ՄՆԱՑՈՐԴԱՑ

 

III

 

Ա

 

Կռիւը, շատ աւելի լուրջ, արթննար պիտի նորէն, բայց գիշերը։ Այս անգամ հերթը եկած էր տան ծառային, – իրաւատէրը շատ մը ածականներու, «մուրացկան», «բերանն անօթի հոտող» եւ դեռ ուրիշ նկարէն վերադիրներու, ինչպէս պարտ էին որակուիլ հարուստներուն կողմէ բոլոր անոնք, որոնք հացի մը գնով, ստիպուած եղան իրենց բազուկները ուրիշին ծախելու։

 

Անոր ցերեկն ալ նուազ տագնապուն չէր անցած գլխուն վրայէն։ Ի՛նչ որ տարտամօրէն նախապատրաստուած էր նախորդ շաբթուն, [1] Աղուորին ծոցէն ու Նալպանտենց բնակարանին անտեսանելի քարայրներէն, ու ինչ որ անցնող գիշերը հերկած, խառնշտկած էր անոր մէջ իբր երիտասարդութիւն, արութիւն, արիւն, պահեստ ու կնիք, այսինքն՝ մեր հոգեկան շէնքը իր կործանումէն քիչ առաջ, այսինքն՝ մարդերը այս կամ այն հունին քշող յուզումներուն ու կիրքերուն ահաւոր բերաններէն ինչ որ կրնար հեղուիլ դուրս, թանձրանալ առանց մարմինը լքելու, ինչպէս չշոգիացող խոնաւութիւն մը մեր մորթին վրայ, ըրած էին անոր ժամերը կէսօրէն ետքը մռայլ, կայծակուած ու անլուր, քան նոյնիսկ ա՛լ պրիսմակուած առաջին օրը անոր ծոցին, բանաստեղծ մը պիտի ըսէր՝ արշալոյսին։ Ինչո՞ւ երբեմն մենք ոչինչ կը զգանք մեր շրջապատէն։ Բայց երբեմն, շատ հեռուներէն բաներ մը կը դպին մեր մէջ անտես զգայարանքներու։ Նորութի՛ւն։ Ամբողջ օրը, ինքնաբերաբար, անոր ափը շոյած էր դաշոյնին գլուխը։ Նո՞ր կենդանի՝ դաշտի սա տիրացուէն։ Նորութի՜ւն։ Անոր մէջ վտանգին հեղումը ու անկէ չվախնալու խենթութիւնը։ Ճամբա՛ն, որ կը դառնայ արգանդին շուրջը։ Բայց զայն բացողը կրակն է այս անգամ։

 

Մռայլ ու խուլ նախազգացումներով հերկուած, որոնք չես գիտեր` ուրկէ՛ կը փրթէին, բայց որոնք զինքը կ՚ընէին ամպամած երկինքին պէս, խաւ-խաւ սեւցնելով, կորսնցնելու չափ հիմնական մոյնքը իր հոգիին, ամչնալով լսել իր սիրտը, որ լեզու ելած կը հարուածէր զինքը, ուշացած ըլլալուն, վախնալով նոյն այդ տունէն, ուր կը կենար հիմա իր հոգին մարմինէն առաջ, շատ առաջ քաշուած աքցանի մը ժանիքովը դէպի խաղաղ պատկերը գեղին դէմօք, արեւայեղց ու տրոփուն կիներուն համովը՝ անիկա դարձաւ տուն, գրգռուած, պղտորած նոյնիսկ միսերէն։ Անոր դէմքէն փախած էր արիւնը։ Մութ, [2] կարծր բան մը բռներ էր անոր յօնքերուն արձակ բարութիւնը, ու կալը՝ անոր երեսին։ Սե՞ւ, դեղնա՞ծ, ժանգո՞տ։ Ասոնք ածականներ են միայն ու դուրսէն դրուած բաներու նման չեն ընդգրկեր պատկերը։ Ժա՛նտ, դեղնախառն բան մը կը ծաւալէր նոյնիսկ մարմինին զգեստուած մասերէն։ Չարագուշակ կիտումով մը ան նկատեց դրան փեղկը, որ կը մնար կիսաբաց։ Այդ իսկ հաստատումը բաւ էր, որպէսզի անոր մէջ ձեւաւորուող, բայց չամբողջացող զգայութիւններ – այսինքն՝ չէզոք օտարին համար կարծես հնարուած զգալու եւ ըլլալու ձեւերը – չքանային ու անիկա, իր իսկ տարրին մէջ, վերադառնար իր ինքնութեան։ Մութին՝ աւելորդ է դիմակը, բայց լոյսի՞ն։ Վտանգի, ուրախութեան, խորունկ սուգի ընթացքին այս փոփոխութիւնը գերազանց է մեր միջոցներէն, դիմակներէն եւ կը նուաճէ։ Նալպանտենց Սերոբին տունը, պոռացող հակադրութեան մէջ ըլլալու համար տիրող օրէնքին, որ Իսրայէլին դուռները գիշեր-ցերեկ կը մոռնար գոցել, երբեք բաց դուռ չէր ներեր։ Ասիկա ա՛լ [3] ընդունուած ճշմարտութիւն մըն էր, որ գեղին լեզուին էր իջած եւ առակի վերածուած, որակելու համար սա կամ նա դրացիին (բարեկեցիկ մարդ՝ կը հասկնար բառին տակ գեղացին) զգոյշ քսակները, որոնց կապը դիւրին չի քակուիր։ Կծծի, գիշատիչ, գայլի նման իր իսկ տեսակը հարուածող գերդաստանին ընտանեկան ժառանգութիւնն էր, գուցէ արիւնէն չարափոխուած, ա՛ն արիւնէն, որ հաճի Արթինին երակներէն, պոռթկալու չափ առատ, հետզհետէ իջեր էր իր հուրքէն եւ ճարպի վերածուած անոր վերջին շառաւիղին վրայ։ Ու դուռը հնազանդ էր, ըսես, այդ կոչումին ցուցմունքին։ Գոց էին անոր փեղկերը տարիին բոլոր օրերը։ Գեղին մէջ սա զարտուղութիւնն է, հրէշայնութիւնը։ Բայց ուրիշ չէր հաճի Աննան։ Միափեղկ կը բացուէր ան գործի ատեն։ Տան ծառան պարտաւոր էր ձիուն բեռները քակել դուռին առաջ, կողովները շարքով փոխադրել բակ։ Գեղացին ա՛լ չէր հարցներ այս տարօրինակութեան պատճառը եւ կ՚ենթադրէր հին, յիմար սարսափ մը շեմը բեռնով անցնող կենդանիէն։ Միշտ այդ աշխատանքին ատեն, պառաւը իր մարմնովը պիտի ծածկէր բացուածքին ալ կէսը դուրսի աչքերէն։ Բնազդական այս շարժումները նկարագիր տուած էին դուռին, ա՛յնքան՝ որ օտարները պարտաւոր էին ուռնակը հարուածել ընդհատ-ընդհատ, երեք հեղ։ Այլապէս դուռը չէր բացուեր։

 

Հրեց դուռը ետին [4]  եւ քալեց, ետեւէն՝ ձին։ Բակը՝ լուռ։ Սուտ։ Մուրով եղծուած, քիթ կճող ու էգ բանով մը հոտաւոր։ Խոնաւութեան, աղին մէջ կէս մը աւրուած փայտի փտո՛ւկ մը՝ օդին մէջ, բորբոսի թեւով կրկին դիմաւորեց անոր ռունգերը։ Առանց կնիկի մը պատկերին մեզի այցելող հոտերը դժուար կը հանդուրժենք։ Աչքը կիներէն հոտ միայն կրնայ որսալ։ Ու երկու տարուան մէջ անիկա ամէն օր կատոզ ներուն այդ շունչը առաւ, ստերջ շո՛ւնչ, առանց Աղուորէն արգասաւորուած ըլլալու։ Ազատ օդէն դէպի տունին սա ապականուած, նեղ, հարստութեան մէջ վիրաւորիչ մթնոլորտը [5] անցք մը կապուած է յաճախ այս կարգի տհաճ զգայութիւններու։ Ճիշդ է, որ կը պատահի երբեմն հակառակն ալ։ Հոտերը յիշողութեան հաւատարմագոյն զինուորները եղան։ Սուզուեցէք ձեզմէ ներս, պիտի ճիգ թափէք, մինչդեռ հոտի մը թեւը բաւ է ձեզ լիաթաւալ, ձեր չուզելովն իսկ տանելու պահին, որուն կապուած եղաւ անիկա։ Սողոմին համար, բորբոսի, կծուի, աղի եւ պտուղի, քիչ մը թրիքի, շատ մը ճենճի ու չոր խոզակի համախառն արտաբուրումը իր շուքին պէս կը հետեւէր մինչեւ գեղին բացերը։ Ու անոր կապուած՝ քրտինքը հաճի Աննային։ Փնտռեց ականջներովը։ Ոչ ո՛ք։ Յիշեց, որ պառաւը պառկած էր գիշերուընէ։ Ամբողջ ցերեկը անիկա խորհած իսկ չէր անոր հիւանդութեան` զայն ընդունելով գեղեցիկ սուտ մը, ճարտար խաղարկութեամբ մը նետուած է՛ն տագնապոտ վայրկեանին։ Կիսաբաց՝ դարձեալ դո՛ւռը՝ օճախով սենեակին։ Դանդաղեցուց ձին, ձայն մը, ուրուաձեւ մը, շարժում մը մուրացողի շուարուն ու խեղճ կերպարանքովը։ Չէր ալ հարցներ ինքնիրեն, թէ ո՛րն էր փնտռուածը։ - Աղուո՞րը, թէ Սերոբը։ Հազաց ու աճապարեց ախոռ։ Տենդագին՝ կենդանին կապեց մսուրքին եւ շունչը հազիւ առաւ դուրս։ Շաբաթէն աւելի կար, որ անոր ոտքերը մոռցած էին խուցին ճամբան։ Համարձակ, իբր թէ ինքն ըլլար տէրը տունին, մտաւ անիկա պառաւին սենեակը, կրակի մէջ մտնողի մը նման, աչքերը վարագուրած։ Բացի պատուհանի քառանկիւն լոյսէն, քիչ բա՛ն, որ զատուէր մութին մարմինէն։ Ո՞վ ըսաւ, որ վառէր փոքր կանթեղը։ Բայց դողդոջ իրականութիւնը անով շինուեցաւ նորէն։ Անկողին։ Մէջը՝ հաճի Աննան։ Ու անգոյն, որովհետեւ գէշ լուսաւորուած յատակէն կը զատուէր պառաւին դէմքը, դալուկ ըլլալով բարի, գրեթէ սուրբի մը գլուխէն փրցուած ու դրուած բարձին։ Միօրինակ, մաղաղկուն տքուկ մըն էր հիմա այդ նշանաւոր բերանը։ Չորս դին լքում, բեկում, անվարագոյր եւ բիրտ, որոնք կարծես փոշին ըլլային տանը տագնապին եւ մաշուէին, աղօտ ուրուացումին մէջը ձէթին։ Բայց այս քայքայումին բուն իմաստը ինչո՞ւ չէր այցելեր երիտասարդին։ Մենք կը զգանք մեր ուզածը միայն։ Ու մեռել մը շրջապատող կիներուն մէջ իսկ սեռը կը սիրենք։ Սողոմին համար այդ տունը ուրիշ առանցք մը չունէր։ Աչքովը մտիկ ըրաւ վերնայարկը։ Ոչ մէկ շշուկ։ Երբեմն հոգի մը, առանց յայտնուելու, կը յուզէ տան մը ոլորտը ու կան ատիկա զգացողներ։ Պարապ սենեակ մը եւ քիչ առաջ լքուած մը կը տարբերին իրարմէ։ Անիկա գիտէր, թէ օրուան այս ժամուն աղա Սերոբը չէր կրնար պակսիլ իր յարկէն։ Ո՞ւր՝ սակայն ։ Յետոյ զգաց, որ սուտ էր իր մտածումը։ Անիկա խռովեցաւ։ Հակառակ իր ամօթին, իրմէն վեր ուժ մը, ծեծելէն, հրմշտկելէն փաչատեց իր բերանը հարցնելու պառաւին.

 

-- Ո՞ւր է Աղուորը։

 

Պառաւը շտկուած էր անկողինին մէջ` կռնակը տեղաւորելով բարձերուն։ Հողէ կանթեղէն, ձէթը իր սեւախառն լեզուովը կը ծծէր մութը, միակերպ ու առանց վէտի, ստուերոտ իր այլուրութենէն չկրնալով հանել սենեակին սա սգահեղձ կոխքը։ Մեր սենեակները մեր հոգիին խորանարդներուն կը նմանին ու փոփոխական են։ Նայեցաւ հաճի Աննան պիշ, վիզը կոտրած։ Յետոյ թօթուեց գլուխը։ Ու պզտիկ լոյսը անոր այտերն ի վար ճճիի փշրանքի պէս բան մը եղաւ, տգեղ ու աղտոտ։ Մէկ օր բաւ է, որ մենք պարպուինք մենէ, ամէնէն շատ՝ այն ձեւին հանգոյցէն, կնիքէն, որուն մէջ պարուրուած քալեր էինք տարիներով։ Ցաւի մը ասեղը, քանի մը ժամուան մէջ, մենէ կը ծծէ արիւնին հետ, մեր հոգիին ալ գոյնը։ Ի՛նչ քիչ, ի՛նչ իջած կը թուէր ինք իրմէ՝ ամենազօր պառաւը։ Ցա՞ւը, դէպքե՞րը, որոնք անցեալ էին եւ անո՞նք, որոնք գալիք կը մնային, – ի՞նչն էր, որ առած-տարած էր վրայէն համը, հմայքը եւ ի՛նչ որ աս տունին խարիսխն ու փառքը կազմեր էր տարիներէ ի վեր։ Չպատասխանեց, բայց շրթները զօրաւոր դողի մը վրայ պրկուն, [6] ձեռքը առաւ բարձին տակէն լաթի կտոր մը, որ թաց կը թուէր եւ տարաւ աչքերուն։ Լացած՝ օրուան մէջ։ Հարկաւ։ Կու լար գիշերուան սկիզբին։

 

Հզօրին, հարուստին, նախանձուածին արցունքը, մահուան բեմէն դուրս, այսպէս փոքր ու մտերիմ մարզերու վրայ, սուտի պէս կու գայ մեզի։ Կ՚ընենք այս սխալ դատումը գուցէ մեկնելով ամբարիշտ այն դիմակէն, որ դրամին ցոլքը կը շինէ մեր երեսին։ Ոչ ոք պիտի հաւատար հաճի Աննային լալ կրնալուն։ Կէս դարու վրայ գուցէ հազիւ քանի մը հեղ արցունքէ անցած այդ աչքերը, կիսալոյսով հովանաւոր, հատիկ-հատիկ սկսան գլորել, [7] այտին նոր բացուած գիծերէն, ծեր ու մռայլ արցունքը [8], ա՛ն՝ որ կը դպի մեր սրտին, մուրացկաններու երեսէն, երբ իյնայ արեւին մէջ։ Փնտռեցէք պատճառը այդ յուզումին ձեր մէջը։ Ձայնի հանդէպ գերզգայուն տղան, որ իր իսկ եղանակին քաղցրութենէն կու լար յաճախ, տակաւին քանի մը տարի առաջ, ցնցուեցաւ իր խորագոյն ալքերէն, երբ այդ արցունքը վերածուեցաւ փոքր ու համաչափ հեծքի։ Տառապանքը, կ՚ըսեն, տարիք ունի եւ զուր չէ այս վերագրումը։ Կեանքի միջինին վրայ՝ հասարակաց է անիկա եւ կը տարուի պաշտօնական պարտքի մը պէս, որուն կը յարմարեցնենք մեր ժամն ու պայմանները։ Զուրկ է աղի եւ ճերմկած արիւնի այն համէն, որով յագեցած կը ներկայանայ անիկա կեանքի սկիզբին եւ վախճանին։ Զուրկ է գերյուզումէ եւ կը շփոթուի նոյնիսկ կարգ մը մեծակշիռ առաքինութեանց հետ, – բուխ սիրտ, ներող հոգի, կարեկցութիւն եւ ուրիշ բաներ դրէք դուք այս փակագիծին մէջ, որոնք դեռ չեն վերածուած քաղքենի կեղծիքին։ Պարապ տեղը չէ, որ հիները, որոնք կեանքին միջինը ճանչցան միայն, ըսել կ՚ուզեմ՝ հասուն մարդու զգացմանց ցուցադրումին ծառայեցուցին միտքը, անտես ըրին ծերն ու մանուկը ու զայն նետեցին հեքիաթին։ Անոնց արքաները երբ ծերանան, կոյր աչքերէ արիւն կը թորեն։ Բայց անոնց սիրավառ կիները լալու տեղ կ՚այրեն զիրենք։ Նոր քաղաքակրթութիւնը տկար է արցունքին հանդէպ, գուցէ անոր համար՝ վասնզի իր նաւը կը քալէ անոր ծովէն։ Տղոց ու ծերերուն մօտ ան զինաթափ կ՚ընէ մեզ։

 

Չհարցուց սակայն, թէ ինչո՞ւ կու լար։ Գիտէ՞ր, թէ գիտնալ կը կարծէր։ Բայց, առանց շատ բան ճանչնալու մեր աշխարհէն (երբեմն ի՜նչ խորունկ ու յարմար կը բանաձեւէ ժողովուրդը, իր փորձառութիւնները), միայն կնիկի մը արգաւանդ [9] ծոցէն անիկա սորված ըլլալու էր մարդերը արցունքին հրող մեծ ասեղները։ Նո՞ր էր, որ կը հաղորդուէր կեանքին խորագոյն խաւերուն։ Ի՛նք՝ որ ձայնին ճամբաներէն երկնցեր էր մինչեւ երկինքները։ Բայց ի՞նչ քիչ է լուսամուտը – ամէն տեսակէն – դէպի անդունդները։ Ու դուք գիտէք անունները անոնց։ Գերեզմանին մէջ իր արիւնէն փոս մը չունեցողը դեռ պարտաւոր է զգոյշ ըլլալու, այդ փորձառութիւններէն խօսելու։ Մայրը թաղե՞լը։ – Բայց քաղցր պարտականութիւն մըն է ատիկա, ու գաւիթը՝ մահուան խորհուրդին։ Կ՚ընենք ատիկա յուզուած մեր հաշւոյն, երբեք թաղուողին։ Հայրը թաղե՞լը [10] ։ – Ուրախութիւն մը եւ խնջոյք [11] մը, մարդոց շատին համար։ Չեմ գիտեր, թէ կա՞յ զաւակ մը, որ քսանէն ետքը աւելորդ ու բեռ չդատէ զինքը ծնողը։ Կեղծ են արցունքները, որոնք զաւկըներուն աչքերը կ՚աղուորցնեն եւ ուրիշ ոչինչ։ Մարդ կու լայ, երբ իր իսկ արիւնը կը թաղէ։ Մարդ կու լայ, երբ կինը կը ճանչնայ։ Ու այս ծանօթացումը տարբեր չի գծուիր մեր տեսողութեան, գերեզմանի մը փոսէ՜ն։ Ուրիշ բան է արդէն կինը։ Ու, երիտասարդութեան աղեղէն, կիները ճանչնալը դեռ բակը կը կազմէ այդ ցաւին։ Թող տարածուին աստիճանները աղեղին ու բացուին դուռները ցաւին, սենեակները ու սրահները, ուր պիտի պտտցնենք մեր թշուառագոյն կորանքները, սուգերը, պատրանքները։ Այն ատեն մարդ իրաւունք կու տայ ժողովուրդին իմաստութեան։ Ու դուք դեռ գեղն էք, այսինքն՝ տեղ մը, ուր ցաւին ակօսները բաղդատաբար քիչ են եւ հաստ։ Դրէք ձեր սիրտը քաղաքներու պողոտաներուն, քառուղիներուն։ Ո՛րը թուք մը, ո՛րը արգահատանք մը, ո՛րը ողորմութիւն մը հազիւ պիտի նետեն ձեր գանձանակին։ Ու պիտի լաք կնիկներէն աւելի…։ Կոտրեց ծունկը եւ նստաւ անկողինի կուշտին։ Ու որքան ալ տառապած ըլլանք մարդերուն եսասիրութենէն, հպարտութենէն, դրամէն եւ ուրիշ կողմերէն, կու գայ պահը, որ մեզ կը հաշտեցնէ նոյնիսկ ամբարշտութեան հետ։ Սուտ չեն կրօնները, երբ մեր կործանումը նախապայման կը նկատեն հոգեկան աճումին։ Գիտնալ [12] ու խաբուիլ, հասկնալ եւ անկարող ըլլալ, ապրիլ՝ բայց չհաւատալ՝ բառերուն մէջ գալէ առաջ ով գիտէ քանի՛ հազար սերունդներու արիւնին մէջ շանթերով սրսկուած իրողութիւններ եղան։ Մարդը թող պարծի այդ անանուն հերոսներու զոհողութեամբը, որոնք իրենք առին իրենց ջիղերուն վրայ ամբողջ թարախը մեր նեխումին։ Քաղաքակրթութիւնը փոշի եւ ներկ դրած է շարաւին վրայ։ Ու կայ գերութիւնը։ Թէեւ դալուկ հիմա, այլափոխուելու աստիճան հեռացած ծագումին կնիքէն։ Վրէժխնդրութիւնը, ուղեղային երեւոյթ, քիչերու շնորհուած առաքինութիւն մըն է։ Չարութի՞ւնը։ – Ապահովաբար հոմանիշ է հոգեկան ամայութեան։ Կամ գետին մըն է հոգիի յատակի, տատասկով պատուած, ուր բացառիկ պսակ է ծաղիկը, գուցէ հնարուած՝ պատմութեան կարգ մը բացառիկ դէմքեր փրկելու։ Այս վայրկեանին, հաճի Աննայէն հալածուած-չքացած էր ինչ որ Նալպանտենց տունին խորթութիւնը, վանող ցրտութիւնը կը կազմէր։ Նախնական մարդոց մօտ բոլոր այս թափանցումները երանգի միայն տարբերութիւն կը ներկայացնեն։ Գեղացին կը զգայ, թէ ինչպէ՛ս կը հալի սառը իր սիրտէն։

 

Փնտռեց պառկողին վրայ Նալպանտենց հաճի Աննան` գեղին փարթամ անունը, մեծէն մինչեւ է՛ն խոնարհին մօտ կշիռի հասած փառքը հարուստին։ Օրուա՜ն մը ցաւ, հոգիի տունին վրայ, ներսէն կամ դուրսէն։ Գիշեր մը, լուսցուա՜ծ, մղձուկ, տագնապոտ։ Ու ահա՝ ոսկի՛ն [13] ։ Նմա՞ն օր մը եւս։ Ու մնացածն ալ պիտի չուշանար հալելու սա մարմինէն, ինչպէս դիտուած, սպասուած իրողութիւն էր ատիկա բարեկեցիկ, գիրուկ, հանգչած հիւանդներու մօտ։ Մտեր էր անոնց սենեակը, Նարեկը անութին, ելեր էր դուրս, ընթերցումէն ետքը։ Մտեր էր կրկին, մօրը փէշերէն լալու համար պառկողին վրայ։ Ու երկու պատկերներուն մէջ տարածութիւնը դուրս է բառերով տրուելիք գիծերէ։ Հարցուցած էր այսպէս շատ անգամներ, տիրացու տղան, գիրքը անութին, երբ կը քալէր, ընթերցումէն յետոյ, գեղէն դուրս ալ, փախչող եւ անհանգիստ, – ի՞նչն էր, որ կը մտնէր, մտնէր պիտի ամէնուն միսին մէջ ու այդքան արագ պիտի աղար, ուտէր, սրբէր մեզ։ Մեր ջիղե՜րը (այն ատեն այդ լարերը կայի՞ն [14] իսկ, հիմա՛ որ հոգին ուռկանուած կը զգար անոնց չուաններով), մեր ուժը, մեր հարստութիւնը, մեր գեղեցկութիւնը (ու խորհեցաւ հրաշքին, որ երեսն էր Աղուորին այդպէս խորաչափուած ու հեռու նոյն ատեն), մեր կիրքերը (խորհեցաւ իր մէջքին), ու ամբարիշտ, հայհոյուն, յիմար բերանները…։ Ի՞նչն էր։ Հիմա, երիտասարդ՝ ան կ՚աւելցնէր նաեւ տղու իր զգայութիւններուն մեր քաղցրութիւնները, ինչպէս նաեւ կիներուն (գալիք) հրապոյրն ու համը։ Կը հարցնէր ու կը մտածէր։ Իր բառերուն ետեւէն տեսա՞ւ արդեօք անիկա նաեւ եղերական ու կսկծագին առքը, յիմարութիւնը, որ կը բռնանար իր հոգիին, Աղուորէն՝ սահմանուած օր մը այսպէս լուծուելու, թափելու գերեզմանի սա նախադուռին, որ անկողինն է, մօտ թէ հեռու մահուան։

 

Ինչո՞ւ կը վարանէր հարցնելու օրուան վրայ։ Եկողներուն ու գացողներուն, մա՛նաւանդ Սերոբին վրայ։ Աչքերովը կը ջանար սենեակէն հետքեր բռնել, որոնք փոփոխութիւն ու պատահար մատնէին։ Ամէն բան սովորական, իր տեղովն ու ձեւովը։ Բայց ինչ որ կ՚անջատուէր ծանօթէն, հոգեկան բարեխառնութիւնն էր ատիկա, յորդ ու բացառիկ։ Ժամանակը, իրերը առանձին իրենց հոգիին քով ունին նաեւ երկրորդ մը, զոր միշտ չեն հագնիր, բայց որ մեզմէ մղուիլ մըն է, պահեստի ու դժուարադէպ։ Մենք կը մոռնանք մեր բաժինը այդ կաթիլ-կաթիլ յօրինուած կազմին մէջ։ Եւ իրերը կը դառնան այդ հոգի[ի]ն [15], այդ բարեխառնութեան, մենէ [16] անկախաբար, հեգնելով մեր զգուշաւորութիւնը, վախերը։ Տարիներ ու տարիներ՝ հաշիւ եւ ցրտութիւն ծնած այդ սենեակին մէջ հիւանդ մը, համբոյր մը, արցունք մը գուցէ բաւ չըլլան հակազդելու։ Բայց մե՞նք։ Այսինքն՝ մեր մենէ անկախ այն մա՞սը։ Այսինքն՝ սկսող իրկո՞ւնը, որ կը յայտնուէր անկշռելի, անզսպանակ թախիծով ու աչքէ կ՚առնէր առարկաներուն շէնքը, դուրս բերելու համար անոնցմէ իրենց երկրորդ հոգին։ Ծանր ու դառն բան մը կը հոսէր դուրսէն դէպի ներս, վերջալոյսին թեւերէն մաղուած այն կպչուն տրտմութիւնը, որ կը դանդաղի ու կը բիւրեղանայ կարծես մեր ջիղերուն եւ ուղեղին վրայ։ Եղէք, այդպէս դրուած, պատուհանի մը առջին։ Եղէք ձեր ներսէն սուրի մը սայրին ներքեւ։ Եղէք փշրուա՜ծ՝ ինչպէս ինկած երազ մը։ Ու պիտի հասկնաք, թէ ի՞նչն է, որ կ՚աւելնայ։ Առանց ձեր զգալուն, արդէն պարուրուած ըլլաք պիտի այդ սողոսկումէն, այդ մշշայնացումէն։ Լոյսը՝ ձեր կռնակէն։ Հարկա՛ւ, բայց չէք դառնար ետ, վասնզի զայն կը դատէք ձեզի պէս վարակուած ու սգաւոր, վերածուած հիւանդ ու անպէտ, քիչ վերջը՝ աւելի տխուր բանի մը, արժանի միայն թաղուելու, տեղ տալու համար գիշերին եւ անոր լրիւ իշխանութեան։ Ձեզի կը բաշխուի՝ այդ պահը, ուր դուք կ՚ուզէք սեւը, մութը, ու ասիկա՝ առանց բանաստեղծութեան։ Ետ նայեցէք։ Ունիք ատոնցմէ։ Ի՛նչ ծանր բան է, երբեմն, երկինքը մեր գլխուն վերեւ։ Տուներն ի վար, խորերը, տուներու սեմին՝ սեփ-սեւ բակի մէջ, մարդիկ քալեն թէ մնան, կ՚ըլլան թաղմանաւոր ու մահով շղարշուն, զգալով ու տալով զայն, աւելի քան իրաւ։ Հոգե՜րը, ցաւե՜րը, որոնք գիշերն ալ պիտի հսկեն մեր սիրտին կամ մահիճին, կը մտնեն այդ սեւ հեղանուտին մէջ, կարծես իրենց չբաւէր սեպհական թանձրութիւնը, կապարը, ու այսպէս արճիճուած կը բռնանան մեր վրայ։ Ու գիշերը քիչ անգամ ուրիշ բան է գեղին վերեւ։ Արդի քաղաքակրթութիւնը գուցէ հակազդեցութեան փորձ մը կ՚ընէ, բաժնելու համար անոր, գիշերին մարմինէն ստուարագոյն մասը, ու կը նետէ զայն լոյսերուն ու նուագին գզումին։ Մարդիկ՝ որոնք պիտի քնանան, պէտք չունին գիշերին։ Չքնացողնե՞րը։ Ու գեղացի՜ն։ Այդ ստուերայնութեան՝ ինչպէս սարդի [17] ոստայնի մը մէջ, կ՚անձկանայ սիրտը հիւանդին ու անոր խարխուլ ուժերը կը քաշուին բեմէն, որ մարմինն է, մինակ ձգելու համար հոգին, սարսափին, անվերջ ու անողոք մութի նախահամին հետ, որ գիշերն է հոս։ Ըսէք՝ գերեզմանին։ Ծերե՜րը։ Անկարնե՜րը։ Խօթացածնե՜րը։ Խորհա՞ծ էք ասոնց, թէ ինչպէս կը մտնեն անկէ ներս։ Իսկ նոր հարսնե՞րը։

 

… Ո՜վ հակադրութիւնը կեանքին, պիտի բացագանչէր ռոմանթիք բանաստեղծ մը։ Ու ծերուկ մահիճի մը կուշտին, երիտասարդ տղայ մը ծունկի, զուր կը փնտռէ հարսի մը քայլերուն շրշիւնը՝ սա սկսումին [18] ծոցը։

 

Կամաց-կամաց տրուեցաւ անոր տեղեկանալ օրուան պատահարներուն։ Ի՜նչ տաղանդով, ի՜նչ տառապանքով սակայն ըրաւ ատիկա դժբախտ պառաւը, խոցուած իր խորագոյն հպարտութեանը մէջ, ստիպուած ըլլալով կրել միջամտութիւնը սա օտարին։ Զգուշաւոր էին անոր ցուցմունքները, եղերական բեկումով մը, որ կը հաշտեցնէր անոր շեշտը եւ աղէտին գնացքը։ Անիկա զեղչեց անշուշտ [ամէն] [19] բան էրիկ-կնկայ կռիւէն, ու նաեւ՝ իր չգիտցածը։ Ու՝ ինչ որ մեր խորագոյն բնազդը պարտաւոր է պահելու օտարէն, որ օտարն է միշտ։ Հիւա՞նդ։ Մարդ [20] կը վարանէր այդպէս որակել սա պառկողը, որ կը դատէր պայծառ եւ պարզ։ «Նալպանտենց Սերոբին տունը», սա իրիկուան մուտքին, անոր համար վտանգահար, չափազանց լուրջ պատահար [21] մըն էր։ Բայց որուն ոտքերը դեռ չէին փրթած։ Զառիթափին՝ հրաշք մը դեռ կանգուն կը պահէր այդ տունը։ Բայց ոչ մէկ երաշխիք, թէ երկու վայրկեան յետոյ հողը պիտի չխուսէր։ Յուսահա՞տ։ Պիտի չըլլար անիկա մահուան մէջ իսկ։ Ըսաւ ու ըսաւ։ Ու բառերէն դուրս կու գար իր ժառանգակա՞ն, ստացակա՞ն՝ բայց միապաղաղ վստահութիւնը՝ նուաճելու եղելութեանց գնացքը, համաձայն ընտանիքին, օտարին ալ (այսինքն՝ Սողոմենց) գերագոյն շահերուն։ Զէ՞նքը։ Բայց միշտ մէկ է ան։ Մեր ընկերութիւնը վարող հզօրագոյն զէնքը, – ԼԵԶՈՒՆ։

 

Կը բաւէր զայն ձիգ պահել, ու մնացեալը վստահիլ ժամանակին, որ գերագոյն տէրն է ի վերջոյ մեր ուժերուն ու վախերուն։ Անտեղի այս քարոզը, կը կրկնէր, աննուազ զօրութեամբ մը, շեշտը՝ ախոռի խրատականին։ Ու Սերոբը, Աղուորը, Սողոմը բառեր էին անոր լեզուին տակ, փոխն ի փոխ ռումբ ու պայթում, որոնք կը գործածէր անիկա սրտագին վայելչութեամբ։ Ցաւ, հիւանդութիւն, նոյնիսկ մահուան վտանգ անկարող են մեր մէջ հերքելու խառնուածքին տիրական գիծը։ Նալպանտենց հաճի Աննան վէճ դնէր պիտի նոյնիսկ հոգէառին հետ, նոյն աննուաճ պերճախօսութեամբ։ Հետզհետէ պրկուած, իր ծունկերուն վրայ պատրաստ՝ ինչպէս նետը աղեղին, Սողոմը մտիկ կ՚ընէր` սպասելով, որ խօսքը դառնար ու թափէր իր ցանկութեան աւազանին։ Անհնարին յուզումով սարսռաց, երբ լսեց Աղուորին ո՛ւր եւ ինչո՛ւ ըլլալը ։ Ի ՛նչ սուր ցաւ էր անիկա, որ ճմուռ-ճմուռ բերաւ սիրտը իբրեւ թէ թուղթէ, բուրդէ ըլլար շինուած, անողոք բռունցքի մը մէջ առնելով անոր ծրարիկը։ Ի՛նչ նեղ, խզտող [22] ՝ տախտա՛կը, վրան ու ներքեւը [23] ։ Յոյսէն անդին կ՚իյնայ այս վիճակը կարգ մը սիրողներու մօտ, երբ ցանկութեան առարկան մօտ ու հեռու կ՚ընծայուի դէպքերու թնճուկով, զատուած պատով մը թերեւս, բայց անհաս[ան]ելի՝ ինչպէս լուսինը։ Չենք կրնար նստիլ, քալել, ըլլալ։ Չհարցուց վերադարձէն, բայց կը հեւար անոր հոգին` սպառած վազողի մը նման, որ կը նայի ու չի հասկնար։ Ան շարունակ ծունկ կը փոխէր, ականջները լման տուած դուրսէն գալիքին։ Ինչո՞ւ չէր մեկներ։ Եղաւ վայրկեան մը, երբ ներքին արեւելումը գրաւեց զինքը լիութեամբ։ Գրեթէ անգոյ էր անիկա պառաւին թելադրանքներուն, անո՛նց՝ ուր մաս չունէր Աղուորը։ Թոյլ, ապուշադիր կը հետեւէր անոր մարգարէութիւններուն։ Ու մոռցաւ, դեռ լաւ մըն ալ չլսած, զանազան թուումներ անձերէ եւ այցելուներէ, զորս ըրեր էր անփոյթ, ով գիտէ ի՛նչ անյայտ նպատակներով։ Դիտեց, որ գիշերուան պատահածին հակառակ, խօսքը կը բանար անոր ուժերը։ Բառերը կը ստանային նիւթական ամրութիւն։ Ուժին այս վերադարձը պառաւին կը բերէր նաեւ հին օրերու հեղինակութիւն…։ Շատ մը բաներու շարքին, ան ծանրացաւ հիմնականին, – Աղուորը դառնալու էր տուն, առանց որ ալէմ ը բան մը իմանար։

 

Կարծես հրաման մը ըլլար այս փափաքը։ – Այնքան ճարտար ենք մենք ի հաշիւ մեր շահերուն զեղչելու կամ աճեցնելու ուրիշներու ցանկութիւնները։ Ոտքի։ Ուրախ, թրթռուն, այց[ել]ուած [24] ջերմ երազէ մը՝ անիկա սուզուեցաւ տունէն դուրս։ Ընելիքին նախավայելքը կը քալէր առջեւէն։

 

Փողոց։ Գեղի՛նը։ Այսինքն՝ աղտոտ ու հոտոտ այն տրտմութիւնը, ուր կը խառնուին տուներուն ներքին ծխումները եւ կը շինեն անշնչելի բանը, որ քեզ դուրս կը նետէ նիգերէ։ Դեռ մութը չէր ինկած բոլորովին։ Ան զգաց սակայն, թէ ուշադիր ինչ հետաքրքրութեան առարկայ էր ինք, որուն երեւումը վէտվէտում կը ձգէր լուռ շարքերուն։ Վախցաւ գլուխներէն, որոնք կը դառնային իրեն, եւ կը մնային կապուած։ Կը քալէր` մտքովը շինելով մօտաւոր ցերեկը, տրուածին կցելով ենթադրականը։ Աճեցուց դէպքերը կարելի տարրերով եւ հաւատաց փոքր, յետոյ մեծ դժբախտութիւններու։ Հակառակ մութին, որ տուներուն ստորնայարկը գրաւած էր արդէն եւ կերած գրեթէ գետինները, փողոցէն, դուռներու խայտաճամուկ բացուածքներուն, մեծ կամ փոքր մարխերու, օճախներու եւ ծխուն կանթեղներու երեսէն, կիները, քովնտի, լուսաւոր, ամէն տարիքէ, կը յամառէին չբաժնուիլ սեմ- առաջի [25] քարերէն։ Սողոմը յիշեց աւանդական տեսարանը, որ կը յաջորդէր դասական բախումներուն, – բոլորն ալ մեծկակ շրջագիծով, արեւով կարմիր կամ դաժան գայթակղութեամբ մը պսակաւոր, որ կը պայթէր մէկէն, կոտրուելով, հսկայ կարասի մը պէս, փողոցի երեսին, ցրցքնելով աղտն ու մեղքը, աղն ու արցունքը, անբիծ անուն մը կամ պատուաստուած լրբութիւն մը հասարակաց թուքին, կոնկոն ին [26] ։

 

Կիներուն կեցուածքը, որքան կրցաւ դիտել Սողոմը, աչքի տակ կը պահէր Նալպանտենց տունը։ Հետաքրքիր, չկամ այդ կեցուածքը գեղը կը յօրինէ բնազդական ցուցմունքով մը, առանց որ աս ու ան միջամտեն։ Պատճառնե՞ր։ Շատ անշուշտ։ Վաշխին հաստատումէն ասդին այդ տուներուն շատցած է թիւը։ Կ՚անիծենք զանոնք, Աստուծոյ կրակը կ՚աղերսենք անոնց առատութեան վրայ, բայց կը մտնենք անոնց շեմէն ներս, խոնարհ ու վախկոտ։ Նալպանտենց Սերոբին սակը ծանօթ է ձեզի։ Շատեր կը դիմեն այդ տունին, նեղ օրերու – ե՞րբ նեղ չէ օրը գեղացիին գլխուն–։ Սողոմէն ասդին անիկա դարձեր էր գաղտնիքի կծիկ մը։ Կը խօսէին երկու երիտասարդներուն վրայ, կ՚ատէին հաճի Աննան, կը բամբասէին` առանց որոշապէս գիտնալու, թէ ի՛նչ կը սպասէին անոնց յարկերէն։ Ժամանակի խաւին տակ կրացած այդ ատելութիւնը չէր ազդուած հարսին յատուկ բարութենէն։ Դրացին գեղին համար բարոյական իրողութիւն էր։ Ու հակառակ իրենց հացին, չորին ու թացին հոգէն յաղթուած ըլլալնուն, կորաքամակ ու անօթի այդ մարդերը չեն փախցներ առիթը հասնելու իրարու լաւին ու վատին ու, մա՛նաւանդ՝ սանկ երկու անէծքի եւ հայհոյութեանց ընդմէջէն քիչ մը բան ծամելու հարուստին միսէն։ Հարուստին դէմ չէզոք ու հասարակ նախանձէն դուրս, որ բնազդական է եւ պարտքի մը պէս կ՚արտայայտուի ամէն ձեռնտու առիթի, գեղացին իր մասնաւոր պատիժները ունի մասնաւոր տուներու դէմ։ Աղօտել հարսնիքներ, ցանցառ ընել յուղարկաւոր թափօրը, չհասնիլ կրակին, ու տակաւին ուրիշ հնարքներ։ Նալպանտենց տունին դէմ այս խուլ ու բռնաւոր ատելութիւնը կը յորդէր մա՛նաւանդ հանդիսաւոր պահերու։ Տեսակ մը խեցեվճիռ, թէեւ անկարող ու խեղճ հետեւանքէն, բայց սիրտ հովացնող։ Փորձանքի, մեռելի, խշումի ատեն ամենահաս ու սփոփարար գեղացին դժկամ մատներով կը մօտենար մշտափակ այդ դրան ուռնակին, կը մտնէր արագ, կ՚ելլէր արագ, հալածուած տունին պաղէն, մոռնալու համար անմիջապէս դժբախտ պատահարը կամ ուրախառիթ դէպքը, ա՛ն՝ որ ուրիշներու համար շաբաթներով չէր զլանար ինքզինքը։ Սողոմը չէր գիտեր, թէ տակաւին մութնուլուսուն անոնք արդէն ջանացած էին բացատրել գիշերուան բացառիկ լուսավառութիւնը, շունը, իմաստուն կաղկանձովը ու անսովոր անկողինը օճախով սենեակին։ Ժամէն հազիւ դարձած, անոնք դատեցին։ Հարսին բացակայութիւնը հիւանդ կեսրոջը սնարէն, զարհուրելի փաստ մըն էր։ Ի՞նչ բանի։ Չէին գիտեր։ Բայց փաստ էր։ Է՜։ Ու գլխու խորհրդաւո ր ճօճումներով ընդունեցին հարսին խորհրդաւոր հիւանդութիւնը մօրը տունէն` զայն ուրանալով հիմնովին, հակառակ անոր, որ չորս թաղ հեռուէն լսուած էր սրտակեղեք ճուոցը հարսին։ Հապա պառաւին հիւանդութի՞ւնը։ Խոզէ մը աւելի առողջ այդ կինը սա գիշե՞րն էր գտած հիւանդ իյնալու։ Սողոմին այսպէս ուշկեկ հեռանա՞լը։ Ո՞ւր։ Սարեկե՞նց ։ Սողոմե՞նց ։ Բան կար եւ ապահովաբար, դուրս թափուելիք Նալպանտենց սեմէն։ Ոչ ոք սակայն չհամարձակեցաւ հարցում ուղղել երիտասարդին, որ շաբաթ մը կայ, մարդացած ու լուրջ, կ՚անցնէր փողոցէն ` առանց տնտնալու, կէս բարեւ մը հազիւ մռլտալով ամէնէն տարեցներուն։

 

Շտապով քալեց անիկա իրենց թաղէն։ Գիշերէն առաջ բազմամբոխ պահ էր փողոցն ի վար։ Ցածուկ եւ մէջք մէջքի տուները դեռ կը պաշտպանէին նեղ փորուածքը քամիին զովէն, որ արեւէն ետքը լեռնէ վար դէպի լիճը կը կործի ու կը հովէ տանիքները առանց իջնել կարենալու դռնառաջքները, ուր գաղջ բան մը, յամեցող, վար կը դնէ մարդերը։ Լոյս՝ ամէն բակի։ Մուխ, կրակ, կերակուրի հոտ՝ ամէն դուռի առաջ։ Ու պզտիկները ամէն կողմ, առատ, ա՛յնքան՝ որ մարդ կը խորհի դաշտի ցորենին։ Ու կը խորհի ատոնք այդպէս նետող Աստուծոյ մատներուն։ Ի՜նչ սերմանող։ Սեմերուն՝ ընտանիքի հայրեր, անկարներ` իրենց ծխամորճերէն քաւելով ու արձակելով օրուան տաժանքն ու յոգնութիւնը։ Մութը, ա՛յնքան՝ որ դիմագիծերը աղարտուէին, բայց պահէին ստուերագիծը, սեռն ու մերձաւոր տարիքը։ Սարեկենց տունը [27] ՝ պաշտօնական կրակը, վրան՝ պուտուկ։ Երտ երուն [28] դեղնորակ լոյսին մէջ դողդոջ բան մըն էր դէմքը փոքր հարսին, որ կը հսկէր ոսպապուրը, մինչ տղոցը մին խլլոտ քիթը դրած մօրը ուսին, կը խաղար մազերուն հետ եւ միւսը` պզտիկը, նստելու անկարող, ափին ամուր կը պահէր անոր փէշը, երեսքն ի վար երկարած մեծ սալին վրայ։

 

Իրար անցաւ խնամի Բաբէթը այս ծանր, դաժան, անակնկալ այցելութենէն։ Գուցէ կը սպասէր Սերոբին։ Աւելի անդին՝ քան սարսափը, որ անոր դէմքը ըրաւ եղկելի ու յիմար։ Իր տունէն ներս ոտք կը դնէր ահա մեղքը ։ Ինչո՛ւ չէր խորհած այդ նողկանքով աղջկան մասին։ Գլխագիր Մեղքը, մարմնացած ու անհերքելի։ Յանկարծ գիտնալ կարծեց, թէ ինչու աղջիկը չէր հրաւիրած տուն [29] ։ Անցան մտքէն հազար բաներ, անորոշ անշուշտ, բայց արտակարգօրէն արագ։ Որ [30] չըլլալով հանդերձ, զգալի էին։ Մտածման մեքենան չի կրնար իր իսկութիւնը պարտկել ու դուրս կը հեղու զայն, ինչպէս երկաթը՝ քրտինքը [31] ։ Նայեցաւ չորս դին։ Ոչ ոք փնտռելու պահն էր սակայն։ Կը վախնար ուրիշի աչքերէն։ Ու կը բզզար գլուխը, փեթակի մը նման, ուրկէ պարս մը կ՚ելլէ դուրս։ Չէին դարձած տուն երկու տղաքը, որոնց հանդիպումին սարսափը զինքը դրեր էր այս խենթութեան մօտիկ։ Ի՞նչ ըսէր պիտի։ Եւ որքա՞ն։ Պիտի պահէր որքա՛ն։ Պիտի ջանար կռահել տալ որքա՛ն։ … Յետո՜յ։ Բայց անոր երկու ձեռքը մէկ թուր ի [32] մէջ էր, Աղուորին վճռական յայտարարութիւններէն ետքը։ Մա՜յր։ Ըլլողը միայն գիտէ ` ի՛նչ կ՚արժէ աղջկան մը պատիւը, բայց ինչ կ՚արժէ մա՛նաւանդ տղոց զայրոյթը։ Մեծ հարսը վերն ըլլալու էր, վասնզի կու գար ձայնը ` փոքր ու սիրուն անէծքներու շարոցով մը` պզտիկները քնացնելու համար «շնթրկեցնելով», «սատկեցնելով»։

 

Մտան բակ։ Ասոր ինքնին հաստ մութը – գեղացին տուն շինած ատեն կը խորհի միայն գլխուն, այսինքն՝ տանիքին ու յարկի սենեակներուն ու կ՚ուրանայ բակը [33], զոր աւելորդ կը դատէ` գուցէ մեղքնալով անմշակ մնալու դատապարտուած հողին շերտին – հազիւ կը խորշաւորուէր փոքր, ծխոտ ճրագով, դողդոջ՝ Բաբէթին բազուկէն։ Սովորական՝ ինչպէս պարտի ըլլալ աղքատինը, թէկուզ խնամի՝ Նալպանտենց կամ Հայրապենց, բակը, առանց կատոզ ի, հնձանի ու յաւելեալ մսուրքի, ուր կթան կովը կը պատուեն հարսները։ Հազիւ ան աչք ունեցաւ այս կցկտուր պատկերին։ Կը քալէ՞ր։ Սանդուխին վրայ ալ պակսեցաւ խօսքը։ Ինչո՞ւ կ՚ելլէր վեր։ Ինչո՞ւ չէր դողար [34] ։ Վերի աչքին միայն Բաբէթը մտաւ իր հաշիւներուն թափանցումին։ Քաշեց տղան դէպի անկիւնը լուացուածին, լոյսը, ձեռքէն, անաղմուկ ճակտի սենեակէն ներս դնելէ ետքը։ Կը խորհէր, այսպէսով չքացնել մեղքին այդ արձանը` անխորհուրդ աչքերէ։ Ամէնէն յիմար բաները ամէնէն պարզ ու բնական երեսով կը ներկայանան մեր տագնապին։ Բայց ո՞ւր դնել հարսները։ Ո՞ւր՝ գալիք տղաքը։ Մեծ հարսը լսա՞ծ էր ոտքերուն աղմուկը։ Ան կեցուց սակայն երգն ու անիծաշարքը ու ամէն նորատի մօր նման խօսքի գնաց մանչուն հետ, որ անառակ էր ու կը յամառէր չփակել [35] աչքերը` պահանջելով էծուն ու գէլին երգը` իբր օրօր։ Սրահին վրայ լոյս ու մութ մասեր, հովին հետ աւրուող ու շինուող։ Սենեակներուն դուռները կուղպ ու տխուր, ընելով տանիքին տակը այլապէս սեւ, գերանները հրէշօրէն երկարուն, գալարուն ու կենդանի։

 

-- Ո՞ւր է։

 

Մռայլ, բայց մեղմ էր շեշտը։ Ո՛չ դող, ոչ ալ վախ։ Բնական՝ ինչպէս հարցնէր պիտի էրիկ մը։

 

-- Ի՞նչ ընես պիտի։

 

Կը վախնար սաստիկ։ Փսփսո՞ւք։ Ձա՞յն։ Չէր կարելի որակել ինչ որ կը թափթփէր անոր ակռաներէն, որոնք իրար կ՚ուտէին։

 

-- Ո՞վ ղրկեց։

 

Աւելցուց, առանց աչքերը ընելու անոր երեսին։ Յետոյ կեցաւ։ Բայց կը սարսռար ու շրթունքին անկիւնը պզտիկ կոճակ մը փրփուրի՝ արիւնի պէս կը լերդանար ու կը սեւնար։

 

-- Ո՞ւր է։

 

Կրկնեց անիկա։ Հետզհետէ աւելի վարանոտ։ Ներքին՝ բայց ոչ ամբողջ, հեռաւոր մտածում մը, աւելի ճիշդը՝ նախազգացում մը հոսեցաւ անոր մէջ։ Ի՞նչ կը տեսնէր։ Մանրացան անոր աչքերը, ինչպէս կը պատահի ամէն անգամ, որ միտքը ներսէն կը գործէ եւ բիբին համար անպէտ է լոյսը։ Անոր վարանքը աստիճանաբար կը բացուէր յուզումի վրայ։ Զգա՞ց, թէ նոյն այդ անձուկն էր, որ ըրեր էր իր հարցումը խոր ու թշուառ։

 

-- Նե՛րսը։

 

Ստիպուեցաւ պատասխանելու։ Ան՝ տեղեա՛կ, հաճի Աննային խողովակէն, Սողոմին նոր երակին, [36] կը բաժնէր տարակոյսն ու վախը, որոնք արդիւնք էին Սողոմին մատաղ բերանին։ Պատանիներուն գաղտնիք տալը հովին թեփ տալէն ո՛ւր կը տարբերի։ Մտածեր էին ատոր երկու խնամիները։ Ու հիմա պարտաւոր էր հսկելու այս խակ փորձանքին։ Ու մօտ էր լալու։

 

Առաջին յարկն էր տունին։ Փոքր սրահ, երկու հանդիպակաց եզրերը բռնուած էին զոյգ-զոյգ սենեակներէ։ Ճակատը՝ լուացուածին ճիշդ դէմօք տանուտէրին – Աստուած ողորմի հոգուն – սենեակը՝ ուր կը պառկէր հիմա անոր թշուառ, «սատկելիք», «չորնալիք», «քրիկ-քրիկ» գալիք կէսը։ Կուշտին՝ մառան։ Բոլոր դուռները փակ էին եւ կը նմանէին դագաղներու, որոնք փորուած ըլլան, ճերմակ մարմինին մէջը պատերուն։

 

-- Հո՞ս։

 

Եւ առաջացաւ բանալու։

 

Հոտը կարծես առինքնած ըլլար զայն։ Ամօթ, վարանք հոգի եղան մէկէն անոր անդամներէն եւ երեսէն։ Տախտակները ճռճռացին։ Աղմուկը դուրս բերաւ գլուխ մը, դուռի մը կէսէն։ Հարսն էր, հետաքրքիր ու զարմանահար, կապելու փորձին մէջ, Սողոմին ներկայութիւնը ներս փակուած Աղուորին։ Անոր անխելք այդ նայուածքին տակ Բաբէթն ու Սողոմը կտրուեցան կարծես իրենց շարժումէն ու մնացին կէս։ Սառա՞ծ։ Ոչ անշուշտ։ Ներսէն կը ճչար պզտիկը, այնքան ուժով, որ կը սպառնար քանդել տունը հիմէն ու մօտ էր ճաթելու։

 

-- Նայէ՛ տղուդ, - հրամայեց Բաբէթը` վախէն ուժովցած եւ հրեց ճակատի դուռը։ Ասոր ընկրկումովը նոյն պղտոր լոյսը հակառակ պահուած ըլլալուն – պառաւը զայն բանտարկեր էր լուացուածին քովի սենեակը, բայց չէր կրցեր փակել դուռը, թէ՛ յիմար բան մը ըլլալուն, թէ՛ շուարումէն –, գնաց գտաւ բազմոցին մէկ անկիւնը կծկտած ձեւ մը, անկանոն ու ամփոփ, բայց չյաջողեցաւ շինել զայն։

 

Աղուորն էր։ Զգալով աւելի, քան տեսնելով Սողոմը՝ ան ցատկեց ոտքի։ Բաբէթը դուրսը, լոյսը բերելու համար հեռացած սրահին միւս ծայրը։

 

-- Ինչո՞ւ եկար։

 

Դողահար ու տկար։ Բայց առաջին քաղցր նախադասութիւնը, որ ելեր էր անոր բերանէն Սողոմին երեսին։ Ո՞վ ու ե՛րբ շիներ էին այդ ձայնը այդպէս սրտագին, հարիւրամեայ շեշտով մը, ա՛յն ընտանութեամբ, զոր կեանքին տաքն ու պաղը կ՚անցընեն մեր բառերուն։ Օրէնք է, որ քաղաքներու մէջ մեր հոգին նուաճուի մարմինէն շատ առաջ։ Ու մեր բառերը այդ նուաճումին խեղճ ու յիմար զինուորները կ՚ըլլան։ Հակառակն է, որ ճիշդ է [37] գեղերուն համար, ուր [38] բառը շատ ուշ կու գայ – արգելքներուն չեմ անդրադառնար–։ Կու գայ, երբ այլեւս սիրտը ձուլուած է նոր քուրային մէջ։ Օծուն էր անոր ձայնը անբացատրելի ան համով, զոր երկաթ մաղմաղը, քուրան, դանդաղ ճենճերումը կու տան միսերուն, մարդկային կամ ոչ։ Կը ճանչնանք պարզ իր հոսելու, կաղապար առնելու ձեւէն մեր հզօրագոյն զգայարանքին այդ տուրքը, որ թափանցիկ է, մորթին տակ պահուըտած երակացանցի մը նման, ու սիրողները իրարու երկարած բաժակումի մը կը վերածէ։ Կը նայէի՞ն։ Երբեմն ժամանակը կը դադրի մեր վրայ։

