, ծնօտնին տուած բակին կոթին, կը նային զուարթ, ժամուն դին, որուն բարի զանգակատունը, սո՛ւր կը ցցուի տուներուն մշուշաւոր դալկութեանը վերեւ, կարծես անոնց թանձրացեալ երգը ըլլար, միջոցն ի վեր։

Աւադ շաբաթը ժամուն շաբաթն է ու մեր կիներն ու աղջիկները փոխն ի փոխ, պարտէզներէն կամ ժամէն քաշուած՝ կը քալեն տօնական երջանկութեամբ մը, որ մինչեւ իսկ մեծերուն վրայ կը յամառի յայտնուելու։

* * *

Բայց ձեզի պատահա՞ծ է, կէս լուսնկայի մը տակ, որ փողոցներուն մէջտեղը կ՚իյնայ տժգոյն ժապաւէնի մը նման, քալել խումբով, քալել անաղմուկ, կողքիդ ունենալով մանրիկ աղջիկներ կամ ոտքերը կապուած պառաւ մը, դէպի ժամը, արշալոյսէն շատ առաջ։

Այն ատեն է, որ կոչնակին վաղազարթ երգին հետ գերեզմաններուն մէջ քարերը թուղթի կտորուանքներու պէս կը ծալուին իրենք իրենց վրայ ու մեռելները ականջ կու տան մեծ կոչին, որ կ՚ուշանայ, կ՚ուշանայ։

Մենք եկեղեցի կերթանք, գերեզմանին հեռաւոր մեռելներուն տուած մեր միտքը։

Ու տուները կը պարպուին։ Մեծ լռութեան մէջ դուռները մութը կը հարեն կամաց, հեծկլտանքի մը մէջ դառնալով իրենց ծխնիներուն վրայ ու փողոցէն կ՚առաջանայ խումբը ժամուորներուն։

Տարիին մէջ երկուք չի կրնար ըլլալ Զատկին առջի առտուն։ Տարիին մէջ ժամը չի յիշեր այնքան լոյս ու կրակ, խունկ ու աղօթք, որքան այդ առտուն։

* * *

Զատիկը գիւղէն դուրս է մանաւանդ։

Բոլոր բլուրներուն վրայ կանանչը կը խաղայ, թարմ, աղուոր, ա՛յնքան՝ որ չես կշտանար նայելէն։ Անտառներէն ներս, ծառերուն պտուկները կը թեւաւորին, փախչելու պատրաստ մեղուներու նման ու անոնց ոտքին առջի ծաղիկները կը սպասեն անթարթ՝ չեկող ձեռքերուն։

Ու խայտա՜լը բոլոր ջուրերուն։ Ու պոռա՜լը բոլոր առուներուն, լեռներու կողերէն, փրփուրով ու երգով, կոտրտուած ձիւնի մը պէս կախուելով ձորերէն վար։ Ու զուարթութի՜ւնը, պճլտի՜ւնը կանգուն ու ծալուած բոլոր աղբիւրներուն։

Մեր Զատիկը մեր գարունն է, հարուստ, տաքուկ պատսպարուած անկիւնի գարուն մը, որ կը վախնայ շատ բարձրերը թափառելէ, ձիւներուն անաղարտ գարգմանակին մօտիկ։ Բայց անիկա սիրող աղջկան մը պէս անուշ է գեղէն վար, դէպի լիճը տանող ճերմակ ճամբաներու երկայնքին, ուր, իր գոյներուն ու հոտերուն բոլոր բաշխումներովը աւարտած, բարի արեւին հետ կը փռուի, մինակ, սպասելով աղջիկներուն կամ գառներուն։

Ու մեր գարունը գինովցնող համեր ունի մեր ձիթենիի պարտէզներէն ներս, որոնք դեղէն կը սկսին բլուրէ բլուր, իրենց խաղալ թաւալումովը դաշտ իջնալու։

Զատիկը լիճինն է, մա՛նաւանդ՝ որ իր մոխրագոյն երեսէն կը վանէ ձմեռուան բոլոր տրտմութիւնները ու կը կապուտնայ, կը կապուտնայ, ա՛յնքան՝ որ տղաքը կը խենթանան անոր նայելով ու նայելով։

* * *

Մեր Զատիկը մեր աղջիկներունն է։,

Անոնք ժամէն ետքը, իրենց կռնակը անցուցած ինչ որ ունին նոր ու թանկ իրենց սնտուկներուն մէջ՝ կը շտկին կալերը։

Թո՜ղ դառնայ անոնց խատուտիկ պարը, անոնց չյոգնող պարը կալին վրայ։ Ու թող տղաքը, վերէն, բռնկած ու թեւաւոր՝ դառնան իրենց աչքերովը անոնց մեծ պարին հետ։

Մեծ օրն է տարիին ու արգելքով քաղցրացած այդ տարտամ ողջագուրումը նայուածքներուն, միջոցին վրայով, կը բաւէ անոնց լման տարուան մը համար։

* * *

Աւանդութիւնը կը լռէ այդ օրուան համար։ Յայտնի, անստուեր օրն է ան։ Բոլոր սուրբերը ու բոլոր ոգիները կը ծալեն ձեռքերնին, դիտելու համար երկինքներուն անբաւութիւնը խորէն, յարուցեալին փառքը դամբաններէն դուրս։