 

Բաբէթը բերած էր ճրագը։ Սողոմը մօտեցաւ, անհուն բնականութեամբ մը, որ զարմանք ու սարսափ ազդեց մօրը սրտին։ Ինչպէ՞ս, ե՞րբ մարմին էր առած սա վիճակը օտար այդ տղուն ու Նալպանտենց հարսին մէջտեղը։ Ելաւ գերեզմանէն իր գլխաւորը, եւ քալեց դէպի ինքը, թոյլ, սրտառուչ յուզումով, որ տարիներու աղապատանքն է այդպէս քնքուշ շարժով մը գիծի ելած։ Ուրիշ կերպ չէր մօտենար անոր էրիկը, երիտասարդ օրերուն, համբուրելու համար զինքը, քովնտի, պահծու, ծափ երու [39] շուքին։ Ու անոր միտքին մէջ բաբախեց սարսուռը ա՛լ չգալիք բաներուն։ Ուրե՜մն։ Ու անոր ուղեղը լուսաւորուեցաւ շանթէ մը զարնուած։ Ի՜նչ յիմար էր ինքը։ Ուրի՞շ էր կերպը միւսներուն, բոլոր հարս-փեսաներուն։ Ինչո՞ւ բռնեց իր փէշերը։ Ու չէր տեսներ ըրածին հեռաւոր ամօթը։ Պռստեց յօնքերը։ Պսա՞կը։ Այո՛։ Իր գիտցածը։ Բայց չգիտցա՞ծը։ Բայց միւսնե՜րը։ Անիկա երբեք չէր չարչարած ինքզինքը հասկնալու, թէ ի՛նչ կը պատմեն սիրոյ երգերը։ Երգա՜ծ։ Լացա՜ծ։ Երազներու իսկ տարուա՜ծ։ Բայց միշտ ուրիշներու հաշւոյն։ Ի՜նչ կը պատմեն տարփավառ եղանակները, երբ իրենց կրակին մէջէն դէմքը կը հանեն սիրողի, սիրուողի, ու կը դնեն զանոնք սա աչքի պատկերին գիծին, այսինքն՝ դէմ դէմի, ետեւնուն հազար բերան, գուցէ ոճիրը, գուցէ մահը` իր բոլոր տարազներովը։ Լսա՞ծ։ Հարկա՛ւ։ Բայց ուրիշ բան է տեսնել բամբասանքին ու ոճիրին տուրքերը, որոնք գեղէ գեղ կը պտտին նման վիճակներու ի հաշիւ։ Ան չէր գիտեր, թէ ուրիշ [է] [40] երգը՝ օդին վրայ լողացող, անգայտ ու քիչ, որ վերէն չի ծռիր քու շեմիդ ու կ՚անցնի՝ մարելու համար փարսախով հեռուն։ Թէ ուրիշ է, այսպէս աչքիդ տակ, քու մէկ կտորիդ կամ քու իսկ միսերուդ խորը։ Ու գիտէք սակայն։ – Սիրոյ խաղերը խմբագրուած են երգուելու համար, ինչպէս շարականները՝ ժամուն դասերէն պոռացուելու համար –հազուադէպ է, որ զգացումը անցնի այդ գոռում-գոչումէն– ինչպէս գովքերը՝ մեռնողը գովելու, բայց լաւ գիտցէք երբե՛ք ցաւելու։ Կ՚ընենք թելադրանքը բառերուն, երբ օտար ենք անոնց տաղաւարած վիճակին եւ կը զգուշանանք ասոր իջնելէ։ Ով որ կ՚իջնէ բառէն վիճակին, կը նմանի, հոսանքը դիտելէ՝ մէջը ինկողին։ Կը տարուի անիկա ու անոր գիրը դժբախտ են գրեր ճակատին։ Իջնողը կը մեռցնէ կամ կը մեռնի։ Վա՜յը՝ Սարեկենց Բաբէթին։ Ան ի՜նչ դիւրութեամբ կը հասկնար ինչ որ տարիներով հաճի Աննային դասերը, իր աղօթքները, ուխտերը չէին զօրած իրեն մատչելի ընելու – կուսութի՜ւնը իր աղջիկին եւ անոր շուրջը պտտող սա զաղփաղփուն, սա թեթեւ, բայց կայծակնահուր վտանգը։ Գիշե՜ր մը, շաբա՜թ մը բաւ են երբեմն, որպէսզի տարիներու հանգոյց մը քայքայուի մէկէն։ Ան կը հասկնա՜ր, ինչ որ չէր իսկ կասկածած, ինք [որ] [41] անցած էր կեանքին ու սիրոյ ճամբաներէն, բայց լուծին կապուած գոմէշի մը նման, ուղիղ, առանց քիթ փորձելու նոյնիսկ ուղեզրի խոտին։

 

Բայց ահաւոր եղաւ անոր զարմանքը, երբ տեսաւ իր աղջիկը քովիկը ցցուած, միս միսի քսուելու չափ մօտ սա հազար օտարին։ Կռնակը լոյսին՝ ան կը նայէր խոր ու անպատմելի առքով անոնց պատկերին։

 

-- Տիրո՜ւկ, - չկրցաւ զսպել իր ահը, Բաբէթ խնամին, սա անպատմելի մեղքին դէմ։ Չէի՞ն ամչնար։ Ինչո՞ւ չէր փլեր տանիքը՝ վրանին։ Ե՞րբ խօսեցաւ։

 

-- Երթանք։

 

-- Ո՞ւ ր ։

 

-- Տուն։

 

-- Որո՞ւն տունը։

 

Խօսքը կոտրեցաւ, փշուր-փշուր։ Երեքն ալ զգացին, միաժամանակ, գետին իյնալը բանի մը, որ խուլ ու յիմար տարտղնուեցաւ, բայց մնաց յատակին։ Որո՞ւն տունը կրնային երթալ սա տղաքը։ Իրա՜ւ էր ուրեմն։

 

-- Տէր Քրիստոս։

 

Մէջ մտաւ կրկին մայրը ` չդիմանալով այդ մտածումին ասղնտուքին։ Որո՜ւն տունը։ Ուր իր աղջիկը ներկայացաւ մտքին ` ընդմիշտ վռնտուած Նալպանտենց պալատէն, էրկան մը շուքէն, բեհեզէն ու շարոցէն։ Մեր սիրածներուն հոգին չենք դատեր անոնց մարմիններէն ու դրամն ու փառքը քովիկը կը դնենք թոյնով մահացած հարսնութիւններուն։ Կարկուտի ուժգնութեամբ վրան խուժեցին հետեւանքները։ Ամէնէն հզօրը ասոնց, պատկերն էր – քիչ մը նկարագիր ու քլիշէ հագած – հարսներուն, որոնք վռնտուած իրենց էրիկներէն, կը գամուէին մէկ անկիւնը իրենց մէրանցը տունին, ապականութեան արձանի մը նման, կը կործանէին շինութիւնն ու համը անոր ու կը չորնային պատին փակած սարդի մը նման։ Գեղը, այս մարզին վրայ, հակոտնեան է քաղաքին։ Զառածումը անիկա կը պատժէ [42] նախնական ու բարբարոս չարութեամբ մը [43] ։

 

Բակէն լսելի եղաւ աղաղակը մեծ տղուն։ Երեք զաւկի տէր, դաշտէն դարձին՝ անիկա մայրը կը կանչէր կնիկէն առաջ` խերով գիշեր մը անցընելու համար, հպատակ ըլլալով հին ու յարգի նախապաշարումի մը։ Միշտ պիտի պոռար, հոգ չէ թէ պատճառը ըլլար յիմար պէտք մը։ Նպատակը մօրը հետ խօսիլն էր ամէնէն առաջ։ Հարսները վարժուած են այս օրէնքներուն եւ կը զգուշանան։

 

Յօնքերուն տակէն Սարեկը չափեց զոյգը։ Ձայն-ծպտուն [44] չունէին։ Չէի՞ն լսած։ Կրկնուեցաւ տղուն կանչը։ Անոնց փոյթը չեղաւ նորէն։ Խենթեցե՞ր էին։ Ի՛նչ երկբայում ջլատեց անոր ծունկերը։ Ձեռքը երկարեցաւ դէպի դուռը։ Չէր կրցած բանալ։

 

-- Վար էկօ՛…

 

Ամուր, քաղցր, տունդարձի լիութեամբ։ Տղա՛ն մայրը կ՚ուզէր։

 

Ստիպուած՝ հանեց գլուխը դուրս պատուհանէն։ Օգտուեցա՞ն երկու տղաքը պատեհութենէն։ Կատարուեցաւ սակայն ներքին հոսում, որ լոյսին կը յայտնուի աչքերուն խորը, իսկ [45] նման կիսաստուերներուն, ափէ ափ։ Երբ խօսքը աւարտելէ յետոյ մայրը դարձուց գլուխը ետ, գտաւ զանոնք հանդարտ։ Անոնք կը նմանէին իրարու աւելցած ու յետոյ իրարմէ զատուած պատկերի մը, որ ունենար երկու երես։

 

Բացաւ դուռը, որ գոցուեցաւ անոր կրունկին վրայ։ Մեծ հարսը, իբր թէ կեսուրը կանչելու, կը գտնուէր դուռին առջին։ Անիկա բացաւ զայն կրկին։ Աւելցուց անոնց փոքր ճրագը իր սենեակին, դրաւ բարձ մը դրան ու սեմին անկիւնին ու հեռացաւ։ Կ՚ընէր այս ամէնը անշուշտ անտեղեակ` հպատակելով խուլ ուսումի մը, զոր չեն սորվիր ոչ ոքէ, բայց պէտքի ատեն կը գործադրեն անվրէպ։ Չիջաւ սրահէն, նոյն ուսումին մէկ ուրիշ հրահանգովը հարկաւ։ Կը պտտէր վեր-վար, լաւ ալ չգիտնալով պատճառը, բայց ներքնապէս ինքնագոհ` կարծես կեսուրէն ունենալով նման հրաման մը։ Պէ՞տք կար այս հսկողութեան, որպէսզի Աղուորն ու Սողոմը մնային զգոյշ։ Անոնք գամուած կեցան իրենց սկզբնական դիրքին։ Խօսք ալ չունէին։ Դժնդակ ու անտանելի այդ րոպէները տեւեցին աւելի քան իրենց տեւողութիւնը։ Հարսը մէկ ձեռքով կը կառավարէր ձեռքի պզտիկը, միւսովը թիթեղեայ խաղալիք մը շարժելով։ Դրան մէջէն ներս ինկաւ անոր դէմքը, մաշած՝ դեռ քսանէն նոր անցած, զարմանալի խաղաղութեան մը կնիքովը։ Այդ րոպէին անիկա կինը չէր, աշխարհին բոլոր ցաւերուն դասական տուփը կամ տոպրակը։ Ուրիշ, հեռու, նոր բա՜ն մը, մանուկ, իր գիրկի տղէն աւելի։ Տպաւորե՞ց այս տեսիլքը։ Աղուորը, լալու չափ յուզուած, կը հետեւէր անոր ա՛լ ջնջուած պատկերին։ Ան, հա՜րսը, ստնտու [46] հարսը կը քալէր, պիտի քալէր, անշուշտ միշտ նոյնը՝ աշխարհի ամէն անկիւնէն, ու պիտի չզգար սիրտին բեռը կուրծքին տակ, սիրտին՝ որ հիմա ելած է դուրս, թառելու կուրծքին վրայ։ Դուրսէն, բաց պատուհաններ [47], հետզհետէ կ՚աւրէին, կը քանդէին կիսայրեաց երկինքը` տեղը տարածելով աղտոտ, խանձած, սեւուլիկ պատեր, անհուն ու այլանդակ, որոնք բանտի մը պէս ցած կ՚ընէին զիրենք ու ճնշիչ [48] ։ Փողոցէն հոտեր ու քայլեր։ Մարդիկ կը քաշուէին ներս` ծամելու իրենց լեղի կամ հեշտ պատառը։ Ու սենեակներուն խորը, ու խշտիներուն խորը, պառկողնե՜րը, անկարներ ու ծերեր, որոնք հասարակաց սեղանէն առաջ աւարտած էին իրենց փորին պաշտամունքը եւ հարթիչ հազով մը կը շտկրտէին իրենց բերանները` ողորկ հանելու համար իրենց տրտունջը, անէծքը կամ հայհոյանքը։ Մայրը մտաւ ներս, անձկալից ու անվճռական, որքան չէր, իջած ատեն։ Ի՞նչ ունէր լսած։ Գոցեց դուռը։ Ու, ձեռքերը մեծ սափորի մը երկու անկղերուն նման զետեղելով իր երկու կուշտերուն, հարցուց.

 

-- Ինչո՞ւ կեցեր ես։

 

Որո՞ւ կը նայէր։ Ի՞նչ կ՚ուզէր։

 

-- Էս ան տունը ոտք չեմ կոխեր։

 

Հաստատ, խելօք, բարձրկեկ, վճռական։

 

-- Աղջի, խելքդ կերա՞ր դուն։

 

Ինչքա՜ն ալ իրարու կը նմանին վիճակները։ Բայց աւելի՝ մեր բառերը, անյատակ, անհաս[ան]ելի նոյն վիճակներուն դիմաց։

 

-- Էս ան տունը ոտք չե՛մ կոխեր։

 

Յուզումի մեղմ խոնաւութեամբ մը, որ արցունքի մը թացութեան նման կ՚արտաբխէր անոր բառերէն։ Լա՞ց։ Գրեթէ մօտիկը։ Ատկէ՞։ Այսինքն՝ սենեակի յատակին փռուիլ, կռնակին վրայ, ճուալով իբր թէ առնուած ըլլար սատանին երախին մէջ, յետոյ քիչ-քիչ ընելով փորը վեր, կամուրջի մը կամարին նման, երկու ձեռքերը եւ ոտքերը խարի՜սխ տալով եղերական այդ կամարին, ինչպէս պատմեր էր Նալպանտենց հաճի Աննան։ Կամ ինչպէս կը պատմուէր ցա՜ւը հարուստկեկ կեսուրներէ։ Ու պոռա՜լ, ոռնա՜լ, տունի կենդանիներուն բոլորին ալ կոկորդներէն, շունէն ու կատուէն, աքաղաղէն ու կովէն։ Ու խաղ ու խնդումի հանել եօթը թաղերը, ուր պիտի հասնէր այդ ճիչը։ Սարեկենց Բաբէթը այս օրուընէ իր մեղքին պատուհասը կ՚ընդունէր, իր կարծիքն էր ատիկա։ Ու կը պատրաստէր ինքզինքը գալիքին, այս անգամ աղջիկէն դուրս, իր իսկ մարմինին ճամբաներէն։ Իր աղքատութեան մէջ Աղուորին բախտը չէր մարսուած։ Գեղը կը սպասէր իր խելքը արդարացնող առիթին։ Պարապ տեղը չէ, որ մարդիկ հազարաւոր տարիէ ի վեր կ՚ապրին բլուրներու նոյն գոգին մէջ, կը խմեն նոյն ջուրէն ու կ՚ուտեն նոյն հողէն։ Անոնք այդ նոյնութիւնը պիտի փոխադրեն հոգիին ալ վրայ եւ պիտի դատեն մեր սրտին պահերը, սէրն ու մահը, պարզ կրկնութեան մը տուրքովը, այնպէս որ, հազարամեակ մը առաջ ապրող սիրտը իրաւացի ըլլայ տակաւին հիմա, Աղուորին գլխուն երբ ձախորդութիւն կը գուշակէ։ Ամլութիւնը նուիրագործում մըն էր անշուշտ։ Բայց քսանէն նոր ելած հարսի մը արգանդը կնքուած կարաս մը չէ։ Հիւանդութիւնը կու գար պսակելու սպասումը։ Մեր օրերուն ջղային այս ցաւերը։ Անցեալին մէջ յանկարծահաս լուսնոտում…։ Բաբէթը զարհուրա՜ծ ախտին կարելի հարուածէն։ Բայց ատոր չափ տագնապուն՝ սա կացութեամբ հովանաւոր ամօթէն ու ցաւէն։ Ան սեղմեց կզակները՝ չխօսելու, քիթն ալ՝ չլալու համար։ Գերագոյն իր ջա՛նքը դեռ կանգուն ոտքը գետին չկործելու։ Կախաղանին եւ ցիցով մահուան մէջտեղ ընտրութիւնը սուտ հեքիաթ մը չէ։ Վայրկեանը ժամանակ է միշտ։ Ու չխենթենալու համար, վախկոտ.

 

-- Տղա՛ս, դո՛ւն խօսք հասկցուր։

 

Նստաւ անկիւնը բազմոցին, կենալ չկրնալուն։

 

Արցունքը, խոնաւցուցած անոր աչքերը, չէր ըլլար սակայն, ինչպէս կը պատահի հսկայ ցաւերու մէջ։ Ու մի մոռնաք՝ մեր ցաւերուն նժարը մեր սիրտը կու տայ։ Յետոյ, իրեն այնպէս եկաւ, որ ա՛լ չէր տառապեր, պէտք եղած չափով, գուցէ յոգնեցուցած ըլլալով ջիղերը, իրենց տարողութենէն ալ աւելի։ Կայ այս ապազգայացումը, որով փտախտաւոր միսերը կ՚որոշուին առողջներէն։ Հոգիին փտա՞խտը։ Խեղճ ու բարի կնկուկը չէր գիտեր, թէ շաբաթներով, մա՛նաւանդ սա վերջին երկուքին, ան սպառած էր անոնց բոլոր կարողութիւնը։ Իր ջիղերը ան գործածած էր անընդհատ շինելու եւ հալածելու չարագուշակ մտապատկերը, գալիքին տեսարանո՜ւմը, երբ աղէտը պիտի փետտէր տունին պատերը, պիտի իյնար փողոց եւ անոր, աղէտին երախէն իր անո՜ւնը, ցոյցի հանուա՛ծ, մեղքին կրակէ գրերովը ու ենթարկուած դժխեմ պատուհասին, Աստուծմէ եւ մարդոցմէ…։ Անիկա կոծուած, քարկոծուած էր ոխերիմ այս տեսիլքէն։ Ու հիմա սպառած, վերջին սա դրուագին ա՛լ [49] անկարող դիմանալու, լքեց ինքզինքը։

 

Գեղացին ասուն կենդանի մը չէ։ Անցընելով օրին ստուարագոյն մասը հողին, լերան ու անասուններուն հետ, լճի ափին ու վրան՝ անիկա պատեհութիւն չունի մարզելու իր լեզուն։ – Դուրս դրէք այս պարունակէն մանուկն ու ծերը, կեսուրն ու բամբասանքի ժողովականը, որոնք կը հնարեն հեքիաթն ու վէպը, սրամտութիւնն ու գովքերը։ Զայն կարելի է տեսնել քիչ մը պերճ՝ խօսքի վրայ, ծերերուն հետ երբ յիշատակներ կը պատմեն ասոնք, չապրողի զբաղանք։ Կամ՝ կիներու գիծով, տունէ տուն կռիւներու ընթացքին, որոնք միշտ զօրաւոր շահեր կը պաշտպանեն – ի՞նչ բան զօրաւոր չէ, երբ հասողութեանը իյնայ կիներու փէշին – դատարանի վայել ծանրակշիռ դրուագներով ու բերանները կը հրեն ծայրագոյն արձակութեանց։ Յաճախ երբ այրերն են – ու այր է մարդը միշտ այդ փէշին առանցքէն – բեմ եկողները, արիւնը կը խեղդէ արդէն անոնց կոկորդը եւ կարճ կ՚ընէ բառերը` երկայն ընելով դանակը։ Բայց հազուադէպ է, որ երիտասարդը, դեռ չարձակուած իր հոգեկան խանձարուրէն – պատկերին տակ տեսէք առաւելագոյն չափով սեռային հանգոյցը, որ երիտասարդը կ՚ընէ աղջկան մը պէս կոյս ու խպնոտ – առնուի ու քշուի հեղեղէն։ Վերապահ է ան հարսնցուի մը նման. կը խօսի միշտ աւելի քիչ, քան ծերն ու տղան, որոնց հետ առնելիք-տալիք չունի արդէն սիրելու հարցը։ Բուն իսկ իր գետնին վրայ, այսինքն՝ պատանիներուն եւ երիտասարդներուն մօտ, ան անընդունակ է հռետորական ընդլայնումի։ Շատ-շատ վէպերու էջերուն ան կ՚ախորժի ցոյցէն ու բառէն։ Անկողինին մէջ՝ անխօս։ Անկէ դուրս՝ զգոյշ, բայց վճռական։ Սինլքորները ու մամածակները միայն պատմեցին իրենց արկածներէն։ Սիրողը կը խորշի խօսքէն, որքան մարդէն։ Սիրոյ մեծութիւնները սիրոյ կամարները կը կազմեն։ Ի՞նչ ունէր ըսելիք Սողոմենց Սողոմը Նալպանտենց հարսին, անոր ծոցէն դուրս, մա՛նաւանդ ուրիշներու ներկայութեան։ Ի՜նչ տառապանք է հանդուրժել աշխարհը, երբ քովէդ կը քալէ սիրածդ։ Ի՜նչ ունին բոլոր սիրահարները պատմելու՝ իրենց սիրածներուն։

 

… Սանդուխէն, տախտակամածէն աղմուկ կար քայլի՝ թէ՛ խուլ, թէ՛ թեթեւ։ Մարդեր, մօտ ու օտար, որոնց քոյր կամ ազգական կ՚իյնար անիկա։ Նե՞րս։ Մայրը կը ծեծէր ծունկերը, համաչափ, կտրատ շարժումներով, մեռելի անկողինի մը շուրջէն։

 

-- Բերանդ ինչո՛ւ չես բանար, տղա՛յ։

 

Չդիմացաւ խեղճ կինը։ Սիրտին դողը կը կարդացուէր բառերէն։ Սողոմը, կարծրացած, խիստ, [50] ձեռքը մէջքին։ Ան խորհած էր եկողին։ Որքա՞ն [51] բան գիտէր տղան, որ պիտի մտնէր ներս, բայց չեկաւ։ Շեղած էր անիկա սենեակը, իր սենեակը։

 

-- Քալէ՛։

 

Ո՞վ էր խօսողը։

 

Պարզ, փոքր, վճռական, տարիքին, հասակին, սիրտին պէս։ Անուն ալ չէր տուած, ամչնալո՞ւն, թէ սիրուն։ Կը դնէր սակայն բառին վրայ էրիկմարդու անդրանիկ բնականութիւնը։

 

Նալպանտենց հարսը չկրկնեց իր քիչ առաջուան «ո՛ւր»ը։ Բայց չափեց երիտասարդը։ Անկնիք ու չէզոք նայուածք։ Արհամարհա՞նք։ Հեգնութի՞ւն։ Կիները սիրոյ մէջ սէր են միայն։ Միւս զգացումները ատոր մշուշէն կ՚այլագունին ու նիհար կ՚երեւան։

 

-- Քալէ՛, ես եմ ըսողը։

 

Լոյսը թեթեւ մը խաղաց ու տղուն դէմքէն առաւ քաղցր այն վճռականութիւնը, զոր լրջութիւնը, արտակարգ գորովը, վերահաս վտանգը մեզի կը բերեն, ոչ ոք գիտէ ինչպէս իրարու խառնելով այսքան իրարմէ հեռու բաներ։

 

Տեղէն ոչ մէկը ելաւ։ Դուռին առջեւէն, ծանր-ծանր քայլերը Սարեկենց Օհանին։ Օտարին, գաղտնիքէն դուրսին այս մերձութի՜ւնը։ Ակամայ սարսուռ մը, երեքին ալ ոսկորներէն։ Գիտէին, սակայն, թէ բարի մարդ էր Օհանը։ Մէկուն հետ ջուխտ մը գէշ բառ չէր փոխանակած սա տարիքը մինչեւ։ Բայց էրիկմարդ էր վերջապէս, ամրակազմ ու յաղթահասակ, որ կրնար երկու թեւերուն մէջ ճզմել ու տափկըցնել սա նորատունկ տղան։ Մայրը կը դողար, բարտիի տերեւի մը պէս. ու անոր դողը անցած էր, բազմոցէն՝ յատակին, տախտակամածին։ Հեռացան քայլերը։ Ինչո՞ւ չեկաւ լայնութիւն։ Անձուկը կ՚ամրանար հետզհետէ։ Մութը՝ աղուոր մը շինած ինքզինքը, երկինքն ի վար, կատարեալ ու յիմար։ Մինչեւ ե՞րբ։ …Յանկարծ Բաբէթը ելաւ անկիւնէն։ Ան, առանց իր տղան լուսաբանելու, վեր էր վազած քիչ առաջ, զանոնք մինակ չձգելու գերագոյն հոգով։ Հարսի, տղու տէր էր ան։ Հիմա՜։ Աչքն առած էր ամէն բան։ Բացաւ դուռը։ Գոցեց, ու արարողութիւն չէին այս շարժումները։ Զոյգը թողած առանձին՝ ան կը շտկուէր վար, դէպի տղան։ Այսպէս կը խօսէին քայլերը։ Ինչո՞ւ կ՚երթար։

 

Անոնց առանձնութիւնը։ Աւելի քան դժնդակ։ Տաքցան, որքան չունէին եղած պատահարէն ասդին։ Ու նոր կ՚անդրադառնային այն եղերական համին, որ իրենք էին իրարու։ Կը վախնայի՞ն իրենց մարմիններէն, որոնք եփ ելած բաներու կը նմանէին, խառնակ, ու ճամբայ ելած՝ նոր կերպաւորման։ Կը վախնային սակայն բառէն, որ գոյութեան, օտարի, դուրսի նշխար մըն է նոյնիսկ մեր մէջէն, առնուազն օտար հասցէով, մինչդեռ սէրը, –- ուրիշ բան չէին անոնք այդ պահուն, իրարու լարուած, անջրպետին վրայէն իրարու ագուցուած, իրենց զգայութեան տարադիր, բայց մէկ կծիկովը այնքան յօժար, -- [52] ինքզինքը կը շփոթէ լռութեան, համրութեան հետ։ Շրջուեցաւ տանիքը իր գերաններուն կողերովը, անոնց գլխուն վերեւ։ Հազիւ զգաց Սողոմը, որ ոտքի էր։ Նուաղո՞ւմ։ Ինքնիրմէ ելլե՞լ։ Բայց անոնց անկողիննե՜րը, իւրաքանչիւր գիշերինը՝ առանձին նկարի մը կամ հատորի մը նման։ Բայց անոնց ցերեկները, իրենց հիւանդ, անբաւ կարօտովը, որ զիրենք ասեղ-ասեղ կը շիշտէր։ Երբ մեր աչքերուն տակ, ներսէն թաւալող այս պատկերները կու գան երեսք, այն ատեն մէկը պէտք է մեզ բռնելու, որ չիյնանք։ Կռնակէն` պատը։ Ու անոնք իրարու վազող ջուրի ամաններու պէս, իրարմէ զատ դրուած, կը լողային իրենց ներսին երեսներէն նոյն սրբազան հեղուկին մէջ…։ Բայց աւելի՛ն։ Այսինքն՝ մօտաւոր գալիքը, մռայլ ու աննախատեսելի իր հանգոյցներովը, որոնք կապուած ճակատագրին մատէն, ճամբու էին դրուած դէպի անոնց գլուխը։ Վերիվայրումը։ Փոթորիկը։ – Բոլորը՝ փայլակի մը պէս արագ, ամփոփ, կործանարար։

 

-- Գնա՛, - շշնջաց Աղուորը ` վախնալով ինքզինքը մատնելէ։

 

Ու բառին ետեւէն անոր մէջ ծագեցաւ արիւնոտ, բայց պայծառ տեսիլը։ – Ինք սկսած էր, իր փախուստովը, առաջին արարուածը այդ մռայլ ապառնիին։ Անշուշտ չէր վռնտեր։ Ոչ ալ մեղադրանք կը բանաձեւէր մտքէն։ Կրնար մօրը տուն այս դարձը ընել տասը օր առաջ, առանց ինքզինքը տուած ըլլալու։ Ի՛նք ուզած էր զայն իր ծոցը։ Ու գիտէր ատիկա։

 

-- Առանց քեզի՜…

 

-- Արքայութի՞ւն ալ չես երթար։

 

Խնդաց տրտում։ Ու տարօրէն անուշ էր կնիկի այդ ժպիտը, պահէ՞ն, տեղէ՞ն, խռովքէ՞ն առնելով այդ համն ու հմայքը։ Խնդաց, վասնզի տարօրինակ է մարդերուն միտքը։ Ուրկէ՜ ուր անիկա յիշեց այդ վայրկեանին հեքիաթը, որմէ փրցուած էին այդ զոյգ նախադասութիւնները, այնքան իրաւ, պատշաճ՝ իրենց բերնին ու վիճակին։ Աւելի տարօրինակը ա՛ն էր, որ բառերուն ետեւէն ստեղծուած էր հեքիաթին պատկերած առքը, երազային իր անգայտութենէն մէկէն ի մէկ թանձրանալով ու հաստ հեղուկի մը պէս առուակելով անոնց սիրտը։ Անոնց մտքին աչքերէն անցան թագաւորին աղջիկը, հեքիաթին բոլոր օծութեամբը եւ գողտր գրաւչութեամբը, որ քարերն իսկ կարող էր կրակի տանելու, եւ ոտաբոպիկ տղան, աղքատ, թշուառ, բայց աղուորիկ, հեռու երկիրներէ ու, մա՛նաւանդ՝ նոյն արմատէ կրակով. ա՛ն՝ որ գրաւած էր աղջկան սիրտը իր կոկորդովը եւ ատոր համար կ՚երթար մեռնելու։ Զայն ձգելու անկարող, աղջիկն ալ քովիկէն, կը քալէր դէպի մահ։ Ու կը քալէին անոնք, ոսկի պալատին դէմ ոսկի թեւերով կախաղանին։ Ու Աղուորին մէջէն կը քալէր հինգ տարիներու խաւարում։ Ու Սողոմին մէջէն կը քալէր պատանութիւն մը ամբողջ, ու կը քալէր շուքն ալ կախաղանին։

 

Բռնեց անոր ափը, ինչպէս կը պատկերէր հնօրեայ պատմութիւնը։ Պա՛ղ։ Յետոյ՝ ապարանջը, որ սառոյցէ օղակի մը պէս կը զատէր դաստակին սահմանը ջերմագին միսերէն։ Ասկէ անդին ջնջուեցաւ հեքիաթը, ինչպէս գետինը, ուր կը կենար, ինչպէս տունը, ուր իր մեղքը կ՚արձանանար, ինչպէս երազ, ու նկատում, վախ ու հաշիւ, որոնք կ՚այցելեն մեզի, երբ չենք հաւատար, այսինքն՝ դուրս ենք սեռէն։ Շօշափեց արագ դաստակն ի վեր, թեւերուն ջերմին ալիքը, հոծ, եղկ, էգ ու զգլխիչ։ Ինչպէ՜ս անցաւ այտերուն, կուրծքին իրանին հաստ մասերուն։ Հոյակապ սարսո՛ւռը՝ սեռային խենթութեան, որ ուղեղէն զարկաւ ու թօթուեց մինչեւ եղունգները։ Աղուորին թեւերը բռնեցին զինքը` անկումէ ազատելու համար։ Ու պղտոր էր տղուն աչքին՝ տարածութի՛ւնը։ Լոյսը, անգայտ արիւնի մը նման՝ հեղուկ կ՚ընէր միջոցը, ուր կը թրթռար սեռային մշուշը, յորդ բխումով մը ատրուշանէ մը ինչպէս, եւ որուն կեդրոնին մեր օրերուն աստուածութիւնը, ամէն մարդու գլխուն կանգուն՝ իր ճակտին գիրը, կնոջ մը տարազով. Սողոմին համար՝ Նալպանտենց հարսը, խախտուած՝ իր գիծերէն, ամբողջ խաղ ու թրթռում, ամբողջ հուր ու զովութիւն, ըլլալով շինուելու վրայ երազ մը, ցնորք մը, խենթութիւն մը, որուն մարդ չի կրնար հաւատալ` ըլլալով հզօր մագնիսը, որուն անտես ճիրաններէն շղթայակապ սիրտ մը կը կողկողէ ու կը կողկողէ, աչքէն ու բերնէն ու մարմինին [53] բոլոր բաց ու գոց ճամբաներէն։

 

-- Այս գիշե՜ր։

 

Ի՜նչ խեղճ, ի՜նչ տխուր, ի՜նչ անհուն սա նախադասութիւնը, որ մղձուկ էր, լաց էր, պաշտամունք էր եւ գերեզման նոյն ատեն։ Նո՛յնը՝ որ հնչած էր շաբաթ առաջ, ախոռին խորէն, հաճի Աննային երեսին։ Ան՝ կինը, իր կինը կ՚ուզէր։ Յետոյ, յոգնած իր իսկ կարօտին բեռէն, ու տակնուվրայ՝ գալիքէն, առաջիկայ գիշերէն` փոխելու համար ինքզինքը, ինչպէս տարածութիւնը, փախչելու համար պուտ մը սա սենեակէն, ու [54] երկու կտոր մարդերէ, որոնք կրնային դէպի վեր շտկուիլ ու կործանել երազը, աւելցուց.

 

-- Հետդ եմ…

 

Ու մնաց կարկամ։ Հեքիաթէն էր այս նախադասութիւնն ալ։ Ու հեքիաթը կու գար, կ՚երթար, կ՚աւրուէր ու նորէն կը շինուէր ու կը բռնանար։ Բայց անոր հետ՝ ենթակայական նոյն ոլորտն ալ, որ իբր շօշափելի սարսուռ անցած էր կզակներուն։ Ո՜վ խեղճութիւնը մեր ոսկորներուն, որոնք մեր միսերը պատռտել կ՚աշխատին ու կը վազեն սեռային կրակին։ Ո՞վ է անհեթեթը, զօրաւորը, ամրակազմը։ Երիտասարդը մեր մէջ մեզի անծանօթ կենդանին է։ Մեր կեանքին ընթացքին քանի՜ անգամ կ՚ըլլանք զայն։ Որքա՜ն շատ՝ թիւը անոնց, որոնք զայն չտեսած պիտի մեռնին։ Իսկ թի՛ւը միւսներուն, որոնք մէկ օրէն միւսը պիտի զարնուին անոր ուրուականէն ու պիտի իյնան անոր երախին։ Թի՞ւը, ասոնց։ Գիտունները չէ, որ պատասխանեն պիտի հարցումին։ Գացէք բանտերը, յիմարանոցները, կամ գերեզմանները։…

 

Ինչպէ՜ս բացուեցան անոր բազուկները։ Ամբողջ գեղը ան կրնար տեղաւորել – այդպէս կը զգար – անոնց աղեղին մէջ։ Բայց չկրցաւ գոցել։ Ուզեց խօսիլ։ Թուք գտաւ ակռաներուն տակ, ու լեզուի տեղ՝ միսի թանձր կտոր մը, որ ցաւ ունէր շարժելու։

 

-- Հետդ եմ…

 

Կրցաւ արտաբերել սակայն անգամ մը կիսովին կազմուած նախադասութիւնը, բայց չաւարտեց կրկին։ Ինչո՞ւ չէր գար շարունակութիւնը. [55]

 

-- Մինչեւ կախաղան…, - ինչպէս կ՚ուզէր հեքիաթը։

 

Այնքան դուրս էր իրականութեան պարունակէն, որ չէր զգար նախադասութեան չըսուած մասը, աւարտած կարծելով։ Ինչո՞ւ կ՚ուշանար Սարեկենց Բաբէթը։ Սեռային գրգռութիւնը, զոր արդի վէպը չարափոխած է այնքան, իր մանուածոտ վերլուծումներով, թերեւս ամէնէն զաղփաղփուններէն է մեր յուզումներուն։ Թերեւս մարմինը անընդունակ է զայն իր ուժին մէջ կրելու՝ երկար տեւողութեան մը վրայ։ Մնաց որ, ուրիշ յուզումներու դէմ մարմինը կը ճարէ պաշտպանութեան միջոցներ։ Հո՞ս։ Ինչո՛ւ անոր միտքը գնաց կատուներուն ու շուներուն։ Քովի սենեակէն առաջացաւ, խլացուցիչ սաստկութեամբ, պզտիկին ճիչը։ Բայց յետոյ իջաւ, նոյնքան արագ։ Իջաւ՝ մեղմ ու փափուկ խազերու։ Ինչո՞ւ դուրսի աշխարհը մեզի կ՚անցնի ` կաղապարը առնելով մեր ներքին ակօսին։ Յուզուեցաւ, տագնապով ու ամուր, մանկամարդ կինը։ Անոր այնպէս եկաւ, որ ստինքներէն տղու շրթունքներ կ՚անցնէին ու կը խտղտար անիկա մինչեւ խորագոյն ալքերը իր մարմինին։… Ու ահա ուրիշ զգացումներ, աւելի ախորժ։ Այս յաւելումները կը փոխարինէին պրկումը, շարժը, պլոր-պլորը սեռային սթափին։ Ու ներքին խտութենէն այս հեռացուիլը սիրելի էր երկուքին ալ։ Կը խնայէր մա՛նաւանդ խօսքին աղն ու այրուցքը։ Ձեռք ձեռքի մէջ։ Լուրջ, ազնիւ՝ պիտի ըսէր ռոմանթիք վիպող մը։ Հիմա իմաստ չկայ մալուած այս բանաձեւին տակ տաղաւարելու համար սա վիճակը։ Ձեռք ձեռքի, ինչպէս կը պահանջէր պատահարը։ Անակնկալ ու իրաւ հպարտութի՛ւն մը երկուքէն ալ, որ կը փրկէր գռեհկութիւնը իրենց սա պատկերին։ Վասնզի սիրային տրամը հետզհետէ իջեր էր հասարակ դրուագներու։ Տասնհինգ տարի կար, որ բարքերը ըրեր էին վճռական անկիւնադարձ մը։ «Անկո՜ւմ», պիտի պոռային բոլոր ընտանիքի պատուական հայրերը` «Աւետաբեր» ը ձգելով իրենց ձեռքէն։ Սիրային դրուագները, ատենին այնքան հազուադէպ, բայց արիւնոտ պատմուճանումով, դժուարութեամբ անցեալէն յառնող բայց պաղելէ յապաղած երգերու վրայ հազիւ կը քաշքշէին ցեխոտ վեհափառութիւն մը, ու ա՛լ վերածուելու վրայ էին ընթացիկ, տափակ պատահմունքներու։ Քաղաքին մեծ մոլութիւնները [56], լայնօրէն ճիւղաւորուած՝ գեղերուն խորերը, բոզերու աժան արկածներով ու հարեմներու պերճ անկողիններով, որոնք հեքիաթը կը փոխադրէին կէս ժամ հեռու պալատներու պատշգամին, ինքնամատոյց, անյագ ու ահեղօրէն տարփավառ կիներու շքախումբէ մը, պատճառ էին, որպէսզի լղրճուի, փոքրանայ պատահարը, բեկուի իր եղերական հետեւանքներուն ծիրէն, տունէ տուն, գերդաստանէ գերդաստան, պատահարնե՜ր, այլապէս ահաւոր, որոնք ետ եղած նշանի մը համար յիսուն կնիկ իրարու կը ճակատեն կամ մէրանցը տունը ճամբու դրուած ծակ-պտուկի մը համար հարիւր երիտասարդ դանակի կը կանչեն։ Մարդիկ կ՚երգէին նոր զոհերը, առատ հեգնութեամբ, անխնայ հարուածելով փոքր այս միջոցներուն ու դերերուն հանդէսը, բայց մտովի ոգեկոչելով ու ապրելով հիներուն վաղնջաւոր ու սրտառուչ բանաստեղծութիւնը։ Ու ծոցի՜ պատմութիւններ, ուր առնուազն կանգուննոց դանակին տեղ տխեղծ ու արդիացած հայհոյանքը կը ծանծաղի, ա՛ն՝ որ բռնի կու գայ։ Կու գայ բերնէդ, ոչ թէ աղիքներէդ, ինչպէս կը տրուէր մեզի տեսնել պատկառելի ծերերու դիմաց, երբ անոնք իրենց երիտասարդութիւնը շինած ատեն մեր առջին, չէին կրնար դրուագ մը հանել անցեալէն, առանց զայն օծելու անոր ջուրին մէջ։ Ու ազգապիղծ տռիփը, ա՛ն՝ որուն դէմ երկինքն ու երկիրը իրարու կը խառնեն իրենց շանթը, խորվելու համար «մոխրանալիք ամօթոյքը», եւ ուր անասնութիւնը, ինչպէս ապուշութիւնը, սիֆիլիս ը, ինչպէս խենթութիւնը իրարու կ՚աւելնան պապերնուն ճամբաներէն ու իրենց երակներէն։ Ու գունաւոր, քիչ մը ուռած դրուագներ, քաղաքին ու գեղին մասնաւոր համերովը, ճարուած՝ պոլսամերձ գեղերէ, ուր սպասուհիի մարձումն ու դարպասը քիչ-քիչ շահու աղբիւր, ապրուստի ձեւ, եւ ատկէ՝ բարքերու գիծ կը դառնան։ Էրկանը հետ երկու կռիւէ ետքը կղզիներուն շոգենաւով Պոլիս փախուստ մը, ստնտուի, ծառայի եւ ուրիշ պիտակներու տակ Պոլիս ըրած ու դռնապանութեան ու լուացքի ու սրբիչի ճամբաներուն վրայ հաստկեկ աղաներու հաստկեկ մարմինները սորված ու իրենց ծերութիւնը իրենց գեղին [57] բերած կիներու շարան մը գեղը, գեղերը մօտ էր փոխելու։ Ու աւելցուցէք նոր ախտաւորումներ։ Աշխատա՛նքը՝ ճամբայ դէպի բոզութիւն։ Նոր հաստատուած խոզակի մանարաններ, իրենց խիտ ու անսպառ գէջութեան մէջ կը խմբէին հարսներն ու կիները տասնվեցժամեայ աշխատանքի տաժանքին, որուն արդիւնքը յաճախ անկշիռ գինովի մը օղին կը ճարէր, բայց որուն վրէժը հարսները կը հանէին իրենց էրիկներէն, իրենց արգանդները լայնօրէն բանալով հեշտանքի ջուրին, գործատէրին, չորպաճիին կամ ասոր տղոցը խողովակներէն։ Աշխատա՛նքը՝ ճամբայ դէպի բոզութիւն։ Ուրիշ կերպ բացատրելի չէր հարսներու սա ինքնալքումը` առանց սպասումի, առանց սիրոյ, առանց զայրոյթի, գործարանին մէջ հանդիպուած արուին ծոցը։ Գուցէ նիւթական սպառումին իբր հակադարձ արբշռանքը ասիկա՛, փախստեայ, խեղճ, արագ, ոտքի, կամ նոյնիսկ աչքէ միայն աչք, որ կը բռնանար անոնց գանակոծ, հիւծուած զգայարանքներուն եւ յոգնութեան մը պէս կը խորտակէր անոնց մէջ դարաւոր ամօթը, խպնիլը։ Ու անոնք կը թաթխէին, ցամաք հացով բռնուած այդ ահաւոր, գաղջ, խաշած ամառուան օրը, ճիշդ տասնվեց ժամ, հաճոյքին աւազանը եւ իր լրումին, իր անպատասխանատու հեղումին, ուրիշ մը ըսէր պիտի՝ հեղեղումին՝ կը տանէին սանձազերծումին [58] մեր հզօրագոյն կիրքին։ Հոդ էր, որ մեր աղջիկները սորվեցան անպատմելի դեղնութիւնը իրենց երազին, զոր մեղքին ժանգը արդէն կը կրծէր այդքան կանուխէն, մեծերու ճակատներէն ու աչքերէն ցոյցի դրուած։ Դրա՞մը։ Անշուշտ, բայց կողմնակի, միայն ու միայն ծակ-պտուկներու ողբերգութիւնը շեղելու կամ չէզոքելու։ Այրե՜րը, մամածակ ու յիմար։ Կ՚ուզէ՞ք տակաւին։ Անկարելի, գայթակղալից խնամութիւններ, որոնք դժուար քալելիք մեղքի մը ակօս ու պատգարակ կը ճարեն եւ աղջիկնութեան մեղքերը հարսնութեան ծիածանէն կը գեղազարդեն։ Պաշտօնական կաւատութիւն, ասիկա՛, զոր սորվեցան թուրքերէն։ Կնիկէ՝ քենին, նոյն ճամբով, ուր երբեմն ուժը, յաճախ դրամը, աւելի յաճախ վարժութիւնը կը ծռեն կիները, նուրբ կամ վայրագ, խենթ կամ սմսեղուկ` նայելու [59] անկողինին, ուր կը յանգի ճամբան։ Ու հարսէ հարս պղտոր ու ցեխոտ կապեր, անըմբռնելի ու տխրօրէն իրաւ։ Կ՚ուզէ՞ք տակաւին։ Իրենց աղջիկները պահպանակ, անկարգել ըրած թարմատի մայրեր, հարուստ տուներէ, որոնք մուշտակին ու ոսկիին մէջ ճարտար կը փաթթեն իրենց ամօթը եւ իրենց փեսացուներուն առնութիւնը անյագ ու վայրագ փաղաղումով մը կը նախավայլեն, մինչ իրենց սպասուած կամ չէզոք, կամ այլախնդիր այրերը քաղքի բոզերուն ծոցը կը քամեն դեղնութիւնը իրենց քսակներուն եւ ճերմակութիւնը իրենց սերմին։ Մայրեր, որոնք ա՛լ հարս իրենց աղջիկները իբր խայծ կը գործածեն աւելի պզտիկ քոյրերու կամ իրենց հաշւոյն։ Ու պէտք չէ կենալ։ Վասնզի զգայարանքներու այս տապլտուկը գէջ ու հզօր կիրքերուն խորը չէր մեկներ միայն սեռային դաշտերէն։ Պարզ, դրամի գռեհիկ ցոլքը բաւ էր երբեմն աչքերը խտղտելու է՛ն ամուր հարսներուն։ Ջրհեղեղէն չէ, որ կը խօսիմ։ Այս ամէնը՝ այն գեղին մէջ, որ երեսուն տարի առաջ իր կոյր ու խուլ աղջիկներն անգամ անարժան կը դասէր քիչ մը հարաւ, մեկուսացած ուրիշ գեղի մը, թուրքերու մէջ կորսուած, առնելով անոնցմէ սեռային ախտաւոր արձակութի՜ւն։ Այս ամէնուն ցուցմունքովն էր, որ ինկած էր սիրային պատահումներուն կրակի եւ արիւնի համը։ Հիմա դանակը դժուար կը շարժէր կնիկի համար։ Ու շատցան՝ գժտուած, խռով էրիկները։ Բայց աւելի շատ՝ միջնորդները, որոնք խեր ուն, շահուն, երբեմն դրամի եւ ուրիշ հաշիւներու ասեղովը կը գործէին, մէրանցը տունը ապաստանած կինը առօք-փառօք «ամուսնական փարախը» առաջնորդելու ու կը մարէին չարը, քանի մը բերան կաղ երգերու հեգնութեամբը։ Սիրային տրամը, որ անցեալին մէջ անողոք, անճողոպրելի մահուան կը տանէր, վերածուած էր հասարակ, գրեթէ կնիկի գուպարի մը, զոր կը վարէին խնամիէ խնամի հարսներն ու ծերերը, կեսուրներն ու քեռկինները։… Կեանքին քարտէսներէն բոլոր այս փորձառութիւնները, որոնք ինկած ըլլալու էին Նալպանտենց հարսին նժարին մէջ, այցելեցի՞ն, սա պահուն, սա ծակը ապաստանա՜ծ զոյգին։ Հեռո՞ւ էր անոր միտքը բոլոր օրինակներէն, որոնք դէպքերուն իբր շուքը, արձագանգը կը քնանան մեր մէջ ու կ՚արթննան փոքր իսկ ղօղանջէ մը։ Այցելե՞ց իրեն սա պահին միւս երեսը փողոցին։ Եղբայրներուն միջամտութի՞ւնը։ Հաճի Աննային փեսանե՞րը։ Նալպանտենց վոհմա՞կը։ Իսրայէ՞լը։ Այո՜։ Աւելի՞ն։ – Այսինքն՝ գալիքին խորութեանց մէջ ծուարած ցաւին, հարուածին կծի՞կը, որուն վրայ մահուան հեղուկը միայն ազդել կրնայ։ Փայլակ առ փայլակ, ասո՜նք, ո՛րը լիովին, ո՛րն ալ մասով, եկան ու անցան անոր մտքին հովիտներէն` ընելով անոր հոգին խեղճ, յիմար, լքուն, խանդավառ, փոխն ի փոխ, յանգելու համար մարդկային ու հասկնալի միւս ծարաւին, որ ամէն սիրտի մէջ կը բաբախէ, ծարաւը աշխարհին պարզ, իրաւ, մօտ համերուն։ Բոլոր այդ կրակներուն, կործանումներուն, ածխացումներուն դէմ՝ որքան առատ սակայն միւսնե՜րը, միամիտ, մէկ երեսքով անհրդեհ հարսնութիւնները, որոնք տուները կը ծաղկաւորեն, կոկոն-կոկոն տղաքը կը շարեն սեմերուն ու օճախին խորհուրդը ծոցէ ծոց կ՚աւանդեն։ Էրկան մը սեմէն ներս կեանքը նորէն, պարզ, թերեւս քիչ, զոր կը հագնիս սակայն սեպհական շապիկիդ նման եւ ոչ թէ ուրիշներու վայելումին համար իբր մուշտակ մը՝ նետած ուսերուդ, փոխ ու օտար։ Գերեզմա՞ն։ Անշո՛ւշտ։ Ու կը նայէր անիկա իր փոսին հեռանկարին մէջ, առանց վախի, գուցէ շատ հեռուէն շրջագծուած բաներուն այլուրութեան մէջ շփոթելով հողն ու արգանդը։ Թուլացո՞ւմ։ Ջլատո՞ւմ։ Պիտի կոխէ՞ր ան տունը ոտք։ Ի՛նչ թշուառ հէնք է մեր սիրտին կտաւը։ Դէմի տունին մէկ պատուհանէն ուրուացաւ պառաւի դէմք մը։ Քովնտի բռնուած՝ ճրագին մէջ, անոր գիծերը խռուային ու տգեղ սարսափ մը կը յօրինէին, ահաւոր օտարութեամբ մը կեանքէն։ Եղա՞ծ էր, կրնա՞ր ըլլալ, երբեւիցէ ժպիտի ծալք մը, թերթ մը այդ աւերակոյտին մէկ ճեղքին։ Ո՞վ մտքէն կ՚անցընէ պառաւի մը վրայ գտնել ի՛նչ որ եղած է անիկա կէս դար մը առաջ։ Լաչակին մէկ ճեղքէն աղտոտ ճերմակը անոր մազերուն մոխրացած միսի մը պատկերն ու գարշանքը կը թելադրէր։ Ինչո՞ւ անհանդուրժելի է ծերը։ Զարհուրելի էր տգեղութեան, փտումի սա աստիճանը։ Պառաւը նայեցաւ չեղած իր նայուածքը։ Անոր յօնքերը, դուրսէն դրուած փունջ մը մազերու, կը ծածկէին կոպը, կը խղդէին նայուածքին գիծը։ Ան անհետացաւ ու մեռա՜ւ։ Ա՛լ [60] ո՜վ պիտի բերէր սա տղաքը սա ծակին։ Երկուքն ալ մինչեւ իրենց ողնայարին առուակը սառոյցներ զգացին։ Ո՞վ էր հեղինակը այս անպարագիծ ոճիրին, որ այդ քսանամեայ աղջիկը բերեր էր սա աղբացումին։ Հո՞դ, հո՞դ պիտի երթար Նալպանտենց Աղուորը։ Ի՜նչ սրտագին վախով անիկա սեղմեց անոր ափը, կարծես ետ քաշելու համար կախարդ սա կինը կախարդ այդ զառիթափէն։ Հո՞դ։ Եւ որո՞ւ կողքին։ Զզուանքը երբեմն ուժ մըն է։ Ասղնտեցին անոր պուկը ու թուքը պոռթկաց։ Կ ՚ ամչնար մտածումէն։ Բայց չկրցաւ չըսել՝

 

-- Կռնակդ կեցեր եմ։

 

Ծառայի մը բերնէն՝ որուն հայրենի տունը շաբաթներով պարապ կը մնայ հացին տախտակը, ծիծաղելի, յիմար, բայց սրտառո՜ւչ [61] այս վստահութիւնը։ Ըսաւ ու հանգչած էր անոր գարշանքը։ Բայց վարակիչ ալ։ Կը զգանք ատիկա անմիջական հաղորդումով ու կը կշռենք։ Լաւատես, պարզամիտ, սրտաբաց մարդերը արհամարհելի չեն որքան ատեն, որ իրենց այդ զգայարանքը իբր արհեստ չեն գործածեր։ Որո՞ւ կռնակը կրնար կենալ ան, որ իր ոտքերուն ալ տէրը չէր։ Բայց ինչո՞ւ կը հաւատար անոր Նալպանտենց հարսը։ Կ՚ըլլայ այս իւրացումը վտանգին հետ, դէմ, երբ մինչեւ այդ կէտը մեզի մէկ երեսով ներկայացող վիճակ մը յանկարծակի, եղելութեանց ճնշումով, կը խախտի իր – այսպէս ըսելու համար – հիւլէական բաղադրումին խորքերէն, կը փոփոխէ ասոնք` կերպաւորելով նոր կազմի, անակնկալ ճարտարապետութեան մը կնիքով ու կը ծաւալի, կը խորանայ` ձեւելով նոր երես, նոր ճակատ։ Գռեհիկ ու անարի մեղքէն սկիզբ կ՚առնէր նոր շաղախումը, որ՝ ի հեճուկս բոլոր կարելիութեանց՝ իրարմէ հեռու դրուած սա կեանքերը կը զերծէր իրենց արտաքնայարդար կարգուսարքէն, փաթաթներէն ու կը կաղապարէր, կը տնօրինէր նոր երկանաքարին համար բախտին կամ դժբախտութեան։ Կը խորհէի՞ն։ Իրողութիւն էր, որ կ՚անգիտանային բոլոր օրէնքները, մա՛նաւանդ Նալպանտենց Սերոբը։ Զիրենք հասուն ընող տա՞րրը։ Բայց քաղաքներուն արկածախնդիր դպրոցականը ու գեղին տարփաւոր պատանին նոյն կեցուածքը չունին զգացական պատրանքին դէմ։ Ինչ որ առաջինին համար հաճելի եւ անլուրջ ժամանց մըն է, մարմինին կարգ մը մասերը շահագրգռող, երկրորդին համար կը դառնայ կեանքի եւ մահուան առեղծուած մը։ Անգամ մը, որ գեղացիին արիւնը զառածի իր հունէն, դժուար կը դառնայ իր ակին։ Սեռային դաշտին մէջ ան պիտի քալէ միշտ իր պապերուն ակօսէն։ Այս է պատճառը, որ գեղի մեղքերուն քիչը գայ այդ ակօսէն։ Կնիկէ կնիկ անցնողը միշտ երիտասարդը չէ։ Այս է պատճառը, որ պատանիները ըլլան այնքան հարուստ։ Ու ի՜նչ չափով հաշուել հարստութիւնը, որ սրտինն է։ Մենք բոլորս ունինք, ունեցեր ենք այդ սխրալի չափը, բայց ոչ միշտ՝ առիթը զայն չգործածելու, գուցէ անոր համար, որ խարդախութիւնն ու շիտակ առուտուրը, նոյնիսկ սիրտին շտեմարաններէն՝ վարժուած ենք նոյն գիծով տեսնելու։ Մինչեւ մօրը վերադարձը, անոնք, քիչ ու պզտիկ բառերով, ընդհանրապէս միավանկ, հարց ու պատասխան նոյն ատեն, իրարու երկարեցին ու հիւսեցին առէջները իրենց հոգիներուն։ Մթի՜ն այս շաղապատումը, որով կ՚աշխատի սեռին սլաքը։ Սեռէն անդին այս իրերահոսումը դերը ունի յաճախ՝ զգայարանքներու տուրքը զտելու եւ բիւրեղացման ընդունակ ընծայելու հաստ ու պղտոր զգացումը, որ անկողինի առաջին տարին գռեհիկ կ՚ընէ մարդը։ Թերեւս այս է պատճառը, որ բարեկամութիւնը ըլլայ աւելի յստակ, հակառակ աւելի խոր ըլլալուն։ Հակադիր սեռերէ միամտութիւն պիտի ըլլար սիրոյ այս ձեւը փնտռել։ Բայց մարմինէ մարմին հաստ կապն ալ չի բացատրեր ամէն բան։ Իրար ճանչնա՞լ։ Բայց ի՛նչ պէտք ատոր։ Գեղացին այդպէս պահանջի մը կասկածն իսկ չունի։ Առաջին անկողինը կը կոտրէ զօրաւոր սառոյցը։ Ու ջուրին մէջ ձուկերը երբ իրար չեն ուտեր, իրար չեն ալ հոտուըտար։ …Անոնք իրարու մօտ էին, հիմա, քան որեւէ ատեն։ Էրիկի տեղ անոր շուքովը կշտացող, ինքզինքը ըլլալու, արեւ տեսնելու անկարող, քանի որ նուաճուած էր կեսրոջը շուքէն, Նալպանտենց հարսը մոռցա՞ծ, թէ երբեք չէր ճանչցած արձակութիւնը – աշխարհին։ Իր մօրը տունէն էրկանը տունը ճամբու դրուած՝ անիկա պահած էր անվարժութիւնը, որ յատուկ է գեղին հարսներուն։ Անոնք պիտի ծերանան` քիչիկ մը անձնականութիւն, հեղինակութիւն ճարելու համար։ Մինչեւ այդ անկիւնադարձը անոնց արգիլուած է ինքնացումը։ Ի՜նչ սարսռոտ բանով մը ան կը հաստատէր իր մէջը, շուրջը յստակ վստահութիւնը, որ կ՚ամրանար փոխադարձ աճումով։ Ու խառնակ ու լպրծուն նիւթէն, որ պատանիին մարմինն է ու պուպրիկի մը, սուտ բանի մը համը միայն ունի հարսներուն ծոցը՝ ան կը տեսնէր յառնումը վճռական տեսիլքին, արիւնը խենթ ու արի երիտասարդին։ Անկէ անդի՞ն։ Այսինքն՝ ինչ որ կիները փնտռեցին իրենց տարփածուներէն։ Բայց եթէ խմորը նոյնն է գեղին ու քաղաքին մէջ, նոյնը չէ ոճը, ճարտարապետութիւնը։ Փնտռեցէք բոլոր շեղումները։ Պիտի իյնաք մէկ-երկու հիմնական զսպանակներու, որոնք կշիռ չունին գեղին համար։ Միշտ ողբերգութիւն մը կը հսկէ սիրային պատահարին ծագման ու գնացքին։ Իրար սիրելը իմաստի չի հասնիր բուն սիրոյ տարիքին։ Ամուսնութիւնը այն ջրակոյտն է, ուր դատապարտուած են հոսելու եւ ջնջուելու սիրոյ բոլոր առուները։ Իրաւ է, թէ քաղաքներուն մէջ ամուսնութիւնը երբեմն կը նմանի ծանծաղուտի մը, զոր կտրել-անցնելու մտահոգութիւնը չի նեղեր իսկ ամոլը։ Ու կը փռուին [62] անոնք մօրուտքին։ …Կիները փնտռեցին գուցէ կեանքէն աւելին, երբ ճամբայ ինկան։ Անոնք պիտի չհասկնան։ Բայց պիտի քալեն։ Գեղացին կորսուած է այն օրէն, երբ կը դատէ իր քայլը։ Քաղքենին չի վախնար ետ դառնալէ ու կը սկսի նոր ճամբաներ, նոյնիսկ ծանծաղուտին թշուառութեանը մէջ։ Գիտէ՞ր Նալպանտենց հարսը, որ եղեր էր քաղաք, բայց չէր շփուած անոր կիներուն, թէ ինչպէս ասոնք ալ իրեն պէս ջիղերով կը մտածէին։ – Կեա՛նքը՝ իր բուսական կողմէն առնուած, պարզ ու միօրինակ երեւոյթ մըն է, զոր կը յօրինեն չափուած, իրերանման, յիմար կամ խելօք բաներ։ Գեղացին զայն պարտաւոր է ապրելու եւ սպառելու, ինչպէս ընէ պիտի ատիկա իր ձեւով, օրինակի մը համար, իր ախոռի ջորին, – պարտքի մը պէս, որուն անփոյթ, լայնաձեռն, բայց անողոք պահանջատէրը ըսես կը մոռնայ երեւալ ու մեզ կը ձգէ անհոգ ծամելու մեր լեղին կամ մեր շաքարը ու վայրագ շնականութեամբ կը ներկայանայ, թուղթը ձեռքը, գիծը քաշած գումարին տակէն ու լիրբ, մենք՝ որ չենք սպասեր։ Ինչ որ աւելի մեծ կեդրոններու մէջ կու գայ առաջին փլանի, յաճախ գերադաս – դիրքի, դրամի, զարգացման, զբաղումներու, ժառանգական տուրքերու եւ դեռ ուրիշ հարիւրաւոր նկատումներու խառնիճաղանճ աղիւսակը – գեղին համար պարզագոյն հաստատումներու հանգոյց մըն է։ Նալպանտենց հարսը էրիկը ինքը չընտրեց եւ չունի այդ սխալին այրուցքը։ Բայց նոյն այդ գեղին մէջ, թիւով քիչ, բայց եղերօրէն ստոյգ հարսներ են եղած, որոնք իրենց էրիկին քովէն – մեղաւոր կամ անմեղ, կիները չհարցուցին երբեք պատճառը զայն խաբելու ատեննին – իրենց սիրածը զատելու ատեն փնտռեցին ասոր վրայ, ամէնէն շատ ու առաջ՝ էրիկմարդը յայտարարող փաստեր, դուք հասկցէք քիչ լայնքով՝ սեռը, բայց մեծ լայնքով՝ բազուկ ու սիրտ, իրենց էրիկները խղդելու գործին մէջ իրենց օգնական կենալու։ Կեանքը ունի այս դրուագներն ալ, որոնք կը խօսին ի նպաստ կիներուն, բայց հետզհետէ կը ցանցառին ` ազդուելով ընդհանուր թուլացումէն, երբ մեղքը ինկած է քիչ մը հասարակաց աղեղէն։ Ու ոճիրը – սիրոյ ճամբով – իբր ծրագրուած, հասունցած, բարդ կառոյցով գործողութիւն, – արդիւնք էր հին կիներուն արդար պապակին։ (Անոնք, իմ օրերուս, իրենց ծարաւէն քիչ կը տառապէին)։ Անգթութիւնը ցերեկեայ զգացում մըն է ` ցուցամոլ ու ազազուն։ Անկողինին մէջ միայն ան կը դառնայ իր իմաստին, երբ կը խղդէ կամ կը խողխողէ։ Ու կիները ճարտար են միշտ, իրենց զգայութեանց տախտակները, ածուները այլապէս գեղազարդելու, քողաւորելու։ Նալպանտենց հա՜րսը եւ ոճիրը։ Բայց մի աճապարէք։ Ոչ ոք մենէ պիտի յօժարէր սեւ տեսնել իր սիրտը ժամանակէն առաջ։ Ոճրագործը գեղեցիկ է ոճիրէն առաջ, թէեւ երազող կենդանիի մը նման ներսէն կ՚ապրի եւ իր վայրագութիւնը մշուշով կը պատնեւորէ։ Ոճիրէն ետքն է, որ կը թանձրանայ, կ՚անբանանայ։ Մենէ շատ քիչեր բախտին կը լքեն մեզ խորապէս շահագրգռող ու լոյսին ելլելէ վախցող յուզումներ։ Կը մորթենք, հոգ չէ թէ՝ երազ, պատկեր, կամ մեր իսկ անկարողութեան մագաղաթները։ Ահա թէ ինչու անոր մտքին մէջ մարմին եղաւ կայտառ այն երիտասարդը, որ ամիս մը առաջ բռնի – այդպէս էին դատած – մտեր էր Շահարենց Շահրուկին ծոցը – խաղցուկ, աղուոր, աչքով կնիկ –, պուկը լաթ թխմած անոր էրիկին, կապած ոտքերն ու ձեռքերը ու յետոյ հանդարտ պառկած կնոջը ծոցը ` սպառնալով սպաննել, երբ կապուողը փորձէր պոռալ, աղմկել կամ, նո՛յնիսկ աչքերը գոցել՝ տեսարանին։ Յետոյ լուսադէմ՝ ելած, քակած, պատուիրած ու իջած վար։ Յետոյ՝ գայթակղութիւնը։ Ո՞վ էր առած տղան ներս։ Բայց այս ոճիրին երեսէն էրկանը տունէն ճամբու դրուած կինը թէ՛ ժամուն օտան, թէ՛ դատարանին առջեւ մատնած չէր երիտասարդը։ Դէպքը ահագին աղմուկ ու ծիծաղ առաջ բերաւ։ Ու կինը հիմա մօր տունն էր ` մերժելով միջնորդները, յամառելով չերթալու զզուելի իր մարդուն։ Ինչո՞ւ սա պատկերը՝ սա պահուն, Նալպանտենց հարսին մէջը։ Ոչ ոք թող հպարտանայ գիտնալ կարծելով մեր սրտին ու, մա՛նաւանդ՝ մտքին մեծ օրէնքները։ Ասոնք բանաձեւողները թուղթերու դէմ է, որ իրաւունք ունին։ Ու սուտ են, երբ կը դատեն կամ կը վարձատրեն։ Կային այս բարքերը շատ առաջ։ Կային իմ օրերուս։ Կային նոյնիսկ տ ար ագրութենէն քիչ առաջ։ Ու դ իտեցէք զանոնք պատշաճ լրջութեամբ, վասնզի հակառակ իրենց վայրագութեան, դալուկ բանի մը կը վերածուին անոնք, երբ մօտեցուին արքունիքներու ազնուապետական տուներու, քաղքենի կարգերու մէջ այնքան նրբացուած, ջերմանոցուած ոճիրներուն։ Գուցէ աւելորդ նկատուին այս զառածումները, բացառիկ այս բուսաւորումները մեր մտքին դաշտերուն վրայ։ Բայց ինչ որ տարտղնուած փունջը կը զատէ պսակէն – ուրիշ բան չէ ուղեղը, որ իրականութեան ծաղիկները դասաւորել գիտէ յաճախ – փոքր կապ մըն է միայն։ Մարդիկ կը մտածեն, մտքէն կը տեսնեն դեռ անյայտ օրէնքներով։ Ու կային այս պատկերները Նալպանտենց հարսին մէջ։ Աւելի կարեւոր հաստատում մըն էր դարձեալ, անհամար, Սողոմէն հոսած անպարագիծ պապակը, գիրքերու բառով՝ տոչորագին, ճենճերուն, մխացող ծորումը, սանկ կիսավառ մշուշի մը պէս, որ աչքերուն մէջ տարտամ արիւն մը ու շրթունքին վրայ «թրթռում» մը կ՚ըլլայ։ Որմէ կիները ունին այնքան ախորժ։ Որ կը տպաւորէ կինը, անվրէպ, սէրէն անդին խանդաղատ ու սրտառուչ պատրանք, հաւասարապէս հզօր կնոջ՝ ինչպէս երիտասարդին մօտ։ Ա՛ն՝ որ կը մեկնէ առեղծուածը Կղէոպատրաներուն եւ Տոն Ժուաններուն։… Ու ինչ որ պատրաստուած էր այնքան թաքուն աղբիւրներէ, շաբթուան մը ծոցով, այնքան մռայլ յուշքերու եւ արիւնոտ տեսիլքներու ճամբով, կը վերածուէր ահա իր իմաստին։ Զանոնք իրարու ծոցին մէջ իսկ իրարու օտար ընող փուշերը, կեղեւները կը թափէին անոնց հոգիներէն եւ մաքուր, խորանային բան մը կ՚ըլլար անոնց «սրտին տունը» ` գործածելու համար ժողովրդական պատկեր մը։ Ու անոնց մարմինէն շատ անդիներէն տեղի կ՚ունենար այս միակտուր ինքնացումը, սա գիշերասկիզբին։ Թող երդում ընէր կրկին Նալպանտենց հարսը, ոտք չդնելու էրկանը տունը, ան սուտ խօսած պիտի չըլլար, եթէ քիչ ետքը դառնար հոն, Սողոմին կուշտին։ Անիկա չէր կրնար չերթալ Սողոմենց Սողոմին ետեւէն, շաբաթ մը առաջ օտար, շուք, հիմա անոր գոյութեան գերագոյն արե՜ւը։ Չէր կրնար չերթալ ո՛ւր որ ալ տանէր, քաշէր սա երիտասարդը։ Խելքին տե՞ղը այս յեղաշրջումին մէջ։ Բայց ո՞վ մտիկ ըրաւ իր խելքին, երբ անգամ մը խորտակեց անոր կապանքները։ Ո՞վ կեցաւ կէս ճամբան, երբ պարագաները զինքը դրին ծաղկազարդ զառիթափին, որ կ՚իջնէ ոչ ոք գիտէ ո՛ւր, անդո՞ւնդ, թէ հովիտ։ Խելքին տե՞ղը։ Թող ատիկա զատեն ու գտնեն խելացիները, որոնք գրահաշուական հաւասարութեան մը ձեւով կը յաւակնին իրարու յարաբերել մեր սիրտերը։ Ո՞վ, ո՞րն է խենթը։ Ա՞ն՝ որ մէկ բռունցքով կը փլէ փցուն ոստայնը, զոր այնքան յաւակնոտ ու ծիծաղելի վերա դ իրներով կը ջանանք ազնուացնել ու քաղաքակրթութիւն կ՚անուանենք ` բերաննիս փաչատելով, թէ միւսը, որ իր հոգիին ծակերը, կեղերը կը պարուրէ նոյն այդ ոստայնով ու իր աղբովը կը սնանի։ Ո՞րն է մա՛նաւանդ իմաստո՜ւնը։ Թող իջնէ անիկա կրկէսը սիրոյ ` իր ուժերը չափելու։ Ու, մա՛նաւանդ՝ շատ, մեծ, բարձր չխօսի, երբ ինքզինքը չէ գառագեղած, առնուազն չէ մալած։ Գեղ, քաղաք, պալատ ու խրճիթ հոմանիշ են իրարու, երբ տեսարան կը հանդիսանան այս գուպարին։ Թագաւոր [63] ու հովիւ։ Արքայադուստրը եւ գոնջ տղան հեքիաթին։ Ու վա՜յը անոր, որ կ՚ուրանայ այս ճշմարտութիւնը։ Անոնք իրարու շղթայուած էին ճակատագրին անուրէն [64] ։ Երբ մայրը, տղան՝ Օհանը, մտան ներս սենեակէն, ճորճորուն [65] ու հեռու, գտան երկուքը քով քովի, հանդարտ, վճռական ու իրաւ։

 

Շատ չխօսեցան անոնք։ Մօրը պարտուած [66] արցունքը, շաքար-բերան [67] Օհաննէսը, իր բառերուն պարզ, հասուն թշուառութեամբը, – մարդեր կան, որոնք երբ շրթունք բանան, մեր ողբերգութիւնը քանի մը շեշտի [68] կը թափեն մեր առջին ու կը զգետնեն մեր կամակորութիւնները։ Կիներու մօտ գուցէ սեռային պատմուճան մըն են այդ բառերը, շեշտը էգ ու թափանցիկ, բայց այրերո՞ւ մօտ։ – Սողոմը, որ նայուածք էր միայն, պաղատագին ու հալած, ու դեռ ով գիտէ ի՜նչ խորութիւններէ փրթած հեծքեր ու մղումներ իրարու աւելցան։ Ոտքի էր Նալպանտենց հարսը։ Ինկա՞ծ՝ անոր գաղտնիքը, մէրանցը տունին։ Նայեցաւ, տարտամ, բայց խուզարկու աղբօրը աչքերուն, – ոչինչ՝ քան անոնց ընտանի, համակերպուն, կեանքը մեզի չափուածին պէս ընդունելու եւ աղալու յօժար անուշութիւնը։ Կոտրեցաւ անիկա, խորունկ հեռուէ մը։ Դառնացում։ Չէ՞ որ նոյն արիւնը կը թաւալէր նաեւ իր միսերուն մէջ։ Չէ՞ որ այսպէս ապրած ըլլալու էր այդ արիւնը դարերու գնով։ Անիկա կ՚անգիտանար Սողոմը եւ անոր զարտուղումը։ Ու տունէ տուն դէմքի մը պէս ընթացիկ էր տունէ տուն հոգին ալ։ Ուզեց կենալ, այսինքն՝ չքալել։ Բայց իր ոտքերը կ՚երթային։ Բայց իր սրունքները կը նմանէին անծայր ալիքներու սիւներուն, որոնք ելլէին իրենց պառկուկ դիրքէն, ցցուէին իրենց պոչն ի վեր (պատկերը կու գար սիրուող ու իրերահիւս օձերէ) բայց կոխէին իր սրտին։ Չիյնալու համար՝ կամացուկ մը բռնեց դուռին թեւը, որ հրէշային ծղրիդի մը նման հեծկլտաց խոր ու տխուր։ Սի՞րտ, թէ խելք ունէր հինաւուրց տախտակը` զգալու համար մատին կշիռը, որ դպաւ իրեն։ Սրահ։ Անոր վրայ, իբր դուրսէն բան մը, կարելի էր տեսնել Նալպանտենց տունը, անոր առագաստի սենեակը, ալն ու ադլասը, հինգ տարիները, թանձրացած, կշիռքի ելած։ Ու անոնց բեռին տակ անոր քալուածքը կ՚ըլլար դողդոջ ու տարօրինակ։ Փնտռեց ինքզինքը, թօթուած իր [69] ուսերը մղձաւանջէն։ Աչքին փռուեցաւ վերջին օրը, առտուն, ուրկէ առեր էին զինքը, քողաւոր ու հարս։ Աղքատիկ այս երդիքէն դէպի ոսկիի եւ մետաքսի տուփ Նալպանտենց տունը ի՜նչ թեւերով թռեր էր ան…։ Բռնեց նոյն բազրիքը, որուն կռթնելով ան իջած էր հարսանեկան սանդուխը։ Ողորկ ու մարդկայի՜ն, այդ կտորը, որ աւելի կը դիմանար, քան սիւնակները մեր միսերուն։ … Կը քալէ՞ր։ Անոր ետեւէն, իբր շուքը՝ կապուած անոր փէշերուն, օդն իսկ նախանձելով իրենց մարմիններուն մէջտեղ, Սողո՛մը, մանկացած, տարուած, անգոյ ուրիշ ամէն բանի դէմ, որ Նալպանտենց Աղուորը չըլլայ։ Ձեռքերը գօտիին խորը դաշոյնի գլխուն։ Այսպէս կը քալէին նորերը, յաղթական կռիւէ մը դարձին։ Կը հասկնա՞ր հանդիսաւոր ու դողահար այս գնացքին ծանրութիւնը։ Բակին մէջ շունը, որուն մանկութիւնը անցեր էր Աղուորին մատներէն։ Լզեց անիկա ոտքերը Նալպանտենց հարսին, որ վարանեցաւ։ Մտքին մէջ բացուած էր իր անկողինը ` կրկնելով խոնաւութեան նոյներանգ զգայութիւն մը, որ արթննալով շունին շրթներէն կը բարձրանար մինչեւ Նալպանտենց Սերոբը։ Փախչելու համար այս պատկերին աղէն, ետ ըրաւ գլուխը։ Սողոմին աչքե՜րը [70] ՝ փոքր լոյսին շատ մօտիկ, որոնք արիւնի գնդակներու պէս, ցցուա՛ծ, եղան մեղմ, յանկարծակի եւ երկարեցան, բաշխուող ու չհատնող կնդրուկի գունճի մը պէս, մինչեւ սիրտին վար, վար սահմանները, հո՛ն՝ ուր կը քաշուի մեր անձին անձը։ Ո՞ւր՝ այսպէս, սա «մատ մը տղան», տղուն հետ՝ ինչպէս կ՚որակէին մայրերը իրենց երիտասարդ տղաքը, երբ խաբուէին կնիկներուն դաւերէն։ Բայց սեմէն դուրս էր ալ։ Ամչցա՞ւ։ Բայց քրտինք զգաց ափերէն։ Ետ նայելո՜ւն։ Աղբարը հազացեր էր խոշոր ու արդար հազ մը։ Փողոցը՝ աւելի ամայի։ Տուներուն տեղ կիսկատար սեւութիւն մը, պղտոր՝ լոյսի կաթնացումէ մը, որ պատուհաններու բացուածքը կը նետէր, մութն ի վար։ Այս ուրուայնութեան ծո՞ցն էր, որ քաշուած, նահանջած էին մարդոց հոգերը, լրբութիւնը, փոքրութիւնը եւ հաճոյքները։ Հո՞դ էր, որ պիտի սկսէր, կամ սկսած էր արդէն մարդկեղէն [71] յիմար, միակ կարելի հրախաղութիւնը, որով կեանքը կը ցրցքնուէր արգանդներու կիրճին, կոյր, անիմաստ, բայց անդիմադրելի։ Յանկարծ փորէն՝ բարակ բաներ։ Ցա՞ւ։ Չէր կրնար ճշդել։ Քալելու կշռոյթին կապուած շատնալ մը, բա՛ն մը՝ որով մեր մեծութիւնը [72] կը պղտորի, բայց ոչինչ կը տեսնենք։ Ձա՞յն մը, ազդարարութի՞ւն մը։ Սրբեց անիկա իր փորին յուզումը, ձեռքովը …։ Անիկա կը դառնար էրկանը տունը` խնայելու համար շատ մը բաներու, որոնց խելամուտ չէր բոլորովին։ Կը դառնար յստակ, ի խնդիր զգայութիւններու, որոնք կը գծուէին, կը թռէին անոր մարմինին կարգ մը անկիւնակապերէն ու կամարումներէն։ Կը դառնար սպասելու։ Ի՞նչ բանի։ Ինքն ալ լաւ չէր գիտեր։

 

Անոր կը հետեւէին մայրն ու աղբարը, պզտիկ հեռաւորութեամբ մը։ Գեղը՝ աւելի տարտամ, հետզհետէ ջնջուող, մութէն կրծուած ու մարսուած, իր երկարումին մէջ ինքզինքը քայքայելով։ Գինովներ, յապաղած, ծանօթ, հայհոյալից՝ բայց թշուառ։ Մտան Նալպանտենց թաղը։

 

Հոն դրացիներ, ե՞րբ [73] կերած իրենց հացը, ու փութացած դուռներուն։ Քիչ առաջ, ի՜նչ անհանգիստ հետաքրքրութեամբ անոնք անցք տուեր էին Սերոբին, որ բարեւեց, կարճ ու նեղսիրտ, հսկողները եւ մտաւ ներս` դուռը փակելով դասական գերանով։ Բայց ի՜նչ աւելի սարսռագին հետաքրքրութեամբ քիչ ետքն ալ անոնք հաստատեցին դարձը երկրորդ խումբին։ Անցան ասոնք ալ, սովորական բարեւով, որ երկարեցաւ ա՛լ հանդարտած յարկերն ի վեր, մարդոց գլուխէն։ Պէ՜տք է բարեւել, նոյնիսկ երբ համոզուած ես, որ դէմինիդ դուռ կը բանաս ձայնովդ քու մահուանդ։ Զարնուեցաւ դուռը։ Լռութիւն։ Ճռնչեց դուռը դանդաղ։ Հակառակ չորս-աչք [74] ըլլալնուն՝ դրացիները չկրցան ստուգել բացողին դէմքը, առանց լոյսի։ Գոցուեցաւ Նալպանտենց նշանաւոր պորտան, ու դռնառաջքին շինուեցաւ միապաղաղ մութը։ Ու տունը այդ մութին վրայ հաստախարիսխ նաւու մը կը նմանէր։ Եղան՝ որ յառաջացան, յիմար ու սողոսկուն, մինչեւ մօտերը անոր։ Բայց Նալպանտենց դուռը աշխարհ մը կը զատէր։ Ու անոր պատերը, քարուկիր, անողոք ու անճեղք։ Պատուհանները՝ զոյգ-զոյգ երկաթացանց պաշտպանուած։ Անօգուտ էր ականջ փակցնել հաստ տախտակներուն։ Անոնք եթէ չլսեցին, գոնէ վարձատրուեցան` տեսնելով խարզած [75] լոյս մը, որ զատուեցաւ դէպի ծառաներու ծանօթ բաժինը։ Քիչ ետքը, անոնց տառապած ու ծարաւ աչքերուն տրուեցաւ ուրիշ փոքր լոյս մըն ալ, վերի սենեակէն, որ շինուեցաւ ու իջաւ։ Բայց ճառագեց օճախով սենեակը։ Հարսանեկան հնօրեայ լամբն էր անիկա, բայց կոտրած, ըսես չէզոք։ Այսպէս ուզեցին զգալ բարի դրացիները, լոյսին այս չկամութիւնը ստեղծելով տունէն, մեծ մասով՝ իրենցմէ։ Անոնք հանգչած էին, վասնզի իրերը կը մտնէին իրենց առերեւոյթ հունին կամ վերարկուին մէջ։ Յոգնած՝ վասնզի սա սպասման քանի մը քառորդը օրուան մը ծանրութիւն դիզած էր անոնց ջիղերուն։ Ամէն մարդ քաշուեցաւ իր անկողինը` Նալպանտենց տունը յանձնելով մութին ու ճակատագրին։ «Խռովքը», ու գեղացին որոշ բան կը դնէ տարազին տակ, դիւրաւ չի դադրիր, ինչպէս մեծ շարժերը։

 

Ու ճակատագի՜րը Նալպանտենց տունին։

 

Պառաւը, բոլորովին թեթեւցած, ըսես երբեք ինկած չըլլար թաթին տակ անգութ ու արագահաս ցաւին, «սիրտի ցաւին», նստեցաւ իր անկողինին վրայ։ Ան ընդունած էր եկողները, թեթեւ շեշտ, հաճոյքէն դողացող մանկան մը նման` աշխատելով մեղմել ամէնէն առաջ այդ մանկունակ զեղումը, յետոյ աղօտել «պատահած»ին ուժգնութիւնը։ Մա՛նաւանդ որոշ չափով մը վերցնել՝ խաւը տրտմութեան, դառնութեան եւ ամօթի, որով ծածկուած պարտ էին ըլլալ տախտակները՝ ինչպէս սիրտերը։ Ան չէր կասկածեր իր ուժերուն, որոնք միշտ չպակսեցան տագնապի պահերուն։ Հիմա՞։ Ան պիտի կամրջէր հսկայ փեռեկտումը, ու իր տունն էր հիմա, այր ու կնոջ մէջ՝ մէկ կողմէն, Սողոմին ու Սերոբին մէջ՝ երկրորդ կողմէն։ Ինչո՞ւ չխորհեցաւ իր ու Աղուորին յարաբերութեանց։ Բայց անիկա պարպուեցաւ իր վստահութենէն, զարմանալի արագութեամբ մը։ Մեր խօսքը կնիքին տակն է մեր ներքին ոլորտին։ Առատ ու պարզ է ան, երբ դուրսէն զինքը ընդունող ոլորտն ալ կ՚ըլլայ համասեռ։ Այլապէս մեր բառերը կը փախչին մեր ուղեղէն՝ կարծես գիտակից իրենց սպասող թշնամական տրամադրութեան։ Պառաւին նե՜րսը։ Ու սա մարդերը։ Հասան, զարմանալի արագութեամբ, ընթացիկ տարազները, որոնք պաշտօն ունին մթնոլորտին «պաղը կոտրելու» եւ հոգիէ հոգի առաջին լարերը լարելու։ Հարցումները կը բեկուէին իրենց մէջքէն ու կ՚իյնային գետին, պատասխանէն իսկ առաջ, նման ծերունիներու, որոնք վերելքի մը դէմ անոր մտածումէն իսկ կը յոգնին։ Քար, կապար, դուք հնարեցէք աւելի ուժգին բառ` պատկերելու համար լռութիւնը։ Սարեկենց Օհանը, տարին հեղ մը, ան ալ «տաղաւարին» բերանը բացող մարդ, ծալապատիկ կը հանգչէր սա լռութեան վրայ՝ ինչպէս հաստ կոճ մը լճացած ջուրի մը երեսը։ Բայց անկարելի եղաւ խօսք հանել Սերոբին բերնէն, որ առանց մատ դպցնելու սեղանին, ափյափոյ, բայց հարուստի նորէն, ելաւ դուրս։ Անիկա կը սուզուէր իր տկարութեան խորը, անկանգնելի սա ամօթին խարազանը գլխուն։ Չէր կրցած աչքերուն նայիլ Սողոմին, որուն դէմ իր զգացածը անիկա դեռ չէր ունեցած իր ջիղերուն վրայ։ Չվերցաւ սակայն ճնշումը։ Խնամի Օհանը, հաստ մարդ, բնական գտաւ Սերոբին մեկնումը։ Հարուստներուն գործին ինք չէր, որ խելք հասցնէր պիտի։ Բայց, միւս կողմէ՝ ի զուր անցան հաճի Աննային բոլոր ջանքերը, գոնէ նիհարկեկ ասուլիս մը կանգուն պահելու։ Սերոբէն ետքը զգա՞ց ատիկա Սողոմն ալ։ Ելաւ դուրս։ Բայց ճնշումը մնաց նոյն իր ծանրութեամբ։ Ինչո՞ւ կը զգուշանային, կը վախնային նոյնիսկ, ձայնէն։ Ու սենեակը կը նմանէր շատ բաներու, ամէնէն քիչ՝ ապահով ու մտերիմ այն անկիւնին, ուր կը դիմես գլխուդ պահ դնելու, երբ դուրսը ձգեր ես երբեմն պատիւդ, երբեմն արիւնդ, երբեմն կեանքիդ ամբողջ իմաստը։ Փնտռե՞ց։ Բայց գտաւ Սարեկ խնամին, որ սենեակը կը նմանէր մեռելատունի, ուրկէ տարուած ըլլայ թարմատի պառկողը, երբ գերեզմանի դարձէն յետոյ կիները կը հաւաքուին, կը վարանին պահ մը, գովքը սկսելէ առաջ, տեղաւորուելու համար իրենց զգայարանական դրութեան մէջ, հիմնովին խախտած, խանգարուած անակնկալէն։ Ի՜նչ խոնաւ ու լեղի լռութիւն մը կ՚ըլլայ ատիկա։ Ու ի՜նչ ընդարձակ։ Վասնզի թող ոչ ոք պարծենայ իր խելքովն ու ոսկիովը։ Ցաւը գերագոյն տէրն է ու գերագոյն իրականութիւնը։ Բոլորին մէջ ալ կայ անիկա, անտե՜ս, որ կը ծաղկի, պիտի ծաղկի՜ անկախ գարնան օրէնքներէն։ Ո՞վ չէ թաղած։ Կամ՝ ո՛վ պիտի չթաղէ։ Ու, առանձին-առանձին, իրենք, կիները, վիճակներու զուգորդութեամբ մը վերապրեցան իրենց լացերը։ Յետոյ՝ հակազդելու համար այս բռնացող ճնշումին՝ հաճի Աննան մտածեց, – ո՞վ էր մեռնողը։ Հարցուց, ինքզինքին անշուշտ ու թուքը կուլ տուաւ։ Նախապաշարումը բարոյական առատագոյն մթերքն է գեղերու կեանքին։ Ան է, որ կրօնքէն առաջ վարած է ասեղը բոլոր խղճմտանքներուն ու ի զօրու է դեռ։ Խաղաց անոր ձախ աչքը։ Ոռնաց հեռուէն շուն մը։ Կուրծքին տակ, ձիու տրոփին նման բաներ արթնցան ու գացին։ Ի՜նչ էր կապը այս երեք ձախորդ յաջորդութիւններուն։ Բայց անոնք ի՜նչ վախ էր, որ բուսցուցին խեղճուկ անոր ուղեղին խորը։ Ամչցաւ խաչ մը հանելու։ Բայց մտովի արտասանեց Հաւատով խոստովանիմ էն այն երեք տողերը, որոնք մղձաւանջի, ջարդի ու թալանի վերապահուած են։ Չեկան սակայն խաղաղութեան, լայնքի զգայութիւններ։ Աւելի սեւ բաներ, ընդհակառակն, անոնց ետեւէն։ Ան տեսաւ մտքի դաշտին ուրիշները, ճաղ ով [76] բերուած լեռներէն, թումբերէն, անշուշտ մեռած, քանի որ ճաղցու ինկան։ Բայց դէմք, այսինքն՝ ծանօթ, որոնց հետ խօսեր ես, բայց չես գիտցած ի՜նչ գիտութեան օրէնքներով, այդ չարաշուք զգեստաւորումէն յետոյ, մեր գիտակցութեան մէջ անոնք կը հագնին այն կապտաւուն տրտմութիւնը, որ ճաղին գերեզման իջած ատեն կը շղարշէ [77] անոնց դէմքը, դալուկ ու փալփլուն, ու կը մնան ալ մեր ուղեղին դամբարանը, այդ գոյնով ըսես պատանքուած։ Ու ամէն անգամ, որ յիշենք, անոնք կը յառնեն այդ վարշամակով։ Նոյնիսկ տարիներ ետքը, պիտի փորձուինք վերաճանչնալ, անոնց վրայ, արցունքին կամ համբոյրին եղկ ծփանքը, որ դողաց ու եղծուեցաւ անոնց դէմքին, ջախջախուած մայրերէ կամ հարսներէ։ Սարեկենց տիկինը կը մսէր, շոգով ծանրացած սենեակին մէջ։ Ան ալ յաճախուած էր նման տեսիլքներէ։ Արդէն, ան միշտ անհանգիստ բան մը կ՚ըլլար սա սենեակէն ներս, տարիներէ ի վեր։ Աղուո՞րը։ Մէկ ձեռքը ծնօտին, ծունկի, աչքերը երբեք չբաժնելով գետնի նոյն կէտէն։ Չթարթեց աչքերը, երբ իրարու ետեւէ երկու այրերը հեռացան թատերաբեմէն։ Կ՚իյնար լոյսը անոր շնորհալի ձեւին վրայ ու ադլասին խորշոմներուն [78] մէջ շուքի ակօսներով կը վազէր ու կ՚արձագանգէր։ Իր անկողինին մէջ հաստ ու չպարտկուող կծիկ մը հաճի Աննան, որուն փորձ ու անընկճելի կզակները ցոյց կու տային անըմբռնելի վարանք։ Վե՞ր էին դէպքերը անոր ուղեղին զսպանակներէն։ Քանի մը հեղ վրիպած փորձերէ յետոյ, ան չհամարձակեցաւ բերան բանալ։ Չէզոք, անտեղեակ՝ Օհանը կ՚արձակէր երբեմն բառի կտորներ ` էրիկմարդու հովը զգալի ընելու համար, բայց որոնք կը թափէին բերնէն եւ միջոցին մէջ կը փշրուէին, ձիւնի փաթիլներու նման, կերուած գոլուտ այդ ոլորտէն։ Թող անոնք պատմէին արտ ու այգիի, բերք ու տուրքի յաւիտենական հոգերը, համակերպուն, իմաստուն աղքատութեան մը պարունակէն` յիշելով նոյն արագ շրջանումին մէջ, տարիները, երբ այժմու արուգ [79] հողերը եղեր էին օրհնուած, առատ ծիծերով կովերու նման։ Է՜հ։ Թող շատնային մեղքերը, ծառերուն ականջէն հարկաւ մէկը կար քաշող։ Ի՜նչ սուրբ ու արդար կը խօսէր գեղին միջինը Օհանին բերնէն։ Թող ոտնակոխ ըլլար հին օրէնքը, կորսուէին խիպն ու ամօթը։ Թող՝ Աստուած հեռուն ընէ, «հեռու լսողաց, տեսնողաց, բնակողաց», ինչպէս կը պատգամէր տէրտէրին պռատ գրաբարը, թող տուներէն ներս բազմէին աղտն ու պղծութիւնը։ Վերի Ամենակալն ալ անշուշտ բանջար չէր քաղեր, պիտի տեսնէր ու պիտի պատժէր։ Ու կը պատժէր։ Սրբեց խելօք ու բարի պեխերը, որ թրջուած էին այդքան բառերով։ Յետոյ աւելցուց օրերը, ուր հասցուցած էին մեզ մեր մեղքերը։ «Աշխըրքին վե՜րջը», Աւետարանին մէջ պատմուածին պէս։ Միամիտ, կտրատ, խեղճ՝ բայց պատեհ այս քարոզը, ուր, անմեղութեան եւ անգիտութեան կրկին հրապոյրն ու ջերմութիւնը իրարու կ՚աւելնային, խորունկ ու յայտնի յուզումի փոխուեցաւ սենեակին վրայ։ Միջամտեց հաճի Աննան։ Ճարտար դարձուածքով մը ան բարքերէն հեռացուց ուշքերը, տարաւ ծառերէն առկախ բերքին, որ բացառաբար յաջող էր իբր խոստում։ Բայց չկրցաւ մնալ իր բացած ակօսին վրայ։ Շո՞ւնչը կը հատնէր։ Սենեակը ինկաւ կրկին իր սառնութեան խորը։ Կարելի չէր դիմանալ։ Մենք կը նահանջենք դժբախտութեան առջեւ, ամէն անգամ, որ կողմնակի կ՚ուտենք բախումը։ Խնամի Օհանը օգտուեցաւ այս լքումէն։ Քանի մը հեղ ալ անիծեց, պատշաճ ու գրաբար, մեղքը, անոր սեւ, սադայէլ հեղինակը ու Աստուծոյ աչուկին յանձնեց բոլոր տուները, արդարինը՝ ինչպէս մեղաւորինը։ Ու անիկա չէր գիտեր, թէ այս սենեակին մէջ կը տեսարանէր իր պատանութեան գողտր մէկ պատկերը, ուր իրեն տրուած էր հետեւիլ այս անէծքին ու օրհնութեան, ժամուն բակի արիշին տակ, պիղծ ու խելօք ծերերէ, աշխարհքէն իրենց բաժինը առած ու հաշիւը փակած մեղքին ու վայելքին։

 

Քառորդ մը վերջը, դրացիներէն չգուշակուելու [80] հինաւուրց իրենց վարժութեան հաւատարիմ (եթէ գիշատիչները, շրջապատին վրայ մեղքով ու շքեղութեամբ հեղուողները քիչ են զանգուածին մէջ, կան միւսներն ալ, որոնք աչքի չիյնալու, կծկուելու, խուսելու իրենց ներքին յարգանքը [81] իրենց հետ կը բերեն թերեւս դարերու գիծով։ Այնպէս որ, ընտանիքները մինակ անուն ու կալուած ու ազգակցական միութիւններ չեն, այլ մա՛նաւանդ բարոյական դիմագծութիւն մը, երբ մա՛նաւանդ չի փոխուիր տանիքը անոնց գլխուն վրայ), անոնք ընելով իրենց քայլերը բոլորովին մեռած, կը զատուէին մռայլ բնակարանէն։ Աղուորն էր ճամբողը։ Դուռին փակումէն առաջ մօրը նայուածքը ինկաւ անոր աչքին խորը։ Ու ընկրկեցան երկուքն ալ։ Աճապարեցին հեռանալ իրարմէ, վասնզի կը զգային, թէ իրենց ուժերը կը նուազէին։ Օհանը օրհնեց։ Խրատեց երկու բառնոց մաղթանքներով։ Բայց դուռը հրուած էր արդէն։ Կարծես թէ անդունդին ընդերքէն բան մը դուրս սողոսկեցաւ, – բզկտող ու ջիղերը ծամող ու կծկող այն ճիչը, որ մեծ դուռերուն ծխնիներունն է, երբ քիչ կը բացուին ու կը գոցուին։ Ի՜նչ պաղ, խրտչեցնող բան էր ան, որ սողաց նոյնպէս Աղուորին երակներէն։ Հովը, ստեղծուած դուռին թեւէն մարած էր ճրագը։ Ի՜նչ լաւ, խաղաղ, իրաւ՝ խաւարը։ Կարծես ինք ուզած, պատրաստած ըլլար։ Նախ չփնտռեց պատճառը այս հաճ զգայութեան։ Սեռային զգայարանքը իր բողկուկները մխրճած կը պահէ ամենախոր ծալքերուն մէջը մեր կազմին։ Մեր մորթն ու մազերը գրաւուած են անկէ՝ ինչպէս մեր սիրտը։ Կ՚ընենք բաներ անոր մուրճին տակ, որոնք անբացատրելի կը մնան առաջին հայեացքով։ Գուցէ ճիշդ ալ կ՚ըլլայ զգայութիւն որակել խուլ այն ծփանքները, որոնք հսկայ այդ մագնիսին թեւերով ը կը բացուին մեր հոգիին ջուրերուն վրայ, բոլորովին մութ՝ ինչպէս ծովուն երեսը, անաստղ երկինքի մը տակ ։ Ու, ինչպէս որ այդ ջուրերուն վրայ լոյսի բիւրաւոր լարեր, աննշմարելի ըսուելու չափ նուրբ, կ՚ապրին, կը սիրուին [82], կը միաւորուին ` յայտնուելու համար երբեմն խոշոր հրթիռի մը մէջ, այնպէս ալ սեռին այս ցուցմունքները կ՚աշխատին ներսը եւ կը յայտնուին իբր խենթութիւն, երազ եւ ոճիր։ Քալեց սակայն ու զգաց, որ չկամ էին իր ոտքերը։ Ե՞րբ անդրադարձաւ, որ բռնած էր օճախով սենեակին ուղղութիւնը, ի՛նք՝ որ քաշուած էր միւսէ՜ն։ Լուսաւորուեցաւ։ Պզտիկ պատին քով, որ ծառային բաժինը կը զատէր բակէն, անոր տկարութիւնը շեշտուեցաւ։ Սիրտը աւելի բեռ ունէր։ Ու չկրցաւ քայլերուն կարկինը չծռել դէպի կռնակը։ Ընկրկեցաւ սակայն։ Առանց վախնալու։ Սպասող ու տարուած։ Ու անոր մտքէն, շատ մը բաներ վերիվար շրջող մղում մը բերաւ, հագցուց իր մարմինին այն վիճակը, որով կը մտնէր անիկա հարսնիքին շաբթուն, էրկանը սենեակը, երբ եղերական կործանումին պատկերը հեռու էր արդի կրացումէն, ածխացումէն։ Հոն՝ քիչ անդին, Սողոմը։ Գիտէ՞ր։ Երկու թեւեր բուսան դռնակէն ու երկարեցան դէպի իր մէջքը։ Ու մութին բերանը համբուրեց զինքը։ Եղկ այդ շփումը խորտակեց անոր կամքը։ Թեւերը կը քաշէին զինքը։ Արգիլեց, բայց չափազանց անուժ էր անիկա։ Դարձաւ կրունկին, ու փոքր տարածութիւնն իսկ հազիւ յաջողեցաւ կտրել, զինքը սենեակ առաջնորդող։ Պարապ։ Կեսուրը կը պատրաստուէր բան մը հրամայելու, երբ ներս մտաւ Սերոբը։

 

Էրի՜կ։ Հարկաւ։ Ի՛նչ հարկ վերլուծման։ Անիկա գահազուրկ իշխանի մը կը նմանէր։ Ի՜նչ [83] հեռու, օտար, մա՛նաւանդ զզուելի կ՚երեւար անոր աչքին Նալպանտենց գիրուկ, կանացի շնորհով երիտասարդը։ Էրիկը խաբելը ուրիշ վիճակ է։ Անոր մէջ՝ արգահատանքը գուցէ ներկուած սիրոյ պատրանք մը կը ճարէ մեղաւորին, որ կը դիմանայ սուտին մէջ, իրաւին դժոխքը խնայելու համար դէմինին։ Հո՞ս։ Ինչպէ՞ս [84] պիտի քալէր կեանքը՝ իր եւ բոլորովին ուրիշ, նոր այդ մարմինին մէջտեղը։ Պիտի սկսէ՞ր [85] իսկ։ Բոլոր արիւնը խուժեց անոր երեսին։ Այս ժայթքը, ներքին իրականութեան դուրս հեղեղումին այս շեմա ն զայն կ՚ընէր փխրուն, խեղճ ու մատնուած։ Բոլոր խաբողները կ՚անցնին այս մարձումէն, մինչեւ որ մորթը ստանայ համեմատական անզգածութիւն մը եւ մեղքն ու անմեղութիւնը կլայուին իրարու։ Դուրսէն, հակառակ խորացող գիշերին սովորական, մեծահունչ աղաղակը Կովիկենց Մաղքոսին, Աւետարանի ծառային նման պակաս մէկ ականջէն ու թերեւս իր այդ կերպ ծնունդին համար զգեցած այդ բացառիկ անունը։ Նշան էր, թէ կը սկսէր գիշերային կեանքը, դրացիէ դրացի, հեքիաթի կամ պտուղի սեղանով։ Զուարթ եւ բարի մարդ էր անիկա։ Կարծես առած իր ականջին փոխարէն, Աստուած կայծքարած ըլլար անոր լեզուն ու տաղաւարի ժամուն պէս զարդարուն շտկած անոր բերանը, որ փուռի մը մուտքին պէս կը հորնար անոր քիթին տակ։ Շատախօս, կատակող, սրամիտ ու հնարող՝ անիկա «պոչատ հաւուն ագի կը դնէր», նշանաւոր Ուստիանին նման, եւ մարդոց նկարագիրը կը խտացնէր նոր թափուած ածականներով։ Բայց այս ամէնէն աւելի ուշագրաւ էր անոր կանչը, «կական»ը, զոր մարդիկ կը զանազանէին երկու թաղ հեռուէն։ Հետաքրքրականը ան էր, որ հաջան, աղմկայարոյց այդ բերանը փնտռուէր, յարգուէր, հրաւիրուէր թաղին ամէնէն լռիկ, տարին երկու հեղ ձայն չունեցող Գաբարէն, դրացի մօտէն, Նալպանտենց, – խլուրդի պէս փոքր ու անկիւնոտ շինուածքով այդ մարդուկը ոտք մը տունին տակ թաղուած կ՚ապրէր ու կը լռէր, երկու տղոցը կանխահաս մահէն զարնուած, համրացած։ Երկուքն ալ գործէ ու զաւկէ քիչ, շատ չէին խառնուեր թաղամիջեան կռիւներու, ընդհանրապէս պզտիկներու թաթիկներէն արձակուած։ Աղքատիկ, բայց օտարին ոչ կարօտ։ Ցերեկները՝ իշուկներուն հետ, իրենց գործին, որ կը հատնի Հանգչած քարին միայն։ Գիշերները, շաբաթը երեք-չորս հեղ իրարու կ՚երթային ` թուղթ խաղալու, հին օրերէն պատմելու եւ նորութիւններ – ի՛նչ աղբիւրէ ալ գային – դատելու, դատապարտելու եւ համահաճ վճիռով ստանային սատանային տոպրակին գլխագրելու։ Մե՞ղքը։ Նալպանտենց տունին դժո՞խքը։ Ո՜վ պիտի չափէր երկարութիւնը մանգաղին, որով երկու ծերերը, արդար ու անպատսպարելի ապշութեամբ մը հնձէին պիտի մեծ գերդաստանին վերջին սա գօս ճիւղերը։ Կը խորհէր Աղուորը եւ չէր նայեր էրիկին։ Լուռ՝ պառաւը։ Ո՞վ ըսաւ հարսին, որ ելլէր դուրս։

 

Բակին մուտքին Սողոմը բռնեց ուժով անոր ձեռքը։ Կ՚այրէր կրակի կտորի մը նման։ Չվախցաւ Աղուորը։ Ընդհակառակն։ Ու հասկցաւ կարծես լռիկ ձայնը, որ զինքը դուրս էր նետեր։ Յետոյ, առանց դժուարութեան, բայց առանց մեծ կարօտի, քաշուեցաւ դէպի անոր մէջքը։ Մենք կ՚երթանք, ինկած մեր ծանրութենէն, երբ սեռը կը քաշէ։ Դաշոյնի եւ ատրճանակի զոյգ կոթերը խորտուբորտ կ՚ընէին, ու ցաւցնող՝ անոր մէջքը Աղուորին։ Գիշերէն շինուած սեւին մէջ անոր հասակը կը սեւնար անգամ մըն ալ։ Աշտարա՞կ։ Ամրութի՞ւն։ Իրեն այնպէս թուեցաւ, թէ այդ երիտասարդը ամբողջական ապահովութիւնն էր, կանգուն այդպէս մութերուն ծոցը։ Բայց հակառակ այդ կարծրութեան, որ կը բխէր անոր մարմինէն ու հակառակ կրակին, որ անոր ափը կ՚ընէր ջերմոտ ու խոնաւ, նոյն այդ ձեռքերէն, մատներուն ողորկ սայրերէն բան մը կը դողար իր միսերուն վրայ, թռչունի մը փետուրն ըսես, ատանկ հով ու աղուամազային։ Այս մեղմութիւնը, տկարութիւնը կիները կը զգան ու կը գնահատեն ամէն բանէ առաջ։ Ոճիրը ափէն կը սկսի պոռնիկներու մարմինին վրայ։ Ու կիները կը ճանչնան իրենց հմայքին կշիռը նոյն այդ անտես նժարումէն։ Չխրտչեցաւ։ Ըսես՝ պատրաստուած, կանչուած ըլլար, ելած դուրս յատկապէս այս տեսարանին, այս վայելումին համար։ Նոր ու խռովիչ միայն՝ սա փաթթըւուքը, անկողինէն դուրս, բաց օդին, ու անծանօթ ալ, ի՜նք՝ որ սեռային զգայութիւնները ապրելու տեղ, վարագուրած էր զանոնք մետաքսով եւ ժանեակով, սառոյց շրթներով, պաղ միսերու լպրծուն ու աղի կոյտի մը ընդմէջէն։ Թեթե՜ւ, քա՛ղցր։

 

-- Ձգէ՛։

 

Կոտրա՞ծ։ Անկնի՞ք։ Զո՞ւսպ։ Չկա՞մ։ - Կարելի չէր ճշդել։ Բայց ձայն էր ու պատգամ։ Տղան, ձգելու տեղ՝ ամրացուց բազուկները, անոր մէջքին, արու, կարծր, տաք, որոնք ընկճեցին կակուղիկ այդ բանը, որով կը շինուի կիներուն լանջքը՝ մինչեւ կոնքերը։ Ու եղաւ Աղուորին մէջքը թոյլ, մատնող, գրեթէ ինքնամատոյց։ Քսան տարեկան էր ան ու շաբթուա՜ն մը հարս։ Նո՛ր։ Փողոցէն կ՚անցնէր եզան կառք մը, լալկան ու չկամ, որուն աղմուկը խղդեց անոնց համբոյրը։ Լեղի, մզմզուն ու անյագ էին անոնց շրթները։ Ու իրենց իսկ ուժգնութենէն յոգնած։ Ու այնքան վերիվայրումներէ, յուզումներէ, բեկումներէ ետքը, թերեւս վտանգի կամ արգելքին ասեղովը Նալպանտենց հարսը փնտռեց այն մենաւոր, օտար, անձնական ու անբացատրելի զգայութիւնը, որ վեր է սեռային ցնցումին մութ ու պարզ բանաձեւէն ու բխելով հանդերձ անկէ, զերծ է անոր մոխրահամ ու աղի տրտմութենէն։

 

Այն հանգիստի, յարմարումի, լրիւ նոյնացման հա՛մը, որ չես գիտեր ուրկէ՛ կը բուսնի ու իրարու հիւսուած մարմիններուն բոլոր անկիւնները, խորթութիւնները եղծ քաղցրութեան մը մէջ կը հալեցնէ։ Որ տուն մը, անկողին մը, առնութիւն մը, պոռնկութիւն մը ըլլալէ առաջ, արուին գիրկն է թերեւս էգին համար, հազարաւոր տարիներու խորքէն յարդարուած ու անհուն կրկնութեանց գնով մեր արիւնին մէջ իր պատկերը դրոշմած, այնպէս մը, որ մոռնանք միսն ու ոսկորը, լաթն ու թուքը, աղտն ու աղը եւ գրկենք արիւնին այդ խորհրդաւոր ուրուականը, որ կը յառնէ ու կը նուաճէ մեր կամքը՝ ինչպէս ընդդիմութիւնը։ Հոգ չէ թէ քիչեր հասկնան այդ լեզուն, քանի որ արդի ընտանիքին կապանքները կորսնցուցած են անոր վրայէն ծագումին, դարերուն այդ պատգամը։ Պէտք չկայ ընկերաբանութիւն վաճառելու։ Տղուն մատները, [86] սեղմելով հանդերձ, այրելով հանդերձ՝ ունէին լեզու։ Ունէին ուղղութիւն։ Դէպի՜ խուցը։ Ունէր այս ուրուաձեւը դարձեալ, անոնց հիւսուած հասակը, որ, ով գիտէ ինչպէ՛ս դիրք առած էր դէպի պզտիկ դուռը, ա՛ն՝ որ ծառաներու խուցը կը բանար։ Ինչո՛ւ չէին վախնար։ Բայց ներսն էր էրի՜կը։ Սեմին վրայ տղուն հանդարտ ու խոր շաղապատումը քակուեցաւ իր լրջութենէն։ Տենդոտ, շուարուն՝ անոր շրթները ձգելով երեսներուն արձակ ու կծու թուլութիւնը, գուցէ նուաճուած լքումէ, կը թափառէին, կը ցատկէին ճակտին, ծոծրակին, թեւերուն, մինչեւ իսկ կռնակին վերնամասերուն, մինչ ամրապինդ, խենթ մատները հետզհետէ աճող պրկումով մը կը պարուրէին անոր մէջքին ջերմիկ աղեղը։ Երկուքն ալ կեցան մէկէն։ Ձայն առած էին։ Սենեակին դուռը գնաց ու եկաւ։ Մտիկ ըրին։ Լուռ էր սանդուխիկը։ Ո՞վ։ Կատո՞ւն։ Մայր ու տղայ կը խօսէին ու բառի բեկորներ կը մոլորէին մինչեւ դռնակը։ Անոնք իրարու մտան աւելի խոր։ Ու թօթուեցին զանոնք հզօր բաներ։ Ու լքում, թոյլ, անդիմադրելի։