Ու օրը ծանր Կիրակի է։ Գեղացին միշտ վախցած է զայն աւրելու։

* * *

Օրը Կիրակի է նոյնիսկ քոքուրներուն, որոնք կը ձգեն անտառէն ներս, իրենց նոր կամաւորած անձաւները, ու տրտմութեամբ կ՚իջնան գեղը շրջանակող բլուրներուն ամէնէն ցածին։ Այդ զիջողութիւնը, որ ժամուն չէ, կը բերէ զանոնք տղոց հաւաքատեղիէն բաւական վեր։

Ու անոնք կարօտով, գրեթէ լալով կը կախեն իրենց նայուածքին թելերը դարձող աղջիկներուն, անբարբառ, միասնական լարումով մը։ Ու անոնց ծեր տղու սիրտէն ինչե՜ր, ինչե՜ր կը փրթին։

Մեր Զատի՜կը։

Արցունքով կու գամ ես քեզի, ո՜վ իմ գեղիս աննման, անուշիկ տաղաւարը։

Դուն հիմա չունիս քու մեծ աւետաւորդ, շատախօս զանգակը, որ ով գիտէ ո՛ր օտար աշխարհին մէջ, ո՛ր ամբարիշտ մատներուն մղումովը՝ քանի՜-քանի՜ մահերուն արիւնովը կը տքայ շղթայուած։

Քեզի կը պակսին կակաչի պէս աղջիկները ու մանուշակէ նայուածքով հարսները։ Քեզի կը պակսին պարմանութիւնը պարողներուն ու մատղաշ հունձքը մեր երիտասարդներուն, անլուր ափունքներուն վրայ իրենց մեծ քունովը անշարժացած։

Ու, մա՛նաւանդ՝ քեզի կը պակսի քու եկեղեցիդ, քու մեծ, ոսկիով թաթխուած եկեղեցիդ, ուր կը մտնէիր, արշալոյսէն առաջ, ստուերի մը պէս մերկ ու մինակ եւ ուր հազար ու հազար կանթեղներուն բռնկած աչքերը, հազար-հազար մոմերուն աղերսարկու լեզուները կը հիւսէին քու փառքդ, քու շքեղութիւնդ ու անհաւասարելի վայելչութիւնդ։

Քեզի կը պակսին խորաններուդ երկիւղած սրբութիւնը, որ լոյսերուն թելին վրայէն, համբոյրի մը պէս կու գար իյնալու աղօթող քու զաւակներուդ հոգիէն ներս ու կը բանար հոն զրկանքի, տառապանքի ակերուն դէմ մեծ յոյսին չմեռնող աղբիւրը։

Ու քու տաճարդ հիմա չունի իր տէրտէրը, ու քու գանձարանդ հիմա մերկացած է իր պատերը հիւսող քարերէն անգամ։

Դուն, հիմա աղքատ մե՜ր Զատիկը։

Դուն տխուր ես դարձեալ, գեղէն ալ դուրս, ուր բլուրներուն վրայէն ծառերը կտրատուեցան իրենց ճիւղերէն եւ իրենց չոր կմախքները կը շարեն, մեծ մեռելներու նման, իրարու ետեւէ։

Դուն կու լաս, մա՛նաւանդ՝ երբ ոտք կը նետես մեր պարտէզներէն ներս, մեր ձիթենիի մշտական հարսնութեամբը նշանաւոր պարտէզներէն։

Դուն կու լաս անոնց դիակներուն վրայ, անիմանալի վայրագութեամբ մը ինկած հոդ, յաւէտ բարբարոս ձեռքերէ։

Ու դուն, շքեղ ու լայն ու բարի տուներուն տեղ, ուրկէ ներս օրհնութեամբ, առատութեամբ, զաւկով ու թոռներով, գառներով եւ ուլերով կը մտնէիր, հիմա կը գտնես փակուած ու խանձուած պատերուն սուգը միայն, որ օր օրի կը կքի դէպի գետին, թաղելու համար իր մոխիրին տակ կեանքի այն մեծ հնոցը, որ մեր գիւղը եղաւ։

* * *

Մեր Զատի՜կը։

Ես քեզ պիտի ուզէի, անծանօթ հորիզոնի մը տակ, հոյակապ լերան մը կոնաձեւ ստուերին մէջ, այլապէս նոր ու խռովիչ հովին տակ մեր երեք գոյներուն։

Ես քեզ պիտի ուզէի նորէն գիւղի մը կուշտին, աղբիւրի մը բերնին, ջուրի մը ափին, հին եկեղեցիի մը անցեալին ծոցը, ուր մեր նախնիքներուն աւաչներէն բառի քուղեր կախ կը մնան առիքներէն։

Ես քեզ ուզէի պիտի, մեր վիրաւոր, կրկնապէս կարմիր Զատի՜կը, քեզ նորէն, այն երկրին մէջ, որուն երազը պատնուեցան միլիոնները մեր ցեղին զաւակներուն, նոր Յարութեան քու հսկայ շեփերովդ։

Ու դուն պոռայիր, պոռայիր բոլոր հորիզոններուն մեծ աւետիսը մեր նոր Արքայութեան։

Ու այն ատեն, Ովսաննա՜ քեզի, ի մեռելոց Յարուցելոյն ։