 

-- Քալէ՛, - շշնջաց Սողոմը, ամբողջ հեւք ու կարօտ, դուք հասկցէք սեռային թրթռում ու բռնկում ու մշուշ։

 

Աղուորը մնաց լուռ։ Լեղի, տխուր հեշտութիւն մը անոր կուրծքէն ճամբայ կ՚առնէր դէպի շրթները։ Փորձեց՝ բայց չկրցաւ փոխադարձել համբոյրը, որ քիչ ու խեղճ էր անոր բռնկումին իբր արտայայտութիւն, ինչպէս էր եղած արդէն անկողինին մէջ ալ։ Չգացին անոր ոտքերը առաջ, քալել չկրնալո՞ւն, թէ էգ նազանքի մը իբր հեռաւոր խորխը։ Թողած էր ամբողջ մարմինը անոր շրթներուն, բազուկներուն, մատներուն։ Ու տխուր էր անիկա լալու չափ։ Ու անկարող էր անիկա ինքզինքը ըլլալու, այնքան խմոր ու լոյծ կը զգար իր մարմինը։

 

… Քակուեցան անոնք իրարմէ Սերոբին դուրս ելլելովը։ Ան չկանչեց, բայց լոյս ունէր ձեռքը։ Դարձաւ ետ Նալպանտենց հարսը ծառային սեմէն, հիւանդ, ոտք իսկ փոխելու համար անսիրտ, բայց առանց խուճապի, առանց օտարի մը ծոցէն նոր իջնող կնիկի մը կարմրած տագնապին։ Ու տեսաւ էրիկը, որ վերնայարկ ելլելէ առաջ ձեռքի փոքր կանթեղով կը լուսաւորէր, գլխուն վերեւէն սանդուխը։ «Գող»ին սարսափը այս վարժութիւնները ա՛լ նկարագրի մասը շինած էր անոնց մօտ։ Հետեւեցաւ Աղուորը։ Ան գլուխ անգամ չերկարեց օճախով սենեակին։ Ու իր ոտքերը, ծունկերուն աղեղէն, փրթելու չափ ծանր կը շարժէին։ Չէր գիտեր որոշապէս, թէ ինչու լացը կը կճէր կոկորդը։ Քիթին ետեւէն։ Ինչու կը դառնար, խուցին այսքան մօտենալէն ետքը։ Ու գիտէ՞ր մանաւանդ, թէ ի՜նչ ունէր ընելիք Նալպանտենց գորգապատ սենեակին, մեծ անկողիններուն ու մեռած առնութեանը մէջտեղ։

 

Լոյս կար հոն, նոր լուցուած։ Շատ ու տօնական։ Երուսաղէմէն խճանկար լամբարը։ Չէր հանուած հաճի Արթինին թանկագին աշտանակը։ Բայց լամբին վառուիլը ինքնին արտայայտութիւն մըն էր ու խոստում մը։ Ահաւոր ցերեկէն յետոյ տօնական գիշե՜ր։ Ինչպէ՜ս, ինչո՜ւ տեսարանը դպաւ անոր թաքուն թելերուն։ Զզուա՞նք։ Զայրո՞յթ։ Կռիւի էգ բնա՞զդ, թէ վարը, խուցէն յակճիռ [87] տղուն զիջում մը։ Եղաւ անիկա բիրտ ու գրգռիչ։ Մօտեցած էր սեղանին ու փչած ջղագար բերանով։ Ի՜նչ խաղաղ վայելք էր սա մութը հիմա, պաղ, երբեք կենդանի սա սենեակին մէջ – շաբթուան մը ծոցը չէր կոտրած անոր բազմամեայ սառնութիւնը –, անկէ աւելի տխուր իրենց հոգիներուն համար։ Պա՜հը, դժուար ու դառն, որուն մէջ, արագ պարզումի մը [88] վրայով մեր շրթներուն կը մօտեցուի զզուանքին, ձանձրոյթին ժանգահար [89] բաժակը, – խո՛րը՝ ինչ որ դրեր են մեր զգայարանքները, ամէնօրեայ լարումով մը կեանքին անձրեւին դէմ։ Ձեզի տրուա՞ծ է այդպէս նստիլ դէմ-դէմի ու ատել զիրար, աւելի այդ ատելութիւնն ալ չկրնալ ատել ու հրուիլ ետ, ետ, դէպի առանձնութիւն, ինքնութիւն, որպէսզի չամչնաք։ Ձեզի տրուա՞ծ է մութը փնտռել քսանամենի կնիկի մը ծոցին, շրջանակին մէջ, ու ատիկա՝ փախչելու համա՜ր։ Բայց հարկ եղաւ վառել սովորական լամբիկը եւ իրարմէ տարագիր սա մարմինները դնել իրարու սլաքներուն դէմ, որպէսզի ճեղ-ճեղ գզեն զիրար։ Անզօր իր կտուցիկովը փոքր կանթեղը ի զուր կը ջանար փորփրել խաւարը եւ քիչ մը բան մեղմել, տարագրել սա դիզուող անձուկէն։ Անոր էրիկը, ոտքի՝ աչքովը կը հետեւէր շարժումներուն։ Ոչ մէկ լարուածք, որ մատնէր բարկութիւն։ Ոչ մէկ փորձ ընդմիջման։ Անկէ՛ կամքը, ինքնին աղկաղկ [90] ու ցեցակեր, անոր անձը՝ միշտ գլխիկոր ու նուաստ սա սենեակին մէջ, կը թուէին ըլլալ զատուած ու ինկած՝ ոտքերուն, ինչպէս մերկացուած զգեստի մը կտորուանքը։ Անոր հոգի՞ն։ Վերլուծումը երբեմն չի հասնիր անոր ընդգրկումին։ Զարմանք։ Վախ։ Քակուածութիւն, մեծ շարժէ մը յետոյ, գեղեցիկ կամ հսկայ քաղաքի մը վրայ ինչպէս։ Անոր հոգի՜ն։ Ան կը մտածէր ու չէր կրնար տառապիլ իսկ այսքան անակնկալ համարձակութեան առջեւ։ Ուրկէ՞, ինչպէ՞ս, սա ինքնութիւնը մինչեւ երէկ չգոյ սա կնիկէն։ Միշտ առանց բառի, նոյնիսկ նայուածքի շնորհի մը՝ Աղուորը փռեց անոր անկողինը, ձեռնթափ ու անյոյզ։ Փռեց իրն ալ, տէօնիւմ մը բաց, ինչպէս դիտեց ու մռլտաց անոր էրիկը։ Ու, փոքր, վիրաւոր, կոծկոծուն լոյսին մէջ, փոքր, վիրաւոր, կոծկոծուն էին դէմքերը։ Սիրտերը՝ խարզած [91], մուխէ անցած ճերմակեղէնի մը նման գունաւորուած։ Չէին փալփլար սաւանները, ինչպէս կը պատահէր սովորաբար, որոնց կապտաւուն ծփանքը հեշտութիւն էր աչքերուն երբ կ՚ոլորուէին, կը բացուէին, միսերուն պաստառին դէմ։ Ու չունէր փայլելիք Աղուորին մարմինը, որուն ողորկ, թաւշաւէտ, կորագիծերով ու մանրանկար գմբէթիկներով ջահուած պայծառութեանը վրայ պիտի սահէին անոր աչքերն ու ձեռքերը, երբ խճանկար, հաճի լամբը լոգցնէր զայն, դեղնորակ, ոստայնային շղարշի մէջ առնելով ինչ որ միսերէն կրնար մնալ թանձր ու առկախ, նուաճելով անոր խորշերուն, փոսիկներուն ամբողջ ստուերայնութիւնը։ Հիմա՝ Աղուորին ընդվզումը, այդ տեսարանումին դէմ, որուն հարկադրուած էր ենթարկուիլ ամէն անգամ, որ Սերոբը դառնար քաղաքէն։ Ինչո՞ւ մտապատկերը բարկութեան վերածեց հին գարշանքը։ Բայց տիրական, դէգ էին անոր շարժումները։ Կի՞ն։ Հազիւ կարելի էր տեսնել այդ բիրտ շրջումներուն ու խազխզումներուն տակ եղծուած պատկերէն։ Հանուեցաւ, իբր թէ բան մը պատահած չըլլար իր միսերուն նահանգներուն եւ անդունդներուն մէջ։ Թաղուեցաւ վերմակին տակ՝ իբր թէ կոճղի կտոր մը ըլլար զինքը դիտողը։ Յուզո՞ւմ։ Բայց անոր սիրտը, կիրքէն, մօտ էր կոտրելու։ Նոր հարսի, առնուազն հարսի անկողին։

 

Անոր էրիկը նստեցաւ բազմոցին, խեղճ, քիչ, ամօթէն անգամ զրկուած։ Այդպէ՞ս սկսէր պիտի գիշերը։ Քո՞ւն։ Մէկը իրեն հաւաստեց, թէ աչքերը գոցուելիք չունէին ամբողջ գիշերը։ Օրուան ընթացքին տասը հեղ յատակ փոխած իր հոգին, տասը անգամին ալ ինկած էր ծոցը այս պատկերին, – ի՛նչ պիտի ըլլար իրենց առաջին առանձնութիւնը, անկողիններուն մէջտեղը, հսկուած, հալածուած, դանկըտուած Սողոմին ուրուականէն։ Այս վախէն էր, որ վառած էր հաճի լամբը։ Լոյսը տեսակ մը ընկեր է մեզի։ Զայն՝ կը վանենք՝ երբ ուժով ըլլանք։ Կը փնտռենք՝ երբ ընելիք չունինք։ Բայց կը վառենք անպատճառ, երբ կը վախնանք. տղայ թէ մեծ, իրար կ՚արժեն անոր դէմ։ Չկրցաւ զատել աչքերը վերմակէն։ Բարձին՝ կծիկ կապած անոր մազերը լոյսին մէջ կը նմանէին տարերկրեայ ծաղիկի մը, թաթխ ո ւած մեղրով, ու առկայծուն՝ ինչպէս կծիկը մեծ կատուի մը։ Անոր մտքին մէջ արծարծեցին կրակը, որ անոր խուրձերէն կը թափէր, բռնկած երեսներու։ Կան պահեր, երբ մատներուն տակ մազը ամբողջ կինը կ՚ըլլայ։ Ուրիշ մէկը, դարձեալ գեղացի՝ Սողոմին նման, ինքնաբերաբար շօշափէր պիտի մէջքի դաշոյնը կամ ատրճանակը։ Սերոբը գօտիէն հանել կրցաւ ծխատուփը միայն, սատափադրօշ, արծաթ կմախքով, գիրուկ ու ներքինի ` առած ըլլալով գործածողին գիծն ու նկարագիրը։ Դիտեցէք ու պիտի տեսնէք ձեր շուրջը այս փոփոխութեան ճշդութիւնը շատ մը բաներու մասին, – զգեստ, կալուած, նոյնիսկ լեզու։ Շինեց սիկարը, սիկարները ` սպառելու համար տուփին մետաքս, խոպոպաւոր պարունակութիւնը (Նալպանտենց տղաքը ունէին նրբաճաշակ քիթ։ Իսրայէլը իր աղքատութեան անդունդէն իսկ չմոռցաւ գործածել խոտին ազնուագոյն տեսակը, զոր իրենց աղջիկները – հարսներ – կը ճարէին իրենց հայրերուն համար)։ Յետոյ պիտի սկսէր ծխել։ Տեսակ մը ջղային տագնապ, զբաղանք՝ ասիկա իր մօտը, սկիզբ առած պատանութեան օրերէն, երբ զինքը գործածողներուն հետ մէկ գիծի գալու պատրանքի մը մէջ, բերնին մէկ անկիւնը՝ ծուռ՝ կը զետեղէր գանգրահեր ու քաղցրահոտ խոտը ու կը քալէր ` «մարդու շուք» տալու համար իր գանակոծ իգութեան։ Ան լուսցուցած էր փեսայութեան առաջին գիշերը, [92] ճիշդ ինչպէս պիտի ընէր հիմա։ Աւելի ետքերը, հոգիին նեղութեան պահերուն – ո՜վ հոգին անոնց՝ որոնք միս միայն եղան, ուրկէ կորզուած է սեռին կծիկը, որոնք կիներուն նայեցան ու միս ծամեցին, կովի կամ մատակի ու այդքան – վարժութիւն էր եղած անոր, մէկ նստած տեղը քսան-երեսուն հատ այրել իրարու ետեւէ, մէկը չմարած՝ միւսին քիթին դպցնելով խաւը, – իր սխրալի հաճոյքներէն մէկ թանկագինն ալ աս։ Կը բարդուէր մուխը, սենեակին տարածութիւնը ընելով բաղնեկամարի յատակ մը, մշուշոտ, ծանր, հազացնող ու շունչը խղդող։ Հոտը կը նստէր գորգերուն, պաղ ծեփերուն, պատին պարզուած թանկահիւս գործերուն։ Կծու եւ այրող ծխում մը կը բարձրանար երբ մէկը, օրուան որեւէ պահուն, նստէր բազմոցին։ Բարկ ու այրող այդ կսկծանքը՝ նաեւ վարագոյրներուն եւ սափորին խորը քաշուած իսկ ջուրին եւ սնտուկի մետաղ զարդեղէններուն։ Կազմելով պուկ բռնող գարշանք մը, որ մա՛նաւանդ ջուրէն կը զատուէր ումպին վրայ ` նոյնացնելով գաւաթին ու Սերոբին շրթունքը, կտրելով անոր շունչը։

 

Այս արարողութենէն յետոյ ան պիտի մտնէր անկողինը ` թաղիք ծամածի պէս խիւսաւոր քիմքով մը։ Օդը կ՚ելլէր իր բերնէն՝ իբր թէ անցած ըլլար եռացող կուպրի կաթսայի մը փորէն։ Զարկած գլուխը՝ ծանր՝ երկաթի պէս, բարձին, ու ա՛լ չարթննալով մինչեւ արեւին երկու մարդու հասակ առնելը հորիզոնէն վեր։

 

Տասներորդ սիկարին, դուռ ը բացուեցաւ։ Լոյսը՝ միշտ փոքր, կոծկոծուն, երկարեցաւ օդին մղումովը ու բաբախեց։ Սողոմն էր։ Սերո՞բը։ Անիկա չերերաց։ Սառա՞ծ։ Ժողովուրդին բառերը յաճախ իրաւ կ՚ըսեն։

 

Առանց ազդուելու ծուխէն, որ երկաթի սղոցուքի պէս սկրդեց Սողոմին կոկորդը, յառաջացաւ անիկա։ Հագուած՝ ինչպէս էր վարը, այսինքն՝ չէր հանուած։ Աւելի՝ դաշոյն, ատրճանակ, ո՛չ ձեռքը, այլ՝ մէջքին։ Այնքան հանդարտ էր, որ կը շփոթուէր այդ վիճակը անկարող վախին հետ, որ քեզ կը դուրէ, խելօք բանի մը վերածելով կիրքն ու ցասումը։ Ու այս տպաւորութիւնը կ՚ուրուանար վրայէն։ Կարծես ըլլար գիշերաշրջիկ մը, ենթակայ իրմէն դուրս ուժերու ճնշումին ` ընելով իր քայլերը կշռոյթովը անտես այդ մղումին։ Անցաւ Սերոբին քովէն ` մոռնալով, ուրանալով զայն, ա՛յն աստիճան՝ որ Նալպանտենց մեծափառ տունին մեծափառ ժառանգը արջասպ կուլ տուող մէկու նման այրեցաւ կոկորդէն։ Ծառան մօտեցաւ Աղուորին անկողինը։ Վերցուց ու մէկդի նետեց վերմակը, արագ ու պարզ։ Այս ամէնը այնքա՛ն բնական, այնքա՛ն վճիտ, որ մարդ չէր կրնար մտածել։

 

-- Հասէք, դրաց…

 

Բառը չկրցաւ ամբողջ դուրս գալ Սերոբին բերանէն։ Բռնած [93] էր արդէն։ Մէկ ձեռքով բթամատին ու ցուցամատին կիսաղեղին մէջ ամուր տեղաւորեց անոր կոկորդը ` ուժգնօրէն ճնշելով ադամախնձորը, որուն տեղը, անունը, տգեղութիւնը տարիներով խօսքի նիւթ էր եղած, դպրոցին մէջ, վարժապետին վիզէն։ Աղեղը կ՚ոլորէր անոր վիզին առաջամասը, չմեռնելու չափ շունչ մը շնորհելով։ Խեղդե՞լ։ Ատոր չէին մտածեր այս կարգի յարձակմանց հեղինակները, ընդհանրապէս փորձ ոճրագործ, արիւն շատ թափած, կուշտ այդ հեղուկէն, բայց ծարաւի՝ հարուստներուն դրամին կամ անոնց կիներուն արգանդին։ Կրնար խելօք սպասել Նալպանտենց Սերոբը, եթէ ասպատակը ունենար դուրսէն անուն մը, որուն արտասանումը բաւ էր, իր սենեակէն ներս ` զինաթափ ձգելու զինքը։ Բայց Սողոմէն ասպատա՞կ մը։ – Անիկա խելք չէր ըրած ու պոռացած էր ` վտանգելով, այդ իսկ անզգուշութեամբ, իր գոյութիւնը։ Կը հեւար, կը ջանար հազալ [94], բայց կ՚արգիլուէր պողպատ աղեղէն։ Մահուան վտանգին դէմ, ինքզինքը պաշտպանելու գերագոյն բնազդը երկնցուց անոր ձեռքերը դէպի ամորձիքները ծառային։ Բայց արգիլուեցաւ անոր ազատ ձեռքէն։ Տասնութ եւ տասնինը տարեկան տղաքը ուժին բարձրագոյն չափանիշը կը խտացնեն իրենց դնդերներուն մէջ։ Զարկաւ Սողոմը իր երկաթէ բռունցքին սուր բերանովը անոր թեւին, որ կոտրած, մէջտեղէն երկուքի բաժնուած զարհուրելի ցաւէն՝ ինկաւ, ա՛լ չելլելու համար։ Հակառակ յուսահատ պրկումին, մա՛նաւանդ ցաւին անէացնող մուրճին՝ անիկա չէր կրնար պոռալ իսկ, արգիլուած ըլլալով կոկորդէն, ու կը խրխռար, խղդուողի շնչառութեամբ, խոր ու ընդհատ։ Զարհուրագին այս ձգտումին մէջ՝ անոր աչքերը ի զուր ջանացին մնալ, ըլլալ աղերսող, եղկելի։ Ասիկա դասական եղանակն էր հոգին փրկելու, ու նշան՝ անձնատուութեան։ Թուրքերու հետ կենակցութեան մը դեռ կենդանի մնացորդ, այս դրուագները շատ էին, սովորական ըսուելու չափ, գեղին տարեգրութեանց մէջ։ Անշուշտ անոնք բաղդատելի չէին Հայաստանի մէջ գործադրուած զուլումին, բայց կը կրկնէին գրեթէ նոյն պայմանները։ Իմ օրերուս, թուրքերու կողմէ այս յարձակումները ցանցառած էին ա՛լ, բայց ընդօրինակող մերինները քանի մը տարին հեղ մը խոշոր գայթակղութեամբ մը տակնուվրայ կ՚ընէին գեղը։ Ու ա՛լ պէտք էր բանալ ականջները։ Հետզհետէ գործելու այս ձեւը մասնաւորուեցաւ լեռնաբնակ ասպատակներուն, հայ թէ թուրք։ Անոնք ի գործ կը դնէին այս խուժումը բացառաբար հարուստ տուներու, երբեմն ալ աղուոր կնիկով մը համբա ւ առած միջակ տուներու վրայ։ Ասպատակը կը սպաննէր, առանց գութի փոքրագոյն հետքի ու առանց բացառութեան, երբ կը հանդիպէր ընդդիմութեան, մա՛նաւանդ աղմուկի, գոռում-գոչումի։ Իր անգթութիւնը սարսափէն անդին բան մըն էր, քանի որ ութսուն տարեկանէն սկսած մինչեւ օրանի մանուկը կը դանկըտէր, կը մանրէր ` անհնարին լացուկոծին մէջ պահելով իր սառնութիւնը ու կ՚ելլէր դուրս տունէն, իրեն դէմ երեւցող ամէն մարդկային ձեւ նոյնպէս դանկըտելու վճռական վայրագութեամբ։ Ասիկա ճշմարտութիւն էր ու քանի՜-քանի՜ տուներ մարած են այդ կարգի անզգուշութեան մը երեսէն։ Բայց, միւս կողմէ՝ ամէն մարդ գիտէր, թէ ասպատակները շատ հաճոյքով չէր, որ արիւն կը թափէին։ Անոնք ընդհանրապէս կը զգուշանային հոգիին խմշելէ [95] ։ Փողոցին վրայ, բաց պատուհանէ մը արձակուած ձայնը անվրէպ կը պատժուէր մահուամբ։ Օգնութեան աղաղակ մը կամ դուրսէն ներս փորձ մը, որքան ատեն, որ ասպատակը չէր հեռացած, տան բնակիչները կ՚ենթարկէր նոյն ճակատագրին։ Ու հակառակ սրտաճմլիկ պատկերին, որ շաբաթներով թաղին վրայ իբր արցունք եւ ողբ կը դիմանար, մարդիկ, այսինքն՝ անոնց միջինը, այսինքն՝ անոնք, որ վաշխառուներ չէին, չունէին այրած սիրտը աղքատիկ հայրերու ու իրենց կնիկները գիտէին սանձել, ըսել կ՚ուզեմ՝ անոնց հրապոյրներ ը չցուցադրել աչք առնող զգեստաւորումով կամ գիտէին շէնքի տակ պահել անոնց քալուածքը, նայուածքը, մա՛նաւանդ թեւերն ու կուրծքին կիսադաշտը, անոնք ուս կը թօթուէին ասպատակին փորձանքին դէմ։ Ու պատուհասողներու այս դրութիւնը տեսակ մը արդարութիւն ալ կը ներկայէր։ Խաղցուկ կնիկները եւ որբեր զրկողները, այրին հետապնդողը եւ ազգապիղծները անոնց սարսափին տակ չափ կը դնէին իրենց մեղքերուն, որոնք պաշտօնական արդարութիւնը այնքան դիւրաւ գ իտեն լոլոզել։ Ու այս փորձառութիւնը կու գար բուռն, անմոռանալի դասերէ։ Կը պատմուին այս գիծէ գիշերային ընդարձակ յարձակումներ, ժամեր տեւող, ուր երկու աւազակ, տանտէրէն աւելի հանդարտ, գործած են աւելի ազատ, քան իրենց տունին մէջ, բոլորովին պաղարիւն, բացած մառանն ու գինիի ն կարասը, մորթած հաւնոցէն հաւը, մաքրած, եփած, կերած են, առանց խանգարուելու եւ իւղոտած տունին երամէն կամ գեղանի խաղցուկ հարսէն, ելած-գացած են իրենց ժայռերուն, առանց որ պառկող պզտիկները արթննային, կամ ծերերն ու պառաւները ըլլային անհանգիստ, իրենց ծանրացած ականջներուն համար արգիլուելով տեղեկանալէ կատարուածին։ Ասպատա՞կ, սակայն, սա մատ մը տղան, որուն անունը [96] շաբաթ մը առաջ տակաւին խունկ ու շարական կը հոտէր։ Անիկա ազատ ձգած էր Սերոբին քիթը, ըստ ընկալեալ օրինագիրքին։ Ո՞ւր սորված էր այս սահմանադրութիւնը։ Բայց չսպաննեց, վասնզի անիկա կը սիրէր ։

 

-- Ինչո՞ւ պոռացիր։

 

Վերցուց բռունցքը ։

 

Դանակը չէր հանած։

 

Ինչպէս հաւ մը, որ կը կծկտի՝ Սերոբը թաղեց գլուխը վարտիքին ծալքերուն։ Աղուորը նստած էր արդէն անկողինին մէջ։ Մէկ ձեռքով շտկեց շապիկին բացուածքը, որ թոյլ եւ քիչ մը ուրիշ կ՚ընէր անոր կուրծքը։ Պչրա՞նք։ Վրդովո՞ւմ։ Կարելի չէր այսպէս տեսնել սա տարօրինակ պատկերը, որ անոր վրայ մարմին կը դառնայ։ Հրապուրուած, տարուած, վտանգին հեղումովն իսկ գեղեցկացած – այն վտանգին, որ կը պտտի մեր շուրջը եւ մեզ կը խնայէ, պիտի խնայէ` ընելով մեզ այլուր, ջերմ, ճառագայթուն, մեր դէմքին վրայ, երեւան բերելով մահուան ու հաճոյքին շուքամերձ փայլակը, կոկելով մեր կոշտութիւնը՝ ինչպէս վայրագութիւնը եւ ընելով յանկուցիչ, եւ որ ուրիշի մը վրայ, այսինքն՝ բուն շահագրգռուողին վրայ զարհուրագին տգեղութեան մը, խանգարումի կը փոխուի։ Եթէ տրուած է ձեզի տեսնել լայնքն ու արձակութիւնը մարդուն, որ դանակը կը սրէ, երբ առջին, ձեռքերը կռնակին կապուած զոհը, ծնրադիր, կ՚անձկանայ ու կը ճիւաղանայ, պիտի կրնաք թափանցել այս դիտողութեան –, անիկա կը հետեւէր կատարուածին` անգիտանալով ինքզինքը։ Անոր այնպէս կու գար, որ դաշոյնը գուլպայ հիւսելու շիշ մըն էր` դրուած Սողոմին մէջքին, անվնաս, ա՛յնքան՝ որ կրնար առնել ու կոտրել երկուքի։ Բայց նոյն ատեն, ան կը զգար ինքզինքը տարբեր, հեռու այն այլուրութենէն, որ կը բուսնէր դէմքին, ամէն անգամ, որ զօրաւոր յուզումներ – միշտ ամ ո ւլ, անել, անսիւն անկողինի՛ մը անդունդէն – գային մղուելու ողնուղեղն ի վար եւ հոն սառոյցէ սիւնակի պէս գիծ բռնելու։ Այդ զզուագի՜ն պատկերը, որ մարդը ճերմակ ցեխի մը նման գարշահոտ կ՚ընէ, եւ կեանքը՝ անուռնակ զանգակի մը տակ կարծրացած սեւութիւն մը։ Հիմա՞։ Կարմիր հեքիաթ մը կը շինէին աչքերուն առջեւ։ Հեքիա՜թ։ Անշուշտ, երբ գիտենք։ Մենէ դուրս, մեր կաշիէն դուրս ողբերգութիւնները բոլորն ալ մենք կը սիրենք զետեղել այդ մշուշին ծոցը։ Մորթողին համար մորթելու գործողութիւնը գեղեցիկ է եւ բարոյական։ Հարցաքննեցէք արիւնի հերոսները, մա՛նաւանդ՝ երբ ընդարձակ է կալը զոհարարումին։ Անոնք իրենց կեանքին քաղցրագոյն րոպէները պիտի հաստատեն այդ հանդէսներէն։ Թուրք գեղերը հոգեկան պատմուճանէ մը փափկացած կը զգային զիրենք, երբ կը դառնային դրացի գեղը խնամքով մորթելէ։ Ու այս զգայութիւնները չեն պատմուած։ Անոնց` օտարներու կողմէ ներկայացումը, վերյիշումով պատմումը կը խեղաթիւրէ այդ անասելի շնորհը` չհասնելով իր առաջադրութեան։ Մորթողներուն կողմէ, յետահայեաց, ողջերուն բերանը դրուած երգերը տգեղ են ու չեն գտներ օտարներուն խղճմտանքը ` երբեմն տալով նոյնիսկ հակասական արդիւնք։ Դարերով այդ երգը պտտցուցինք ու չդադրեցանք աշխարհին վրայ տգիտութիւն մը նկատուելէ։ Հեքիաթ, իրա՛ւ որ մեր ժողովուրդին ողբերգութիւնը բոլոր անոնց համար, որ զայն լսեցին, արժանահաւատ վկաներու իսկ բերանէն, բայց չազդուեցան։ Ու խորհիլ, որ մեզ փնտռեցին միայն, երբ բանակ ունէինք…։ Բայց ի՜նչ հարկ այս ընդլայնումին։ Նալպանտենց հարսը, ինչո՞ւ այդ վայրկեանին, յիշեց Շահարենց Շահրուկին դրուագը։ Յիշե՞լ։ Բայց որքա՜ն տժգոյն է բառը։ Անոր աչքին, մէկը դրաւ սանկ սենեակ մը, անկողին, տղայ մը, դաշոյնը վեր, էրիկ մը։ Կարծես հիմա կատարուածը եւ անցածը իրարու անդրադարձը ըլլային։ Ու եղաւ անիկա, նոյն գիծէն, այդ հարսն ալ, ու ինքզինքն ալ, պղտորած իր ջղային կեդրոններէն, որոնք կը բաբախէին մարմինին փոսերէն ` առնելու պատրաստ, մղուած՝ իր ծոցին, էրկանը աչքերուն տակ, դաշոյն շարժողը։ Ու իրեն թուեցաւ, թէ կը յիշէ ր աւելի հեռաւոր, մռայլ, առհաւական բաներ, անշուշտ աղօտակի, պատկերի փշուրներ, ուր իր մարմինը, հասուն, զգլխիչ պտուղի մը պէս կը յափշտակուէր ձեռքէ ձեռք, ծոցէ ծոց, մինչ իր ոտքերը կը տաքնային բզկտուող արուներուն արիւնովը, զոր յաղթականը կը խմէր ա՛լ։ Այսպէս էին սիրա՜ծ։ Ի՜նչ ողորմելի է մեր բառը ` պատկերելու համար յիմարութիւնը, անըմբռնելի առքը, որով կը գործէր սեռը նախապատմական դարերուն – այսպէս էին ապրած ով գիտէ քանի՜ հազարամեակներ առաջ անոնք, որ այսօր վերմակին կը վստահին սեռին անգթութիւնը, անասնութիւնը, սպաննող, – ոճրագործ [97] նկարագիրը դիմակելու, մալելու դերը։ Շահրուկենց հա՜րս։ Անիկա սարսռաց բոլոր միսերէն ու ոսկորներէն, երբ պատկերը ընդարձակեց մտքին մէջ։ Յետոյ զգաց, որ այս խառնակ զգայութեանց հանդէսը կը գտնէր մէկէն լայն հանգիստ մը։ Ու դատեց, որ իր խռովքը պատճառ էր այս անձկութեան։ Ան ապահովուեցաւ սակայն ձայնին հաշւոյն, որ կրնար իյնալ դուրս պատուհանէն, թէեւ ամրափակ զոյգ վարագոյրներով։ Ու անդրադարձաւ, խաղաղութեան ամպի մը ընդմէջէն, թէ դիտելով, մտապատկերելով եւ յուզուելով հանդերձ իր արգանդին ալքերէն – թրջած էր սաւանը անոր ներքեւ –, անիկա խորապէս ականջ ալ եղած էր այդ պահերուն։ Ո՞ւր [98] ՝ շունը, որուն աղաղակը առաջին ազդանշանը պիտի տար գայթակղութեան։ Ե՞րբ տեսաւ Սերոբը, սմքած, փլած, բերանը քակելու իսկ անկարող, որ կը ջանար մեղմել քիթին խրխռոցը։ Մտածեց, թէ ինչո՞ւ չէր արձակեր, ազատ ձեռքովը, թաշկինակը բերնէն։ Ու տեսաւ կրկին տղան, որ գլխուն վերեւ կանգուն, խնայելու համար վտանգող աղմուկը, մատնացոյց կ՚ընէր մեծ դանակի մը գլուխն ալ, դեռ չելած գօտիէն։ Անիկա կը սպառնար բառերով, որոնք մետաղեայ, բայց կակուղ հնչում ունէին, հսկայ երկաթին անցընել անոր մարմինը ու հանել կռնակէն դուրս, ինչպէս կ՚ընեն կովու մը սիրտը շիշի մը մէջէն, եթէ փորձէր ճթթու [99] մը թող տալ ։

 

-- Կը հասկնա՞ս։ Հա՛, մէկ կողմէն մէկալը։

 

Ու հանեց ահագին դանակը, անանկ վարժ, անանկ աղուոր, ինչպէս կ՚ընէր, դպրոցական՝ հանելու ատեն գրիչը՝ տիվիթ էն ։

 

Կանգուն մը կար երկաթին հասակը միայն։ Ուրկէ՞ գտած էր։ Ի՞րն էր։ Ո՞ւր պահած էր։ Մտածեց Աղուորը, բայց տարօրէն հեշտական բան էր անոր համար, նայիլ այդ երկաթին ու չվախնալ։ Ու տարօրէն գոհ էր անիկա այս հանդէսէն։ Կը զգա՞ր, թէ մատին մէկ շարժումը բաւ էր այդ երկաթը դարձնել պատենքին։ Ինչո՞ւ չնեղուեցաւ տղուն շեշտէն, չափազանց բիրտ, որ անցաւ բառերէն ըսես ոտքին ու աքացի ըրաւ զայն Սերոբին քամակին։ Հարուածին տակ, կծիկի մը պէս, որ դիրք ու տեղ մը փոխէ, Սերոբին գլուխը իջաւ աւելի վար` անկողինին տակ, լուռ, խլուրդի մը նման, շունչ քաշելու իսկ վախնալով։ Ու թաշկինակին մէկ ծայրը արիւնոտ պոչի մը պէս կ՚երեւար ճերմակ սաւանին կուշտէն։ Հակառակ անհուն տառապանքին, սարսափին, ինչո՞ւ անոր չէր յաջողուեր արգահատանք առաջ բերել առնուազն կնոջ մը սիրտէն [100] ։ Աղուորը չէր գիտեր, թէ հոգի՛ն է, որ կը վարէ մեր ճակատագիրը։ Ինչո՞ւ կը մեղքնանք սա մէկ աղքատին, որ մեր դուռը կը զարնէ, եւ կը վռնտենք սա միւսը, որուն ըրածը տարբեր բան չէ սակայն։ Նալպանտենց Սերոբը սատանութեան, իգութեան, անգթութեան, ստորնութեան կենդանի համադրութիւն, այս ժխտական հեղումները սառեցուցած ոսկիին եւ արծաթին պաղովը, ու պաղովը մա՛նաւանդ ողնուղեղին, իր շուրջը կը ստեղծէր անհուն հակակրանք։

 

-- Ատա՛նկ, հա՛։ Ատա՛նկ։

 

Սողոմը չվերցուց երկրորդ ոտքը։

 

Ոչ մէկ աճապարանք։ Շուարման ոչ մէկ նշան։ Կանխամտածուա՞ծ այս ամէնը։ – Կարելի չէր ճշդել ատիկա, որոշ արարքի, [101] շարժումի սա պակասին պատճառով, որ տղուն կեցուածքը կ՚ընէր պարզ ու առանց նպատակի։ Ստոյգ էր, որ անիկա չէր նմաներ դրամի համար տուն մտնող ասպատակին, որ առնուազն ընկեր մը ունի հետը, եւ թշնամի՝ ամբողջ ընտանիքը։ Չէր նմաներ դարձեալ միւս տիպարին, որ հանած-վարած, թուրքերու հարեմներուն մէջ մարզանքը ըրած իր առնութեան, կը թափանցէր կիներուն անկողինը, քիչ անգամ հետը ունենալով համամտութիւնը անկողինին իրաւական տիրոջը՝ էրիկին. վասնզի կային ատոնք ալ, շատ հազուադէպ թէեւ, որոնք իրենց կնիկները իրենց ձեռքովը կը յանձնէին իրենց շահերուն ցուցմունքին։ Բռնապետութիւնը եւ թուրքերու փոփոխութիւնը շրջեր էր, շրջելու վրայ էր դերերը։ Սողոմը կը զատուէր երկուքէն ալ։ Երկու տարին զայն կ՚ընէր ազատ, դիւրագիծ, սովորական գրեթէ, իր տունին մէջ եղող մարդու մը արտայայտութեամբ։ Տանտէ՞ր։ Գուցէ։ Բայց անառարկելի իրաւունքով մը՝ տէրը մա՛նաւանդ կացութեան։ Տէ՜րը սա կնիկին, իր դանակին սայրովը։ Սանդուխներուն ոտնաձայն։

 

Նետուեցաւ դուրս։ Հեւքէն, քայլերուն կշռոյթէն, բադիկ-բադիկ, ճանչցաւ հաճի Աննան։ Հիւա՜նդ։ Մտածեց։ Ժպտեցաւ ալ։ Յետոյ ի՜նչ յստակ տարբերութեամբ դատեց երկու Նալպանտները, տղա՛ն ` աղբ ու խլինք, մա՛յրը, որ կորովի ու վճռական, ելքը կ՚ընէր սանդուխին, մահուան վրայ քալողի հնօրեայ հերոսութեամբ։ Երկու ձեռքերովը բռնած սանդուխին ամէն մէկ աչքը, չկրնալով շտկել մէջքը, անիծակուռ՝ բայց անաղմուկ, հեւասպառ ու հաստատ, ան կը բարձրանար դաժան տեսարանին։ Սողոմը հանեց դաշոյնը, զարմացած իսկ, թէ ե՛րբ եւ ինչպէ՛ս կրնար դրած ըլլալ զայն պատենքին։ Ու այս շարժումը կը բացատրէր սակայն ամբողջ այս տրամը։ Հաճի Աննան տասը հատ Սերոբ կ՚արժէր։ Սպասեց։ Չէր իսկ դառնար ետ` հսկելու համար Սերոբին, որ կրնար պատուհան վազել։ Կը հաւատա՞ր Աղուորին։ Բայց անիկա ինքզինքը հեռու կը զգար մահուան ոլորտէն։ Մենէ իբր բխում զայն կը ճանչնանք բաւական առաջ, մարմինին խուլ պրկումներէն կամ անհաւաքելի լքումէն։ Մենէ դուրս իբր մեր վրայ խոյանք, մահը պատկեր մը կը հագնի։ Հաճի Աննա՞ն։ Սերո՞բը։ Ահա թէ ինչու անփոյթ էր [102] ան։ Ատկէ զատ համոզուած էր անիկա, որ մորթէն դուրս ամէն սրբութեան օտար Սերոբէ էֆէնտին պիտի չընէր եղերական յիմարութիւնը։ Ո՞վ էր բռնուածը բոլոր անոնցմէ, որոնք Սողոմին նման տուն կը մտնէին, կը սպաննէին ու կ՚ամրանային լեռը։ Ու տուն մտնողը յիմար չէր հարկաւ՝ զատել չգիտնալու չափ կտրիճն ու իգացած երիտասարդը, զօրաւոր ազգականներով պաշտպանուած բնակարանը եւ գեղ մը մարդէն գարշագին ատուած սա հարուստին մռայլ պալատը։ Բայց պառա՞ւը։ Ինչո՛ւ չէր պոռար։ Երբ ձեռքը դրաւ սանդուխի վերնագոյն աչքին՝ անոր ուժերը սպառած էին բոլորովին։ Փակցուց մատները, երկարեց հասակը, ու փորովը լեցուց մէկ աչքը` ամբողջ վար չսահելու համար։ Բայց չէր կրցած մարմինը քաշել վեր։ Հասաւ Սողոմին ափը անոր մէջքին ու մէկ շարժումով նետեց զայն տախտակամածին։ Մեռնի՜ մարը այս բազուկներուն ուժին։

 

-- Ծպտուն չհանես։

 

Մնացեալը կարելի էր կարդալ դաշոյնին լեզուէն, որ կորացաւ անոր ափէն դէպի պառաւին կուրծքը, ձախ ծիծին տակովը, շօշափելու չափ սիրտին խաղը, իր բառովը՝ «սիրտին դուռը»։ Պառաւէն ոչ մէկ շարժում ընկրկումի, վախի, աղաչանքի։ Այդ վայրկեանին անիկա վեր էր մահէն։

 

-- Ո՞ղջ է։

 

Լռեց։ Շունչը հատա՞ծ էր, թէ չունէր արդէն։ Բայց մա՜յրն էր, այդ քայքայումէն, ջախջախումէն տակաւին կանգուն, փրթող գերագոյն ճիչը, սրտառուչ ու խեղճ։

 

-- Ինչո՞ւս է պէտք անոր արունը։

 

Բաց դուռէն, լոյսի խեղճ՝ բայց որոշ կտոր մը իր մէջ կ՚առնէր դանակին կէսը, ինչպէս դէմքը տղուն, տարտամ իր դեղնութիւնը տարածելով երկու միսերո՜ւն վրայ. վասնզի ողորկ մարմինը դանակին, դեռ մէջքին ջերմութեամբը գոլուտ, չի զատուիր մեր մատին տակ կիներուն թեւերէն։ Նոյն քաղցրադէմ տղան։ Սուտ ըլլար ափին սա մահուան եղջիւրը։ Որեւէ պատկերի մը վրայ, զոր մենէ կը հանեն պահը, դէպքերը, մեր հոգիին գերագոյն իսկութեան այս հեղումը չի վրիպիր շրջանակէն։ Խենթ չեն անոնք, որ կը մօտենան կատղած ցուլին ու կը շոյեն անոր եղջիւրները։ Խենթ չեն միւսներն ալ, հասուն կամ ծեր, որոնք դանակին վրայ կը քալեն ու կը բռնեն դաստակը սպաննողին ոչ թէ ուժով, այլ այն անդրագոյն հեղինակութեամբ, զոր կեանքը ամբարած է անոնց աչքերուն, ձայնին ու գնացքին։ Հաճի Աննան, աւելի լայն.

 

-- Տղա՛յ, դուն երդում ունիս, հօրդ գերեզմանին վրայ երդում։ Չե՞ս վախնար։

 

-- Չեմ կերեր երդումս։ Որո՞ւ բացի այս բերանը։

 

Հպարտ էր ու գեղեցիկ։ Անիկա գաղտնիքէն աւելի կը խորհէր իր սիրտին։

 

-- Ի՞նչ գործ ունիս հոս։

 

Ամուր էր հարցականը պառաւին բերնէն, ուր դեռ կը բաբախէր սանդուխին հեւքը։ Հաճի Աննան կը դառնա՞ր իշխողի իր բնազդներուն։ Իրողութիւն էր, որ վստահ էր անիկա, նման ամէն օրուան։ Մահէն սա արհամարհանքը, հին կնիկի հռչակաւոր իր հեղինակութիւնը, փողոցին հանդարտ չէզոքութիւնը, ուր լռութիւնը սեւցած ապառաժի մը նման կ՚երկննար, թերեւս յաջողէին սանձել գալիքը ու տղան տանիլ, առանձին իր խուցը, եթէ նոյն վայրկեանին դուռին մէջ չցցուէր Սերոբը, հեւասպառ, թաշկինակը կախ բերնէն, եղկելի ու տգեղ։ Կարծես երէկուան դպրոցականը ըլլար, տասնհինգամեայ ու լեղապատառ։ Ոչինչ այնքան խոտոր արդիւնք ունի բռնութեան, ուժին վրայ, որքան աղկաղկ, անծածկելի մեր տկարութիւնը։ Ի զուր են անցած քսան դարեր մարդուն ողբերգութեան վրայէն, որոնց մէջ քարոզուած է հակառակ պատգամը, գութին ցնորքը։ Ու ասիկա ըսելը հոս, աժան ինքնատպութեան ցոյց մը չէ, ոչ ալ մարդկութեան վրայ ի յառաջագունէ ծրագրուած դիւրին յարձակողական մը, ինչպէս հիմա նորութիւն է ընել, հեշտ կիներու ծոցին մէջ զանոնք փառաբանելէ յետոյ, թուղթի վրայ, հանդէսներու կամ գիրքերու էջերէն զանոնք կոյանոցը խոթել-հանելով։ Սերոբին այս կործանումին դէմ Սողոմը դարձաւ ծանօթ, ընթացիկ ու հարիւր ժողովուրդի վրայ փորձուած այն վայրագութեան, որ լիովին բացատրելի կ՚ընէ տկարներուն վրայ գործադրուած խժդժութեանց առեղծուածը։ Ցեղերը ազատ չեն այս օրէնքէն։ Ինչ որ վայրենութիւն կը կոչենք, ուժի օգտագործում մըն է ամէն բանէ առաջ։ Անոր ճակատը փոթ-փոթ եկաւ ներքին կրակէն, այնքան զօրաւոր էր իր ատելութիւնը։ Սենեակէն ձա՛յն մը, նոյն րոպէին, որ Սերոբին գլխուն վրայ ինկաւ դուրս։ Աղուո՞րը։ Մոռցուած էր գրեթէ։ Անոր անձէն այս շշունջը բաւ եղաւ, որպէսզի քակուի պրկումը Սողոմին ատամներէն։

 

-- Ի՜նչ գործ ունիս հոս։

 

Պառաւն էր կ՚արտորար ու կը փորձուէր օգտուիլ։

 

-- Դուն գիտես իմ գործս, - պատասխանեց անիկա։

 

Հանդարտ, առանց կարենալու շնական ըլլալ, անոր նախադասութիւնը կու գար դաժան հեգնութեան մը խանձարուրքէն։ Բայց չամրացաւ ու չտեւեց այս երանգին վրայ։ Ու փոխվրէ՞ժ մը, իր կարգին, որ տպաւորէին անոր բառերը իբր աղաչանք մը` ուղղուած պառաւին, պարունակելով կարօտ, անձուկ, աղերս ու նախատինք հաւասարապէս։

 

-- Ո՛տքդ պագնեմ, մամաս։

 

Դպրոցի տղա՞յ։ Սերոբն էր` բոլորովին դուրս սենեակէն, ջանալով մօտենալ մօրը։ Աղտոտ, ստոր, գարշելի։ Հոգիին գաճաճութիւնը աւելի գռեհիկ է, քան մարմինինը։ Ու գաճաճ է հոգին, երբ չէ աճած տարիներուն աղին ու պղպեղին մէջ։ Գուցէ ուրիշ պահերէ անոր զգացած հպարտութեան, մեծամտութեան զրահաւոր պատկերը կը միջամտէր սա վայրկեանին ու կը խորտակէր անոր բարոյական շէնքը։ Գուցէ եղկելիէն չափով մը աւելի էր ինչ որ դուրս կը պտղէր հիմա, անոր հոգիէն, աչքի, շեշտի ու սարսուռի տարազներով։ Վախը կեղն [103] է մեր հոգիին ու զայն զզուելի ընող ամէնէն աղտոտ խաւը։ Կը հանդուրժենք ոճիրը ու կը հաւնինք արի մարդուն, երբ անթարթ կ՚ընթանայ դէպի մահը։ Ու վախը նկարագիր ալ է, որ կը հիւսուի շատ դանդաղ, մեր սկզբնական տարիներէն։ Մնաց որ, երբ մարմինը կ՚առնէ վերջնական իր կազմը, հոգին դեռ բաւական երկար կը պահէ իր մանկականութիւնը` երեւան գալով բոլոր քիչ մը խիստ ցնցումներու ատեն, նախնական իր ոստայնով։ Սերոբէն հնչողը, այդ վայրկեանին, ճիշդ ու ճիշդ ձայնն էր պատանիին, լպրծուն, թաց, պաղատագին։ Այդ ձայնն էր, որ կը բերէր տեսարանին իր ամէնէն ժխտական տարրը։ Կնիկ մը իսկ հանդուրժելու չէր այդ լղարումին։ Ամօթէն նիզակուած՝ արիւնը խուժեց գլուխը պառաւին, որ ելած էր արդէն կրունկներուն վրայ։ Ան մէկ ձեռքով կը պաշտպանէր զաւակը` իր մարմինը քշելով երկուքին մէջտեղը։ Յետոյ վերցուց աջ թեւը, քիչ մը դժուար, ու բռնեց երիտասարդին դաստակը, անուշադիր՝ դանակին երախակալին, որ կը նեղէր կնիկի իր միսերը։

 

-- Ի՛նչ ընես պիտի…

 

Կամաց, յանդիմանող, բայց անհնարին ատելութեամբ, որ իր սաստկութեան իսկ պատճառով կ՚անցնէր զգալիութեան սահմանէն, անիմաստ ըլլալու աստիճան։ Ձա՛յնը՝ շերտ-շերտ, չբարձրանալու ճիգին մէջ այդպէս պատռտուած ու անկիւնոտ. կակուղ՝ ինչպէս կապարի սղոցուքը. խուլ ու գուլ, ա՛յնքան՝ որ կրնայիր տեսնել հարիւրամեայ ժանգ, ատելութեան թթու եւ զգուշութիւն։ Ծակեց անիկա, կապարի պէս, [104] տղուն սիրտը։ Ի՞նչ ընէր պիտի։ Բայց աչքերը կ՚աւարտէին պառաւին չըսածը։ Ու լեզուն միշտ յանցաւոր է։ Խօսքին բոլոր սանդուխներուն քաջածանօթ, մասնագիտօրէն փորձ զայն վարելու, գործածելու մարզին վրայ՝ ան զգուշացաւ «գազան»ը գրգռելէ։ Արտակարգ լրջութեամբ կը տնտեսէր իր տաղանդին աղբիւրները։ Ո՞ր ժամանակ այսքան [105] ճակատ ճակատի էր վտանգին։ Անոր մտքին վրայ կախ էր դառն ստուգութիւնը, օրինակներէն ու, մա՛նաւանդ՝ Սողոմին բնութքէն։ Արիւնին, մահուան, կրակին բոլոր հրթիռները քուն՝ կը հանգչէին [106] անոր մէջքին։ Լուցկի՛ մը։ Ու անոնք կը բռնկէին։ Կը ճանչնար Սողոմը քիչ մը աւելի, քան շատ-գիտցուկ իր տղան։

 

-- Կը սպաննե՛մ որ պոռաս։

 

Ազատ անոր ձեռքէն կը դողար դաշոյնը` կարծես խազխզելով պարապին վրայ չըսուած գիրերը սպառնալիքին։

 

-- Չպոռա՛ս դուն, - վրայ բերաւ պառաւը, աւելի սրտոտ ու հրամայող։

 

Բայց գերագրգռուած ու միամիտ երիտասարդը հնարաւորութիւն չունէր թափանցելու հաճի Աննային հաշիւներուն։ Ան ուրկէ՜ հասկնար, թէ այդ պահուն, ինչպէս միշտ, պառաւին մէջ արթունը, խօսողը, տիրողը գերդաստանին, օճախին յաւիտենական ասեղն էր։ Գիտէր միայն մէկ բան։ – Ան Աղուո՛րը կ՚ուզէր։ Ու զայն ունենալու համար հաւու պէս կը մորթէր մայրն ու տղան։

 

Դուռին մէջ յայտնուեցաւ Աղուորը։ Բան մը առած վրան, բայց կիսասքող, ամբար[ձ]ձիգ ու թեթեւ։ Անխնամ այս ձեւը ի՞նք կը փնտռէր, թէ սորված էր հայլիէն։ Անոր սիրական ու մութ մէկ հաճոյքն էր անկողինի հանդերձանքով անցնիլ փայլուն ապակիին առջեւէն, տեսնել իր ձեւերուն մեղմ կորագիծերը եւ կէս մը ժպտիլ` սիրող մը փնտռելու անարտայայտ հեռաւորութեամբ։ Երիտասարդ բոլորէն աւելի – չմաշած միսն էր անոր ո՛չ խոփէն, ո՛չ ալ արեւէն – ու հզօր։ Անոր մուտքը, այդպէս այլուրային ու խելացնոր, բաւ եղաւ, որպէսզի կոտրին, սմքին ու սատկին բոլոր շարժումները եւ աղմուկները։

 

-- Ի՞նչ կայ։ Դանա՛կը ի՞նչ [107] է։

 

Տարբեր ըլլալու չէր ձայնը, շեշտը, հագուածքը, հեքիաթին կնիկներուն, որոնք կ՚երեւին` դանակը բռնելու համար դեւերուն ձեռքէն կամ վագրերն ու առիւծները կատուներու նման կը պտտցնեն իրենց կրունկներուն ետեւէն։ Տիրակա՞ն։ Լեղի՞, այսինքն՝ հարուստի լրբութի՞ւն։ Երբեք։ Անդիմադրելի էր ան իր քաղցրութեամբը։ Անոր մատին գծած աղեղէն Սողոմը կրնար երկինք ճամբորդել` գործադրելու անոր հրամանը։ Ամօթահար՝ դրաւ դաշոյնը պատենքին։ Եղաւ թունաւոր խաղաղութիւն, թմբրային ու խուժդուժ։ Եղաւ դառն, խօսուն, կարմիր լռութիւն, որ կը հոսէր դուռին յատակէն, կը հոսէր վար սանդուխէն, բայց բոլորը կ՚առնէր մէջը իր փաղաղումին։

 

-- Նե՛րս գնա։

 

Ըսաւ էրկանը ` առնելով մէկդի անոր բերանէն մէկ պոչովը կախ թաշկինակը եւ նետելով գետին։ Չհաւատալով կատարուածին՝ Սերոբը կրկնել չտուաւ հրամանը։ Դուռը բաց էր միշտ։ Լոյսը՝ ալեկոծ, նիհար, սուտ։ Անոր անյայտացումը՝ տեսարանին կը դարձնէր աւելի ընտանի, իրերամօտ բան մը։ Գոնէ շաբաթէ մը ասդին, մնացողները վարժուած էին իրարու։ Բայց մէկէն սկիզբ առաւ անորակելի անձուկը։ Ի՛նչ ունէին իրարու ըսելիք։ Մէկը հրեց զանոնք վար։

 

Երեքը մէկ իջան սանդուխները։ Սերոբը չըլլար, եղած չըլլար բնաւ։ Օճախով սենեակի սեմին Սողոմը քշեց, քիչ մը բիրտ, պառաւը դէպի ներս, որ կարծես գիտնալով, հնազանդ ու գոհ, սուզուեցաւ [108] մութին մէջ։ Յետոյ առանց ատեն թողելու, որ անդրադառնայ եղածին, առաւ մէջքէն Աղուորը, որ կը վարանէր։ Կտրեց անոր ոտքերը գետնէն, առանց ճիգի։ Ու Նալպանտենց լեցուն հարսը մեծկակ աղջնակի մը նման թառած էր անոր ծոցին, յարդարուած իրեն համար, ըսես, մանկութեան դուռներէն, ինչպէս կը յիշուին քանի մը ամուսնութիւններ, այդ սկիզբով։ Ո՛չ դող, ոչ ալ յոգնութեան փաստ Սողոմին մարմինէն։ Ուժին այս ապացոյցը ըրաւ խաղաղ ու քաղցր անոր շտապը, կարօտը, հեւքը, զայն հում-հում ուտելու չափ տարփագրգիռ անոր շրթները։ Այսպէս գրկուած, վերցուած Աղուորը անցաւ չարագուշակ արգելքը, փտած սեմը, զոր հաճի Աննային կեսուրը պառկեցուցեր էր հոդ, հարուստին ու աղքատին մէջտեղ որդնոտ այդ պատը կանգնելով։ Անցաւ Նալպանտենց հարսը, աւելի երջանիկ, չըսելու համար աւելի չէզոք, քան Շահրուկենց Շահրուկը, մութով սաւանուած ու մտաւ խուցը, խոնաւ, խեղճ՝ բայց պալատին հետ չփոխուող։ Գեղը գեղ էր դուրսը, սեւ կո՛յտ, ուր փախստեայ լոյսերը տարտամ փայլակներ կը գունաւորէին։ Կը ջանար շինուիլ մարդով թրթռուն աղօտայնութիւն մը, որ կեանքը կը խորհրդանշէ եւ չէր շինուեր։ Պառաւը՝ ամբողջ ականջ։ Անոր սիրտը փրթէր պիտի տեղէն, հիմա՝ որ արձակ արշաւող ձիու մը սմբակները կը կոխոտէին [109] լանջքը, սրտին դուռները, կռնակն ու կողերը։ Ցա՞ւ։ Մտիկ պիտի չընէր, վճռած էր։ Լսուեցաւ ճռինչ մը, խուցին դռնակէն, սեւ գիծի մը նման, որ երկար էր։ Յետոյ դողդղաց` փրթելով, շինուելով։ Չէի՞ն գոցեր կամ չէին սպառած իրենց անհամբերութենէն։ Յետոյ լռութիւն։ Հաճի Աննան իջաւ իր լարուածքէն։ Ան վախցած էր փողոցի դրան հաշւոյն։ Ո՞վ պիտի բռնէր անոնց թեւէն, եթէ ատ խենթութիւնն ալ փորձէին։ Ամրացաւ խաղաղութիւնը։ Խուցին ներսէն հեծքերը անզօր էին մութը ճեղքելու ու հասնելու օճախով սենեակին։ Նալպանտենց Սերոբը կանչուեցաւ վար։ Դեռ նեղուած հեւքէն, եղկելի, բայց գտած իր դաժան կնիքը՝ կը նայէր մօրը ապահով դէմքին, ուրկէ գրեթէ գող-գող կը սրբուէր փոթորիկի մը թեւը։ Տո՛ւնը, հսկայ լռութիւն մը ինքն իր վրայ քարուած, դէզ, անթափանց։ Անոնք վախկոտ եղան խօսքէ։ Ձէթէ կանթեղը կը սառէր իր բոցին մէջ` նման մտածումին, որ կը պտղէր անոնց ուղեղին հեղուկին մէջը։ Պատերը եղան աղտոտ այդ լոյսէն՝ սգաւոր ու խոնաւ։ Արցունքը հոգին ալ կը թրջէ։ Ու արցունքը հոս ուրիշ աղերէ կազմուած բան մըն էր։ Մօտեցաւ դրան։ Մայրը կախուած էր գօտիէն։ Ու իրարու ուսէ անոնք ականջ տուին։ Ոչինչ, միայն ծառաներու պատին դուռը, որ թեթեւ կը դողար, սկսած հովէն ու կը ծեծէր հինաւուրց շեմը, հաճի Սառային արգա՜նդը։

 

Արգանդի ճամբա՜յ։ Գիտենք, թէ կը պեղես ինքզինքդ սարէն ու ձորէն։ Գիտենք, թէ ոսկեզօծ բակերէն կ՚ախորժիս արքենի ու պալատներուն ու հարուստներուն, աղուորներուն, տէրերուն եւ հզօրներուն որովայնը կը կամարես ու աշխարհք մը գանկ, աշխարհք մը արիւն, աշխարհք մը իմաստութիւն ու արուեստ առած կռնակիդ՝ կը քալես դէպի գագաթ կամ դէպի անդունդ։ Քեզի համար վախճանը մահն է ու չես փափաքիր [110] ։ Գիտենք, թէ խուցերն ալ չես մերժեր։ Պարզ կիները ու աղջիկները նոյն առքով կը հովես։ Ու երբ կը ցատկես խոնարհ սեմերէ յաճախ, անդունդ կը տանիս նոյնքան փառք ու գինովութիւն, նոյնքան մը կրակ։ Քու մագիլներուդ համար նոյն արժէքը ունին արքենի արձակութիւնները, ինչպէս գերեզմանի մը փոսը։ Ու վա՜յ «կամուրջ»ներուն՝ ինչպէս ըսած է գեղացին։ Ես կ՚աւելցնեմ.

 

-- Վա՜յ ճամբորդներուն։

 

Բ

 

Լուսդէմ։

 

Դիւրին՝ ըսելը։ Բայց պէտք է անցած ըլլալ այդ երկանումէն, այդ սղոցումէն, կարենալ դատելու համար մայրն ու տղան, նոյն այդ օճախով սենեակին խորը, իրարու աւելցած, իրարու փակած, իրարու փոխանցուած իրենց վախին ու ատելութեան բիւր բերաններովը։ Անորակելի այդ տեւողութիւնը, սպասո՜ւմը՝ ուր կը հայհոյես ժամանակին, որ չի քալեր – մեր պատրանքներուն մեծագոյն շտեմարա՜նը, որուն յատակը յաճախ մուկի ծիրտ պիտի գտնենք, բայց չենք ալ այրեր –, բայց որուն աչքերը պիտի ուզէիր խորտակել, որպէսզի չքալէ՜ր։ Տախտապարուած՝ հզօր, խելքէ-միտքէ դուրս պատահարէն, որուն վարագոյրը կ՚իյնար ծառայի մը խուցին՝ անոնք պէտք ունեցան իրարու իմաստութեան, կորովին լուսդէմը ձգելու համար ձեռք։ Անոնց վայրկեաններն իսկ զատ-զատ կտորներ էին ժամանակէն, վիճակի տախտակներ, բոլորովին հակադիր իրարու – կործանուած՝ մշակի մը կտորէն այսպէս կոխկռտուած –, յաջորդին մէջ՝ կատաղի, հարուստ, իրենց միջոցներուն անսպառ թափօրովը, անցեալին ամբողջ դասերովը, – կառավարութիւն ու ոսկի, հարիւրապետ եւ խելք, ազդեցութիւն եւ աղերսագիրներ, որոնք կը խմբագրէր Մենծ սրճարանը, հիացուած, փառաւոր ու երջանիկ։ Պէտք կա՞յ ըսելու, թէ այս ոգումներն ու իմաստութեան ցուցատախտակները անոնց արտօնուած կարելի մխիթարանքն էր ցնորական մութին ամբողջ տեւողութեամբը, երբ կը վախնան քունէն թէ արթնութենէն։ Թարթիչ չդպցուցին թարթիչի։ Հակառակ խոստուկի [111] պէս զինքը կոտ-կոտ կոտտացնող փափաքին՝ հաճի Աննան չհամարձակեցաւ իջնալ օճախով սենեակին երեք աչքնոց սանդուխէն, երկննալու համար դէպի ծառաներու բաժինը։ Գիշե՛րը՝ Երեքշաբթի, այսինքն՝ յաճախուած ամէնէն սեւսիրտ [112] ու անողոք չարքերէն։ Ան չնեղուեցաւ արգիլելու Սերոբն ալ, որ անկիւնէն մինչեւ սենեակին դուռը կը քալէր, բայց հոն կը սպասէր, որ մայրը կախուի ետեւէն։ Ու կը հոսէր ժամանակը, ինչպէս մութին մէջ հսկայ աղբիւրէ մը անընդմէջ պարպուող ձայն մը, ինչպէս թանձր հեղուկ մը, որուն ծորակը պառաւի սիրտէն կ՚առնէր իր բխումը, ա՛յնքան՝ որ լռութեան վրայ անոր, ծորակին հեղումն ալ զգալի կ՚ըլլար։ Ու ինչպէս մեծատարած մութ մը, անոր մէջ կը թանձրանար Սողոմենց տունին ու անոնց տղուն իմաստը, միատարր եւ ողողիչ։ Ան չկրցաւ խորհիլ ուրիշ բանի, ամէնէն քիչ՝ իր տունին ամօթին, ու գրեթէ բնաւ՝ իր մատներուն, որոնք այդ կրակին դուռը բացին իր տունին վրայ։ Իր ճիգերը, միտքը ազատելու այս սարսափի, կատաղութեան, անպարագիծ ատելութեան հնձանէն, չունեցաւ արդիւնք։ Տասնէ աւելի անգամներ սկսուած չէզոք խօսակցութիւններ անտեղի, ձանձրացուցիչ հիւրերու նման դրուեցան ճամբայ։ Խօսքը նիւթական ցաւ էր պառաւին, որուն կզակներուն քովերէն ասղնտուք մը կար ու կտրելու նման կը ծակծկէր անոնց միսերը։ Ու տաք կար։ Այսինքն՝ տաք էր անոնց գլուխը, ուր հսկայ զարկեր կ՚ելլէին ու կ՚իջնէին, սրտին հետ նոյնամակ, բայց անջատ իրենց հծծագին երկարումովը դէպի ողնուղեղը։ Ա՛յնքան՝ որ շատութեան, շատ սիրտերու այս զգայութիւնը իբր նոր տագնապ մը կ՚աւելնար իրենց անձուկին։ Այս մրճահարումները, ճակտին քովերէն, սեւցուցին նոյնիսկ տղուն աչքերը։ Մայրը լաթ թրջեց ու կապեց աչքերուն վերօքը։ Պէ՞տք էր մարել լոյսը։ Պատուհանները կը նմանին օտարներուն, կը մատնեն ուզեն-չուզեն։ Անոնց մատնելի՜քը։ Բայց գեղին տուները ցերեկին իսկ կ՚ատեն լոյսը։ Գիշերին՝ լուսաւոր փոքր ապակիները միշտ ծանր բաներ պատմեցին փողոցին։

 

Խօսեցան սակայն։ Վասնզի ոչինչ այնքան դժնդակ է մեզի, որքան կապելը լեզուն, երբ մեր կոկորդէն վար աշխարհ մը ըսելիք շարուած, կարգի կը սպասեն դուրս խոյանալու։ Անոնք, որ մնացին լուռ, այդ գիծէ առիթներու, ճաթեցան իրենց մէջտեղէն կամ խօսք առին մահուան գնով։ Անհատին համար արժող այս վարկածը ճիշդ է գուցէ ցեղերուն համար ալ։ Ու անոնց բառերուն վրայ թեթեւ խարանի մը նման կը դողդղար անլուր խաղքութիւնը, սանկ տնավարի, սանկ փոքր դիպուածի մը վերածուած գրեթէ։ Ասիկա՝ առաջին անկարող զայրագնումէն յետոյ։ Ի՜նչ առաձիգ տախտակ է բարքին, բարոյականին, քաղաքակրթութեան գրատախտակը։ Ի՜նչ դիւրութեամբ սպունգը կը գործէ հոգիին՝ ինչպէս պատմութեան երեսին վրայ։ Հեքիա՞թ։ Իրականութի՞ւն։ – Ջնջուած էր պատահարէն՝ ամէնէն թունաւոր, անհանդուրժելի ամօթը։ Այսպէս կը քալէ մարդոց մեղքին սայլակը քաղաքակրթութեան պողոտաներէն, հիմա՝ ասֆալտուած եւ երկաթ ալ։ Այսպէս կը քալէ սակայն մարդոց տառապանքն ալ, սայլակի տեղ սի՜րտ մը հեծած։ Կը կրկնուէր, մայր ու տղու համար ա՛ն՝ զոր կը լսենք չէզոք, հեռու ականջներով, այսինքն՝ ուրիշներու հաշւոյն ու պղտորուած նոյնիսկ կ՚աճապարենք մեր տուները, պատսպարելու համար մեր եսը փորձէն։ Ամէն մարդ, ուրիշին համար լսածը կը հաւատայ, երբ չնեղուի ատկէ։ Չի հաւատար, երբ ասեղ կայ իրեն դպելիք։ Ուրիշներուն ցաւը պիտի չզգանք երբեք։ Այս հոգեկան տրամադրութիւնը՝ ինչո՞ւ հոս, մօր ու տղուն մէջ, երբ օտար մը – եւ ի՜նչ օտար – առած-տարած էր տունին ամէնէն սուղ բանը։ Ինչո՞ւ անոր կսկիծը իջաւ իր հուրքէն…։ Եղաւ րոպէ, երբ անոնք գրեթէ փառք տուին այն գեղեցիկ խաղաղութեան համար, որուն մէջ պլլուած կը սեւնար Նալպանտենց տունը, անզգած, կիսալուսին երկինքին տակ, թաղին գիշերատես աչքերուն դիմաց։ Այսպէս դատելու համար՝ անոնք կը մտածէին ուրիշ տուներու, որոնք նման գիշերներու՝ ճուացին անհնարին հարուածներու տակ, երբ կացին մը թռցուց գլուխը պոռացող կեսուրին եւ անկողին գամեց անզօր հարսնուկը։ Տուին փառք տակաւին ուրիշ բաներու ալ հաշւոյն։ Չէ՞ որ դուրսին լռութիւնը ու տունին համրութիւնը կ՚աշխատէին անոնց հաշւոյն։ Ու փառքէն, գոհացումէն դէպի անհանգստութիւնը նոյնն է ճամբան։ Անոնք չէին կրնար համոզուիլ դէպքերուն ցոյց տուած կամ «հագած» սա յարդարանքին։ Որքան ատեն, որ մութը մարդերը կը զատէ իրարմէ, ըսել կ՚ուզեմ՝ որքան ատեն, որ շատին ապահովութիւնը տեսարանին չի տիրեր, մարդիկ իրենց անզօրութեան շղթայուած եղկելի ստուերներ են։ Տկարները պիտի վախնան գիշերէն, անհատ թէ ժողովուրդ։ Մեր եկեղեցին մեր արարողութեանց մէջ հսկումի կարգերը տարած է վսեմ խորութիւններու։ Ու մեր գիշերը, նոյնիսկ Շնորհալիի Կիլիկիայէն հագնուած, մեր պատմութեան շինած գիշերն է, զգեստն է մեր ժողովուրդին։ Անոնք, որ այս տողերը կը կարդան, գիշեր ատեն, պահ մը թող մարեն իրենց ելեկտրական լամբերը եւ երթան մեր գիշերին, սա գիշերին, այն երկրին մէջ, ուր մեր ճակատագիրը վառեց մեր կեանքին պատրոյգը։ Ու տեսնեն իրենց հայրերը, մեծ հայրերը ու աւելի ետ ուրիշներ, որոնք կողկողեցան նման պատկերներու դիմաց ու լռեցին ։ Ո՞վ կ՚արգիլէր, որ Սողոմենց Սողոմը չցցուէր կրկին` պահանջելու համար բանալին երկաթ սնտուկին, ուր կը պահուէին տան գոհարեղէնները, շարոցները եւ հնչունը։ Չէ՞ որ ատիկա դասական վերջաբանն էր այս կարգի բռնութիւններուն։ Աղուորը, այսինքն՝ օտարին աղջիկը, որ չէր խղճահարեր ուրիշին անկողինը ոտքովը երթալու, ինչո՞ւ չըսէր գիտցածն ալ ոսկիէն եւ ադամանդէն, պահեստէն եւ չպահեստէն։ Իրենց շփոթութեան մէջ՝ անոնք կ՚ընդարձակէին Սողոմին արարքը աւելի անդին, քան իմաստը, քան արժէքով առարկաները տանը, որոնցմէ լաւագոյնը կինը չըլլար երբեմն։ Գողութեան վրայ միացում մը անկարելի՞, երբ ատիկա կար մարմիններուն վրայ։ Սողոմենց Սողոմին, այսինքն՝ անօթիին կողմէ՝ ինչ բնակա՜ն յարձակում մը, հաճի Արթինին երկաթ սնտուկին։ Այս գաղափարը – ինչպէս ամէն մտացածին երեւոյթ – անգամ մը տարազի իյնալէն յետոյ անոնց աչքին, մինակը բաւեց, որպէսզի հաճի Աննայէն սրբուի հոյակապ մեղքը եւ սենեակին մէջ իրականութիւն, կարելի միակ դէպքը մնայ միւսը։ Ամրացաւ անիկա վախի ձեւով, մօրմէն աւելի տղուն ողնուղեղն ի վար։ Ու այդ զգացումին տակ, անգամ մը դանակին ներքեւէն անցած մարդը եղաւ բոլորովին սուտ բան մը, փայտէ խրտուիլակ մը, հովին տակ շարժտկուն` ցանկապատին սիւները բախելով։ Պառաւին հիւանդութիւնը ըսես առին, վերցուցին վրայէն աւելորդ, թրջուած վերարկուի մը նման։ Հիւանդ պառկելու ատե՜ն, շիտակը։ Պատահարներու այս նոր ընթացքին առջեւ, աւելի քան առողջ՝ ան կ՚իջնէր կրկէս։ Կեանքի վերջամուտին, դժուար այս ձեռնարկը զայն կը խանդավառէր երիտասարդ օրերու հուրքով մը։ Մնաց որ, պայքարին մէջ նետուած ուժերը, իրենց արժէքին ու արդիւնքին մեծութեամբ, անարժան չէին անոր անցեալին։ Ան, սա պահուն, հոգէառն ալ ետ ճամբէր պիտի, եթէ ասիկա յիմարութիւնը փորձէր, այսպէս անյարմար ժամանակ ներկայանալու։ Փրկուելի՞քը, գի՞նը՝ այս ճակատումին։ – Բայց Նալպանտենց օճա՜խը։ Պառաւը մէկ շարժումով աչքին առջեւ բերաւ ինչ որ կը կազմէր աս տունին փառքն ու միջոցները։ Աւելի՝ ինչ որ անգամ մը փողոց իջնելէ յետոյ ա՛լ չ՚ազատեր մարդը հասարակաց շողիքէն։ Գայթակղութիւնը չի մեռնիր ժամանակով՝ ինչպէս է յաճախ պարագան քաղաքին համար, ուր դաշտին մեծութիւնը նորեր կը բուսցնէ` հիները թաղելու չափ ուժով։ Գեղը ատոնք իր դժուար օրացոյցին համար հանգրուաններ ու թուականներ կը գործածէ եւ ծնունդ ու մահ կը կապէ ամենագռեհիկ պատահարին հետ։ Անկէ զգուշանալու համար Նալպանտենց հաճի Աննան գրողն իսկ կրնար համոզել։ Բռնութեամբ, բրտութեամբ՝ անիկա ետ կեցուց իր տղան «աշխարհքին» մեծագոյն խենթութենէն։

 

-- Ի՛նչ խեր պոռալէն։

 

Կրկնեց ամէն անգամ ու մեծ մատովը մշտեց իր տղուն կռնակը, երբ անիկա կը փորձէր պատուհանը բանալ հաւար փրցնելու։

 

-- Ի՜նչ խեր։

 

Ու մինչեւ սա օրը հուժկու, չծռած պառաւը կը խորհէր սեւսիրտ [113] այն հաճոյքին, որ նման «աւետիս» մը – ուրիշ անուն մը նիհար պիտի գար պատկերելու դէպքին անդրադարձը ալէմ ին վրայ – պիտի թափէր օտարներուն հոգիին։ Մեր վրայ կործող ամէն դժբախտութիւն վայելք մըն է օտարներուն համար, եթէ ոչ չարակամ, գէթ եսասէր կողմէն, քանի որ պատեհութիւն կու տայ ուրիշներուն, որպէսզի իրենց անհաս եսերը լուսաւորուած տեսնեն մերինին հրդեհովը։ Ամէն արկած առնուազն քաղքենի դաս մըն է աշխարհին աչքին, որ իր փորձառութիւնները այդպէսով կը հաստատէ եւ իր իմաստութեան տարփողը կը գտնէ մեր կործանումէն։ Նոյնիսկ մահը բացառութիւն չի կազմեր։ Եթէ երբեք անոր հանդէպ զիջող ենք քիչ մը – յիշեցէք իրարանցումը հզօր մեռելներուն ետեւէն, երբ ասոնք կ՚իշխեն գերեզմանէն –, ասիկա առաջ կու գայ ապահովութեան թաքուն զգացումէ մը։ Մեռելը ընդհանրապէս անզօր արարածն է։ Ահա թէ ինչու դիակ մը կը հաւաքէ իր շուրջը իր ոխերիմները։ Ուրիշին վրայ ցաւիլը, գոնէ այդ ձեւ պատկերացում մը, ցաւիլ է, կամ պատրաստութիւն մըն է, ինքն իր վրայ ցաւելուն։ Կը մեղքնանք այն ատեն, երբ օտարին մէջէն կը խորհինք մեր կորուստներուն։ Պառաւը կ՚արգիլէր։ Ու կ՚արգիլէր, այս մտածումներէն դուրս, գուցէ վախնալուն ալ դանակէն, որուն լեզուն շատ աւելի դիւրաւ պիտի գտնէր զիրենք, խցիկէն հոս, քան դուրսէն օգնութեան որեւէ թեւ։ Պիտի լսէին, իրենց անկողիններուն մէջ կնիկները ու պիտի լռէին` փաթթելով ամուր իրենց այրերը, եթէ երբեք փորձուէին ասոնք յիմար արարքին, – ելլելու, ուրիշին համար վտանգի մտնելու։ Կը խորհէր հարսին, որ կրնար կօշիկները հագնիլ, փութացած ու քաղցրօրէն ապշահար հանդիսատեսներուն մէջէն բանալ իր ճամբան, ելլել դուրս Նալպանտենց սեմէն` ա՛լ հոն դառնալու անկարող։ Գոնէ արգանդը չըլլար հետը։ Չէ՞ր գացած առտուն։ Բարքերը, փոխուած, ծակ-պտուկ նոր հարս մը կը հանդուրժէին։ Կը մոռցուէին, քիչ մը դժուար, իրաւ է, բայց հետախաղաղ, ծոցի գիշերուան աղէտները։ Բայց անլուր էր տակաւին սա միւսը։ Էրկանը տունէն ուրիշի մը հետ պաշտօնապէս հեռացող մը այրած կ՚ըլլար դարձին բոլոր նաւերը։ Ինչե՜ր սպասելի չէին հիմկու հարսներէն, քսանամենի ամուլ, անպեղ արգանդներէն։

 

-- Հէյ Տիրուդ սատկա՜ծը…

 

Ի՜նչ անհամ է հայհոյութիւնը, երբ ցոյց է, դուրսէն է։ Բայց ի՜նչ անհամ է դարձեալ, երբ չէ հասունցած մեր կիրքին արեւէն։

 

-- Ի՜նչ փորձանք է, Տէ՜ր, - կը մրմռար քիչ ետքը, ու կը դառնար կրունկին վրայ` նստիլ չկրնալով։ Այնքան խոր էր անոր խռովքը, որ մոռցած էր պատահարին մարդկեղէն կազմը, յարդարանքը, մօրը կամքը եւ իր կնոջը յօժարութիւնը, ու կը մտածէր անառարկելի աղէտներու, որոնք մեզ կը գտնեն առանց պատճառի, – շարժ մը, հրդեհ մը, լերան մէկ հոսումը իր յատակէն, ու նման խոշոր ծիրով արկածներ։ Ինչո՞ւ մտքին չէր այցելեր մօրը հանդէպ իր զայրոյթը։ Անո՞ր համար, որ մենք կը լռենք, այսինքն՝ կը ներե՜նք մեղքը, երբ գերագոյն շահեր կը խօսին։ Կ՚ընդունինք զայն, երբ մեզ չի վնասեր։ Կը յարձակինք վրան, երբ անզօր է անիկա։

 

-- Փորձանքին՝ տասը փորձանք։

 

Կռուազան ու յաղթ իր շեշտովը երբ կը սպառնար տարիներ առաջ Իսրայէլին, թաղականներուն, Մակարենց Կարապետ աղային ու ասոր արբանեակին, ուժ առած լեզուէն, մարմինէն ու իրաւունքէն։ Փորձա՜նք։ Փորձա՞նք։ Բայց ինչ հարկ հիմակուց համրել զանոնք։ Վասնզի չէք գիտեր, թէ ինչ ըսել է հարուստ ըլլալ ու պառաւ ըլլալ, գեղին մէջ, ուր դրամը ամէն բան է յաճախ (իբր թէ ուրիշ բան ըլլար քաղաքներուն ալ ներսը)։ Ո՞վ պիտի կրնար ճախարակ հասցնել անսպառ այն թելին, որ պառաւներուն ուղեղէն կը քակուի իբր դաւ ու պատուհաս, երբ անոնք իրենց խղճմտանքին սնտուկը կը խառնշտկեն «գդակ հիւսելու» օտարին գլխուն։ Մտովի իր տափկցնող թաթին տակ կը ձգէր «շան-ծնունդ» երիտասարդը, աղ ու փոշի կ՚ընէր անոր մարմինը եւ կու տար ջուրին ու հովին։ Քանի մը հատը այնքան պարզ, մօտիկ, պատրաստ իսկ էին այդ ծրագիրներուն, որ հազիւ կը յաջողուէր [114] անոր պարտկել անոնց դուրս հեղումը ` մտքէն յանձնարարելով «համբերել»։ Մէկը մանաւանդ, դասական ու հովացուցիչ, – փէշերը հաւաքած իջնել Սողոմենց տունը, կատոզ մը արհամարհանք, նախատինք ու անէծք կործել անօթի այդ տունին, ու չքացնել զայն բառերու այդ տարափին տակ, այնպէս որ, ա՛լ չկարենայ շտկել մէջքը։ Բայց զգաց իր սխալը։ Կ՚երեւակայենք ուղիղ, այսինքն՝ մեր ուզած գիծէն ու չենք ծռիր նայելու անգամ մը անոր ճշդութեան։ Ան սկսած էր սարսափիլ Սողոմին մօրմէն, որ ջղային իր ելոյթներովը «ափ գալիք» արարած մը չէր եւ բերնէն կը թափէր, կիրքի պահերուն ոչ թէ մէկ կատոզ, այլ՝ ամբողջ լճակ մը աղտեղութիւն։ Յետոյ, անոր ակռան առած էր փողոցի կռիւը։ Հիմա շատ էին մայրերը, որոնք կը տնկուէին աս ու ան հարսներուն դուռը ու «անոնց պապերուն բերանը շռելով» խոր լրբութեամբ ու գռեհկութեամբ կը պատմէին կատաղութիւնը անոնց արգանդներուն ու «գլխէ ելած» իրենց անմեղո՜ւկ տղոցը արձակումը կ՚աղաղակէին։ Նալպանտենց հաճի Աննան ինչո՞ւ չէր տեսած ձեռնարկին այս ծալքն ալ։ Բայց օրը տեսաւ անիկա, իր կիրքին կուրութեանը մէջէն։ Առայժմ լուսնար։ Տէրն ողորմած էր։ Ան, որքան ատեն, որ օճախով սենեակն էր, թիզ մը բան չբացաւ իր տղուն՝ իր ծրագիրներէն։ Փողոցին հետ մէկ գիծի այդ սենեակին անիկա երբեք չէր վստահած արդէն։ Բայց գլուխը կը բզզար մեղուի փեթակի մը նման։ Խնամքով՝ դատեց, դասաւորեց, կազմակերպեց տղուն ծրագիրները, թէեւ շատ կամաց։ Այս ուղղումներուն, ցուցմունքներուն ատենն էր, որ գիտակցեցաւ, թէ ինչո՞ւ կ՚արգիլուէր իր մասին խօսելէ…։ Աստուծոյ օգնութեամբը երկու շաբաթէն, ամէն ինչ կը դառնար իր հունին։ Ու ահաւոր էր անոր պաղարիւնը։ Այսքան կրակներու խորէն անոր աչքերը չէին դադրած հորիզոնին յառելէ։ Անիկա անսահման հաւատք ունէր Աղուորին որովայնին, ուրկէ ծագելով արեւը պիտի թաղէր իր տակը բոլոր սեւութիւնները։ Լուսնա՜ր…

 

Ու լուսցաւ։

 

Ամէն առտուան նման առտուն՝ անլուր գիշերին։ Գեղը՝ գեղ։ Բլուրները կրկին հինայուոր։ Լճակը նորէն բռնկած։ Բոլոր ձայները, մօտէն, վարի փողոցէն ու տուներէն, իրենց ընկալեալ յաջորդութեամբը…։ Ու ճռնչեց, իր ալ բակէն, քիչ մը անդիօք, խեղճ դռնակը Սողոմի խուցին։ Ոտքի զարկեր արթնցան՝ շփոթ, զոյգի պէս, շարուեցան դէպի պարտէզ ու դէպի ախոռ։ Մայր ու տղայ անձկութեամբ հետեւեցան Աղուորին, իրենց պատուհանին անկիւնէն։ Ու կ՚անգիտէին տղան։ Մեր տկարութիւնը հեշտութեամբ կը դիմաւորէ տկարը։ Տեսան հարսը, որ ջուր քաշեց հորէն։ Լուաց ալ երեսները, պինդ խնամքով, մինչեւ ականջները, մազերուն խուրձը, որ քունքերը կը տաղաւարէր, յօնքերը, անհետ ընելու համար – անոնց այնպէս կու գար – աղտոտ բանի մը հետքերը։ Խաչը հանեց, երեսը արեւելք ըրած, բարի, խելօք, արդար։ Ու տեսնել կարծեցին շրթները, որոնք կը շարժէին։ Կ՚աղօթէ՞ր։

 

-- Պոռնի՜կ։

 

Քիչ մը ամուր, վախցնելու չափ պառաւը։

 

-- Կա՛րճ։

 

Մատներովը փակեց անիկա անխելք այդ բերանը։

 

Ու լուսցաւ։

 

Այսինքն՝ կոչնակը քալեց վերերէն։ Այսինքն՝ Աղուորը մտաւ մառան, կեսուրի նման։ Ուրկէ՞ գիտակ էր այս փոքր գործերուն։ Լսուեցան բացուող կափարիչները, սնտուկներէ եւ գուբերէ, խորունկ, հեռաւոր, պղտոր։ Ու կարծր էր անոնց աղաղակը՝ Սերոբի ականջին։ Լսուեցան ախոռէն ձիու խրխինջ ու հորթու բառաչ։ Դուրսէն, բացերէն տղա՛ք՝ սոյլով ու երգով, երբեմն երգն ի վեր հառաչանքով` արթնցնելու համար աղջիկներն ու հարսները, որոնց երազէ մարմինները ունեցան ողջ գիշերը, իրենց մենաւոր, գէջ անկողիններէն։ Կը պատրաստուէր ձին։ Կը պատրաստուէր կերակուր։ Յետոյ տեսան զայն դուրսը, երբ բակի մեծ սիւնէն առաւ ձարէ [115] տոպրակը։ Քիչ ետքը ձին, ետեւէն՝ Սողոմը։ Ամէն առտուան նման չփնտռեց հաճի Աննան, հրահանգ ուզող։ Տանտէր։ Անկարօտ։ Աղա։ Բայց լուրջ։ Ու քաղցր, ու առիւծ, ինչպէս փսփսար պիտի մայր մը, նման տեսիլքի մը ետեւէն, իր զաւակը այդպէս կարեւորած, կարգած ու գործի ղրկելով։ Ինչպէս պիտի մեկնէր նոր փեսայ մը, աչքը առաջ, ոտքը ետին։ Անոնք խօսեցան ալ, կամաց, անժպիտ, գորովոտ սակայն։ Գիտէին, թէ կը դիտուէին։ Բացուեցաւ մեծ դուռը, որուն փեղկին դրած իր թուշը՝ Նալպանտենց հարսը սուզուեցաւ աչքով, առանց դուրս թափող յուզումի, գոյն առնել ու տալու։ Ան ճամբու դրած էր երիտասարդը այն առքով, զմայլանքով, որ դասական է այդ պահուն համար, սրտառուչ ու երազային, երբ մեկնող երիտասարդին ետեւէն նոր հարսը ճամբու կը դնէ իր անկողինը։ Էրիկները դաշտ ղրկե՜լ, երբ անոնք վար են երեսունէն։ Մի շփոթէք ատիկա միւս առաքումին, զոր կ՚ընեն մէջ-կնիկները իրենց քառասունն անցուկ, ծոծրակին քոս կապած այրերուն, նեղսիրտ-նեղսիրտ` հաշուելով կատարուելիք գործը եւ յոգնեցնելով աշխատողը աշխատանքին իսկ թուումովը։ Ու փակեց անիկա դուռը։ Աչքը չվերցնելով դէպի օճախով սենեակը, առանց աճապարանքի, ինչպէս առանց ալ վախի՝ անիկա քաշուեցաւ պարտէզ։ Արեւ կար, բարակ ու ճմռկուած, անհուն շղարշի մը նման, գետինին ու պատերուն, ըլլալով ծառերուն ուռկանին վրայ բզիկ-բզիկ բան մը։

 

Ու գեղաշէն, հոյակապ տունը նման էր «գերեզմանի լռելոյ»։ Սողոմին հեռացումը բեմէն՝ չբերաւ մօր ու տղի ըղձացած հանգիստը։ Փախչի՜լ։ Ինչ որ կ՚ընենք սովորաբար։ Բայց, ճերմակ գիշերէն ուժասպառ հաճի Աննան ուրկէ՛ ճարած էր անհրաժեշտ կորովը, ժամ՝ Պօղոս-Պետրոսի պատկերին վազելու, քիչ մը բիրտ ու յարձակող։ Ան խօսելիք ունէր անոնց մօրուքին, որուն աղտոտ ճերմակը [116] տեղ-տեղ մոմի մը այրուցքովը պիսակաւոր՝ բաց կրակի լեզուակ մը կը կախէր անոնց դունչերէն, ճիշդ այծի մը կզակէն սրուող խուրձին նմանակ։ Յետոյ խորհեցաւ, որ անիկա պատրաստուեր էր այդ երթին կոչնակէն շատ առաջ։ Կարգ մը որոշումներ իրենց յղացումէն բաւական ուշ կը բացուին մեր ուղեղին դաշտին։ Հաճի Աննան չորս-հինգ անգամ բռնադատած էր ինքզինքը բերանը պիրկ բռնելու ու իր մտքին ներկայացող պատկերը նետելու հեռուները` զայն փորձելու համար մոմերուն պատգամովը։ Ամէնօրեայ իր արդարանքէն քիչ մը պակաս։ Ցոյցը՝ անհաճոյ Աստծոյ։ Աճապարանք ունէր վայրկեան առաջ դուրս նետելու ինքզինքը։ Ժամը ընտանի, գրեթէ սեպհական կայան մըն է պառաւին համար։ Տարիներու վարժութիւն մը անոր մարմինը գամած է նոյն սիւնին, ոտքին փոքր սփռոցը կամ գառնուկին մորթը։ Անոր ջիղերը հոն է, որ կը թուլնան իրենց պրկումէն։ Աղօթքը ուշ կը միջամտէ այս ծաւալուն խաղաղութեան իբր պատճառ։ Մեր եկեղեցին մեր ժողովուրդին համար աղօթավայր ըլլալուն չափ, ապահովութեան, լայնքի, հանգիստի տաղաւար մըն է, մաքո՛ւր, բա՛րձր։ Հոն կ՚ուղղուինք [117], աւելի ճիշդ՝ կ՚ուղղուէինք, մեր քամակին՝ մեր բոլոր զրկանքները։ Ներս մտնողը, զանոնք պահ մը վար ըրած՝ կը ձգէր դռնակուշտին ու թեթեւ, կը վերանար իր հոգեկան լուացումին։ Մա՜րդ, հոդ, առանց պարտքի, ամօթի, նուաստացման։ Շատ շատերուն համար կեանքը, երբ ցաւ մը, մեր կզակներուն նետուած պողպատէ սանձ մը, մեր սիրտին մխուած դաշոյն մը չէ, շարքն է գուցէ այն պահերուն, որոնք այսպէս փոթորիկի մը ընթացքին փայլակուեցան մեր ուղեղի դիւաններուն ու եղան սառած, մնայուն։ Ձայն, հոտ, լոյս ու գոյն, սիրտ ու կսկիծ, բառեր չեն մենէ շատին համար. բոլո՛րը, շաղուըւա՛ծ ` կազմելու համար յիշատակը, որ, վայելք կամ դժբախտութիւն, անշուշտ, բայց մա՛նաւանդ տեւողութեան քանդակ մըն է, մեր ամէնուն անկորուստ հոգեհիւսքը (trame)։ Հաճի Աննան ո՞ւր կրնար ուղղել իր ոտքերը, որոնց կոճերէն թիապարտի շղթաներուն նման իր մեղքերը եւ խայթերը քարշ կու գային, գրեթէ տեսանելի։

 

Մայր ու տղայ ելեր էին դուրս միասին։ Անկողինէն փախչող մարդ՝ անոր վաղայարոյց այս երեւումը անցաւ աննշմար` ըլլալով սովորական։ Դուռին առջեւ անոնք, երկուքն ալ, վախն ու գարշանքը ունէին իրենց քիմքին ու ոսկորներուն, սա տունէն։ Սրճարանի մը առջեւ անիկա բաժնուեցաւ մօրմէն։ Նաւահանգիստ մեկնելիք առաջին կառքը լծուած էր արդէն։ Ձիերը իրենց քիթէն կախ տոպրակները թեթեւցուցած, առտուան անօթի ճանճերը կը հալածէին իրենց պոչովը։ Փնտռեց քշողը։ Տղեկ մը, որ ձիերուն առջեւ կը սպասէր հիացիկ, տուաւ անունը տեղին։ Կառապանը առտուն կանուխ զբաղած էր «սիրտը լուալու» բերնէն, գլգլացնելով օղիին կալոն ը։ Ծանօթ էր Սերոբը այդ դասակարգին, որ նաւավարներուն հետ կ՚իյնայ նոյն գիծի։ Շատ ճամբորդած մարդ՝ ան կը տառապէր ձանձրոյթէն, անհանգիստ այդ կառքերուն խորը, չորս ժամ ծալապատիկ նստելու դատապարտուած, ճամբուն խորտուբորտութեան հետ նետուելով աջ ու ձախ։ Հրաւիրեց կառապանը, որ անցնի կենդանիներուն գլուխը։ Բարեւեց երկու պարտական, որոնց նորած էր մուրհակները, բայց կարճ, խօսքի անտրամադիր։ Համեմատաբար լայն գտաւ ինքզինքը խորը կառքին, երբ քալել առաւ ասիկա։ Ինչո՞ւ ան կը տառապէր խուլ հարկէ մը ինքզինքը աչքէ պահելու։ Երբ անցաւ իր տունին առջեւէն՝ անիկա թաղեց գլուխը կուրծքին վերնամասին մէջ ու լուռ հայհոյեց, որ իբր բառ ինկաւ կառքին աղմուկէն մասամբ խղդուած։ Որո՞ւ։ Ապահովաբար ձիերուն, որոնք սալաքարերէն արգիլուած՝ կը սայթաքէին շարունակ։ Նալպանտենց Սերոբը կ՚երթար կառավարութիւն։

 

Ժամէն դարձին հաճի Աննան դանդաղեցաւ կաղ Մակարին խանութին առջեւ։ Ամէն օր, այս դադարը՝ հեռուէ հեռու, մօրը դիէն ազգական հոտող այս մարդուն։ Մէկէն յիշեց առտուան դողը, երբ երթի պահուն, մասնակի ուշադրութեամբ զններ էր փակ փեղկերը, որոնք կարծես հրաշքով բացուած էին, սեփ-սեւ խորքի մը վրայ` դժոխքի մը մուտքը յստակ գծելով անոր ուղեղին։ Ինչո՞ւ։ Ան չէր մտածած ու անցած էր աղօթքին։ Հիմա խարխուլ փեղկերը ծալուած էին վրայ վրայի։ Ընդտանեայ կրպակը լոյս էր, թշուառ ու ժանգոտ լոյսով մը։ Խանութպանը, խաղաղ մարդ մը, առագաստ բացած դէպի ծերութիւն, կը պատրաստուէր մուկ մը ողջակիզել։ Դէպք էր ատիկա թաղին պզտիկներուն համար, որոնք, չափազանց շահագրգռուած, մոռնալու չափ վարժապետին կաղնեփայտը, բոլորեր էին հերոսը եւ կը խօսէին աշխոյժ, տարուած, երջանիկ, իրենց կատուներէն։ Ասոնք իրենց հասակովը մուկեր, առնէտներ, որքա՛ն կը բռնէին։ Մէկը կը նկարագրէր հսկայ առնէտ մը, երէկ հանուած եղին գուբէն, մեծցած խոզի ձագի մը չափ եւ տիկ կապած։

 

Հաճի Աննան, անտարբեր – ի՜նչ մետաղէ շինուած էին անոր ջիղերը–, կանգ առաւ, մինչ իր ուղեղը կ՚ընէր հզօր ճիգ զինքը հրելու համար հեռու կրպակէն։ Մեր երկուութիւնը մինակ հիւանդութեամբը չի բացատրուիր։ Կ՚ըլլանք այդպէս, երբ մեր անձնաւորութիւնը բեռան մը տակ կը ստիպուի քակուիլ, ինչպէս տախտակի մը կեղեւը՝ իր մարմինէն։ Կը նայէր ծուղակին մէջ տագնապոտ կենդանիին, որուն աչքերը, սեւ ուլունքներու նման զետեղուած, ագուցուած թարթիչներուն սնդուսին, չէին վախնար խանութպանին շամփուրէն։

 

-- Մօտցու, հաճի Աննա։

 

Կը գովէր մուկը, որուն փորը նոր կոխուած բարձիկի մը պէս տկռեր էր։ Ան օխա մը պանիրին տակէն մտած վրայէն ելած էր մէկ գիշերուան մէջ։

 

-- Տիրուդ սատկա՜ծը…

 

Չամբողջացուց հայհոյութիւնը, տէրտէրին շուքը տեսնելուն։ Բայց պատմեց շահատակութիւնը։ Մուկը, վարպե՛տ, քիթին չէր դրեր ծակերու բերնին դիզուած հատիկները։ Բայց չէր դիմացած ապուխտին ու մտած ծուղակէն ներս։ Կերած ու յետոյ գետին թաւալած գործիքը։ Հիմա կը կրծէր թելերը ` կէս նայուածքովը չափելով տղոց երամակը։

 

-- Մենք ալ ունինք, Մակար։

 

Սուտ կը խօսէր։

 

-- Առ սա «խաբան»ը։

 

Ու գովեց գործիքը, որ ասանկ վարպետորդի ու գազան մուկի մը դիմացեր էր։

 

-- Տուներնին աւրի։ Թափեցի թէնէքէ մը եղ։

 

Սուտ կը խօսէր։

 

-- Տուն կ՚աւրեն, քուրի՜կ։

 

Խանութպանը նայեցաւ հաճի Աննային, որուն մազերը իջեր էին, լաչակէն փախչելով, յօնքերուն։

 

-- Իրա՜ւ է, - հազիւ կրցաւ արտասանել։

 

-- Աղջուր իյնայ վրանին, - աւելցուց սակայն` խօսակցութեան մէջ ըլլալու համար։ Այնքան կը վախնար իր հոգիէն։ Յետոյ բացատրեց ինքզինքը։ Անէծքը ուղղուած էր փոքր մուկերուն, որոնք հաճի Աննային հաւաստիքովը չէին մօտենար ծուղակներուն։ Որքա՜ն ունէր ինք։ Իրողութիւնը հակառակն էր ճիշդ։ Իրենց կատուն անօթի կը պահէր անիկա, որպէսզի աչքը բանայ։ Ու կը բանար պատուական մուշտակաւորը աչքերը չորս եւ կտրեր էր տունէն հոտը այդ կրծողներուն։

 

-- Առ տասը փարայի։

 

-- Ի՛նչ։

 

-- Դեղ։

 

Տաքցաւ յանկարծակի հաճի Աննան։ Չորս դին պտտցուց նայուածքը։ Տէրտէրը հեռուները կ՚օրհնէր ու կը ճոկանէր։ Մուկին դեղը ամէնէն դիւրամատոյց միջոցն էր մարդերը դեղելու։ Բայց ոչ ոք ուշադիր եղաւ այս խօսակցութեան, ոչ թէ չկենալուն, այլ…

 

-- Փորձանք կու գայ, Մակար։

 

-- Տղայ չունիք, որ վախնաք։

 

-- Թոռնե՞րս։ Մէկ ոտքերնին պակաս չէ տունէն։

 

-- Իրա՜ւ է։

 

Մխեց շամփուրը մուկին փորին։ Սուր ճչոց մը ու աղերսարկու նայուածք մը։ Նոյն ատեն տղայ մը պուտ-պուտ կը լոգցնէր անոր ստեւը քարիւղով։ Մակարը խնայող մարդ էր ու կ՚արգիլէր աւելորդ հոսումը իւղին։

 

-- Շաղուէ պտղունց մը ալիւրով, պրծաւ-գնաց։

 

Յետոյ բռնկցուց լուցկին ու նետեց ծուղակին թելերէն ներս։ Օծուած կենդանին կրակ առաւ։ Մակարը բացած էր ծուղակին բերանը։ Կենդանին ցատկեց դուրս։ Ոստոստուն բոց մըն էր ան։ Անցաւ տղոց մերկ սրունքներէն ու մխացող հաստ, հոտած կրակ մըն էր անիկա, որ կը թռչէր, առանց գետինէն վեր բարձրանալու։ Ան ցատկեց քանի մը անգամ։ Ամէն ոստում կ՚իյնար պառաւին մէջ, ճենճերուն արձագանգով մը։ Ու անոր փոքրիկ անդամները նիհար մոմիկներու նման բոցէ գիծեր ձեւեցին կրակին մարմինէն։ Պառաւը կը հետեւէր տոտիկներուն գալարին։ Պոչը՝ հալած ճամբուն պէս բարակ էր Դժոխքի կամուրջին, միշտ Դատաստանի անմահ նկարէն։ Գեղացին անկէ յաճախուած է ամէն բուռն պահերու։ Քիթը բռնած, մտասոյզ, աչքէն անկարող ըլլալով բաժնել ողջակէզը, մտաւ խանութ։ Դողացին իր մատները, երբ պողին [118] փոթէն հանեցին թաշկինակը։ Անիկա այդ սարսուռը կապեց գիշերուան սիրտի ցաւին։ Ու լաթին մէկ ականջէն անիկա քակեց, ակռաներով, ամուրկեկ հանգոյց մը, ուր կը քնանային հինգնոց, տասնոց, քառսուննոց մանրուքներ, անո՛նք՝ որ տաքնալով-տաքնալով արծաթի կը փոխուէին ու կը թաղուէին սնտուկին խորը։ Զատեց տասնոց մը ու դրաւ Մակարին առջեւ, որ մոռցած քիչ առաջուան խօսակցութիւնը, հարցուց.

 

-- Ի՞նչ կ՚ուզես, հաճի քուրիկս։

 

-- …

 

Անցեր էր Մակարին եւ լոյսին մէջտեղը։ Կռնակէն կ՚արգիլէր օրուան մուտքը ու կարելի նայուածքները։ Ոճիրին սնոտիքը աւելի գրաւող է, քան բուն իսկ գործողութիւնը։ Գուցէ վախն է, որ այս այլընդայլոյ զբաղանքին զսպանակը կը մնայ։

 

-- Չըսե՞ս։

 

-- Խելքդ վրադ չէ, Մակար։

 

Ձայնը խոր էր ու վարանոտ, ըլլալ չուզող բանով մը։ Բայց այդ իսկ գիտակցութիւնը ըրաւ անոր բերանը ուժաւոր ու յանդիմանող.

 

-- Քանի՞ հեղ կ՚ըսեն։

 

Մակարը զարմացաւ, բայց չյիշեց։ Առնուած էր հաճի տիկինին բարկութենէն։ Ընդունեց մեղադրանքը։ Ծանրացաւ ականջներուն, որոնք պարսի մտած մեղուի փեթակին կը նմանէին, առտուն այսքան կանուխ։ Բայց անունը չտուաւ դեղին։ Առաւ տասնոցը – իր անայլայլ պաշտամունքէն էր ապրանքէն առաջ դրամը գանձել ու նետել գանձանակ կամ ապառիկին առջեւ տետրակին գրել – ու յանձնեց ճերմակ փոշին, կտոր մը թուղթի մէջ ամրապէս ծրարած։ Ան պէտք չէր տեսած կրկնելու պարտադիր խրատողականը, որով ճամբու կը դնէր անփորձ հարսները, երբ մուկին դեղը կը յանձնէր անոնց ափին ուղղակի։ Անիծուա՜ծը։ Ինչպէ՛ս նման էր ալիւրին, սուլֆաթոյ ին։ Հաճի Աննան զգուշութեամբ ու կարելի պաղարիւնով դրաւ ծրարիկը գօտիին մէկ ուրիշ փաթը։ Բայց տաքցաւ։ Տեսած էր մտածումին յիմար, տղայական երեսը։ Ո՞ւր դնել, երբ ժամը հնչէր, այս խոշոր բերանը։ Քրտինք բուսաւ երեսին։ Յետոյ զովացաւ։ Ծերերուն միտքը ջուր կ՚առնէ, ինչպէս ջուր կու տայ։ Ո՞վ ըսաւ, թէ անիկա պիտի յիշէր սա առտուն։ Ու ճարտար, ռազմագէտ՝ ան կեցաւ խօսքի։ Քանի մը հեղ հանեց թուղթը` վախ առարկելով թոռներուն հաշւոյն։ Չէր խորհեր, թէ այդ իսկ խաղերով անիկա կ՚ամրացնէր ծերուկին մտքին՝ թուղթին պատկերը։ Ու սարէն, ձորէն, մէջտեղէն, լեզուին տուաւ։ Պարզ, սովորական մեծ կնիկ, հոգածու։ Ու ծերուկը յայտ հաճոյքով մը աչք ու ականջ ունէր անոր բառերուն նման բոլոր մահկանացուներուն, որոնք հարուստին, իշխանաւորին բառերը կը պագնեն, ճակատնուն կը դնեն` առանց գիտնալու ինչուն։ Չէր մոռցած Մակարին ղուրպէթ տղան, որ կը զլանար իր թուղթն ու բարեւը։

 

-- Զաւակ է, հաճի քուրիկ, զաւակ։

 

Կեցաւ ու տքաց։ Իր ցաւին համար անիկա բացեր էր այս խուղը ու կը մոռնար ինքզինքը, օրուան փոքր շարժումներով։

 

-- Արինէս փրթած։

 

Լացն էր պակաս պատկերին։

 

Բայց մեր բառերուն եթէ տէրն ենք միշտ, չենք տէրն անոնց արձագանգին։ Հաճի Աննային սրտէն արիւն էր, որ փրթաւ։ Զաւա՞կ էր, ու ինչպէս ալ՝ անշուշտ, Նալպանտենց հաճի Աննայինը։ Ու տեսաւ ինչ սուտ, աղկաղկ բան մը կեանքը, երբեմն մեր ճիտին, կամ մեր կոճերուն։ Ինչո՞ւ չխորհեցաւ Սողոմին մամային, որուն պորտէն էր փրթած սիւլիւն ի պէս վայելչակազմ սա երիտասարդը…

 

Ամբոխուած, խռով, տուն հասնելուն փնտռեց, բայց չխօսեցաւ հարսին։ Աւլած էր ասիկա բակը, սանդուխները, սրահը։ Կարգի դրած օճախով սենեակին արտաքին ու սովոր յարդարանքը։ Պատրաստուա՛ծ՝ խօսքի, կռիւի, բուռն տեսարաններու, որոնք չեկան։ Քիչ մը սլքտաց։ Ըրաւ ինքզինքը ուռած, աճած աչքին ու շարժումներուն մէջ։ Վռնտեց, առանց պէտքի, աքաղաղը, հաւերուն կռնակէն։ Ի վերջոյ, նեղուած՝ անցաւ պարտէզ։ Ու անոր քայլերը կը հերքէին հեքիաթը, որուն մէջ փաթթուած ապրեր էր անոր անունը տարիներէ ի վեր։ Հեռուներէն ճամբու հանուած ճակատո՜ւմ, որուն շուրջը կը դառնար հիմա պայքարը աչքն առած հարսը` վայրկեանէ վայրկեան զայն զերծելու առիթին նուիրուած։ Որմէ կը խուսափէր, փորձ զօրավարի մը նման, ռազմագէտ հաճի Աննան` անյարմար, աղէտաբեր նկատելով ընդունիլ ճակատամարտը, ուր յաղթութեան բախտը անստոյգ էր բոլորովին ու հակառակը։

 

Անոր հեռանալէն յետոյ ան զգուշութեամբ հանեց ծրարիկը մէջքէն։ Նոյն դո՛ղը՝ որ ձեռքերը ցաւցուց, մզմզացուց մինչեւ մատներուն հաւկիթները։ Ու նման էր խանութին մէջ զգացածին։ Կրա՞կ էր բռնածը։ Խզկեց կրկին գօտիին փաթը։ Բայց այդ քիչ շարժումն իսկ շատ եկաւ անոր իրանին։ Նեղ եղաւ անոր շունչը։ Ու դունչը փոքրացաւ չէր գիտեր ինչու։ Ծամեց ակռաները` մրջնացումը վանելու համար կզակներուն ծխնիներէն։ Ու սուր էր անոր դունչը, մտածել [119] սկսող այծի մը նման։ Ապահով չըլլալու, լրտեսուելու, տեսնելու խառն զգայութիւնները անոր ձեռքերը տարին, առանց ուզելուն, գօտիէն ներս, թուղթի կտորիկին։ Այս զբաղումն ալ իբր նոր անձուկ մը կ՚աւելնար իր հոգեկան խուճապին, իր իմաստէն առաւել ընդարձակութեամբ մը։ Մե՜ղք։ Բայց անիկա հեռու էր երկինքէն ու դժոխքէն գուցէ հաւասար փարսախներով։ Աստուա՞ծ։ Անշո՜ւշտ։ Ի՞նչ էր ըրած իր տղան դրուելու համար այսպէս գիշերուան լլկանքին։ Սատանա՞ն։ Բայց ո՞վ կը վախնար անկէ, երբ կը զրկէր ուրիշը։ Ան ելաւ սենեակը։ Գիտէր սակայն հոն գործէ մը չկանչուիլն ալ։ Սանդուխին աչքերը եկան իրեն շատ ծանր, շատ ցից։ Քառսունէն աւելի տարիներ կոխած էր զանոնք սակայն, առանց նման զգայութեան մը։ Երբ առանձնացաւ խորը իր բազմոցին ու հանգչեցաւ իր սենեակին մէջ – սենեակ մը մեր մտերմագոյն բարեկամն է, նոյնիսկ սեւ պատկերներէ յետոյ – յստակ տեսաւ պատճառը, որ զինքը վեր էր ղրկեր։ Այսպէս կ՚ըլլայ յաճախ, երբ հիմնական մտածումը ինքզինքը կը թաղէ մշուշին խորը եւ երկրորդական վարշամակները, կտոր-փրթուճ, կը թափառին մեր մտքին դաշտին ու մեզ կը խաբեն։ Ի՜նչ ալ սիրով կը տանինք այս աճպարարութիւնը` միշտ մեր հաշիւներուն գերանդիին ճկելով գլուխները թարմատար այդ բուսականութեան։ Ու կը շինենք մեր միտքը մեր ուզածին պէս։ Ու կը շինենք դո՜ւրսն ալ, միշտ մեր ուզածին պէս։ Ե՞րբ բացաւ սնտուկը։ Քառսուն տարիներու կծու, բորբոսուն շունչը ծաւալեցաւ ու դպաւ անոր ռունգերուն։ Ու անոր մէջէն կը յառնէին, առանձին-առանձին, անկողիններ ու աւելի խորունկ պահեր` պահելով կնիքը, պաղն ու աղը – այսպէս ըսելու [120] համար – վիճակին, պատկերին, հոգեկան հոսումին, ուրկէ զատուեցան։ Յիմար-յիմար բաներ տակաւին, ի՛նչ որ անմտութիւնը, կծծութիւնը, մարդկային աչքլածութիւնը կամ վաւերական զգացում մը, ժամանակին քայքայումէն ազատեր [էր] [121] ու նետեր անոր – սնտուկին – կողակի գզրոցներուն։ Արդի կին մը իր սիրային նամակները թղթատած ատեն տարբեր հոգի ունենալու չէ հարկաւ, երբ գզրոցին կափարիչը կը բանայ ա՛լ թոռմած, անկանգնելի մատնելով։ Ու աւելին։ Ինչպէ՞ս մտածեց ու ըսաւ, – յիմար-յիմար բաներ՝ ոսկին ու շարոցները, ամէն մէկը մէյ-մէկ երիտասարդութիւն, որոնք իր մարմինը ըրեր էին մարմին մըն ալ, ապարանջներն ու օղերը, որոնք կիներուն միսին կը դպին մետաղէ դուրս ողորկութեամբ, խոնաւութեամբ ու լեզուով, համայիլներն ու խաչերը – ադամանդ ագուցումներով –, որոնք կիներուն գլխուն կը նստին ու անոնց կուրծքէն ներս կը պագտուին անոնց միսերուն հետ, – սիրուած, համբուրուած մարդու կտորի մը նման ցանկալի այդ առարկաները, գահազուրկ օրին մէկը ու մեռած, բայց չթաղուած, այդ դիզուած ցուրտ ու դեղին, մռայլ անկիւնին, մէջը սա օժիտի սնտուկին։ Տխրեցաւ չարաչար` մոռնալու չափ իր հոգին ծածկող կանանչ մօրուտը [122], ուր թուխսի էր նստած Ոճիրը ։ Յետոյ մեղքնալն եկաւ անոր այն յուզումներուն հաշւոյն, որոնք այդ զարդեղէններուն խորշերուն ու ծերպերուն մէջ կծկտած կը թուէին ու փոքրագոյն իսկ շարժումէն, նայուածքին պարզ ասեղովը կը ցատկէին ոտքի, իրաւ, նոր կազմուած, իրենց լինելութեան ամբողջ հոծ սարսուռովը ու կը վազէին թառելու անոր սրտին, առանց կասկածելու, որ տարիները կրծած էին այդ միսի կտորին մեծկակ լարերը, իրենց ետեւէն քաշելով թափօրը պահին, տեսարանին, անձերուն, որոնց համախառն մոմիան մնացին տարիներ ու տարիներ, ու ճնշելո՜վ։ Պարապ տեղը չէ ըսուած, որ տարիք ունի մեր սիրտը ու ծեր է մեր միտքէն շատ առաջ։ Ու ի՜նչ շուտ կ՚անցնի կեանքը։ Թող ամէն մարդ հարցնէ ատիկա, եթէ ոչ սնտուկի մը գլուխին, գոնէ գերեզմանի մը կուշտէն։ Ըսել կ՚ուզեմ՝ երբ չէզոք է։ Հաճի Աննա՞ն։ – Ինչո՞ւ այդ գերեզմանատան մէջ անիկա եղաւ անզգած ու խիստ կինը, որ երկինքն ու երկիրը չի վախնար ծախելէ։ Ու խոյս տալու համար պարապին պաղ փչումէն, որ ոսկի է եւ յիշատակ, համ է ու ցաւ՝ անիկա տուաւ ինքզինքը առարկաներէն անդին, անոնց սառեցուցած իմաստին։ Սեւ ու լաւ օրեր։ Հարկա՛ւ։ Սեւ ու լաւ հոգիներ։ Հարկա՛ւ։ Կամացուկ հանեց ծրարը։ Միշտ տաք էր անպիտան թուղթը՝ սառած այդ գերեզմանին նշխարներուն մէջտեղը։ Փոյթ ունեցաւ, զայն խաչի մը տակ թաղած ատենը Յիսուսին բարձրաքանդակ արձանիկը դարձնել պարապին` արգիլելու համար շփումը մկնդեղին եւ Աստուածորդիին։ Հանգի՞ստ [123] ։ Ոչ անշուշտ։ Վասնզի աճապարեց փակել կափարիչը ու եռակուղպ պտուտկել բանալին։ Ի զուր եղան անոր մտադրութիւնը, յամառութիւնը, զայրոյթը զինքը կանգուն պահելու իր ծրագրին խորութեանը մէջ, ուր ոճիրին թթուն կը գործէր։ Մատները չէին կրնար վանել կծու բուրումը արծաթին ու ոսկիին, խունկին ու վարդեջուրին [124] եւ որոնց [125] համախառնուրդ ալիքին մէջ իրենց նեարդները նետած էին հնօրեայ հոտեր, համեր ու քիչիկ մըն ալ ժամանակին բորբոսը։ Երբ ասղնտուք մը վռնտելու համար ականջին վարերէն ան վերցուց մատները, քիթը զգաց այդ կարծր ու չար կճումը։ Սիրտը գոցուեցաւ։ Գոցուեցաւ իր հիւանդութեան հարկադրանքէն դուրս, գուցէ մեր ունայնութեան թեւաւոր այդ փաստէն, զոր հին առարկաները կ՚արժանացնեն, կը բռնադրեն։ Ինչո՞ւ անպայման չափը յոգնութեան, որ հնութեանց թանգարան մը կը դիզէ մեր ջիղերուն։ Զուր տեղը չէ մեծահարուստներուն – որոնք յափրացած են ու պեղուած են – եւ քաղաքակրթութեանց խաւէն դուրս բերուած իրեղէններուն միջեւ աղերսը, յաճախ անիմաստ դատուած։ Ուրիշներուն մահը մերինին արձագա՞նգը։ Որ ձեւ ու մարմին ունենար։ Ըլլար թշուառ ու բորոտ, ինչպէս է մեր հոգին մեր ամէնուն կողերուն տակ։ Չէր կրցած դիմանալ։ Երկնցաւ բազմոցին։ Ճիշդ ատենն էր։ Վասնզի բաբախումը արագացած էր սրտին։ Ու անիկա կը տառապէր շունչի պակասէն։ Մինակութիւնը մեզ վատ կ՚ընէ։ Ուզեց կանչել հարսը։ Բայց պատուհան դառնալու ճի՞գը։ Ձեռքը սրտին՝ աշխատեցաւ վանել ուղեղին վրայ բռնացող տեսարանումը։ Ո՞վ բերած էր այդ մղձաւանջը սա չորս պատերուն։ Սնտուկէ՞ն փախած։ Անոր ծալքերուն՝ սարսա՛փը, ու անկէ անդին անասելի բաներ ծուարած կը թրթռային, խուլ, աղտոտ։ Ինչո՞ւ կը ջանար հեռու մղել թարախոտ, դաժան մասը համապատկերին, որ կ՚առաջանար դէպի հասողութիւնը անոր աչքերուն, թրթռագին, խիստ, ծալուիլ ուզող եւ չկրցող վարագոյրի մը նման, նայուածքի կալին դէմ, տիրական, սոսկալի, արիւնոտ ու գեղեցիկ նոյն ատեն։ Վասնզի ոճիրը գեղեցիկ է, երբ չէ կոտրած, նման ամէն պատրանքի, որ կը տեւէ մինչեւ բեկումը։ Ու գեղեցիկ էր պատկերին այդ մասն ալ, վասնզի խատուտիկ է ցանկութեանց ծաղիկներով ու գոյնի կոկոններով, խորհրդանշան բեկորներ, փոսերու ցցունքներ, ուր կը վազէին լիանալու անոր ատելութեան բոլոր ջուրերը եւ ծաղկելո՜ւ, ինչպէս հողի մը գագաթին՝ անոր բոլոր ազդմունքները, – սէր ու ոճիր, համ ու զրկանք, ինչ որ մեր սիրտին պատերը կը ծակծկէ կամ կ՚երանգէ։ Կը ծաղկեւորէ։ Ժամ չէ՞ր գացած ան։ Չէ՞ր կայնած Դատաստանի նկարին դէմ։ Բայց գտաւ, որ ան ալ պատկեր մըն էր, նման անոր, որ կախուած էր հիմա մտքին պատերուն, ան ալ տիրական, սոսկալի, արիւնոտ ու իրաւ։ Գեղեցի՞կ։ Պէտք չէ՜ր հաւատալ այդ հեքիաթին, որ կը թարմանար մահամերձներու սնարէն։ Գրեթէ մեծ մասը ուժը տեղը մեռնողներուն կը կրկնէին անոր մայր դրուագները, զոյգ բաժիններէն, ու նկարչին զեղած մտայուզմունքը։ Ան կապեց աչքերը, ճարահատ, լաչակին թեւովը։ Այսպէս զատուած իր ճակատէն՝ անիկա կը նմանէր աբեղայի մը կիսադէմքին` վեղարով կիսուած։ Որմէ՞ կը փախչէր։ Բայց զինքը կը տագնապէին օրուան փոքր դրուագները, ժամէն կառչած ու աղօթքով օծուն զգայութիւններ, որոնք ոճիրին հետ ճիտ ճիտի պտտեր էին իր ջիղերուն ակօսներէն ու գացած կծկտելու սրտին խոռոչները, գորտի կանանչ ձագուկներու նման, որոնք աղուոր ծաղիկներու բաժակները կը ճարմանդեն, բացէն ագուցուած զմրուխտներու նման, թրթռուն, պճլտուն, բայց քստմնելի։ Օրուան փոքր դրուագնե՜րը. մուկէն, որ կը ծխար, ողջակէզ ու անմեղ, զոհը՝ պանիրի գունճին։ Օրուան փոքր դրուագնե՜րը. Չամասանենց հարսէն, մատղշուկ, քսանէն երկուք վար տարիքով, որ հոգեւարք [126] էր մտած տղաբերքի մահիճէն, եւ ակռաները հիւսած իրարու, բազուկները կը գալարէր` փաթթուած մօրը վիզին ու կեանք մուրալով։ Ա՜խ, այդ կեանքը, որուն արժէքը երբեք պիտի չգիտնան անոր աւանդապահները։ Որ օտար է բոլորին, այսինքն՝ զայն դիտողներուն կամ շահագործողներուն։ Որուն ամբողջ ծանրութիւնը պիտի չափենք, երբ ա՛լ նժարը չունինք։ Մեր կեանքը։ Ի՜նչ ոչինչ, յիմար, եղերական թերթեր կը կազմեն մեր տոմարները։ Ան կը մտածէր ու քանի՛ մտածէր, ա՛յնքան մեծ կը գտնէր իր ծրագիրը, ինչպէս բեռ մը, որ հետզհետէ կը ծանրանայ ու կ՚իյնայ դուրս մեր բազուկներուն աղեղէն։ Ալեկոծ էր անիկա վախէն ու ասոր հետ շփոթուող ուրիշ զգայութիւններէ։ Յանկարծ սարսռաց։ Հոգի՞ն։ Մեծ, գլխագիր Հոգին։ Ո՞ւր կը դնէր զայն։ Ու քառսուն տարիներու ժամն ու աղօթքը, պատարագներն ու մեռելները, հեքիաթ ու Յայսմաւուրք, իրարու միացած, իրար հրելով ներկայացան անոր խղճմտանքին։ Ո՞ւր կը նետէր հոգին, որ մարմինէն աւելի իրաւ ու զօրաւոր է կառուց[ու]ած [127] մարդոց մէկ մասին մէջ, մա՛նաւանդ յիսունէն ետքը։ Ու մկնդեղին հատիկները – գիտէր, որ շինած չէր զանոնք, պիտի չշինէր [128], այլ, աղի հետ խառնած՝ իբր փոշի պիտի գործածէր, ինչպէս ձեւուած, ձեւաբանուած էր այդ տեսիլքը խորը իր անգիտակից աշխարհին – յուլունքի պէս բազմակապիճ աչքերը [129] կը յօրինէին պատկերին։ Նայեցան անոնք, զօրաւոր ու խոր, ու մերկ էր անոր ներսի աշխարհը, ու անպատսպար՝ այդ սլաքումին դէմ։ Անոր ակռաներուն մէջ կրկնուեցաւ սարսուռը, [130] խուլ ու մռայլ այդ շարժը մեր խորագոյն իրականութեան։ Սողոմենց կնիկն էր, խելագար ու հզօր, որ մատերուն մանգաղովը մազերը քաշած-նետած զաւկին դիակին, կը նետուէր իր վրայ, կը ցցուէր ու պինդ, պողպատ, աւելի անողոք, քան պատանք պահանջող մեռել մը։ Իր մանչը կ՚ուզէր Նալպանտենց հաճի Աննայէն։ Ու անոր խենթ աչքերը բզիկ-բզիկ ըրին  --իրաւ ըլլար--  անոր մարմինին խաղաղ հէնքը։ Այդ վայրկեանին անիկա համոզուեցաւ, որ պիտի չկրնար ազատիլ այդ դանկըտումէն։ Գլխուն մէջ մէկը, Սողոմենց կնիկն ըլլալու էր, դպաւ պտուտակի մը։ Ամո՛ւր՝ ցաւի մը շամփուրը, նետի՛ մը պէս, փրթաւ գանկէն, դարձաւ ինքն իր վրայ, խորացաւ, ճեղքեց ուղեղը վերէն վար ու հասաւ ողնասիւնին բերանը։ Այս ամէնը արագ, բայց յստակօրէն իմանալի։ Փայլատակող այս զգայութիւնը աւելի էր ցաւէն։ Ու կը խօսէր անոր, հայլիի մը փրթող լոյսէ նեարդներուն հեղուկ իլովը, կաթիլ-կաթիլ վարի այդ դուռնէն դէպի փապուղիները անոր ոսկորներուն, ամէն մէկ անգամուն կրակի լեզուի մը նման խածնելով միսերը, ա՛յնքան՝ որ ճենճերումին աղն ու կսկիծը զարկաւ քիթին։ Ճենճի այս զգայութիւնը այնքան իրաւ էր, որ միսերուն մէկ կէտին անիկա կը փորձուէր կրակի մը այրուցքը գտնել։ Ու տարտղնում, մուխի վերածում էր ամեհի պառաւը։ Ու կը տանէին անոր մեծագին անձը՝ շերտ-շերտ, ինչպէս շոգիի կտորներ։ Ու կը տանէին անոր ահն ու փառքը, ինչպէս սեւ ու աղբահար փոշին…։ Ինչպէ՞ս գտաւ ինքզինքը։

 

-- Տէ՜ր Աստուած։

 

Բանաձեւեց` ձեռքը դնելով ճակատին։ Կապին ամրութեան վերագրեց այդ բանդագուշանքը։ Քակեց լաչակը։ Աչքին առջեւէն բանակ մը ճանճ, սեւ, ճերմակ ու բազմագոյն։ Աչքին ետեւէն դիակը ոճիրին, որ պատգարակէն ինկած մեռելի մը նման կը քարնար ու կը դիմանար։

 

-- Տէ՜ր Աստուած, Յիսուս Քրիստոս, - բանաձեւեց կրկին։

 

Անիկա կը վախնար գլուխէն։ Դուրսէն իրեն օգնութեան եկաւ երգի կտոր մը, որ կը կտրուէր անգոյ փողոցէն։ Սայլորդ Մանոն կ՚երգէր հին՝ բայց դեռ չմեռած օրերու նուաղկոտ զրոյց մը, որմէ տող մը իր մռայլ խորհուրդովը դեռ կը խորվէր տղոց սիրտը.

Ի՜նչ եաման կը փչէ մազերուն հովը…

 

Զրոյցէն դեռ կանգուն իրողութիւն էր ընթացիկ տիպա՛րը մկնդեղ ուտող հարսին, որ քանի մը տարին անգամ մը կը նորնար, կը ծովանար գեղին վրայ, կը խառնէր աչքերն ու խղճմտանքները ու կը մտնէր գերեզման։ Հեքիաթին հարսը բոց տուած էր մազերուն, շուտ մեռնելու համար, բզիկ-բզիկ եկած թոյնին դանակներէն ու փորը բռնած փախեր էր՝ ինչպէս առտուան մուկը, գլուխը բռնկած լուսնակի մը նման, որ մազ ունենար, ու ջախջախած զայն աղբիւրի քարին։ Մանոն ժմնուկ տղայ էր, նոր նշանած, քաղցր։ Որ Նալպանտենց տունէն անցնելուն միշտ սիրերգ մը կը կախէր շրթներէն, եղերական, լուրջ ու եղանակով ալ խորապէս խռովիչ։ Անիկա Աղուորին աչքերը թաց բռնած ալ ունէր [131], բայց երես չէր ելած։ Աղուորին ցո՞լքը այս երգին ու անոր հովին մէջ։ Ճամբաները բարակ են արցունքին ու լոյսին։ Սիրտը չենք տեսներ, բայց գիտենք։ Հաճի Աննան յիշեց հարսը, հարսները։ Ձեռքը երկարեց` բանալու պատուհանը։ Ու ձեռքը հնազանդ էր անոր։ Բացուած պատուհանէն ցաթեց անվարշամակ իրականութիւնը։ – Աշնանահար ծառերու տրտմութեան մէջ, խատուտիկ, [132] կ՚երկննար տարածութիւնը, ճիւղերով ճարտարապետուած կապոյտի աղեղին, ու հող ու կանանչով՝ գետինէն։ Արիշի մը տակ, չես գիտեր ինչու այդքան դրուած հեռու, անոր հարսը ձեռքերը ծոցին, կը նայէր ներս, իր սիրտի՞ն։ Ո՜վ պիտի գիտնայ, թէ որու կը նային վշտահար ու ծարաւ հարսները։ Անցաւ անիկա արագ, դառնութեամբ, [133] այդ տեսիլքին վրայէն։ Իր մէջ բուսած էր ալ կարկամած ձե՜ւը, որ օր մը, տարիներ առաջ, ըրեր էր իր ծունկերը այսպէս բռնուած, նոյն արիշին տակ` ատանկ նայելով ներսը։ Ու դժբախտութի՜ւնը մեր յօրինուածքին, որ ըրած է մեզ ներսէն նորոգուող, երբ մեր դուրսը քար կը դառնայ անյեղլի ու անվերադարձ։ Ան յստակ զգաց ջերմութիւնը, որուն մէջ կը լողար քառսուն մը տարի առաջ սա ա՛լ անիմաստ մարմինը, զոր կը յամառէր կրել, թիապարտի մը նման, անբաժանօրէն շղթայուած իր հոգիին։ Ու պիտի կրէր այդ դիակը, որուն վիզէն փրցուցած էին վայելքին ու համին բոլոր կծիկները ու ձգած միայն ու միայն ցաւին դէմ ընկալուչ տախտակները ջիղերուն։ Անոր տրուեցաւ կրկին իր միսերուն քնացած սա աշունէն ինչ որ անոնց գարունն էր ըրեր քաղցր, հզօր, ինքն իր մէջ բոց [134] ու թրթռում։ Պառաւները միայն կը զգան, թէ ի՛նչ ըսել է հարս։ Փոխուեցա՞ւ անոր հոգին։ Լուսաւորումը այնքան զօրաւոր էր, որ պատկերին սուզումէն ետքն ալ անոր ստեղծած համը դիմացաւ քիչ մը՝ արեւէն ետքը մարմրուն վերջալոյսին նման։ Դէմի արձակութիւնը, զոր կը պիսա[կա]ւորէին [135] խատուտիկ, ժանեկահիւս պարտէզներ, լոյսին մէջ թանձրօրէն քրտնած պատեր հեռուի տուներէն, արեւին առքն ու լայնքը, խտղտանքը, որ ճառագայթէն կը թափի աչքերուն, երբ մտածումը, մտալլկումը, ուժգին ցանկութիւն մը գրաւած կը պահեն հոգիին տրամադրելի ուժերը ու քիչ բան կը թողուն զգայարանքներուն, իրենց պաշտօնին համար, դալկացնելու, տկարացնելու աստիճան մեր բուսական ապրումը ու մեզի պաղ կ՚ընեն նոյնիսկ շոգին տակ, բոլորը եկան իրարու, ազդեցին թոյլ ու դանդաղ ` քիչ-քիչ կոտրելով կարծրութիւնը անոր ներսի աշխարհին։ Խաղաղութի՞ւն։ Չունէր գտնալիք ատիկա երանելի պառաւը մինչեւ հողին վերջնական հանգիստը։ Բայց սրբեցին կոշկոռները անոր խղճմտանքին։ Անջատուած իր ներկայէն՝ անիկա չդարձաւ սակայն հեռացած հարսնութեան։ Մեղմով զինքը քշեցին մօտիկին, երէկէն առաջին՝ երբ իր տունին մէջ մեղքին հսկայ սարդը չէր ոստայնած։ Այն անզգած, քիչ ցաւով բեռնաւոր օրերուն, ուր կեսուր, յարգուա՛ծ՝ հարսէն, պատկառուած՝ բոլորէն, [136] ան իր հոգւոյն դարմանումը կ՚ընէր աղօթքով ու բարիքով։ Տագնապի ընթացքին, այս ստրջանքը յաճախ հաստատած էր անիկա սա քանի մը շաբթուան մէջ։ Տակաւին շատ մը ուրիշ բաներ, օրեր ու տարիներ, մեծ խեր եր խառնշտկեց՝ ճարելու համար անոնցմէ ծանրոցներ, որպէսզի քիչ մը կշիռ հայթայթէր իր մարմինին, զոր վերցուած կը գտնէր անտես՝ բայց իրական ալիքէ մը, հեղեղատն ի վար զինքը տաշեղի մը պէս նետելու սուրացող։ Ու ծեծուած աջին, ու ծեծուած ձախին՝ անիկա հրուեցաւ դարձեալ նահանջէ արգիլուած բանակի մը նման իր մեղքին կրկէսը, օղաւոր ու պողպատ, զոր կառուցած էր ամբարիշտ իր ձեռքը։ Ահա՛ կեդրոնը իր մեղքին։ Ու նորի՜ մը աղեղին։ Պարտուած, անճար՝ ան համոզուեցաւ, թէ որքան ալ պատռտէր ինքզինքը, հեռանկարը այդ աղեղին, ա՛ն՝ որ թարախէ եւ աղբէ հորիզոնի մը նման կը շրջագծէր իր հոգիին լման երկինքը, պիտի չընկրկէր։ Ընդհակառակն, պիտի մօտենար, հետզհետէ աւելի անողոք` պարագրկելու համար իր օղակին մէջ անոր դժոխագիր անձը։ Հոգին տարիք ունի՞։ Անհուն բեկում էր անոր համար հաստատելը, որ պառաւի ա՛լ անզօր իր ձեռքերը անկարող էին դիմագրաւելու այս յառաջխաղացքը, խուժումը։ Ու ոչ հեռուներէն, նոյնիսկ ապառնիին ծոցէն, այլ՝ շատ մօտիկ, քիթին տակ։ Պարզ, ահաւոր, այնպէս իրա ւ, ինչպէս էին մատները՝ իր ձեռքին։ Ու խոշոր ձեւուած (վասնզի ծրագրային) պատկերէն ինչպէս կը զատուէին բաժինները, ոմանք բոլորովին մութ, մեծկակ փայտէ գաւաթի մը կաղապարով, գագաթէն ծա՛կ, ուրկէ լոյսի մը վրձինը կ՚իյնայ ուղղակի ` չկրնալով ցրցքնուիլ ե ւ որուն եզրակապերուն կ՚ուրուանան, կը շարժին մարդոց ձեւերը, փոքրա դ իր ու դաժան, կոտրող, դանկըտող, թունաւորող ու թունաւորուած, մեռցնող ու մեռել, ձեւե՜ր՝ որոնք մեր խղճմտանքին մէջ ընկղմուած կը մնան, բայց ընդդիմահար են՝ ինչպէս մեր իսկ միսէն կառուցուածները։ Ու լաց ու գովքեր։ Ու բազմութի՜ւն, բոկոտն մանուկէն մինչեւ գորշ գալփաք ով ոստիկանները, այնպէս՝ ինչպէս կը տեսարանուի մարդասպանութիւնը գեղերուն երեսին։ Կը վախնա՞նք։ Այո՛, երբ կ՚երազենք։ Ու կ՚երազէր հաճի Աննան ուրիշ բաժիններ, միշտ նոյն պատկերէն։ Ոմանք տարօրէն լուսաւոր, կարմրաւուն, կարծես առնելով այդ թեւաւոր արիւնի շոգին դժոխքի բացուած հայլիներէ։ Ու Կեդրո՛նը։ Ատրուշա՞ն։ Հնո՞ց։ Մոխրանո՞ց։ Գոգաւոր կոնք՝ ուրկէ Մահը, շաղուած ալիւրի դեղահատերով կ՚ոստոստէր ու կը թափէր կրկէս՝ ինչպէս հսկայ տապակի մը խորը, կոթը սատանայի ափին։ Ու ոստոստող այդ մահուան կայլակները նման էին եգիպտացորենի հատիկներուն, որոնք տապակի մէջ խորվելու կը դրուին։ Ի՜նչ չարագուշակ կտաւ։ Ինչպէ՜ս ալ կը ծփար` առանց քայքայուելու։ Բայց ո՞վ էր զայն բռնողը, այսպէս շատ մօտիկ։ Զայն լուսաւորո՞ղը՝ այնքան շեշտ ու իրաւ։ Մթագնեցան անոր աչքերը առատ ու անկայուն այդ պայծառութենէն, որ կաթիլ-կաթիլ կը պտղէր [137] ` եփելով իբր հատիկ, դեղհատիկ, բայց չելլելով իր կաղապարէն, գոյն առնելով ու տալով, կանանչ մօրացման [138] մը յատակէն սեւ-սեւ հսկուած [139], զեռուն ու քստմնելի, երբ մեռելներուն միսն ի վար կը մխրճեն իրենց լեզուներուն նիզակները եւ սղոցները իրենց դարձնող [140] ։ Խաչ հանեց, վասնզի զգաց, որ մեծ տզրուկ մը խածած էր զինքը ծոծրակէն։ Լսած էր այդպէս ընել [141], Յայսմաւուրքի սուրբերէն, որոնք սատանային հաղբերն ու տոռունքը [142] կ՚աւրշտկէին այդ յուռութքով։ Պատկերը խորտակուեցաւ, բայց չմեռաւ։ Ու անոր ընդարձակ մարմինէն կը զատուէին ծալքեր, կտրուած մասի այլանդակ սրութեամբ, հրէշայնութեամբ, որոնց զարհուրանքը կը կրկնաւորուէր այդ իսկ հանգամանքով։ Անոնց յաղթահարումը վեր էր անոր ուժերէն։ Ու կը հեծէին [143] անոր մատները։ Յոգնած, յուսահատ՝ փոխեց տեղը։ Ինչպէս հով մը, բան մը եղաւ, զգացուց ինքզինքը ու քաշուեցաւ։ Նայուածքը հիմա կը սուզուէր հակադիր պատուհանէն։ Խճուղի՜ն։ Ա՛ն՝ որ կ՚երթար կառավարչանիստ քաղաքը։ Արեւին տակ գեղին, անմեղ ու մաքուր, իբր թէ վրայէն անցած չըլլային մեղքն ու մարմինը Նալպանտենց Սերոբին։ Տղուն ետեւէն անիկա տեսաւ նորէն խեղճ այս քաղաքիկը` իր պալատովը, բորբոսած փողոցներովը, ջրակոյտերովը։ Ու պաշտօնեաներ, ոստիկաններ ու շուներ, որոնք իրենց փորը կը փռեն պահակներու ոտքին եւ կը լզեն իրենց հերթափ մորթն ու դեղին [144] վէրքերը, անհոգ, ծոյլ, քալելու իսկ անյօժար։ Այդ րոպէին թաթ մը դպաւ անոր ճակտին, ու մատներ՝ կոպերուն։ Աչքերը կը կեդրոնանային։ Ու անոր տրուեցաւ տեսնել, ինչպէս առաչօք երեւման մը մէջէն, իր տղան, որ գլխահակ դուրս կ՚ելլէր հարիւրապետին սենեակէն։ Ցաւէն ճչար պիտի, եթէ նոյն վայրկեանին դուռը չպոռար։

 

Ո՞վ էր զարնողը։ Անցաւ հարսին սենեակը, ուրկէ դռնառաջքը տեսանելի էր։ Թոռնիկը՝ ձեռքին հաց, պուլամայ ով՝ կը ծեծէր հսկայ փեղկը ծունկին գունդովը։ Ինչպէ՜ս չէր ճանչցած, ի՛նք՝ որ ո՛չ միայն զարկը, այլեւ դէպի զարկ քայլն անգամ կարող էր զանազանել։ Մեր խորագոյն տագնապները կը կրենք, բայց թեթեւ անգիտութեամբ մը։ Մահը մեզ կը կրծէ, բայց կը թեթեւցնենք անոր ատամներուն աշխատանքը, մինչեւ որ փոքրիկ պատահար մը անցք մը բանայ մեր թափանցումին։ Հաճի Աննան եօթը տարով ծեր գտաւ ինքզինքը մէկ վայրկեանէն միւսը։ Իր մտակոծումը իրեն կը յայտնէր նոր նուաղումներ։ Անտրամադիր, նոյնիսկ գրգռուած՝ ելաւ բակ, բացաւ դուռը, բայց առանց շարժելու իր դէզը, կիսաբաց դուռնէն ճամբու դրաւ պզտիկը։ Ինչո՞ւ ներս չէր առներ այդ անուշիկ տղան, որ դուռ-դրացնի վկայութեամբը մեծ մաման էր, փոքրադիր, բայց քիթէն ինկած ու կը պտտցնէր անոր մանկութիւնը աշխարհքին դիմաց։ Ատոր համար չէ՞ր, որ մանուկը կ՚ընդունէր, միւսներէն շատ աւելի, պահծու եւ անսպառ գորովանքը, համով պտուղներն ու չորեղէնները, որոնք կը ճարէ մեծ մայրը նոյնիսկ ձմրան ձիւներուն ` ծառերը ընելով պտղաբեր, ինչպէս կը պատմեն հեքիաթները։ Տղան թնծկալով տրտում հեռացաւ։ Հաճի Աննան փողոցը կը տեսնէ՞ր։ Ան մտքովը ներս էր։ Գլուխ չդարձուց դէպի խորը բակին, ուրկէ դռնակի մը ճռինչը գծուեցաւ։ Հարսն ըլլալու էր` շտապած դուռը բանալու։ Սպասեց սակայն։ Կը վախնա՞ր։

 

-- Բարի լոյս, հաճի Աննա։

 

Ուրկէ՞ բուսած էր այս բարեւը։ Նայեցաւ աջին։ Ինչո՞ւ չէր տեսած։ Հաճի Մարիկն էր։

 

-- Աստըծոյ բարին, հաճի Մար։

 

Փողոցը՝ դռնառաջք էր միայն անոր աչքերուն։ Տուներուն վերի մասերը չկային, որովհետեւ այդպէս կ՚ուզէր հաճի Աննան։ Պզտիկներ ու խոտ ուտելու զբաղած աւանակներ։ Քաշուեցաւ անիկա` անցք տալու համար։ Ամէն մարդ ծանօթ էր այս մանրամասնութեան։ Հաճի Աննան իր ախորժած անձին կ՚արտօնէր իր դուռը մարմինին ընկրկուն ու ճկուն մէկ շարժուածքովը կամ անկնճիռ դէգութեամբը։ Հաճի Մարը դժուարաւ նետեց ոտքն ու գաւազանը քիչիկ մը բարձր սա շեմէն։ Հարուստին տունէն ցոլացող պա՞ղն էր պատճառը, թէ ա՛լ աւարտուն ծերութիւնը։

 

Հաճի Մարիկը գաւազանի ինկած էր եօթը տարիէ ի վեր։ Թշուառ ու հազուադէպ անոր ճակատագիրը կարգադրած էր այնպէս, որ առասպելի նման սկսի անոր կեանքը ու անոպայ մատներով կոտրէ զայն մատաղ ու աղուոր, առջի ու միջին հարսնութեան, այսինքն՝ քսանհինգին։ Բախտը ըրաւ զայն զաւկի կոխան։ Կործանած իր էրիկը, ամօթը լեղիին խորը, չկրցաւ մնալ ու ելաւ գաղթական, տուն մը տղայով, լիճին արեւելեան ափունքը, ուր Նալպանտենց հաճի Արթինը գիւղ էր շինած։ Լիճին պատմութեան անտեղեակ աղան գնած էր այդ ամայի դաշտագետինը, կառուցած վրան ագարակ մը բազմատեսակ շէնքերը ու տրամադրած շատ չնչին վարձքով աշխատող բազուկներու։ Հին ջուրի մը յատա՛կը՝ հողը դեռ կը պահէր որձեւէգ նկարագիր, մնալով թաց՝ տարիին երեք եղանակները` արտադրելով առասպելական առատութեամբ, բայց զարնելով անպատճառ բանուորը։ Լիճին պատմութիւնը չէ կատարուած, որպէսզի մարդիկ գիտնային անոր յաջորդական ելեւէջները։ Իմ օրերուս հաճի Արթինին գիւղը գրաւուած էր ջուրով։ Բայց հաճի Մարին երիտասարդութեանը ահաւոր կեդրոն մըն էր ճահճատենդի։ Հոն կորսնցուց անիկա էրիկը, չորս մանչեր, երկու աղջիկ, նոյն ու մէկ ցաւով։ Այն ատենները ճահիճին եւ գեղացիին մէջտեղ արդի նողկանքը գոյութիւն չունէր։ Դեռ այս դարուն սկիզբները ինծի տրուեցաւ ականատես ըլլալ ապշեցուցիչ տեսարանի մը։ Ատափազարի շրջանին մէջ մեռած գեղ մըն էր այդ պատկերը, զմայլելի ծառաստանի մը մէջ ինքզինքը գեղազարդած, լերան մը ոտքին, որմէ վար ճահիճի մը խորհրդաւոր մարմինը կը հեռանար դէպի բացերը։ Իբր պատկեր ու գեղեցկութիւն, ու խռովք, քիչ տեղ ունի իմ յիշողութիւնս հանելու ատոր դէմ։ Բայց պարապ էին տուները։ Դեղինէն աւելի դեղին ծերունի մը ջուր տուաւ ինծի եւ պատմեց աղէտը, որուն վկայ [145] կը մնար ինքը։ Գիտէր մեռնիլը, բայց չէր կրնար բաժնուիլ իրեններուն գերեզմանէն։ Ի՜նչ հարկ երկարումի։ Թուրքերուն գաղթային քաղաքականութիւնը Պուլկարիայի ձիւնոտ ծմակներէն նուռ կաթող այդ փոմագները բերած-դրած էր մահուան այդ երախին։ Ու ասիկա՝ 1900ին։ Ու մեր գեղացին հիւանդութեանց դէմ կռուելու համար հոճային նուսխայ էն զատ զէնք չունէր։ Ու ճահճատենդը կոտորեց տունը հաճի Մարիամին։ Անօթի, կաշի ու ոսկոր, երկու աղջիկներովը՝ ուռած դդումներու նման, որոնց վրան փոքր գլուխ մը փակցուած ըլլար` չմեռնելու համար, հազիւ կրցաւ ինքզինքը նետել դուրս ագարակին դժոխքէն։ Գիւղաքաղաքը՝ պատմական Նիկիան, ա՛ն՝ որ բազմաթիւ դարեր առաջ շքեղ ոստայն մը հռովմէական մշակոյթի, հեռացեր-փախչեր էր հիմա դէպի ներս, հետապնդուած հետզհետէ բարձրացող լիճէն` ձգելով ափնադիր արօտները, հսկայ կոտորածը [146] պարիսպներուն՝ [147] օձերու եւ գնչուներու տիրապետութեան։ Ասոնք ընդունեցին հիւանդ կինը, դարմանեցին երեքն ալ, ազատեցին մահէն եւ ի յարգանս Նալպանտենց անունին, զոր չէին կրնար մոռնալ նախնական այդ մարդերը, անոր համագեղացին յանձնեցին գիւղաքաղաքին։ Վաչկատուններու մօտ պատահական այս բնակումը անոր տուած էր, կեանքէն զատ, բացառիկ շնորհ մը։ Գնչուհի մը, բուխսիրտ, պառաւ ըլլալուն հակառակ, սորվեցուց անոր, իր ցեղին մէջ շատ պիտանի արհեստը՝ բակլայ նետելու ։ Մաղ շինել ու բակլայ նետել, անօթութեան ու ճահիճին, ձիւնին ու արեւին կրակին դիմանալ, սիրել ու հայհոյել, էշ խնամել ու հաւ գողնալ, – ահա քանի մը գիծերը ատոնց կենցաղին։ Հաճի Մարիամը գիւղաքաղաքէն բերաւ միայն մուրալը ու բակլայ նետելը։ Եղբայրները, որոնց հետ ան գժտուած էր էրկանը կործանման ատեն, պահեցին իրենց քէնը, բայց անցուցին գլխուն ոստահիւս հիւղակ մը։ Ան սկսաւ նոր կեանքը, քաղցր, համեստ, համակերպուն` ասոր-անոր լուացքին, գործերուն, տախտակին օգնութեան փութալով։ Մեծցուց, տնակի վերածելու չափ խարխուլ հիւղակը։ Մեծցուց աղջիկները ու կարգեց երեսի ջուրով։ Ու մնաց մինակ` ձագերը թռցուցած արագիլին պէս, որուն էրիկը պակսէր։ Այսպէս թեթեւցած՝ ան մտաւ իր կեանքին բուն մասին մէջ։ Անիկա երդում էր տուած իրեն դիմողը չդարձնելու։ Ան երդում ունէր նորէն դրամին դէմ։ Ու տուաւ մթին իր արհեստին տարօրինակ լոյսէն բոլոր տառապողներուն։ Գեղացին կ՚անգիտանայ փոքր ցաւերը, որոնց դէմ իր մորթը, կոշկոռները բաւական հաստցած են սերնդական վարժումով։ Մեծերը, այսինքն՝ ամէնէն շատ բարակը, որ ցաւի իսկ չի նմանիր ու սուտով կը տանի մարդը, լուսնոտ ընողը, որուն մէջ չարքերուն մատը ընդունիլը դարման չի բերեր, ու ան միւսը, որ արգանդը չոր, գօս՝ կը ձգէ հարսներուն ու բարոյական գիծէ ուրիշ մէկ-երկու տարտեր, էրիկ ու կնկայ խռովք, նշանածներու մէջտեղ սեւ կատու, եւայլն, – այս մեծերը երբ քիչ մը քաշքշուին, լուծուելու համար կ՚օգտագործեն գաղտնի գիտութիւնները։ Ու ստոյգ է, որ հաճի Մարիամին յաջողակ մատները կապը քակեցին շատ արգանդներու։ Իր անշահախնդրութիւնը, ժում մը հացով տուն մը տառապանք չքացնելու բարութիւնը, քիչիկ մըն ալ Երկնաւորէն այցելուելու հեքիաթները միջին անոր պառաւութիւնը ըրին սիրուած, պատկառելի։ Վեցհազարեակ ը գիրք մըն է, որ կ՚արժէ աւելի, քան ժամուն ոսկի Աւետարանը։ Ոչ մէկը տեսած է զայն, բայց կը ճանչնան։ Գեղացին շատ չի խօսիր զայն ունեցողին ետեւէն` վախնալով ասոր աներեւոյթ սպասաւորներէն – գերի սատանաներ –, որոնք կրնան իրենց լսածը փոխադրել իրենց տիրոջը։ Տէրտէր մը, ղարիպ ծերունի մը, հոճա մը վախով կը մատնանշուին իբր ճին հաւաքողներ, հիւրասիրողներ։ Հաճի Մարիամը, գիրէ օտար, չհասաւ այդ միւսներուն առքին եւ երկիւղին։ Բայց իր պատգամները վար չմնացին հռչակաւոր ախթարնամէ ներէն, որոնք հիւանդներուն մահն ու առողջացումը անվրէպ կը պատմէին իմ տղայութեանս։ Բայց այս հոյակապ գիտութիւնը բաւ չեղաւ, որպէսզի վաթսունի դուռներուն գաղտնի ցաւ մը զայն, հաճի Մարիամը չկապէ, չգամէ անկողինին ամբողջ տարի մը։ Անդամներու այս կապը յաճախադէպ էր մեր ծերերուն, որոնք «իրենց մեղքերուն երախայրիքը» այս աշխարհքէն կը սկսէին ու տան մէկ անկիւնը, անպէտ ու հոտած աղբի մը դէզին պէս կծիկ դրուած, կը ճուային, կ՚անիծէին, կը հայհոյէին տարիներ` կանչելով մահը, բայց պլլուելով իրենց օրերուն ամէն մէկին, լեղապատառ եւ սրտառուչ երկիւղով։ Ելաւ անիկա – անշուշտ շնորհիւ իր բակլաներուն –, բայց կորսնցուցած էր ոտքերէն մէկը գործածելու գիտութիւնը։ Անթացուպ՝ քանի մը ամիս։ Հիմա՝ գաւազան։ Եօթանասունի դուռներուն անիկա ա՛լ դուրս էր տառապանքէն, որ խեղութիւնը կը բարդէ մեր հոգիին։ Սիրտցաւ, մարգարէ, բուխ, կուշտ՝ անիկա ազատ մուտք ունէր Նալպանտենց տունէն։ Տարին հեղ մը-երկուք կու գար հաճի Աննային ` «բարակ ու համով» ուտելու, ինչպէս կ՚ըսէր պարծանքով ուրիշներուն, խշխշալու Աղուորին աղուորութեանը վրայ, աղօթելու եւ բակլայ նետելու։ Իր գիտութեան խորագոյն այս վրիպանքը դեռ մինչեւ աս օրը՝ ան չէր հասկցած, ինչպէս չէր ալ ընդունած։ Ամէն բակլայի՝ անիկա օրան կը նետէր, բայց առանց տղու։ Խանձարուրքը, օրանին կամարէն խաչը, կնքահայրը` բոլորն ալ տեսնելով կապոյտ ուլունքին շառաւիղէն, բայց փնտռելով ալ միշտ մանուկը եւ տրտմելով չգտնելուն։ Անսասան ու գեղեցիկ բան էր անոր հաւատքը, նոր հարսի մը մարմինին նման իրաւ, տեսանելի՝ Աղուորին արգանդին վրայ, հարսնետունի մը նման փառաւոր, իր եղերական պարտէզներովը, հանգիստ ու առատ նրբանցքովը, ուրկէ տասներկու տղու գլուխներ առանց նեղուելու ճամբայ կրնային ունենալ, մա՛նաւանդ ներքնատունովը ու ասոր պատերուն ամրակուռ պատնէշովը, ինչպէս կը վկայէին իր մատները, երբ խուզարկէին։ Այդ «պալատին» մէջ թագաւորին տղան իսկ ինքզինքը օտար պիտի չգտնէր։

 

Առանձնացան, ինչպէս սովորութիւնն էր իրենց, օճախով սենեակը։ Չէր հեւար, հակառակ յոգնութեան։ Չէր նեղուեր, հակառակ կարճ տեսնելուն։

 

-- Ո՞ւր է Աղուորը։

 

-- Կը ջրէ։

 

-- Լսեցի, հիւանդ ես ինկեր։

 

-- Փառք Աստըծոյ, ըռինդ եմ հիմա։

 

-- Յիսուս Քրիստոս ի՜նք հասնի, ի՜նք ողորմի։

 

Ի՜նչ քաղցր, ի՜նչ հայ էր անիկա, երբ կ՚աղօթէր այսպէս բարձրաձայն, ամէնուն համար։ Հիւանդութիւնը առեր էր վրայէն ինչ որ աւելորդ էր դատած, այսինքն՝ միսերուն շերտը, լիութիւնը, ջնարակը, հասակին ա՛լ անօգուտ սրութիւնը, բայց խնայած՝ ձայնին, աչքին ու հովին։ Նայող մը զայն հեռու կը գտնէր իսկոյն՝ մահէն, այնքան չոր էր ամէն բան անոր վրայ։ Նոյն հիւանդութիւնը ըրեր էր զայն անհամեմատ թեթեւ, քան տարեկիցները։ Առեր՝ ոտքերուն բանալին, բայց նոյն ատեն ալ ոսկորներուն ներքին մզմզուկը։ Ու փայտին վրայ անիկա կը դնէր մարմինէն տարբեր նիւթ մը ըսես։ Այս՝ նիւթականէն պարպուիլը, ոգեղինացումը կը պաշտպանուէին անոր գնայուն կերպարանքէն։ Երբ իջնար փողոց, մէկ կողմին հակած, գոյնէն փոփոխուն եւ օտարոտի՝ անիկա կը նմանէր պատկերէ մը վերցուած հին դարերու սուրբի մը, փոքրացած, տաշուած, ըսես իր սրբութեան տենդովը մաշուած ու կերուած նահապետ մը, որուն դժուար էր հանդիպիլ մեր օրերուն, ուր կեանքը այնքան հաստ կը շինէ մեզ, մեր մարմինը ու մեր հոգին, բայց նոր ձգած ըլլալ կը թուէր ժամուն պատի ոսկեզօծ շրջանակով իր կտաւը, ու ելած բարեպաշտ պտոյտի, օրհնէնքի, բարիքի։ Չէին հաւատար անոր տարիքին ու կը նետէին վար, շատ վար իր հարսնութիւնը։ Ան չէր տրտնջար։ Կը ժպտէր ու անոր այդ ժպիտը իրական անհունութիւն էր, այդպէս էր ապրեր անոր տէրը, չեղա՛ծ՝ հարս ու հասուն կնիկ։ Չէին հաւատար վկայութեանը հարսընկերներուն, բոլորն ալ դեռ տինճ կնիկներ, ճերմակ մազերով, բայց հաստակառոյց ու պայծառ, կեանքին վրայ խորախարիսխ, բայց տարօրէն փխրուն, կոպերու, հեւքի, փորի միամիտ, անուս, բայց անվրէպ պատգամներով դատապարտուած։ Անոր կարճուկ պեխերը, մազերուն քաշուիլն ու քիչնալը կը ներկայացնէին զարմանալի, բայց պատահական պատկերը դէմքին, ուրկէ զեղչուած, սրբուած ըլլան փաստերն ու հետքերը, կնիքը սեռին։ Չըլլար իր աղերով էնթարի ն, չըլլար՝ անօգուտ լաչակը, որ մազի տեղ չոր գանկ մը միայն կը պատսպարէր՝ զայն պիտի շփոթէին այն կուճուկցած (կարճցած) ծերերուն հետ, որոնք իրենց մաղը (մանածին մաղը) մաղած, կը մաշուին ներսէն ու կը քիչնան, օրին մէկը իրենք իրենց իջնելու, հանգչելու համար, առանց որ հիւանդութիւն մը, կաթուած մը, յանկարծահաս խոստուկ մը միջամտեն կամ յոգնութիւն մը, ուշացած փափաք մը, կարօտ մը անոնց նուաղող կանթեղին պուկ մը շունչ նետէ։ Ու աւելի՛ն։ Անիկա շատոնց հեռացած կը թուէր ծերութենէն ալ, մինչեւ հիւանդանալը  ու անկէ վերջ քանի մը տարի՝ իր երեսներուն վրայ կրելէ ետք ամէնէն աղտոտ ու տգեղ բանը աշխարհին – ժամանակէն առաջ ծերութեան դիմակը, զոր զրկանքը, բազմաստեղեան ցաւերը, անսփոփ թշուառութեան տարիներ մեր երիտասարդութեան ու հասունութեան շրջանին կը բարդեն, կը շաղախեն, կը սատափեն մեր դէմքին ու երակներուն։ Ի՜նչ սրտառուչ է կերպարանքը մարդուն, որուն մարմինը չէ իսկ ապրած ծառի [148] օր մը գոնէ –, անիկա վերադարձեր էր կանխահաս ու մանրանկար մանկութեան մը` նմանելու համար Գուշիկ տէտէին, ափ մը ծեր, հարիւրէն շատոնց անցած, որ հազիւ կը հասնէր իր գաւազանին, կը ճըւճըւար խօսելու ատեն ու մանուկի մը նման կը խնդար հաւերուն ու կատուներուն երեսին։ Հազուադէպ այս ալ, բայց գոյ։ Հրա՞շք։ Դուք գիտէք։ Հարիւրի դուռներուն մարմինը կ՚իջնայ, կ՚իջնայ։ Ձայնը կը բարակնայ։ Ակռաները կը դառնան կէս դարէ ի վեր անատամ լինտերու, խախուտ ու մանրիկ ակռաները ճիշդ անոնց պէս, որոնք փոքրերուն լինտերը կը խորտուբորտեն։ Միտքը կ՚ընկղմի քաղցր մոռացման, անհոգութեան, անվաղորդայն միամտութեան աւազանի մը մէջ, տղայութեան ջուրը մէջը, ու ծերէն կը բուսնի վաւերական, ճիւաղ, զարհուրելի մանուկը։ Բուսած էին հաճի Մարիամին ալ ակռաները։ Բարակցած, ճլճլուն բան մը մա՛նաւանդ անոր խռչակը, որ խակ կը հանէր հագագը։ Հիմա, անոր երեսներուն վրայ չորնալու, կռնծելու դրուածը կարելի ալ չէր կաշի անուանել։ Այսպէս անիկա գաղթականն էր իր ծերութեան, ինչպէս եղած էր գաղթականը իր հարսնութեան։ Ու կեանքին սահմաններէն դուրս, անիկա՝ կարելի էր ըսել, կը մուրար հացը, բայց մա՛նաւանդ «խուզուրխուրդ», «աներես», «ցնդած» մահը, որ կորսնցուցած էր անոր անունը իր տետրակէն։

 

-- Տեղս մոռցեր է, օղո՛ւլ, - կը պատասխանէր անոնց, որոնք կը քաշքշէին իր մանկանալը։

 

Մոռցողը Աստուածն էր, որ կը յապաղէր իր հրեշտակը ղրկելու։ Անիկա ուրախ [149] արցունքով մը կը քաշուէր սրտաճմլիկ մեռելներէ` քշելով ծանօթ պատգամը լացողներուն աչքին։

 

-- Ապրէ՜ր, ապրէ՜ր։

 

Վաստա՞կը։ Ո ւ կը ցուցնէր ինքզինքը։ Յետոյ կու լար։ Ու անոր աչքերը կը մատնէին գերագոյն տառապանքը, որ արդիւնք է ապրելէ դադրելուն ու մեռնիլ չկրնալուն։

 

Քաղաքացինե՛ր, մի չափէք ձեր ծերութիւնը գեղին կանգունով։ Դուք կ՚ապրիք, նոյնիսկ երբ պարտաւոր էք ամէն պուկի հետ շնչել աշխարհին մուխն ու լեղին, երբ կ՚ուտէք ամէն պատառի հետ թոյն ու թուք։ Չապրի՜լը։ Կայ անիկա, դուրս ծերանոցներէն, յիմարանոցներէն։

 

Հաճի Մարիամը նստած էր օճախին դուռին։

 

-- Պիտի չգա՞յ։

 

Հարցականը կը փնտռէր Աղուորը, որ, ո՛ւր ալ ըլլար, պիտի ձգէր ձեռքի գործը, պիտի վազէր դէմ, պիտի պագնէր անոր ոսկոր ձեռքը, յետոյ պիտի նայէր անոր սեռափոխ դէմքին, ու անյատակ, տեսողութենէն պարպուած եւ ուրիշ աշխարհի մը վրայ բացուած աչքերուն։ Ու երկու պատկերներու հակադրութիւնը մէ՜կը չկար զգալու։ Հաճի Աննան զարմանքով չափեց կախարդը։ Չէր հասկցած հարցումին հասցէն։ Կ՚ըլլայ ասիկա, երբ մօտ ենք մեզի եւ հեռու ուրիշէն։ Տեսաւ զայն ծունկի, Աղուորին վրայ աղօթողի հնօրեայ դիրքով։ Գիտէ՞ր, կռահա՞ծ էր նոր բան մը։ Բայց կու գար յաճախ անիկա աղօթելու։ Նալպանտենց տիկինը չունեցաւ պատասխան։

 

-- Ներսէս եկաւ, հաճի Աննա։

 

Խռովեցաւ պառաւը։ Ու պատճառնե՞րը։ Նոր։ Գեղին մէջ ամէն սերունդ ունի իր «տարուածները», սովորաբար կին, որոնք սրբակենցաղ իրենց երիտասարդութեան հեքիաթը կը լուսաւորեն քիչ մը երկինքէն ալ, երբ տարիքը գայ արգանդին կուրացման։ Կիներ են անոնք, յիսունի վրայ, քիչ մը լուսնոտ, ժամերով նուաղող, բայց խօսուն՝ փակ աչքերով ու կը խօսին ինչ որ գեղին վրայ օր մը ուրուացաւ, բայց չիջաւ։ Կը բանան դուռները փսփսուած մեղքին եւ կը պատմեն անըմբռնելի մահերուն եւ խնամտուքներուն թաքուն զսպանակները։ Գեղին միջին խղճմտանքը վարողներ՝ ասոնք, սուտ-խենթի իրենց ձեւերով, սուրբ հիւանդութեան մը պաշտպանութեամբը անմերձենալի։ Կ՚ըսեն երկինքէն ու կ՚արթննան, երբ երկու կնիկ արդէն հիւրընկալած են դաժան կամ քաղցր պատգամը։ Խռովեցաւ հաճի Աննան։ Հաճի Մարիամը ամէնէն հեռու տեսնող աչքն էր մեր մեղքերուն անդունդին մէջ։ Անհաս են Աստուծոյ ճամբաները։ Ո՞վ կ՚արգիլէր, որ հաճի Մարիամը փռուէր փողոց, ինչպէս ըրած էր այնքան անգամներ, փակէր աչքերը, ու կիսափրփուր իր շրթները բանար՝ խօսելու երկինքէն եւ պատմելու ի՛նչ որ անոր խորերը ծրարուած կը մնան ու բացուելու են մեր գլխուն, ի՛նչ որ մեր արարքներէն կատոզ-կատոզ կ՚առնուի, կը տարուի, կը տեղաւորուի դժոխքին անսահման բակին մէջ, թթուն դրուած մինչեւ օրը դատաստանին, բայց ուրկէ յաճախ կարաս մը բան կը ձգուի միջոցին մէջ, որպէսզի իր հոտովը, գարշութեամբը ցնցէ քիչ մը կարծր մեղաւորները։ Հաճի Մարիա՜մը։ Բայց քի՞չ էր խօսած երկինքէն, Սողոմոնէն, Յոբ Երանելիէն։ Ան գիտէր բոլոր հրեշտակապետներուն, ինչպէս սադայէլներուն անունները։ Ան կը պատուըւէր, իր առքի ժամերուն, Եղիայով եւ Եղիսէով։ Ու բանակները անոր Եօթներուն, Քառսուններուն, Հարիւրներուն, ու Հազարներուն, անդնդաբնակ ոգիներ բոլորն ալ, որոնց ձեռքը, [150] պաշտպանութիւնը եւ միջոցները կը գործածէր անիկա ընդարձակ ազատութեամբ։ Հազուադէպ, բայց արձագանգով երկար էին անոր «լուսաւորման» պահերը, տարիներով ընդմիջուած, ու ասով տարբեր՝ ջուրոտ ու անկշիռ միւս «կաթում»ներէն։ Անակնկալ, շատ սովորական պահու մը, բամբասանքի ժողովի մը կուշտին՝ անիկա կը փակէր աչքերը, կ՚երկնցնէր իր ձեռքերը, երեսին վրայ պառկած, կը միաւորէր զանոնք չուանի մը վրայ, մեղքին չուանը, ոտքերովը հիւսելով անոր՝ վարի մասը, ու վերանալով այդ ճամբով դէպի երկինք, ինչպէս կը ներկայանար պարագան հեքիաթի մը մէջ` տեսնելու համար անոր անհուն մատեանէն շատ բան, այսինքն՝ խղճին տախտակները բոլոր ժողովակիցներուն, բռնելով ու նետելով, այդքան խորերէն անլուր բաներ – մեղք կամ բախտ, արցունք կամ ժպիտ – անըմբռնելի՝ բայց մարդկօրէն կարելի, որոնք ժամանակին անիւին հետ կը հասուննային եւ կը հասնէին հասարակաց սեղանին։ Հոգեւարքներէն [151] աւելի ահաւոր այս պատգամը քանի մը օր կ՚ըլլար խօսքի մեծ շարժառիթ։ Դիտուած էր՝ անդրաշխարհի վրայ ոլորուած այս եղջերափողը անցեալէն աւելի ապառնին կը պատմէր։ Հաճի Աննան աճապարեց.

 

-- Անօթի՞ ես։

 

Նպատակն էր հաճի Մարիկը իջեցնել հաստ իրականութեան։ Փորձառութեամբ համոզուած էր, որ նիւթին այս միջամտութիւնը բաւ էր յաճախ տարտղնելու երբեմն անբաղձալի այս աստեղայնացումը, գոլորշիացումը։ Կաթիլ մը ջուր, թափուած կոպերուն, բերան մը հաց կոտրած են յաճախ սկսող առքերը։ Ու ներքին հեղումը կը չէզոքանայ՝ եթէ չի սպաննուիր։

 

-- Ես գիտե՞մ։

 

Տարազ էր ասիկա անոր բերնին մէջ` երբեմն պիտակի պէս փոխարինելով իր անունը։ Կը կրկնէր ու կը կրկնէր, ճարահատ պատասխանելէ այն հարցումներուն, որոնք մեր յիմարութիւնը կը դնէ ճակատագրին բագինին։ Ու կը հարցնէին անոր բոլորը, իրենց ամենաչնչին բաղձանքներէն՝ ինչպէս խորագոյն հոգերէն։ Իրաւ ա՜լ։ Գիտէ՞ր Գոլոզենց հաճի Մարիամը, ա՛ն՝ որ երկամեայ մանուկ՝ Երուսաղէմ էր գացած դեռ մօրը կուրծքին, ընտանիքին առատ ու ձայնով օրերուն, երբ գերդաստանը «կիւռ-կիւռ» կը խօսէր ու գեղին մէջ մատի վրայ համրուելիք տուներէն կը սեպուէր։ Ա՛ն՝ որ հարս էր կեցած ոչ-նուազ փարթամ՝ հաճի Մուրատին ու աշխարհք մտած՝ ալ ու ադլասով։ Ոսկի էր մաղեր անոր պարոնտատը հարսի թափօրին։ Ա՛ն՝ որ պարոնտատին կործանումէն ետք – գեղին հարստութիւնը կապուած է յաճախ անձի մը գլուխին։ Ասոր տապալումը՝ տապալումն է հարստութեան ալ –, ծով մը պարտքի տեղ, տալով ունեցածն ու չունեցածը, փողոց էր իջած փայլուն իր տունէն, խելօք էրկանը հետ յարդանոցներուն ձմեռ անցուցած ու փշրանքի կարօտ, պոյ-պոյ տղաքը առջին, զաւկի եւ բախտի կոխան ղուրպէթ էր ելած, դուք գիտէք ատիկա, ու աւելին ալ։ Գիտէ՞ր հաճի Մարը, ա՛ն՝ որ տաքէն ու պաղէն անցած, ջուխտակ աղջիկները կարգելէ յետոյ երկինքին ալ համը նայած, ու յետոյ՝ հաճի Մարիկի իջած…։ Գիտէ՞ր [152], թէ կուշտ էր կամ անօթի։ Թեթեւ էր անիկա, հիմա, մարմինին շատ մը բեռներէն ու բերաններէն։ Ափ մը իր փորը կրնայիր լեցնել սուտով, ինչպէս դիտած էին եւ կ՚ըսէին երեսին քաղցր հեգնութեամբ.

Երկու կուց ջուր, պատառ մը հաց,

Հաճի Մարն է, պրծաւ-գնաց։

 

Չէր բարկանար առածին, բայց կ՚աւելցնէր.

 

-- Երկու թիզ հող, առ ու պառկէ։

 

-- Իրա՜ւ, իրա՜ւ, - կը կրկնէին լսողները, նոր հարս կամ կեսուր, մա՛նաւանդ կեսուր։

 

Ու նախնական, խեղճ անոնց ուղեղը կը հաղորդուէր, մահէն ասդին, հսկայ առեղծուածին, աշխարհին հզօրագոյն հարցին, մանուածապատ ու անթափանց, որ մարդերու քաղց որակումով ազգերը կը լարէ ազգերուն դէմ ու, երկրամասերով, ովկիաններով իսկ կշտում չի ճանչնար։ Բակլաններո՞ւ իմաստութիւն, թէ հողէն հաւաքուած անվրէպ բնազդ՝ անոր մէջ այս իրապաշտութիւնը եւ գերեզմանին իրականութիւնը իրար չէին հերքեր։ Անոր հետքերուն վրայ աշխարհին սուտը, անձուկը, երազը կը բուսնէին։ Ու ասիկա թերեւս անոր համար, վասնզի Արեւելքէն եկող ու զայն պատմող գուշակները պտտող, անձնաւորուած վկաներն էին պարապ – այսինքն՝ իր աւելորդէն մերկացուած –, խաղաղ տրտմութիւններու, փառքերու, հոգիներու ոստայնէն։ Հեքիաթ էր անշուշտ։ Բայց գնչուներու դժնդակ պատեանին տակ, երբեմն կիներ, մատաղատի, կը դպէին մեր սրտին խորագոյն սնտուկներուն, կը դպէին մատով անոնց խորը բիւրակուղպ գազանին կամ հարսնեւոր սրտին, որոնք օրին մէկը պիտի գային դուրս ու պիտի զարնէին մեզ։ Հեքիաթ անշուշտ։ Բայց այդ կիները թագուհիներ էին յաճախ, որոնց նայուածքը բաւ էր իրենց շուրջը անտառներ հրդեհել ու հոգիները վերածել անշէջ ջահերու…։ Գեղացին սիրած է անոնց այս ճակատագրականութիւնը եւ այս պարտութիւնը` չիջնալով անշուշտ այս խորութիւններուն։ Կ՚առնէր զայն ներս, բակլայով կամ առանց։ Ու հաճոյք էր դիտել, ինչպէ՜ս թռչունի բերնով ան կը դպէր ուտելիքին, սուտ ու հով, բայց կը բանար անսպառ ծորակները օրհնէնքին։ Ու հաճոյք էր, անոր դէմքին կոշկոռներէն ու կորդերէն վերանալ անոր աչքերուն, անանկ քիչ, անանկ խաղաղ, գերեզմանի վրայ փորուած զոյգ լուսամուտներուն նման երկարող եւ իջնող մինչեւ միւս աշխարհը։

 

-- Հաճի Մա՜ր, - երկար, աճեցուն, ու հաստատ։

 

Հաճի Աննան ըրաւ իր արտայայտութիւնը այսքան լեցուն, կարծես քիչիկ մը մեծցնելու համար «քաղուելիքը» [153] սա անկշիռ մարմինէն։ Աճեցնելու համար արձակուելիք պատգամին իմաստը։ Ինչո՞ւ։ Վասնզի հաճի Աննան կը դիմէր բակլային՝ բացառաբար իր հաշւոյն այս անգամ։ Ու ժամէն ետքը, Մակարին փոշիէն ետքը, անոր մտքին մէջ գամի մը նման մխուած վճիռէն ետքը, ան նպա՜ստը կը մուրար անտես ուժերուն, որոնք կան՝ հակառակ մեր հերքումին։ Որոնք Հոս-Մնամին աղջիկները կ՚առնեն իրենց աղքատիկ, բայց երջանիկ բարձերէն եւ կը նետեն մուշտակին ու ադլասին, բայց արգանդները կ՚անապատեն [154] ։ Որոնք փողոցի տղոցմէն գիշերուան մը ծոցով հերոսներ կը յօրինեն…։ Ան իր գիծին, այսինքն՝ իր եռոտանիին կ՚ուզէր հանել սա զգուշաւոր, վախկոտ, «հէչ» մարմինը, զոր տարիները արագ-արագ շիներ, բայց քակելու համար դանդաղ կը շարժէին այնքան` եղունգ-եղունգ [155] փրցնելով։ Եօթանասուն տարի՜, ոչ ազգերուն, դարերուն, պատմութեան ճամբով, որ թիւ ու թուղթ է ի վերջոյ, այլ պարզ, աղքատ, խեղճ կնիկի մը կեանքին կանգունովը։

 

-- Հաճի Մա՜ր։

 

Խիստ ու հարուստ։

 

-- Համմէ, օղո՛ւլ։

 

-- Հա՞ց, չէ նէ՝ բակլայ։

 

-- Դուն գիտես։

 

Ի՜նչ էր գիտցած արդէն Գոլոզենց հաճի Մարիամը մեր աշխարհէն։

 

-- Նետէ՛։

 

Քակուեցաւ գուշակը ծնրադիր իր հանգոյցէն, զոր կը շինէր անոր մարմինը աղօթքի պահերուն, ինքնամփոփ, կամաց մարմին մը, լուռ սարսուռներէ հերկուած։ Չզարմացաւ չգալուն, ինչպէս պիտի չզարմանար գալուն։ Դուրսին հետ գործելու անկարող կամ ինքն իր մէջ սուզուող մարդու այլուրութիւնը չէ ասիկա, որով մենք կ՚անգիտանանք մեր շրջապատին հոսանքներն ու յուզումները։ Չէ դարձեալ խելքին ուժէն, կնիքէն պակասաւոր, ու ատով՝ զսպանակէն ինկած կեցուածքը, որով կը դիմաւորենք ճակատագրին տնօրինումները։ Չենք հակազդեր, չենք ջանար, չենք ուզեր, չենք դատեր ու կ՚անցնինք ։ Շոշորթ, փախուկ, այրերու մէկ երանգէն քոքուր, զատ-զատ չենք կարող ընդգրկել այդ վիճակը, որմէ լայն երեսներ հաստատելի են իւրաքանչիւրին ալ ներսը։ Կակուղ խորհիլը աստիճան մը աւելի հարազատ է, տալու համար մտայնութիւնը, որ չի դիմանար ուրիշներուն։ Զետեղեց կռնակը պատին։ Առանց այդ նեցուկին, կռնակը պիտի դառնար իր կիսակամարին։ Բարի՜, հեռո՜ւ, կարծես բաց թեւը մինչեւ երկինք։ Դրաւ սրունքները վրայ վրայի։ Ու անոր գլուխէն՝ կոխ՝ կը զատուէր մակարդակ մը, հա՛կ, կամար կապելու համար այն անկիւնին, որ ծունկերով կազմուած խոռոչաւոր սարահարթը կը ստուերէր։ Այս դիրքով ան կը մտնէր «անդի»ին հետ հաղորդակցութեան։

 

-- Ջուր։

 

Պիտի ուզէր անպատճառ։ Գաւաթը ըլլալու էր փայտէ, չէր բացատրած ինչու, բայց անվրէպ։ Չկրնալով երկար պահել զայն` բարձրացուցած, ինչպէս կը տրուէր տեսնել Աւագ Հինգշաբթի կէսօրուան պատարագին ատեն, խորանանկար կտաւէն, կը ստիպուէր դնել կամացուկ գետին, շրթունքէն բռնած հաստկեկ փայտը։ Սպասումի շրջանն էր։ Ուրիշներ կը խոշորցնէին տեսարանը եւ կը կանչէին ճիները անոր հաշւոյն։ Ինք չէր պատմած ոչ իսկ տող մը բան գէշ այդ արարածներուն վրայ, ինք այնքան պերճաբան, երբ երկինքէն դարձին կու տար միւսներուն գեղեցկութիւնը, դիւցազներգակ բանաստեղծի մը ջուրերը վազցնելու չափ ուղեղէն։ Կը սպասէր սակայն։ Աչքերը կը պղտորուէին։ Կը փոքրանար ծիածանը` խոշոր գլուխ մը մնալու չափ գնդասեղի։ Մինչեւ որ յօրանջը արթննար կուրծքէն, թեւաւոր, անտես, իմանալի շո՜ւնչը դեւերուն, ու գար հալածելու կզակները իրարմէ, գեղին բառովը՝ բերանը փաչատելու։ Յետոյ էր, որ պիտի փռէր թաշկինակը։ Ըրաւ այս ամէնը ընկալեալ շարքով, պարզ, հարազատ ու թեթեւ։ Քիչ-քիչ, ընդարմացած, կռնծած ու «ջուրէն քաշուած», այդ մարմինէն արթնցան տակաւին ուրիշ մութ բաներ, ձա՞յն, հե՞ծք, թրթռո՞ւմ։ Քիթին ծայրին բուսաւ կաթիլը, որ յօրանջին իւղն էր ըսես, ու կը համառօտէր խոնաւութիւնը աչքերուն, լալու համար շատ մանրացած ու ցաւէն, աղէն արգիլուելով։ Այսպէս կծկուած, մղկտուն, լալ չկրնալով, շունչէն փքոցուած, սիրտէն նիզակուած՝ ան տաժանելի կծիկ մըն էր ծերութեան ու դժբախտութեան զոյգ ցուցիչներով։ Բայց հետզհետէ տեսակ մը չարաշուք մեծութիւն, կշիռ կ՚իյնար վրան երբ կլափը – որքան ալ մեծցած այդ պահուն՝ շրթներուն եզրակապերը դէմքին մինչեւ կէսերը հասցնելով – անընդհատ բանալով, գոցելով, ծամելիքներովը գաղտնիքը, վերի ու վարի աշխարհներուն խորհուրդը աքցանելով, ցոյցի կը բերէր անհուն ու մռայլ անդունդը իր կոկորդին, մուտքին՝ լեզուակին սուրովը։

 

Յետոյ էր, որ պիտի նետէր։ Բայց անոր ձեռքերը մնացին անշարժ` չձգելով փաթը գօտիին։ Դարձուց գլխիկը իր ծխնիին վրայ ու անոր ոսկորները բարակ-բարակ ճթռտացին։ Անհանգի՜ստ։ Ի՜նչ կը փնտռէր սակայն։ Հաճի Աննան զգաց ատիկա։ Բայց կը վախնար միջամտելէ։ Ու թողուց, որ վայրկեանը աւարտէ իր գործը։ Գուշակը յոգնեցաւ։ Գլուխը ստացաւ իր առջի դիրքը։ Ան աչքովը, հիմա ամուր բացած, մտիկ կ՚ընէր Աղուորին ստուերը, քայլքը։ Շատ քիչ անգամ, այս քանի՜ տարի է, խորհրդաւոր թաշկինակին եզրէն, ան խօսած էր հաճի Սառային, սա առանձնութեամբ։ Հաճի Աննային՝ նոյնպէս։ Չէ՞ որ երկու կեսուրներուն համար ալ, արգանդին ծովը պատմելիք ունէր։ Չէ՞ որ ան խուզարկած էր, խորաքննած բակլաներուն կարկինով արգանդին ճամբան։ Ու ասիկա, էրկանը մահէն առաջ՝ հաճի Աննային։ Կիները կը մոռցուին, երբ կը կարգեն իրենց տղաքը։ Նոյնիսկ առջինեկը։ Անոնք «դասը կ՚անցնին», այսինքն՝ ա՛լ արգանդէն կտրուածներուն դասը, ուրիշ խօսքով՝ դասը անոնց, որոնց համար գերագոյն ճամբան գերեզմանինն է։

 

Տունը լուռ։ Երբ տղայ չկայ։ Երբ արգանդ չկայ։ Ան հարցուց վերջապէս։

 

-- Ո՞ւր է, ինչո՞ւ չի գար։

 

-- Մինա՛կ, հաճի Մարիկ։ Մինա՛կ։

 

-- Հա՜։

 

Կեցաւ գուշակը։ Ան շփած էր քիթը, ցամքած կայլակին աղը փշրելու համար, որ կը նեղէր վիրաւոր, տակէն կրծուած մորթը անոր ռունգերուն։ Ըսել է «հարց» ունէր հաճի Աննան։ Ու հա՛րց՝ հարսէն դո՞ւրս։ Այն ատե՜ն։ Խենթ չէր անիկա ` հաճի Մարիկը, մարդերու խելքին դէմ թի քաշելու։ Մինա՜կ։ Մարդերու կուրծքին տակ, միսին «թափուա՜ծքը», որ շրջուած սիրտի մը կը նմանի։ Բայց երբ անիկա մատչելի կ՚ըլլայ, ձեւընկալ կ՚ըլլայ բախտին մատներէն։ Այս կարգի խորհրդաւոր րոպէներուն մէկը զայն կ՚առնէր ու գունդի մը պէս կը նետէր լիճին եզերքը։ Ան պիտի մտապատկերէր զանգակ թափող հին վարպետը, գնչու՝ բայց պայծառ, որ իր դժբախտութեան շրջանին, հեռու վրանին առջեւ, աւազին ծոցը աման մը հալած բան էր թափած – ինք կարծեց ոսկի – ու հանած անկէ գեղեցիկ զանգակ մը, խատուտիկ ու նազոտ, աղջկան մը սիրտին նման, զոր շրջած ըլլան։ Ի՞նչ կապ խորհուրդին ու զանգակին տեսիլքին մէջտեղ։ Իրողութիւն էր, որ անոր զգայարանքը – գաղտնիքի – ուժ կ՚առնէր պատկերէն։ Դառնալէ առաջ ասդին, հիացիկ՝ ան կը հետեւէր եօթը տղոց հասակին, որոնք երկաթ ձողի մը վրայ վերցնէին զանգակը քիթէն ու կ՚առնէին իրենց ուսին։ Ինչպէս վարպետը, ծնրադիր, գամի բարակ գլուխ մը զարնէր զանգակին շրթունքին, ուրկէ աղջիկ [156], երկարուն, դեռ աղուամազոտ հունչ մը պատասխան կու տար, այնքան իրաւ, մարդկային, որ նոր հարսի մը սիրտէն փրթելու նման կը տպաւորէր տղաքը։ Մեր սի՜րտը, երբ մետաղին մէջէն կը ստիպուի խօսիլ։ Ու ի՜նչ խոշոր սիրտ։ Այս տեսարանը ինքնաբերաբար կու գար, ամէն անգամ, որ բակլաներուն վրայ ճնշումը զօրաւոր կարծէր։ Ու անոր հոգին «հոտ» կ՚առնէր։ Ու բակլաները չէին ալ մոռնար ս իրտերուն ճամբան։ Պառաւը գիտէր մարդերու եղերական, ծիծաղելի տկարութիւնը այդ լուռ ու մութ ձայներուն դէմ։ Ի՞ր գեղին ծիրէն։ – Բայց բոլորէն ալ ` սկսելով գեղին մեծափառ պետերէն, որոնց տուներէն ներս 40-50 դգալ կը խաղայ ամէն սեղանի, եւ որոնց դուռներուն ուղտերը ծունկ կը դնեն, մինչեւ խարխուլ հիւղակը, մինչեւ տուն-մնաները, փատցածները, խեղերը եւ դէմքի տեղ խոց-խոց, կրակի մէջ ձգուած կաշի կրողները իրենց երեսին, կամ որոնց աչքին պտուղը որդնոտած խաղողի հատիկին կը նմանի։ Խեղճ հաճի Մարի՜կը։ Պիտի զարմանա՞ր՝ եթէ մէկը աւելցնէր իրեն ականջին սա միւսն ալ։ – Ա՛ն՝ որուն համեմատ այդ կարօտը, մինակ լսելու, նոյնքան հզօր էր ուրիշներուն մօտ ալ, գեղէն դուրս, մեծ-մեծ, աշխարհներու կատարին։ Անոնց մօտ, որոնք պալատներու մէջ կը ծնին, ոսկի օրան կը պառկին ու կը փտին մինչեւ վախճանը, մետաքսին ու ադամանդին ցիցերովը ծեծքուած։ Որոնք, հաստ-հաստ գիրքերու քամակէն երկինքն ու երկիրը կը քննեն, խելք կը հասցնեն աշխարհին ու չաշխարհին, բայց մտիկ կ՚ընեն գուշակին բերնին։ Կեսարն ու իմաստունը։ Թագուհին ու Կրեսոսը։ Գեղացի կնիկ՝ ան չէր մոռցած, բայց չէր հասկցած գնչուհիին զրոյցները, որոնց մէջ պառաւներ կը քալէին, աչքերնին կապ, դէպի պալատները եւ իշխանուհիներու սրահներուն մէջ կը խօսէին անոնց հիւանդ, ծարաւ սիրտերուն, անոնց ուզա՜ծը միայն։ Մանչ ուզող սուլթանուհինե՜ր, երբ ամբողջ ապրշում ու ամբողջ ոսկի տիւան ներու [157] ՝ վրայ իրենց դալկոտ մարմինները տարածած, նայելու համար իսկ բարակ՝ իրենց ծիծերէն կախ ոսկիները կը հանէին ու կը նետէին գուշակին ճիտին, խենթեցած, նուաղած պատգամին գեղեցկութենէն։ Գեղացի կնի՜կ՝ [158] գիտէր միայն, հաստատ ու լայն զիջումով, թէ բոլորը, բոլո՜րը կը սիրեն իրենց ուզածը լսել, ինչպէս մրմնջեր էր մեղմ, հնօրեայ պառաւը, երբ բացեր էր իրեն քողը խորհրդաւոր ուսումին։ Լսել մինակնին։ Թէ պէտք է նայիլ դէմքին ու աչքին, տեղին ու տարիքին, բայց ամէնէն առաջ արգանդի ճամբուն։

 

Խաչ հանեց։ Այսպէս տեսեր էր, քառորդ դար առաջ, անհաւատ ընդունուած գնչու ձեռքերէն։ Յետոյ՝ փսփսուք ։ Մետաքս թելի պէս բարակ։ Ու նետեց։

 

Եօթը հատ էին։ Սովորական, խեղճ այդ բակլաները իրենց խորշոմած մորթովը ու կրծուած, «հաճի» քիթերովը, ուրկէ առնուած էր սեւուկ եղունգը։ Իրարու՝ մօտ, հեռու, պորտ պորտի ու բերան բերնի։ Կային մէկ-երկու ալ զառածածներ, մենաւոր, լքուն։ Կար գլուխն առած հեռացողը։ Ուլունքը միայն փախեր [159] էր կախարդական շրջանակէն, որ ձեռահիւս օղակ մըն էր թաշկինակին քառակուսիին մէջը։ Թշուառական ապակի՛ն։ Իր խուճապին մէջ խուճապահար ըրաւ ան անզգած հաճի Մարիկը, որ վշտոտ, այլայլուն պաղեցաւ մէկէն, դիտելի ըլլալու չափ հաճի Աննայէն։

 

Տխուր, անհերքելի իր փորձառութի՜ւնը։ Ուլունքը գէշ, շատ գէշ բան կը պատմէր։ Իմա՞ստը այդ փախուստին։ Որոշ։ Մարդոց ուզա՜ծը լսել։ Որո՞ւն գերեզմանը կ՚ուզէր սա բարեպաշտ արդար հաճի Աննան։

 

Նալպանտենց տիկինը զգաց արմանքը, որ պաղած էր հաճի Մարի դէմքին [160] ։ Հակառակ ինքզինքը մատնուած զգալու վախին, հետաքրքրութենէն նուաճուած, գրեթէ պոռաց, հարցնելու փոխարէն.

 

-- Ո՞ւր կը նայի։

 

Գուշակը դեռ չէր դարձած իր խռովքէն։ Քանի՛ տարիքին մէջ խորացեր էր ան, ա՛յնքան տկար գտեր էր ինքզինքը իր վարպետին պատգամը յարգելու։ Հետզհետէ իր իմաստութեան մէջ աւելի անգայտացած, քանի մը մեծադղորդ յայտնութիւններուն սարսափովը սփածուած՝ ան իր արհեստին այդ գերագոյն րոպէին կ՚այլուրանար։ Տեսակ մը խրոխտ ներշնչում զայն կ՚ընէր դուրս առօրեայէն ու նկատումէն։ Շատերու սիրտ կոտրած, բայց ինքզինքը հակասելու անկարող, այդ «լուսաւորման, մղումի» պահուն ան կ՚ըսէր, ըսած էր ու հիմա ալ պիտի ըսէր անդառնալի բաներ, տուն աւրող՝ բայց իրական։ Փախո՞ւստ մը։ Եթէ արտօնուէր։ Բայց իր խուսափումը ոչինչով կը փոխէր ճակատագրին անիւը։

 

-- Ո՛ւր կը նայի, հաճի Մար։

 

-- Գերեզման։

 

Կարծես ինք չըլլար ըսողը։ Ձայն, ձայնի խմոր, ձայնի միս կը պատկանէին անծանօթին, որ կը բարբառէր անգիտակից ու վճիտ, իր մարդկեղէն խողովակէն։ Հաճի Մարիամին կոկորդը ճակատագրին գալարափողն էր, իր զարհուրելի երկդիմութեամբ, բայց հաստատ, անողոք պատգամով։ Լսուած չէր, որ անիկա հասկնար սխալ ճակատագրին ձայնը։ Նալպանտենց Աննա՜, վա՜յը գլխուդ, տունդ է կ՚այրի։ Ճիշդ է, որ չեղան այս բառերը անոր երեսին։ Բայց վախցէք չըսուածէն։ Ու ճակատագիրը գրական մոթիֆ չէ այս պատմութեան մէջ, ոչ ալ խրտուիլակ մը հաճի Մարիամը՝ կուշտին։ Զարկէք ձեր գլուխը ձեր ուզած քարին։ Պիտի դառնաք ձեր կրունկին վրայ, իյնալու համար երկաթէ բազուկին մէջ այդ աստուածութեան։ Հելլէնները խելք եւ իրաւունք ունէին նոյն ատեն։ Ո՛ւր էր մեղքը Նալպանտենց գերդաստանին։ Լիճը լեցնելու չափ բարիք էր բերած անիկա այս գեղին գլխուն։ Խօսիլ սխալ է, դատել, դատափետել մեր տկարութիւնները, անոնց վրայ բառնալու [161] համար մեր երկհազարամեայ ողբերգութիւնը նորերու բերնին սոփեստութիւն է, դիւրին եւ աժան [162] ։ Ո՞վ է, որ կը վարէ անիւը մեր անպատում թշուառութեան, դարէ դար աւելի խոր, աւելի անարշալոյս։ Ո՞վ է, որ կը չորցնէ մեր արիւնին ճամբան, մեր ցեղին զաւակներուն հոգիներէն եւ Նալպանտենց Սերոբին երակներէն…։ Հաճի Աննան զգա՞ց այս վճիռին ամբողջ կշիռը։ Պաղ քրտինքի մէջ, որ յանկարծակի ըլլալուն չափ, սպասող էր նոյնքան, ան նստաւ ծունկերուն։

 

-- Ի՛նչ գերեզման։

 

Գուշակը մնաց լուռ։ Ան գտած չէր ինքզինքը ամբողջովին։ Բայց հեռուներէն սրբագրուած, կոկուեցան անոր կապերը։ Ինչո՞ւ [163] կը հարցնէին։ Բայց ի՞նչ [164] բան աւելի իրաւ՝ այս երկրին համար, քան գերեզմանը։ Զայն պատրաստողը մահը չէ մինակ։ Դարձուցէք աչքերնիդ աջ ու ձախ ու տեսնէք պիտի, որ ամէնքս ալ անոր գործաւորը ըլլալէն զատ դերի մը չենք կանչուած։ Փակուեցաւ սրտմտանքը անոր աչքերուն։ Գոց։ Ի՜նչ կը տեսնէր այդքան վարերէն։ Ոչ մէկ թեւ շարժումի, բարակ իսկ աղմուկի։ Երկու կիներն ալ սուզուած էին իրենց անդրագոյն ջուրերուն ծոցը։ Ե՞րբ եւ ինչո՞ւ կտրեց իր մատը ուլունքէն [165], որ պզտիկ, կիսաշաւիղ պսպղումով մը կը կենար հանդարտ, չար, բաց, նման ճակատագրին ծակ, անյատակ աչքին, նետուած այդպէս, անխելք ու անփոյթ՝ ճամբաներու խաչաձեւումին։ Բայց չառաւ։ Ամէն արագ հաւաքում դուռ կը բանար ստիպման, տաղտուկի, կորուստի։

 

-- Մէկալնե՞րը, հաճի Մար։

 

Հարցումը նկատի ունէր թաշկինակին բնակչութիւնը։ Իրա՛ւ ալ, բացի խոշոր, դասական պատգամէն, որ հազուադէպ է շատ, մնացեալներուն ընթերցումը գիտութիւն մըն էր առանձին ու զարմանալի։ Մտքի մի բերէք այն շաղփաղփ ու սուտակասպաս հեղեղը, որ կ՚իյնայ գնչու, կեղծ գուշակներուն ակռաներէն։ Մտքի բերէք քիչ՝ բայց երկաթի պէս խօսող, խռուահեր ու դժնէ գուշակը, մինարէի մը շուքին իր աւազը կամ թաշկինակը փռած, որ չի նայիր իսկ ձեր երեսին, չի սպասեր ձեր դրամին ու նայուածքին ու կը գոհանայ նիյէթ ը միայն լսելով։ Մնացեալը իր գիտնալիքն է։ Հաճի Մարիամը բոպիկ չէր պտտեր, համայիլ չէր կախեր եւ չէր մուրար։ Բայց եօթը գեղ հեռուէն իր դուռը ափ առնող թշուառին չէր զլանար խորհուրդին ցուցմունքը։ Ան, այդ գաճաճ էակներուն լեզուովը՝ լոյսին էր բերած, թանկագին կորուստներ, որոնք տուները կը նստեցնեն մոխիրի, գողութեան ու բոզութեան ծորակը բանալով խաղաղ, պայծառ, ընչաւէտ ընտանիքներու ծոցին։ Հսկայ պուկի ները, այնքան աղէտաւոր, որոնք արգանդն ու առնին կը հարուածեն կամ սիրտն ու ուղեղը կրամածուն [166] կը դարձնեն։ Դաւերն ու ցաւերը, Զատկի չէօրէկ ի նման, իւղոտած ու համեմոտ, որոնք կիներուն կռնակը կը դրուին ու կը պտտցուին փողոցէ փողոց, որպէսզի զովանայ սիրտը թշնամիներուն։ Ա՜խ, սա մարդերուն ակռան, ո՛չ կզակինը, այլ՝ հոգիինը, որով կը խածնեն ուրիշներուն միսը, ինչպէս պատիւը, երջանկութիւնը, ինչպէս, աւա՜ղ, ցաւն ալ, չյարգելով սուգը ու ցայտելով իրենց պիղծ լորձունքը անոնց սրբութեան։

 

Սթափեցաւ [167] ։ Չափեց բացուածները, կորագիծերը, անկիւնները, քիթովը մանրիկ, հաճի իր մատնոցին, որ ճկոյթին անցած ատեն ճինի մը գլխուն անցուած թագին պէս զօրութիւն կը հագ [168] նէր: Յետոյ մտմտաց: Շոյեց դունչը, նոյն մատնոցով: Դպաւ աչքին, կոպերուն, յօնքերու խուրձին, մէջտեղէն կոտրուած, ազազուն որայ։ Անոր գիծերէն, ուրդերէն, արցունքի ճիւղերակներէն բարակ ու ներքին ցոլք մը կ՚ուրուանար ու կ՚անցնէր՝ առանց պատկերի վերածուելու։ Յետոյ յոգնեցաւ։ Յօրանջը կրկին զարկաւ անոր ակռաները, ինչպէս նոր հանդարտած ծովէ մը վերադարձող գալարքը ամենահար ալիքներուն։

 

Չէր կրնար ծածկել։ Իր խոտէ մարմինը, իր պահանջներուն աննշան ասեղովը [169], իր հոգին՝ բազմամեայ տառապանքին դէմ միս-մինակ իր ճակատումովը, գեղին մէջ իր ընկերային դիրքը, որ կը դադրէր ըլլալէ [170], աղջիկներուն հարսնութենէն յետոյ, զինքը ըրեր էին անկախ ու անվերապահ։ Տարիքը, մա՛նաւանդ հիմա, իրեն ընձեռած էր ազատութիւն մը, որ զինքը բոլորովին հակոտնեան կը դարձնէր ասպարէզին չուառ ու անկանգնելի երեսպաշտութեան։ Այնպէս որ գոյն ունէր իր ասումը, սեւ կամ ճերմակ, քիչ անգամ երկուքը մէկ, բայց երբեք նկատում։ Նոյնիսկ իջած էր գեղին ստուար ծալքերուն՝ լեզուէն իր արձակութիւնը։ Իրեն դիմողները արդէն կապկպուած ճակատագրին ուռկանէն ու ծեծուած բախտին թակ էն [171], յստակ բանաձեւներ կը դնէին թաշկինակին եզերքին։ Անոնք պատրանքէ պարպուած աղէտահար արարածներ էին, քամուած՝ ինչպէս մածունը տոպրակէն, վասնզի իրենց ցաւերը ա՛լ յորդած էին իրենց ամաններէն։ Ա՛ն՝ որ կու գար հիւանդին համար, հաշտուած էր գերեզմանին։ Ա՛ն՝ որ արգանդին համար, աչքն առած էր ողջ գերեզմանումը։ Ու ծայրագոյն աղէտներու այս սպասին մէջ անիկա ստացած էր հարցուկեան խորհուրդ։ Հակառակ իր բերնէն բխող սարսափին, քաղցր ու համակրելի, կը դիմանար անոր անձը ու ընտանի՛, մարդկային՝ նոյնիսկ եղերական ցանցին խորը տրամներուն։ Մահը հետապնդող, միշտ զայն ձեռքէն փախցնող, այս ողբագին աչքկապուկին մէջ անոր ուղեղը ա՛լ վարժուած էր նիւթին: [172] Առանց ընկալեալ, դասական խռովքին կը գտնէր ու կը պատմէր պատգամը, մեկին, պողպատ ու միապաղաղ՝ ինչպէս երախը սուրին [173], գրեթէ չխորհելով կործանումին, որ կը ծորէր իր բառերէն։ Մի կարծէք, թէ տառապանքէն հարկադրուած չարութիւնն է ասիկա, որ ուրիշներու դժբախտութեան պատկերով ի՜րը կը լուսաւորէ։ Ան անհուն գթութիւն, բարիք եղաւ մինչեւ գերեզման։ Ու խուճա՛պը՝ միշտ առաջ կու գար մա՛նաւանդ իր մօտ, աղէտէն՝ որ կ՚արձակուէր անակնկալին թաթէն։ – Ուրիշ ի՜նչ կրնաք անուանել սա յանկարծահաս փեռեկումը՝ մինչեւ եղերական թաշկինակին մերձեցումը անկնճիռ, նախանձելի նկատուած խաղաղ տունի [174] մը, որ կը զարնուի ըսես կայծակէն։ Ահա իր չհասկցածը։ Միշտ, նման հեռանկարի մը առջեւ, ան կը նմանցնէր գալիքը՝ լեռնէն արդէն փրթած ապառաժին, որ ճամբայ է ինկած դէպի ստորոտի շէնը, անգիտակ ու երջանիկ` մէկ րոպէէն միւսը փոշի դառնալու դատապարտուած։ Խորապէս կը մեղքնար, բայց ահա նրբերանգը, – կը մեղքնար աղէտին կապուած անմիջական դրուագումէն աւելի, անոր յաւելումը, երկարաձգումը ուրիշներու ալ ջուրերուն, միշտ ժամանակին ծոցը, միշտ մարդկային արիւնին վրայ լողացող նաւակին մէջ իր թին զարնելով։ Մնաց որ, մահը այնքան ալ օտար ու սարսափելի բանը չէ գեղին համար։ Քաղաքացին կը մեծցնէ զայն, վասնզի ա՛լ կորսնցուցած է անոր հետ ուղղակի շփումը եւ այս մարզանքին հետեւող համեմատական սառնութիւնը։ Տարիէ տարի, սիրահարի մը կուշտին, ափին ծաղկեփունջ, գերեզման այցելելը – ուրիշ բան չ՚ըներ մեծ քաղաքներուն մէջ մեծ մասը մարդերուն – ժամանց է, ժամադրութիւն է, կը հասկնաք՝ ոչ-մահուան, եւ ռոմանթիզմ։ Հիւանդանոցը մահուան զոհաբերումը, փողոտումը խնայելով մեր աչքերուն, քառակուսած է անոր մտապատկերին հանդէպ մեր դիւրազգածութիւնը։ Հիւանդանոցէն ելլող դիասայլը մեռել չէ, որ կը կրէ, այլ՝ ուրիշ բան մը։ Մերօրեայ կեանքը հետզհետէ մոռնալ, ուրանալ կը թուի ինչ որ առօրեայ արարողութիւն է գեղին համար։ Քաղաքը զանգակէն կը սարսափի եւ թղթաբերին մահազդը կը կարդայ ժպիտով։ Գեղին մէջ մահը շաբթուն երկու-երեք հեղ կը հոյնէ [175] անպատճառ հիւղակները՝ ինչպէս եռայարկանի ու փոքր թաղի մը չափ երկարուն, հսկայ կառոյցները։ Իր առածը կը տանի հանդէսով ու կը սարքէ տեսարաններ, որոնք կը կրկնեն հարսնիքներու, կնունքներու, տաղաւարներու մեծ խրախճանքները։ Ընտանի եւ բնական է անիկա։ Անոր ամէնէն խուժդուժ ձեւն իսկ – մորթելը, մորթուիլը – կը դիտուի յստակ, աղմուկին խորն իսկ համաչափ դիմացող յարդարանքով մը, զերծ՝ անհուն այն լքումէն, որով կը փոշիանայ, ինքն իր վրայ կը կրանայ տուներուն հոգին քաղաքներուն մէջ, երբ մահը կ՚ելլէ անոնցմէ, խածած երիտասարդ մայրը կամ խարտիշահեր պատանին։ Այս է պատճառը գուցէ, որ տակաւին գեղացի ցեղեր մորթեն ու մորթուին հանդարտութեամբ։ Թուրքերը անգութ ըլլալէ առաջ գեղացիներ են, նոյնիսկ իրենց աւագանիներուն, իշխողներուն մորթին տակ, որ սաւանով կամ փաթթոցով չ՚ազդուիր ու չ՚ազդեր, մա՛նաւանդ իր տակ թաւալող արիւնին, – հիմնանի՜ւթը ամէն զգայութեանց։ Ան արուեստի թեմա մըն է նոյն ատեն։ Սրտի ի՛նչ պաղշտուկով աղքատները կը հետեւին իշխանաւորի, մեծատունի դագաղներուն։ Անշուշտ լրբութիւն, հեգնութիւն կը խնայուին։ Բայց երգահանները կ՚օգտագործեն պահը։ Ան խրախճանքի օրն է, ուրիշներու քամակէն վճարուած, բոլոր զրկուածներուն։ Տապալող ամէն փառք, ամբարշտութիւն, խրատ մը ըլլալուն չափ վայելք մըն է անոնց համար, որոնք ոչինչ ունին ձգելիք։ Յետոյ, ո՞վ չունի գերեզմանի մը ճամբան` գամուած իր ներբաններուն, բայց ուրիշ է ընել այդ ճամբան առանց բեռի, ուրիշ՝ ոտքերը ետ ։

 

Խօսեցան անոնք թեթեւ բեկումով։ Եղերականութիւնը, վտանգին թուխ ամպը մեզ կը տպաւորեն կրկնաւոր ուժգնութեամբ մը՝ ինչպէս ամանի մը մէջ բանտուած թոյնը։ Թող ելլէ շանթը մութ իր կծիկէն ու թափի գետին՝ թոյնը իր ամանէն, երկուքն ալ պիտի իյնան իրենց ուժէն։ Մահուան վճիռ մը, ժամանակի քիչ մը լայն տախտակի վրայ, կ՚արժէ մահէն քիչ։ Զայն կը մոռնանք նոյնիսկ…։ Անոնք իրարու մօտեցան` թխմուելով դասական անկիւնը։ Լսուելէ վախցող մեղքի մը կը նմանէր ձայնը, հաճի Աննային շրթներէն։ Ուզեց։ Շատ, մանր, յստակ ուզեց։ Կարծես ասոնք ծրարուած էին հաճի Մարիամին մէջքը, գօտիին բոլոր փաթերուն։ Ծաւա՛լ։ Խո՛րք։ Տարի՛ք։ Գո՛յն։ Թի՜ւ։ Լրբութի՜ւն, հարկա՛ւ, այսքան վստահութեամբ ճակատագիրը նեղի դնելը։ Բայց հարուստները ե՜րբ չեն ատիկա։ Փոսին պատգամը պարտական էր ճշգրիտ, ամբողջ ըլլալ։ Տարաժա՞մ։ Բռնի՞։ Մահիճի՞ մէջ։ Լերան թումպ ի՞ն [176] ։ Կ՚ուզէր տեղին ստոյգ նկարագիրը։ Յետոյ բռնացաւ։ Շանսատա՞կ։ Սակրուա՞ծ։ Ծառէն կախուա՞ծ։ Շիլլին թռցուա՞ծ։ Կրակին եփուա՞ծ։ Քարն ի վար վիժուա՞ծ…։ Ու այն քիչ-շատ իրարու նման ձեւերը, կտրուած մահուան մեծ մկրատէն ու դէզ-դէզ ձգուած կեանքին պողոտաներուն։ Փրկութեան գօտիներուն նման, որոնցմէ մէկը հագած պիտի իջնենք մեր փոսը։ Նեղը դրուած՝ հաճի Մարիկը ըրաւ ուժով ճիգ ու անոր մանր աչքերը տեսան, – անկողինի փռուածք մը, բարձեր, դաշոյն, կապոյտ վարտիք, թուխ դէմք, լուսնակի պէս «ապլախ» ուրիշ երես, արիւն, կրակ…։ Կցկտուր էին բառերը, ինչպէս բզիկ-բզիկ էր մշուշը, ուրկէ կ՚որսացուէին այս ոստրէները բախտին։ Հակառակ պառաւին պնդումին՝ ան չկազմեց այս տարրերը։ Ու այսպէս քաոս, բայց ըստ բաւականի թելադրիչ, կը ցցուէր անոնց առջին ինչ որ պիտի գայ այս պատմութեան առաջին արարը փակելու։ Պա՞հը, պառաւին հոգեկան կանխապատրաստութի՞ւնը, հինէն վաւերական դէպքե՞ր – շինուած էր մրրկահար սարսափը, որ մեր արիւնը ջուրի պէս չէզոք, անգոյն կ՚ընէ…։ Անոնք տարին վէճը ժամանակին գետինին։ Գուշակները խորհրդաւոր թիւեր կը գործածեն–, երեք օր, երեք շաբաթ, երեք ամիս…։ Հաճի Աննան սպասեց անձկութեամբ։ Չաճեցաւ ժամանակը պայմանաւոր տարազէն։ Չէր արտասանուած մարդուն քիչ մը շունչ տուող երեք տարին, որ աղէտը կը նետէր շատ հեռու եւ թերեւս կը չքացնէր ալ։ Ժամանակին մէջ այսպէս որոշադրուած՝ գալիքը մօտեցաւ մէկէն, սանկ դուռին սպասող բանի մը նման։ Աւարտա՞ծ այս տարականոն հանդէսը։ Ու՝ ա՞յս խժդժութեամբ։ Մէկը իջաւ հաճի Աննային ներսը, կարծես ձեռքովը բանալով անոր ճամբան։ Այս զգայութինը, զոր շատ ուժգին մտածումի մը կողմէ մեր ուժաւորումը կու տայ մեզի, վտանգին իսկ պորտէն, հաւաքեց անոր տարազած կորովը։ Աւրեց, լիրբ ու հայհոյուն, «քաքնելով ու շռելով» (ան չէր տէրը իր լեզուին), բակլաներուն գետնատարած էջը։ Հատիկները հաւաքեց ցասկոտ, շրթները դողդոջ, յօնքերը յիմա՜ր՝ թխմեց զանոնք հաճի Մարիամին ափը կրկին։ Հրամանն էր՝

 

-- Նետէ՛։

 

Շատ խոշոր, տագնապը խոր հարցերու դէմ, հաճի Մարիամին սովորութիւնն էր կրկնել, երեքնել այս խորախորհուրդ ցանը, ճակատագրին ափէն։ Հոս էր, որ կը տարբերէր շարլաթան ներէն։ Իր բառերը գրող մը երեք անգամին ալ իրարու նման պիտի գտնէր պատգամը։ Առաւ հատիկները, ճիշդ ցանողին պէս՝ փռուեցաւ կրկին կարմիր սկաւառակը թաշկինակին եւ ուլունքը դուրս էր նորէն կախարդ շրջանակէն, պառկած նոյն կէտին։ Ուղղութիւնը՝ որոշ։

 

-- Փրըշա՛կ…

 

Չկրցաւ չարտաբերել հաճի Աննան։

 

-- Մի՛ նեղուիր, քուրուկ։

 

Ի՜նչ դիւր, ի՜նչ հանգիստ էին անոր բառերը։ Հիմնականէն յետոյ կը քաղցրանար անոր պաշտօնը։ Ինքնատիպ էր իր կեցուածքը, նման պարագաներու։ Ոչ մէկ աճապարանք՝ մեղմելու վճիռին անողոք բրտութիւնը։ Ոչ իսկ սփոփող լեզու։ Իրեն անպէտ բանը ուրիշներուն կամեցողը եսասէր, կեղծաւոր է միշտ։ Թափուածը կարելի՞ էր հաւաքել կրկին։ Քիչ՝ բայց լեցուն իր արտայայտութիւնը, վերէն դրուածին դէմ անդիմամարտ վիզի ծռութիւնը, իմաստութիւնը, կծու եւ խիստ, որով կը խարանէր պատգամէն ցատկելու ամէն յիմար ճիգ, կը տպաւորէին, եւ կ՚անցնէին խնդրարկուին։ Այս երկրորդ կողմն էր, որով կը զատուէր անոր պատգամը մաղ ծախող գնչուներու թուլ բերաններէն։ Լաւ կը խօսէին ասոնք ու շրթունքներէն սուտը կը վազէր, ողորկ ու պղպջուն։ Հաճի Մարիամին բակլանե՜րը, հեռո՛ւ ընէ Տէրը։ Բայց նեղը մնալուն, գեղացին ստիպուած կ՚ըլլար ընդունելու անոնց վճիռը, որքան ալ դառն ըլլար ասիկա։

 

Ելած, նստած էր խաչաձեւուած կրունկներուն վրայ, – նշա՛ն՝ խոր ու նոր տեսնելու։ Զննեց, ժպտեցաւ եւ աւելցուց.

 

-- Նայէ՛, հաճի Աննա, նայէ։

 

Կեցա՛ւ։ Խորունկ էր անոր ուրախութիւնը։ Հարուստին հաճելի ըլլալու այն դժնդակ ճիգը, զոր պարտաւոր էր ընել ներսէն, չխանգարեց սրտագին այս բխումին գեղեցկութիւնը։ Ան կը սիրէր Աղուորը։

 

-- Օրան կ՚իյնայ կոր…

 

Քաղցր եւ օծուն թոնով այս մեծափառ աւետիսը անկարող եղաւ հաճի Աննան առնելու ետ իր սուզումէն։

 

-- Քեզի եմ։ Օրան կ՚իյնայ կոր։

 

Կարծես մոռցած ըլլար, տեսած չըլլար գերեզմանը։ Ուլունքը հոն էր միշտ։

 

-- Աչքդ լուս, հաճի Աննա։

 

-- Ի՞նչ կայ։

 

-- Մանչով է։

 

-- Ո՞վ։

 

-- Օրանը։

 

Կը խօսէին տաք, զերծ մահուան աքցանէն, որ քիչ առաջ անոնց կզակները ըրեր էր այնքան նեղ։ Բայց այս եռանդը ինկաւ արագ։ Հաճի Աննան կարմրած էր մինչեւ քիթին ծայրը։ Ուշադիր՝ սեւեռեց՝ միամիտ պառաւը։ Յետոյ, բարկացոտ՝

 

-- Ան չէ ամա, որո՛ւն համար նետեցիր։

 

Ինչո՞ւ երկուքն ալ լռելեայն օգնեցին իրարու պատգամը արժեզրկելու։ Սովորութիւն էր բակլաները նետել նպատակի մը համար ` անունի մը պահպանակին յանձնելով ճակատագրին բերելիքը։ Չէին տուած անուն։ Ուրե՞մն։

 

-- Աս չի սեպուիր։

 

Հաճի Մարիամը անայլայլ բարութեամբ հաւաքեց ճակատագրին այդ բզէզները ու դրաւ թաշկինակին։ Երրորդ անգամ նետելէ առաջ, անիկա կը վարանէր, կարծես փախուստի դուռ մը ձգելու համար խնդրարկուին։ Հաճի Աննան գիտէր ատիկա։ Գուշակին վարանքը անցաւ իրեն ալ։ Կասկած ու վախ շողացին աչքերէն։ Կենա՞լ, գոհանա՞լ սա տարտամով, թէ վերջին պնդերեսութեամբ մը բռնաբարել գաղտնիքին տախտակները։ Հրամայեց սակայն, ընկճուած ու լուրջ.

 

-- Նետէ՛։

 

Ուլունքը դուրս էր շրջանակէն։ Ան կը խորհրդանշէր գեղէն ելլող, անդարձ մեկնող մեռելը։ Միւսներո՞ւն իմաստները։

 

Կործանած, սակայն արի՝ ան վճռած էր խառնշտկել ամբողջ ալքերը պատգամին։ Ուզեց մանրամասն վիպում։ Այս պնդերեսութեան մէջ, անիկա թեթեւ մխիթարութիւնն ունէր փախուստին։ Չէ՞ որ անուն չէին տուած կրկին։ Հաճի Մարիամը դուրս էր հաճի Աննային հաշիւներէն։ Ան կը գտնուէր իր արհեստին խորագոյն տենդին մէջ։ Անհուն կեդրոնացում, սուզում՝ կեանքի մը ամբողջ բեռները վեր քաշելու համար անդունդէն։ Փոքրացաւ։ Ու անոր քիթը կը դպէր գրեթէ բակլաներուն։ Յետոյ շտկեց ինքզինքը։ Ան կու տար գիծերը մահուան սպասին, – չորս քահանայ, մեծ տաղաւարի շուրջառներով։ Պատարագ ու հանդիսաւոր թաղում, թուական կազմելու չափ ընդարձակ սարուածներով։ Անիկա զգալի ըրաւ հսկայ ալիքը մեծ կրակին, դիզուած միջոցի ծովն ի վեր, գիշերը կէսին, երբ հրդեհը կը պայթէր յեղակարծ, ինչպէս թեւ մը լերան, մուխին փորերէն։ Ժամով, աստղերու դիրքովը եւ պահին շատ վճիտ գիծերովը մասնաւորուած այս քայքայումը, վերջաբանին սա ծիրանի գեղեցկութեամբը հեքիաթի մը պէս խոր ու տպաւորիչ էր պարզաբան վիպողին բերանէն, կամաց, տքուկով ընդմիջուած, բայց տարօրէն ամբողջ։ Օրա՞նը։ Կ՚ազատէր ` չեղած մանկիկին ստուերը յստակ կերպաւորելով։ Ան կախ էր ձեռքէն կնիկի մը, որուն կէս մէջքէն – հաճի Մարիամը չըսաւ՝ արգանդէն – կը հոսէր վտակը երկգոյն ` ճերմակ ու կարմիր, կաթ ու արիւն կող կողի։

 

Մտիկ ըրաւ սակայն։ Ինկած իր գոռոզութենէն։ Եղունգներովը բռնեց սրունքին միսերը։ Մրջիւններու բանակ մը, ցաւի բիւրաղի թելեր։ Տա՞ք, պա՞ղ։ – Գերեզմանին ասե՜ղը այսքան հեռուներէն։ Բայց ո՜վ սահեցուց իր միտքը իր վրայէն դէպի տղան։ Եղերական հարցում, մա՛նաւանդ պատասխանին առեղծուածովը։ Մայրերը կը սիրեն կեանքը, – իրենց զաւակնե՞րը։ Որո՞ւ հարցնել։ Բոլոր անոնք, որ գերեզմանէ մը կը դառնան, թեթեւ են ոտքով։ Իրենց կարգը թիւ մը աւելի ետ նետելու թաքուն հաճո՜յքը։ Բայց մօրմէն դէպի զաւակը՝ ո՜վ պիտի վճռէ ստուգութիւնը թիւերուն։ Հաւաքեց ինքզինքը, եւ իր մատները մեռելի ոսկոր կը շօշափէին։ Պահ մը շարունակուեցաւ այս ծփանուտ մշուշը, անկեդրոն ու յիմար, մէկ մահէն դէպի միւսը առաձիգ ճամբայ, ուր մխրճուած էր անիկա, մինչեւ որ թաշկինակը վերցաւ, տեղաւորուեցաւ հաճի Մարիամին մէջքը։ Սենեակը օտար, հեռաւոր։ Թաղո՞ւմ, անկէ դա՞րձ։ Յուռութքին անհետացումը, որ այլեւս ազատ էր [177] գաղտնիքին թաթէն, առաջ բերաւ թուլութիւն, անպարտկելի պարապութիւն։ Բան ունէի՞ն հիմա, իրարմէ առնելու եւ տալու սա հակադիր, անհաշտ տարրերը, կարգերը գեղին։ Ամէն մէկը կը դառնար իր իմաստին եւ կ՚ ըլլար ինքզինքը։ Մէկ կողմը՝ դասակարգը, ա՛ն՝ որ ինքզինքը հիւր ու անկայուն դատեց աշխարհին սեղանին վրայ, նայեցաւ ուտողներուն ու թուք կուլ տուաւ։ Որ գլուխը ծռեց ամենական հովի, վասնզի շատ բարակ էր վիզը եւ երես երկարեց ամէն հարուածի, վասնզի ծեծը ցաւցնելէն առաջ մեզ կը տաքցնէ, մա՛նաւանդ եղին պակասէն։ Որ, նոյնիսկ սողալու գնով, պիտի չխնդայ, թաթերը առանց արիւնելու։ Որ միշտ պիտի տայ ու, չունեցածէն, ամէնէն վերջը միս ու արիւնէն, ու ինքզինքը առնելիքուոր երազէ պիտի Աստուծոյ գանձերէն։ Այս թուումը աւելորդ է։ Աղքատ չեղող մը զայն չի հասկնար։ Միւս կողմը՝ անոնց դասակարգը. տիրական, բազէի բնազդներով։ Աշխարհին վրայ ինքզինքը մշտական կարծող, դասող, հաւտացող։ Որ ուրանայ պիտի ամէն բան իրմէն դուրս, ամէնէն առաջ, ամէնէն անլուր անգթութեամբ՝ մահը։ Որ այդ իսկ պատրանքին սիրոյն, այնքան անյողդողդ արիութեամբ պիտի կապուի, շղթայուի արգանդին, աւելի ուշ՝ աղիքներուն։ Որ իր հաշիւներուն, ոխերուն համար խղճահար պիտի չըլլայ փոխ առնելու հարսներու արգանդը եւ օտարներուն սերմը (ամէն կեսուր ծանրութեան կեդրոն է իր տունին)։ Ու նոյնիսկ ծախելու հոգին, անջնջելի կնիքովը արիւն թափելու։ Դէմ դէմի չեն անշուշտ հաճի Մարիամն ու հաճի Աննան։ Ինչպէ՞ս ըլլային։ Բայց խորհուրդի նշաններ էին։ Ու կը նմանէին հին օրերու այն ուխտաւորներուն, որոնք տարիներով ման կու գան, թշուառութեան մէկ ծովէն միւսին ափերուն։ Կը սուզուին սիրտը յաճախուած քարայրներու եւ ընդերկրեայ աղբիւրներու։ Ու դուրս կու գան, այն ժանգահար ու ծաղկած [178] օդով վիրապներէն, մազերնին ճերմակ, նոյն բորբոսանքէն, ու սիրտերնին գօս, նոյն խորշակումէն։  ... Փլած, կիսուած, հազիւ կարող ոտք փոխելու՝ անոնք գրեթէ փախան անկիւնէն, ուր դեռ կը թուէր խարուկուիլ ճակատագրին ափսէն՝ մանրադիր, թաշկինակին օղակովը։ Դէպի պատուհա՜ն։ Գաղտնի այս մարզերուն վրայ ամէն գործառնութիւն կ՚անձուկացնէ [179] հոգին։ Պրկագին նիստէն յետոյ առատ արեւ է հարկաւոր վանելու համար ժանգը ջիղերուն։ Վար նայեցաւ։ Ի՜նչ յիմար, անհասկնալի բան է կեանքը։ Անդին, էշ մը իր կանգունը կը չափէր, անխելք ու անտարբեր, մարդերուն հաշիւներուն, թեթեւ զռինչով մը, որ անոր ռունգերը կը փողրակէր դէպի վեր։ Արեւ։ Չաղտոտելով մեր մեղքին ցեխէն, որ մեր աչքերէն պէտք է հեղուի անոր նեարդներուն։ Կիներ, կեցող, խօսող, ժպտացող։ Կը տքար տուն մը, ծանր թաթին տակը ճակատագրին։ Կը ժպտէր միւսը, անոր համբոյրին երկարած իր արիւնը։ Ու բոլորն ալ նետուած անծանօթին ափերէն, շարժուն ու երկոտանի բակլաներ, որոնք կ՚անգիտէին զիրար, պիտի չհասկնան իրենցմով կերպադրուած հաւասարութիւնները, պիտի անցնին նշանէն (=) աջ ու ձախ, հպատակելով անհաս համարագէտին ու տեսանողի մը թելադրելով մեկին ու անառարկելի, իրենց պատգամը։ Պառաւը չէր կրնար բարձրանալ աւելի ու նոյն այս հաւասարութիւնները գրել տարածութեան տախտակին վրայ, աշխարհները ունենալով այս անգամ իբր թուանշան, մարդերու փոխան։ Պառաւը նոյնիսկ բաւական թեթեւցած չէր` թեթեւցնելու համար մարդերը իրենց պարունակութենէն, վերածելու համար զանոնք քալող միսի ու մեղքի կարասի։ Ի՜նչ ահաւոր է մարդը, երբ դիտուի այսպէս։ Չըլլար սեռը, անոնք իրենց ձանձրոյթէն զիրար բզկտէին պիտի։ Պատկերը կարիճի պէս խայթեց հաճի Աննան։ Այն ատեն կարծես հասկցաւ, որ պառաւները կ՚ապրէին, որպէսզի սեռին խուլ քարայրներէն պահէ պահ պատգամներ տային սա անխելք անտառումին, որ կը պիտակէ երիտասարդները եւ հասուն մարդերը եւ ուղղէին սեռին սլաքը, հինցած, փորձ ժամագործներուն նման։ Մարդ պէտք է անցած ըլլայ յիսունէն՝ պատմելու համար իր մանկութիւնը։ Ե՞րբ կը գրուին սեռին յիշատակարանները (ոչ յիշատակները)։ Ի՞նչն է, որ դեռ կանգուն է վաթսունամեայ պառաւի մը մէջ այն խարոյկէն, որ անոր հարսնութիւնը տաղաւարեց բոցէ շապիկի մը պէս։ Թող նային ու գտնեն մեծ աստղաբաշխները։ Ի՞նչ կար վրան հաճի Մարիամին։ Աղքատութի՞ւնը։ Բայց այդ ապրանքը կը զգուշանանք տուն բերելէ։ Անիկա մարմնացեալ յիմարութիւնն էր, ապրելու շնորհէն տարագիր մը։ Որքա՜ն [180] ալ օտար Նալպանտենց խորհուրդին։ Ուրիշներ պզտիկ, քիչ տեսնելը արհեստ մըն է, որուն վարպետը չտեսութիւնը չէ յաճախ։ Մենք կ՚արհամարհենք չաշխատողները (հասարակաց կարծիքը մարդուն կշիռ կու տայ ժամացոյցով եւ ոչ թէ աստիճանացոյցով, արժեչափով), այսինքն՝ մեր կողոպտիչ բնազդներուն հակադիր մարմինները, որոնց գանձատունը սարդն ու մուկը կը բնակին։ Գործի մը արժէքը հասակէն չափող ներկայ քաղաքակրթութիւնը դեռ չէ դասաւորած պառաւները, որոնց հասակէն աւելի շիջած է արգանդը։ Ո՛վ որ չ՚աշխատիր, այսինքն՝ խուլցած է արգանդէն, անիկա հզօրագոյն արարածն է ընկերութեան։ Ինքզինքը պաշտպանելու համար անիկա պիտի զարգացնէ ուրիշներու մօտ տարրական, ճռզած զգայարանքներ։ Ուրիշները քիչ տեսնելը զատ անուն չունի սեռային մարզին վրայ։ Տարի՞քը։ Այսինքն՝ մարմնապէս համակարգ զգայութեանց հաշտութի՛ւն մը՝ մարդէ մարդ։ Գուցէ։ Բայց՝ տարբերութի՛ւնը մանաւանդ։ Ան պիտի մեղմանայ յաճախ, երբ սեռային հոսանուտը միջամտէ եւ իրարու դէմ լարէ մատղաշ, բայց հասուն աղջկան մը մագնիսը եւ եօթանասուննոց ծերուկի մը դեռ կոտոշէն չինկած կիրքը։ Ծիծաղելի՞ անշուշտ, մեզի, դուրսիններուն համար, որ չենք խորհիր ահաւոր ողբերգութեան։ Ու այս պարունակէն դիրքը՝ ինչպէս համբաւը, մուրացկանը՝ ինչպէս հանճարն ու ինքնակալը կ՚արժեն իրար։ Մէկէն զգաց, որ կ՚ատէր, ծեծելու, փետտելու չափ, անխելք գուշակը։ Ու չէր գիտեր, որ ատելութիւնը գռեհիկ նախանձ մըն է, մալուած նախանձ մը։ Սեռի՞ն, ոչ անշուշտ։ – Մերկութեան ։ Ի՛նչ ունէր ձգելիք աս աշխարհին վրայ, հաճի Մարիամը, բացի դիակէն։ Քանիերո՜րդ անգամ ըլլալով, անոր մտքին մէջ, հեղ մըն ալ պայծառացաւ, խոշոր ու գեղեցիկ, Նալպանտենց կազմակերպութիւնը։ Իր տո՜ւնը։ Կալուածնե՜րը։ Ոսկինե՜րը։ Հապա՞։ Ու, փռուեցաւ աչքին անմոռանալի պատկերը երեք շաբաթ առաջ, Պէրպէրենց Թորոսին, երիտասարդ ու հարուստ, որ ամաններու մէջ լեցնել տալով ոսկիները, շարել էր տուած մահիճին երկու կողմերը ու հոգին տուած՝ խառնելով դեղին կարասները։ Պատկերը փոխանակ զգաստ ընելու հաճի Աննան, գրգռեց անոր տժգոյն նախանձը։ Արհամարհանքին տակ չքացուց՝ այս հեղումներէն բոլորովին անզգած կինը, որ հաւանաբար պատենքին կտաւն ալ չունէր սնտուկին խորը։ Մշտեց ցաւցնելու ցանկութեամբ կուշտէն՝

 

-- Կարագ-հաց։

 

Ու շուտ ազատելու համար նեղող անոր ներկայութենէն, աճապարեց։ Թեթեւ գործ է սեղանը գեղերուն մէջ։ Կը դրուի երկու շարժումով, շատ անգամ, այնպէս, առանց ամանի, ծունկի վրայ։ Ինք մատ չդպցուց։ Հաճի Մարիամը կերաւ քիչ, զարմացաւ շատ, ու բառերով ալ, Աղուորին չերեւալուն։ Օրհնեց բեռներով ու ելաւ դուրս, մտածէն աւելի թեթեւ։ Ան մոռցեր էր իսկ բակլաները, իր բերանը եւ անկէ թափուած աւերածը՝ սա շեմէն ներս։

 

Մինակ։

 

Հաճի Աննան դարձաւ բակ։ Ի՛նչ չար ու պաղ բան էր աչքին տեսքը իր բակին, ուրկէ՝ անգայտ շոգեւորման մը մէջ, տարիներու հոսումները, մեծ ու պզտիկ ընտելանքները, կ՚եղծուէին իրենց ընթացիկ յարդարանքէն։ Արդէն իսկ շո՞ւնչը, տիրապետո՞ւմը օտարին։ Ըսես մահը մտած ու փչած ըլլար անոր տունը լեցնող բոլոր առարկաներուն։ Ի՜նչ բեկուն էր իր նայուածքը, երբ չափեց հինգ հազարնոց կատոզ ները, որոնք բակն ի վար առանձին հիւղակներու, այսինքն՝ սանկ ու նանկ աղքատներու տուներուն նման, կը նստէին, հաստախարիսխ ու հպարտ։ Որո՞ւ…։ Զգաց, որ ցաւին կրակը կը թափէր աչքէն։ Անիկա մոռցած ալ էր հարսը, անոր արգանդը։ Տեսա՞ծը։ Իսրայէլն էր, անօթի եւ վոհմակ, որոնք ձագերով ու ծերերով բոլորուած էին սիրական ամաններուն շուրջը, ձեռքերնին մէյ-մէկ սակառ, կրելու պատրաստ։ Հաճի Աննա, մո՛ւրն վրադ։ Որո՜ւ…։ Բայց որո՞ւ է մնացեր, որ իրեն մնայ։ Չըսաւ սակայն սփոփիչ առածը։ Իր ատելութիւնը մտքին մէջ վերածուեցաւ յիմարական պատկերի։ Ինչո՞ւ շինուած չէր կարգը այս աշխարհին այնպէս, որ ամէն ինչ փոխադրել արտօնուած ըլլար մեզի, հոգ չէ թէ դժոխքին ալ մէջը…։ Յետոյ եկան աւելի մարդկային հաստատումներ։ Լքում։ Հարկա՛ւ։ Կապոյտ ուլունքը թրթուրի քիթի մը պէս կը խածնէր տերեւները անոր կիրքերուն, ջրարբի եւ պարարտ ակօսին մէջը բուսած անոր արիւնին։ Շերամը ընտանի որդն է գեղին։ Ու անոր անկուշտ սղոցումը մտքին մէջ տեղաւորուած զգայութիւն է՝ կէս դարէ աւելի կրկնումով մը ամրացած։ Այս այցելութիւնը թէեւ անժամանակ, բայց հասկնալի։ Յետոյ, գերեզմա՜ն։ Խոզա՜կ։ Ճերմակ մա՜հը։ Արքայութի՜ւն։ Բայց դժոխքը։ Ո՞վ ունէր թաղելիք բացի… զաւկէն։ Ո՜վ անհուն ճշմարտութիւնն ու խորութիւնը մեր եսին։ Ինչո՞ւ մահուան հետ մեր սակարկութեան մէջ միջնորդ միայն կ՚ուզենք մնալ։ Ինչո՞ւ կը զիջինք մեզմէ զատ ամէն բան, էրիկ ու կնիկ, զաւակ ու ծնողք։ Ու տարտամին դէմ չենք մտածեր երբեք մեզի, թիզով մը հեռի մեր դագաղէն։

 

Հարսը մտաւ բակ։ Անոնք իրար չափեցին անհուն ատելութեամբ։ Զաւկի եւ գործի պակասը մարդերը կը նետէ ներքին խորացման ու անոնք կը փորեն իրենք զիրենք իրենց կիրքերուն ասեղովը։ Լուսաւոր՝ ցաթեց գուշակին բանաձեւը, պառաւին աչքին։ Կաթին ու արիւնին վտա՜կը։ Ուրիշ բա՞ն էր արդէն անոր հարսը։ Պղտորեցին զայն խուլ ու խենթ բաներ։ Վերի սնտուկէն թղթի ծրարիկը ջախջախուած ճերմակ թիթեռի մը պէս պարի ելաւ անոր սիրտին քովերուն։ Սարսափեցաւ այս յայտնութենէն։ Ուրեմն։ Յետոյ լրբացաւ ու անցաւ մահէն։ Թող ամէն մարդ դառնար իր չափին։ Առանց զգալու ան գտաւ իր բռունցքները սղմուած։ Ան չէր վախնար երկրէն ու երկինքէն։ Բայց կծկուեցաւ, երբ հարսը անցաւ իր մօտէն, հեռու, դուրս, ամբարիշտ եւ պոռնի՜կ։ Իրարմէ կը փախչէին անոնք։ Մէկը՝ դուրս։ Ո՞ւր։ Հաճի Աննան ուրիշ ատեն՝ սրտադող պիտի հետեւէր հարսին գնացքին ու նպատակին։

Հիմա չուզեց իսկ գիտնալ։ Քաշուեցաւ վեր, ծանր-ծանր, ինչպէս մէկը, որ հսկայ ժայռ մը ստիպուած ըլլար քշելու։ Իր մեղքերուն հարկն էր ատիկա, զոր կը հրէր իր առջեւէն։ Առանձնացաւ իր սենեակը։ Ու գամուած, կախարդուած ըսուելու չափ խոր, աչքերովը սնտուկին, որ ճմռկուած թղթի ծրարիկ մըն էր ատ պահուն եւ ուրիշ ոչինչ՝ ան մտիկ ըրաւ ինքզինքը։ Դուռը բացուեցաւ բակէն։ Կու գա՜ր։ Չխորհեցաւ օտարականի մը, թերեւս անոր համար՝ վասնզի իր հոգիին մէջ ա՛լ չունէր տեղ նորամուտի մը։ Ու չըրաւ հետաքրքրական շարժումը, որ կիները կկոցի պէս պատուհանէ պատուհան կը նետէ իրենց ամէն տարիքին։ Սանդուխներուն վրայ ճանչցաւ սակայն Աղուորին քայլը։ Ո՞ւր։ Իր դուռը՝ գոց՝ կը խնայէր իրենց աչքերուն խաչաձեւումը, որ վտանգաւոր գործողութիւն մըն էր հիմա, ամէն պատահումի սպառելով շատ բան անոր անհրաժեշտ հոգեկան պահեստէն, կորովէն։ Տարաւ ինքզինքը պատուհան։ Ու ծանր էր իր մարմինը իրեն։ Համապատկերը՝ պարզ, լոգցած արեւով՝ հիւսուած լռութեամբ եւ փողփողումով, լիճին ոսկի տախտակներէն, ու ճամբաներուն երազունակ պառկուածքովը։ Ինչպէ՜ս այդ սիրուն, ամէնօրեայ տեսարանը մէկէն վերածուեցաւ ուրիշի…։ Գիտէ՜ր սակայն, որ պատկերին կեդրոնէն խճուղին, տեղին ու իրաւ, առեր-քաշեր էր անոր միտքը տղուն ետեւէն…։ Տաճիկ գիւղաքաղաքն էր, շատ ինքնեկ, անմոռանալի տեքոր ովը։ Ու տեսաւ իր տղան, որ կը բարձրանար նոյն սանդուխներէն, որոնցմէ իր մարմինը – ինչո՞ւ տեսաւ զինքը հոսուն ու աղուոր։ Ինչո՞ւ մեր յիշատակներուն վերաքաղին մէջ մենք կը յամառինք կառչիլ մեր լիութեան նկարին։ Ինչո՞ւ գրողները իրենց ծերութեան նկարները իրենց առանձնասենեակին կը վերապահեն եւ իրենց ուրիշ օրերու լուսանկարները կը յանձնեն հասարակութեան – ելեր ու իջեր էր այնքան անգամներ, Նալպանտենց տունին ու տղուն հոգովը։ Ու հովը բացաւ էջերը դժբախտ մատեանին։ Որքան աչք պտտցուց [181] …։ Բայց իր աչքին լուսցող գիշերն էր, անպատում, դժոխք գիշերը։ Անոնք կցկտուր բառերով ողջունաձեւած էին Սողոմէն ազատելու միջոցները։ Պառաւը, արդար իր ցասումին խթաններէն մոլեգնած՝ զիջումն էր ըրեր իր տղուն` գործածելու ստորին զէնքը` թուրքին դիմելու։ Տղուն մէջ ատիկա խառնուածքի հոսում մըն էր։ Մատնութիւնը, ուրիշ ժողովուրդներու մէջ հաշիւի արդիւնք, մեր մէջ կապուած է առհաւական ախտերու։ Զօրաւոր անհատապաշտութիւնը արդիացած տարազ մըն է ու մուրացածոյ՝ [182] պարտկելու համար վիճակը, որ անզօրին, տկարին պարտադրուած է ազգերու կրկէսին։ Մենք մատնեցինք, որովհետեւ մեզ չէին պաշտպանած մեր աստուածները։ Ու մեր զաւակները մատնեցին, որովհետեւ իրենց հայրերը չէին տառապած հոգեկան անկարան [183] միութեամբ։ Բայց մեր կիները աւելի պինդ եղան, քան մեր այրերը։ Սերոբը դիւրութեամբ պիտի երթար թուրքին, ինչպէս իր նախնիքները – բայց բոլորը – գացեր էին պարսիկին ու յոյնին, թաթարին ու արաբին։ Մէկը հաճի Աննայի աչքերը քաշեց, բիրտ ու անդիմադրելի, ետեւի սնտուկին։ Ճամբայ եւ սնտո՜ւկ։ Առանձին էր անիկա մկնդեղի դաւադրութեան մէջ, վասնզի չէր խորհած ատոր՝ տղուն հետ իր խաչելութեան ժամերուն։ Ժամուն մէջ, աղօթքի ընթացքին, անիկա Աստուծմէն մատ, աչք, լոյս ուզած էր։ Ու լոյսը եկաւ խանութպան Մակարէն։ Ո՞վ կապեց փակ խանութը ու անոր բնակիչ Մակարը, ու անոր վաճառքը՝ մէջտեղը՝ իր աղօթքին։ Աստուա՞ծ։ Չառաջացաւ մինչեւ այդ ստուգութիւնը ամբարիշտ պառաւը։ Բայց կը զգար, թէ մեղքի շաբաթէն ասդին շատ մը բաներ կորսնցուցած էին իրենց պայմանադրական ծանրութիւնը անոր աչքին։ Ատոնցմէ գլխաւորը՝ մեղքին մղձաւանջն էր, որ վերածուեր էր սովորական վիճակի։ Վարժուեցանք պատերազմին ու անոր հինգ տարիներուն։ Հիմա, շարժուն եւ խենթեցած իր սնտուկովը՝ անիկա կը սպասէր վախճանին օրուան, որ նոր կը սկսէր։

 

Գ.

 

Նալպանտենց Սերոբը կանուխ հասաւ նաւահանգիստ։ Փոքր յունական քաղաք, վաճառաշահ ու հարուստ։ Ճամբորդի պայուսակը հոգածութեամբ կախեց իր թեւէն եւ մտաւ դրամատուն։ Լուսդէմին առաջին գաղափարն էր դրամն ու գոհարեղէնները ապահովել։ Գեղացի տղոցմէն ի՞նչ սպասելի չէր։ Այն օրը բոլոր կառքերը գրաւուած էին կառավարութենէն, որ զինուորական փոխադրութեան էր յատկացուցած զանոնք։ Կը պատահէին նման դէպքեր։ Ու ստիպուեցաւ մնալ։ Օրը անցուց՝ ծովեզերքը թափառելով։ Աչքին ուժը կոտրած էր։ Հետեւեալ առտու կանուխկեկ ան կառք առաւ դէպի գազա ն։

 

Մեր պատմութեան առաջին գիրքերուն մէջ թուրքը արտաքին ազդակ մըն է, շատ հեղ հեռու, անուղղակի, պետական զսպանակէ։ Իզնիկի լիճին շուրջ թուրքերը չեն ախորժած կեավուրէն ու քշած զայն կիրճերուն եւ լեռնակողերուն։ Այդ ճնշումին գեղացին ցոյց է տուած կրաւորական ընդդիմութիւն, իր մեծերով, թուրք յորջորջմամբ՝ չորպաճի ներով, ու ինքնամփոփ, ինքնայարդար կղզիացումով։ Ճամբաներու պակասը գլխաւոր պահպանակներէն մէկն է այդ ինքնացումին։ Խճուղին եւ Հայկական Հարցը մեր գեղերը բացին թուրքերուն։

 

Գազա ՛ն։

 

Թուրքերով բնակուած հողը, տակաւին հեռուէն, ճանաչելի է քանի մը յատկանշական երանգներով։ Եւրոպացիները դիտած են անշուշտ մինարէն, փոքր, բորոտ, բայց ամրապէս խարսխուած իր սիւնէն դարվար դէպի փորը հողին։ Տեսած են գլխէն զարնուած գմբէթը մզկիթին, ուր ժանգն ու մետաղը, բորբոսն ու ծաղկեւոր [184] խոտը կ՚աճին միասին կանանչ ու կապոյտ, երիթացած, բազմակնոց, թարախագիծ աչքերու հիւսք մը տուող պատուհաններով։ Դիտած են տակաւին նոճիները, շրջապատի բորին եւ լքումին մէջ առանձնապէս կենդանի եւ նուրբ, թրքուհիները, սաւանով ու խորհուրդ։ Ու տակաւին՝ փաթթոց ու մոնկոլագիծ դէմքեր, եաթաղան ու տէրվիշ։ Մայրաքաղաք կամ գաւառի կեդրոն քաղաք, հոգ չէ, անոնք ծանօթ են նեղկուկ փողոցներուն, ուր տուները, քիթ քիթի, բայց քարացած ու կուղպ՝ մեռելական բան մը կը քարեն [185], կը բեմադրեն, սիրտ սեղմող ու թուրք։ Բայց չեն ճանչնար ներքին, խուլ քաղաքիկը, որ Խաթթը հիւմայուն էն առաջ անկշիռ գիւղակ մը, 30-40 տարուան մէջ ճարած է եւրոպական քանթոն ի մը արտաքին նկարագիրը։ Անո՞ւն։ Բայց ի՛նչ հարկ։ Անոնք մնայուն ալ չեն, Թուրքիոյ մէջ, նման ամէն բանի։ Անոնք, այսինքն՝ պիտակները, պիտի ճարուին, երբ բախտը պսակէ ջանքը զիրենք յղացողներուն։

 

Նոր քաղաքականութեան մէջ, ձեռնարկը, տնտեսական, զինուորական, ազգային՝ կը հետապնդէ քրիստոնեայ խմբաւորումները։ Տասը տարի առաջ անկշիռ, խուսափուած ագարակ, վասնզի մահացու տենդերով աւերուած, ինչպէս դիտելի է պարագան ծովաբազուկներու խորշերուն մէջ կծկտած պարարտ հարթութիւններուն համար, այսօր շնչելի, քանի մը ճահիճներու ինքնակամ չորացումով – ջուրերը քմահաճ են – վաղը, փաշայի մը աճպարարութեամբը անհունօրէն ընդարձակուած, թափու ով, քարտէսով, ու երկաթաձող սահմանանիշներով ապահովուած, այդ խեղճ ագարակը վստահ կրնանք ըլլալ, կանչուած է գազա ըլլալու, հերիք է, որ իյնայ ճամբու կեդրոնին հայ գեղերու հաղորդակցութեան, կամ լեռներու սիրտին ուրիշ հայ գեղեր ակօս ու հերկ դպցնեն մօտերը ու լեռը բանան արօրին քիթին։ Մնացեալը թուրքին գիտնալիքն է։

 

Ձեզի պատահա՞ծ է, ձիով կամ ոտքով, քալել ժամեր շարունակ, հողի նոյնադիր ու նոյնակերտ շերտերու մէջէն, անգո՛յն՝ աւազէ յատակով, կամ սեւ, կռնծած գուղձերով, փոսոտ ու, եղանակին համեմատ՝ ցեխ կամ մաղմաղ փոշի ճամբու մը քմայքին, որ կայ ու չկայ, ճիշդ հեքիաթին ըսածին պէս, երբեմն թիզ մը կռնակի վերածուած, բռնագրաւող թուրքի մը ցանկապատէն կրծուելով, երբեմն տարտղնուելով արտավարներու վրայ, ճահիճի մը իբր յատակ ծառայելու տարիին երեք-չորրորդը [186] ։ Որ ձեր նայուածքին հանէ տարօրէն իրերատիպ նոյն կտչուլ [187] ծառերը, խեղճ, խեղճ ու ոստահար, ուղտերու երկարահաս ակռաներէն այդպէս կատուած [188], գիշատուած։ Ուր՝ աղբիւր մը, ջրհոր մը, երբեմն դարպանտ [189] մը, երբեմն տուն մը, առանձին կամ երկու-երեք, պոչ պոչի, անխնամ ու անոճ ընդհատներով կէտկիտում մը բերեն [190] անսպառ ձանձրոյթին, որ կը բխի, կ՚աստղանայ կարծես լիճին շրթունքներէն քամուելով-քամուելով, երբ ասիկա եղանակին համեմատ իր ջուրերը կը քաշէ կամ կը ծանծաղէ, բայց իր ընկրկումին` լորձնումին կնիքը անջինջ զարնելով իր ափերուն։ Կը քալես, պրկուած, խիստ ու այս գնացքը աւազի պէս անյարիր կ՚ընէ քեզ, յոգնութենէն տարբեր բան մը կործելով հոգիիդ, – այն յուսահատական, անվախճան փոքրութիւնը, որ աւազինն է, փոշիացումին անդրադարձը մեծղի պատկերներէն։ Կը քալես ու նոյն տեղն ըլլալու տիրական մղձաւանջը կ՚աւելնայ ճամբուն տաժանքին։ Ու ահա տուն մը, բայց ժամեր ետքը։ Սանկ քիչ մը կոշտ, մեծ, ցած։ Պատուհանները՝ ցանցահիւս, ճաղերով տաճկցած։ Բակ՝ ուզածիդ չափ, նոյնիսկ աւելի, վասնզի ցանկապատը կը խուսափի աչքիդ հասողութենէն` ցիցերուն գագաթին հրէշային գանկերուն ճերմակ սարսափովը միայն զգալի դառնալով։ Փուռ, ու կուշտին՝ մացառումը փուշին ու խռիւին, այնքան խոցող, խածնող աչքն ու հոգին, որ չես կրնար նայիլ։ Անտառին, լերան, ժանիքին [191] այս ներկայութիւնը խաղաղութեան սա շրջափակին առջեւ, որ տունն է, կը վիրաւորէ։ Ախոռ։ Կուշտին՝ գագաթէն բեկուած բուրգերը աղբին, որոնց շրջուած կատարէն աքաղաղը կ՚ողջունէ անցորդները, մեծ անխտրութեամբ` պէյն ու գնչուն արժանի նկատելով նոյն ծափահարութեան։ Որոնց փէշերուն՝ բանակ մը ճուտիկ, կաթիլ-կաթիլ, կտցունք-կտցունք ծեծելով աղտն ու արեւը։ Շէնքի ուրիշ կտորներ, կոկիկ, կիրով, ծեփուած, չորնալու դրուող [192] հսկայ աղիւսներուն նման։ Ծառեր, նոր ու հին, որոնք տունին ճաղերուն նպաստ կը բերեն իրենց առատ ոստերով։ Բանջարանոց, պարտէզ, այսինքն՝ մրգաստան, ջրհորի մը մերկ թեւը, երկա՛թ՝ կապոյտը դանկըտող։ Կառքեր ու հողագործի բազմազան կազմածներ։ Դուռին՝ որ ճաղ է դարձեալ, կողերը շատ նօսր, բայց քանի մը մարդու հասակով եւ որ ցանկապատը կը պատռէ լայն փեռեկումով, մշտակայ շուն մը, որ կը հաջէ, աղմկոտ ու գազան, վիզին՝ սրափուշ երկաթէ մանեակ: [193] Կը քալես։ Ու ահա, բաւական հեռուն, ուրիշ տուն մը, յուսահատեցնող նոյնութեամբ։ Կը քալես։ Ուրիշներ։ Գի՞ւղ։ Բայց ո՞ւր՝ Արեւելքի շատ ընտանի այն թշուառ ցեխակոյտը, որ խոշոր հացերու նման հիւղակները կը տնկէ իրենց յատակէն ու կը դնէ եփելու արեւին. ո՞ւր՝ ցածուկ, կղմինտրին սեւ ու բորակահար ատամներուն տակ կքած, փախած, գոգացած տանիքները, որոնք անընդմէջ կ՚երկարին, խղճալի, քոսոտ պատերու կռնակէն։ Ասիկա նորակերտ գազա ն է թուրքերուն։ Քանի մը տասնեակ տարի առաջ վատ, ապառողջ ագարակ՝ անիկա պետական իմաստի է բարձրացած քաղաքական խորունկ հաշիւներուն կրկէսէն։ Ոչ մէկ հանք, ոչ իսկ զինուորական երկաթուղի, ապագայ թելադրող ճարտարարուեստի հեռանկար չեն ազդակները այս ստեղծումին, ինչպէս է ատիկա քաղաքակիրթ այլ պետութեանց մէջ։

 

Նալպանտենց Սերոբը քալեց։

 

Լուռ, գրեթէ մեռած փողոցներուն մէջ, ցանցառ ձեւեր, սաւանուած ու առանց դէմքի։ Թուրք կիները իրենց ծածկոյթը կը կրէին պիրկ հեշտութեամբ մը, երբ իյնային փողոց, յիսունէն ետքը։ Անոնք կը սահէին հողին վրայէն դեղին փապուճներով, քիթէն սուր ու կորած դէպի ներս։ Գազայ ին կեդրոնական փողոցն էր ասիկա։ Առանց սալարկի։ Դուռներուն սեմին մարդահասակ երկարած մարմարներ, [194] ով գիտէ ո՛ր փլատակէն կորզուած հայ բանտարկեալներու եղունգներովը, այնքան առատ՝ Նիկիոյ լիճին ամբողջ ափերովը։ Քառորդ դար առաջ պոլսական փաշայի մռայլ ու վատահամբաւ ագարակ – անոր տէրը ձմեռները 50էն հարիւր պոռնիկներ կը թափէր հոն – ճահիճներու ընդարձակ օղակներով, բայց ջրարբի հողին ու, մա՛նաւանդ՝ քաղաքական տեսաբաններու նիւթ ընծայող իր դիրքին համար, որ հիւսիսէն ու հարաւէն լիճը եզերող հայ գիւղերու տողաշարին ճիշդ կեդրոնը կը բռնէր, հայկական խլրտումներուն հետ կրկնապատկած էր իր իմաստը։ Ով գիտէ ի՜նչ խռովիչ, խորաթափանց տեղեկագիրներով, անոր սեպհականատէր աստիճանաւորը համոզած էր իշխանաւորները, փոխանցելու համար այդ անհասոյթ տնտեսութիւնը պետական գանձին, որուն հզօր մղումովը քիչ ատենէն պիտի յառնէր նոր քաղաքը, պետական-վարչական իր ամբողջ կազմածովը։ Զոհուեցաւ հին ու պատմական մայրաքաղաք մը, իրաւ է, թէ այսօր աւեր, Նիկիան, թուրքերուն Իզնիկը, որ քիչ մը շատ հեռու կ՚իյնար հայկական աքցանին լծակէն ։ Այսպէս կը սիրէին տրամաբանել թուրքերը, Հայաստանէն այսքան հեռու, Պոլսոյ քիթին տակ, ռուսին եւ քուրտին մեքենայութիւնները ամչնալով աւելցնել իրենց տեղեկագիրներուն։ Միշտ այս իմաստութեամբ, պետութեան հաշւոյն փաշան տուն, կենդանի, կթան ու հող, բոլորն ալ ձրի բաշխած էր անոնց, որոնք կը յօժարէին աշխատիլ անսահման, դարերէ ի վեր հանգչած, պարարտացած անոր արտերուն վրայ։ Երկու զանգուածային գաղթականութիւն – Ռուսիայէն եւ Պալքաններէն – հալած էին առաջին աշխատանքներուն մէջ։ Հակառակ այս վրիպանքին՝ կեավուրները չգտան քաջալեր։ Փաշային ուշադրութիւնը տարածուեցաւ շրջանի տականքին, – մարդեր ասոնք, որոնք քանի մը հեղ բանտ ինկած, իրենց պապերուն կալուածները բոզերուն ծոցը շոգիացուցած, ախտաւոր՝ բայց երկրին վարժ, քիչ քրտինքով շատ դրամ շահելու հեռանկարը սիրտերնին, ա՛լ գործելու անկարող քանի մը պոռնիկ կապած իրենց փէշին, կու գային իրենց գլուխներուն համար պատրաստ յարկ մը առնելու, պառկելու ցերեկները, աշխատանքը ձգած կիներուն, գիշերները հայ գիւղերուն շուրջը գողութեան ձեռնարկելով։ Ամէն պաշտպանութեան արժանի կը նկատուէին փաթթոցաւոր մուրացկանները, այդ քռթած, կանանչ, սեւի եւ ճերմակի խառնուրդ թշուառական արարածները, մեծ մասը գօշ, որձեւէգ, իգացած կամ յիմար, իրենց գլխուն դարձուցած կանանչ կամ պիսակաւոր քանի մը կանգուն լաթը, որ պոռնիկի մը զգեստ էր եղած այդ գլուխները հանգչելու չելած, եւ որոնք անհնարին թշուառութեան մը մէջ, բերքի ամիսներուն յանկարծակի կը բուսնէին [195] եւ գեղէ գեղ մուրալով ու երգելով արաբական անհասկնալի տաղեր, ոջիլին ու աղտին մէջ զազրելի՝ նահատակ [196] իրենց պատանութիւնը կը ծախէին [197] ամէն վաստակի։ Ու կը փնտռուէին յանցաւորները, բանտի կամ ծառայութեան մէջ փախստական ու, մա՛նաւանդ՝ անոնք, որոնք կեավուրներուն հետ բախում էին ունեցած, կողոպտած, անպատուած, վիրաւորած ու սպաննած ալ, բայց բանտ իյնալու յիմարութեան ենթարկուած։ Փաշան միշտ պատրաստ ֆերման ներ ունէր դարակին, անոնց պատիժները մեղմող ու քաւող։ Ան, կուսակալութեան զինուորական հրամանատարին հետ համախորհուրդ, հոն հաստատեց ձմերոցը ամբողջ վաշտի մը։ Զինուորները գործածուեցան ճահիճներուն չորացման, գիշերները ծոցերնին ունենալով Պրուսայէն բանակ մը պոռնիկ։ Սպաներուն համար կառուցուած բնակարանները «ծախուեցան», դուք չէք կասկածիր՝ ի՜նչ ճարտարութեամբ, թուղթի վրայ՝ ինչ բարձր գիներով, իրականին մէջ առանց բնիոնի մը բեռին, նորակերտ գազայ ին։ Ու մահահռչակ ու դառն ագարակը, որուն բոլոր ջրհորները որդերով կը զեռային ամառները, քիչ-քիչ մաքրուեցաւ մժեղէն, ունեցաւ տանելի աշուն ու պալատ։

 

Բայց, ագարակի եւ գիւղի խառնուրդ, չորս հարիւրը չանցնող իր դուռներով – հայ գեղերը ենթարկուած անոր վարչութեան կը համրէին մինչեւ հազար հինգ հարիւր տուն, առանձին-առանձին – արդիական տարազով իր գայմագամովը հպարտ, այդ աւանը չէր թօթափած իր շինական կաղապարը։ Գիւղին բուն մարմինը դեռ կը պահէր հին շրջանէն իր կնիքը։ Արտեր, կալեր, պարտէզներ՝ կտրուած, բայց թուրք, այսինքն՝ քմահաճ ու անօրէն կանգունով։ Անոնց քմահաճ մէկ կէտին, անկիւն կամ կեդրոն – թուրքը աչք չունի գիծերու վրայ. իր յաւելումները իր տիրած քաղաքներուն վրայ կը պատմեն ահաւոր կծծութիւն մը ջանքի, որ հասաբեր չէ անմիջապէս. անիկա արհամարհած է իր բնակարանը, ինչպէս իր կինը ու զօրանոցի, վրանի ճարտարապետութեամբ մը խառն ի խուռն դիզած տուները, փողոցները։ Իր Պոլիսը, հակառակ նորութեան, կենդանի վկան է այդ ճաշակին – ցանցառ բնակարաններ, առանց յատակագծի, առանց բաշխումի, ընդարձակ, շատ ընդարձակ բակերով, որոնք տեղեկագիրներու վրայ այնքան անհրաժեշտ կը նկատուին մշակին, անոր բազմազան զբաղումներուն յատակ ընծայելու համար եւ ձրի հողերու վրայ շռայլ, անխելք օրեր կը պատմեն տեսնել կրցողին։ Ասոնք կը պատկանին աւատաւոր աղաներու, կէս-կտոր [198] պէյերու, հանգստեան կոչուած պաշտօնեաներու, որոնք անգամ մը գազա ն հաստատուելէ յետոյ, ապահով են սանկով ու նանկով մարդ ճարելու, ամէնէն քիչը՝ հայ բանտարկեալներ եւ պետութեան օրհացովը չարաչար աշխատցնելու իրենց տնտեսութեան։ Եւ ուրիշ տուներ, միշտ փակ, ճամբու եզրին կամ պորտին կծկտած, ծեծուած։ Տգեղ եւ հիւղանման այդ շէնքերէն, անպատճառ ճաղապատ պատուհաններ, մռայլ, դաժան, աչքը երկաթ թելով մը վանդակող։ Ուտելիք հացէն կը զրկէ [199] թուրքը՝ իր բնակարանը լոյսէն զգուշացնելու համար։ Արե՛ւ, առա՜տ, անգիծ ու խոռոչուն փողոցին մէջ։ «Մարդ չի տեսներ, երբ կը նայի ներսին»։ Բաժին կայ ճշմարտութեան այս հաստատումին մէջ։ Աւելի յստակ պիտի ըլլար ըսել. «Մարդ չտեսնելով կը տեսնէ այն բաները, որոնք անգամ մը գծագրուած են անոր ուղեղին»։

 

Նալպանտենց Սերոբը վարժուած էր այս պատկերներուն, որոնք դպան ու անցան իր աչքերուն` թեթեւ մը յուզելով իր տառապակոծ հոգին։ Ան ճիշդ չէր գիտեր, թէ ինչու խռովքը հզօր եղաւ հետզհետէ, երբ մօտեցաւ հրապարակին։ Մատնութեան մը ներքին խարա՞նը [200] ։ Բայց նոր չէր ատիկա իրեն համար։ Վրէժխնդրութիւնը, մենէ դուրս գործող, ոչինչ կը փոխէ մեր դժբախտութենէն։ Ան շտկուեցաւ դէպի կեդրոն, մզկիթին եւ կառավարական պալատին հրապարակը։ Նոր կառուցուած գիւղերուն մէջ թրքական քաղաքակրթութիւնը կը բաւարարուի այդ բաց գետիններով, որոնք կը ձգուին ազատ, հանրային նպատակներու։ Գաղթականներ, Կովկասէն, ճաշակը բերած են այդ բացավայրերուն, որոնք ռուս տիրապետութեան պարտադիր բարիքները եղան Կովկասի գեղերուն։ Աղբիւրը կամ ջրհորը, սօսիներու բազմադարեան թեւին տակ, կը կազմեն նկարչագեղ ներքնամասը գեղին, որ քովնտի կը փախչի ու կը շուլլուի զառիթափերը կամ կը մխրճուի տափերուն դէպի ալքերը։ Դաշտանկարին իբր խորք՝ պալատը, մանրանկար, խեղճ, օտար։ Անտէ՛ր՝ ամէն շինուածքի նման, ուր կնոջ եւ ընտանի կենդանիի շունչը չէ պաղած` տալու համար պատերուն ու գետինին սանկ համ մը, մարդկային ջերմութիւն եւ գորով։ Ո՞ւր է, որ կը զատուի տունի մը հոգին՝ պանդոկին վանող օտարութենէն։ Քիչ մը բացօք՝ դպրոցն ու մզկիթը։ Սրճարաններ։ Աւելի ետ՝ աչքէ խուսած լքումի մը մէջ, ճամբորդներու սահմանուած համայնական սենեակը – թուրքերուն ամէնէն սիրուն ընդօրինակութիւնը, Արեւելքի բարքերէն –, իրենց բարբառովը՝ օտան, որ թշուառական գեղերու մէջ փախուստ էր տուած եւ գազա ներուն մէջ վերածուած աղտի եւ մլուկի մէջ խղդուած պանդոկի։ Գազայ ին միակ խանութը, այդ ատեն, դարբնոց մը, բացառաբար հայ։

 

Նոր իր բախտին հետ ագարակը արժանաւոր համբաւի տարած էր նաեւ հսկայ ջուր մը, որ առաջ կը հոսէր, անիմաստ, դէպի ճահիճ։ Փաշան, միշտ պետական գանձէն, մէկի տեղ տասը հաշուելով, ջուրը առած էր քառսուն աչք փողրակներու տպաւորիչ հոսումին։ Պատը՝ որուն երեսին հաստատուած էր ջուրին ուրդը, հնօրեայ մարմարներու հանգոյց մըն էր, որուն վրայէն չէին յօժարած յունական կամ լատինական տառերը ջնջելու։ Օրուան ո՛ր ժամուն ալ անցնէիր, առջեւէն, հանդիպէիր պիտի ծերունիներու` մերկացուցած իրենց ազազուն ոտքերը, փաթթոցով գոգաւոր իրենց ֆէսերը զետեղած իւրաքանչիւր փողրակի վերեւ, յատկապէս փորուած ծակերու խորը, եւ զբաղած սրբազան լուացումով։ Կեավուրները լաւ կը ճանչնային երկիւղած, թթու այն բխումը, որ հաւատացեալներուն դէմքէն իբր թոյն կը կաթկթի, թուրք ա՛յն հովը, որով կը խորշոմի անոնց երեսին կաշին անհաւատի մը հոտէն։ Լուացուողները, հեզահոգի եւ քաղցր գոմէշին ու նոյնիսկ ջորիին հետ, չէին նեղուեր կենդանիներէն, երբ ասոնք ամառուան շողուն (շոգ) ցռուկ տանէին փողրակին պաղուկ բերանին, բայց կը հալածէին անոնց կեավուր տէրերը` ստիպելով, որ չորնան, ծարաւէն, երկարելով իրենց լուացումը, տեղերնին տալու համար ուրիշի մը։ Թուրքին ապտէ՜սթ ը։ Հարիւր տարի ետքը մարդիկ սպառած պիտի չըլլան իրենց արմանքը ժողովուրդի մը մասին, որ առհասարակ, կակուղ՝ [201] Աստուծոյ ստեղծած մեծ ու պզտիկ արարածներուն հանդէպ, ոջիլն անգամ արժանի նկատած կեանքի, առնուազն ուտուելու, այնքան անպարփակ ատելութիւն ճարէ իր մէջէն կեավուրին եւ խոզին հանդէպ։

 

Սերոբը զգուշութեամբ անցաւ հրապարակէն։ Սովորութիւն ունէր, աչքերը աղբիւրէն զատելուն պէս, յառել մինարէին, որուն շէրիֆէ էն կանանչ փաթթոցով մարդուկը հեքիաթի մը ճինին պէս կը տպաւորէր զինքը։ Յետոյ, նոյն աչքը, աւելի վախկոտ ուղղուէր պիտի մզկիթին մշտապէս բաց դուռին, զոր կաշեգործ հաստ վարագոյր մը փակ կը բռնէր ամառ թէ ձմեռ։ Աղօթքը, իր երկրորդամաս զբաղանքներովը թուրք գեղերուն հանրագիր երեսն է։ Ճամիին բակը՝ խորհրդարանը։ Երբ արտը չեն, անոնք պիտի ըլլան նամազի, ուրկէ զիրենք մահացու հիւանդութիւն մը միայն կրնայ արգիլել։ Ճամբորդութիւն, աշխատանք՝ պատճառներ չեն։ Ամէն արտ գացող գեղացի, իր եզները խթանող նիզակին շնորհիւ՝ կը չափէ արեւը եւ աղօթքի կը նստի մզկիթի մը մէջ ծնրադրողի երկիւղածութեամբ։ Պէտք էր զգոյշ, կամաց կոխելով անցնիլ սրբատան առջեւէն։ Աղօթքին մէջ խանգարում մը, դեռ իմ օրերուս, բաւական փաստ էր, որպէսզի հաւատացեալը խոր վրդովումով նետուի դուրս, բռնէ անհաւատին օձիքէն, հոգ չէ թէ իրմէն տասն անգամ զօրաւոր, քանի մը չոր ու շառաչուն ապտակ, երկու-երեք բեռ ալ հայհոյութիւն թափէ կեավուրին տուն ու տեղին, կնիկին ու տղուն, գիրքին ու կրօնքին։ Իմ օրերուս ոստիկանը չէր միջամտեր, ինչպէս դատարանը չէր լսեր արիւնաթաթախ ինկող մարդոց աղաղակը։ Ով գիտէ ի՜նչ աւելի խուժդուժ բարքերու հետքեր կան ծուարած խորը այս սովորութեանց։ Թուրքերը հիմա իրենց անցեալին լայնութեան, երանութեան հեքիաթը կը սիրեն պատմել, քրիստոնեաներուն հարստութիւնը ` բարգաւաճումը բացատրելու համար։ Թող հաճին անգամ մը ճիշդ նայիլ ամէնէն քիչ հարիւր տարի մը առաջ։ Անոնց գտնելիքը ուրիշ պատկեր է այդ մռայլ դարերէն, երբ կեավուրին կեանքը կեավուրին ձգուած շնորհ մըն էր տիրողին աչքին, զոր կրնար ետ առնել ուզած րոպէին։

 

Մտաւ անիկա գեղացիներուն սրճարանը։ Քաջածանօ՛թ՝ անոր իր տամայի տախտակէն մինչեւ պատի կոշտ պատկերը, գծագրուած՝ սեւ իւղով մը, – հաւանաբար խառնուած ածուխի փոշիին։ Անուն ալ ունէր այլանդակ պատկերը, Լէյլայի եւ Մէճնունի ընտանի գիրկընդխառնումը, անկարելի տգեղութեամբ մարմիններու վրայ։ Ո՞վ էր գծած այս ծաղրանկարը։ Հեքիաթը կը պատմուէր յաճախակի, սազով ու երբեմն ալ պոռնիկներու խաղարկութեամբ։ Ապսպրեց սուրճը, պաշտօնական, պարտաւորիչ։

 

Հոս, աղտ, լքում՝ առարկաներու, իրենց անգամ մը գրաւած անկիւններուն, տրտմութի՛ւն, որ լոյսին պակասովը կը բացատրուի, ծուխի ծթռանք, տախտակին եւ ծեփին մէջ համաձուլուած հաշիշի հեւք եւ քրտինք, – բոլո՛րը՝ այն խոնաւ, կպչուն, ծանր ու խղդող շոգին մէջ համադրուած, որ կը ճապղի սրճարանին պատերուն եւ զոր չեն կրնար վանել, անհետել խիստ բերանները խոշոր հովերուն։ Աւելի՝ անիրաւմամբ, զրկանքով, ծեծով ու արիւնով շաղուըւած ու բորբոսաւոր ճնշումը, տաժանքը, սղոցումը, նուաղում բերող անձուկը, որով մեր մտքին մէջ կ՚ամրանան, կը քարանան կարգ մը տեղեր, իբր նկարագիր ու անյատակ թախիծ։ Աւելի՝ այն մասնաւոր, քեզմով միայն պայմանաւոր դառնութիւնը, նուաստութեան, կործանման անմեռ զգայնութիւնները, որոնք պիտի յառնեն ամէն անգամ, որ անցնիս զանոնք տեսարանող վայրերէն։ Աւելի՝ իբր հայ կուլ տալու դատապարտուած անանուն այն կորանքը, որ քեզ կը զղջացնէ ծնած ըլլալդ անգամ։ Ո՞վ է հայ եղած եւ չունի անոնցմէ իր երակներուն խորը, պապերէ անցած կամ անձնական փորձառութեամբ։ Թուրքը մեզ սպաննելէ առաջ, սպաննած էր մեր հոգին։ Նալպանտենց Սերոբը, հակառակ իր ծախուած հոգիին, քանի՜-քանի՜ անգամ ամօթն ու դառնութիւնը կուլ տալով հանդիսատես է եղած այդ սաքուներուն վրայ թափուած, գործադրուած անհուն զրկանքին ու անգթութեան։ Ու դեռ «ծայրն էր ծրարոց»։ Այսինքն՝ «յեղափոխական», քոմիթաճի պիտակուած սարսափին դէմ յետսամուտ կազմակերպութիւնը նոր կը ծրագրուէր, ա՛յն՝ որ հետզհետէ բնաջնջման հսկայ ծրագիր մը դառնար պիտի եւ իր պսակումը պիտի ողջունէր 915ին։ Այդ օրերուն թուրքերը գոհ էին կթելով։ Հայ գեղերը կրած էին ազդեցութիւնը Մեծ կոտորածներուն։ Դանակի ասպետները իրենց «վերարկուն» քաշելու պարտաւոր իրենց «ուսեր»ուն։ Պզտիկ ցոյց մը թուրքին դէմ՝ շարժման կը հանէր պետական մեքենան։ Ու բռնապետութիւնը կը ծանրանար ներսէն ու դուրսէն։ Օտար լուծին քամակ ծռելու հարկադրուած մեր գիւղերը – ի՜նչ սուտ բան է կեանքը մեր ժողովուրդին ոտքին։ Իր հարստութիւններն անգամ քանի մը դար կը տեւեն – մոռցած իրենց տասը տարի առաջուան փառքերը, իրենց ցեղին ենթարկուած նուաստացման հակահարուածը իբրեւ, երեւան կը բերէին դարաւոր, պապենական տխրութիւններ։ Անոնք, հլու թուրքին, անհուն ընդվզում էին իրարու դէմ։ Գզուըտուքը, անպակա՛ս, հողերուն գրաւումովը, քիչնալովը, բայց իրարու մէջ։ Անօթութիւնը՝ շօշափելի, կրունկիդ վրայ, որ մարդերը կը մղէ հերոսութեան կամ գողութեան։ Ու կարաւան-կարաւան շրջանի գեղերը կը թափէին գազա ն, իրարմով բզկտումը կեդրոնացնելու թուրքերու ճիրանին։ Ու թշուառական այդ ամբոխը այս սրճարանը կ՚ողողէր առաւօտէն մինչեւ իրկուն։ Մանր-մունր բոլոր դատերը, ինչպէս մահով պսակաւոր մեծերը, իրենց պաշտօնական լուծումէն առաջ, երկու սենեակի ծաւալով այս դատարանին մէջ թէ քաղաքին մեծ ամփիթատրոնին, հոն էր, որ իրենց զառիթափը կ՚ընտրէին, միջամտութեամբը սրճարանին տիրոջը։ Հին բանտարկեալ մըն էր ասիկա, չորս անգամ վճիռ կերած մարդասպանութեամբ, բայց ազատած իր կաշին, Պոլսէն մօրաքրոջը մէկ աղջիկին շնորհիւ, որ պալատ տարուած էր տասնութամեայ եւ սուլթաններու արիւնէն առած։ Հիմա պատկառելի անձնաւորութիւն, իր չուանները կտրտած, վասնզի տարիքը մօտ էր վաթսունին՝ ան իր փորձառութիւնը, անունին կապուած սարսափը կը գործածէր տխուր այս սպասին։ Ո՛չ դէգ, ո՛չ դաժան։ Նոյնիսկ ախորժելի։ Բայց օղիին հետ անիկա կը դառնար աստուածային պատուհաս։ Մեռցուցած էր իր ընկերները, անոնց կնիկներուն համար։ Ծանր հիւանդութիւն մը զինքը կ՚ամլացնէր իր սեռական կտղուցէն։ Չքացած էին անոր «ակռաներ»ը, դուք պէտք է հասկնաք այս փոխաբերութեան հարազատ իմաստը։ Խառնակիչ, կնի՜կ, խորհրդաւոր՝ անիկա հերքումն իսկ էր իր հերարձակ, արու, յիմար անցեալին։ «Կոնք բռնողը արիւն առնողին», ինչպէս կ՚որակէին զինքը, սրճարանէն սոթտուելու համար անցած զոհերը անոր զօշաքաղութեան։ Ո՞ւր կը դնէր այդքան կաշառք, ուտելու բերան իսկ չունեցող այդ մարդը։ Բայց «հայուն դրամը բախտ կը բերէ» կ՚ըսէր անիկա ու կը սորվեցնէր։ Այս աշխատանքին մէջ անոր կ՚ընկերանար դիւանի մը քարտուղարը, շատոնց ետին ձգած հանգիստի կոչման թուականը, բայց դեռ իր աթոռին, կիսաթոշակ պատուակալ տիտղոսումով։ Ու քանի մը փաստաբանի կտորիկներ «դպրոցին դէմէն անցած», ոչ իսկ քովէն, ինչպէս կը հեգնէր տեղակալը անոնց խմբագրած աղերսագիրները կարդալու ատեն, անողոք ու խեղճ, եղէգ գրիչը մշտապէս նիզակած ականջնուն ետեւ։ Ծունկ տուած տաբատներով, առանց օձիքի, պահելով շալվարին արձակութիւնը իրենց նոր տարազին ալ մէջը, ու վարանելով, երկու հակադիր քաղաքակրթութեանց բռնազբօսիկ խամաճիկները իբրեւ։

 

Նալպանտենց Սերոբը մտովի տեսաւ անկիւնները, աթոռները, թաւլու ն, որոնց իւրաքանչիւրէն [202], իր մէջ, կապուած կը մնային սեւ ու աղտոտ դրուագներ։ Պաշտօնական լրտես ըլլալէն ասդին, ան երկու շաբաթը հեղ մը կը խառնուէր կթելու արարողութեան։ «Արիւն-բերան» բոլորէն աւելի, անոր անգթութիւնը հաճոյք էր թուրքերուն։ Նալպանտենց Սերոբը իր բաժինը չէր խառներ բերքերուն, այլ կը յատկացնէր քաղքի ծախքերուն։ Պահը կանուխ ըլլալուն, սրճարանը պարպուած էր ինքիրմէ ու կը գրաւէր մտնողը անցեալին անդիմամարտ խուժումովը։ Կառավարութեան հետ գործ ունեցող մը երբ ժամանակէն առաջ կը թափառի պալատի անցքերուն, կ՚ընէ ատիկա ի հաշիւ իր յուշերուն։ Ոտքի ելաւ յանկարծ։ Մտնո՞ղը։ – Գետնէն ու սարսռագին առաւ բարեւը դիւանի աւագ քարտուղարին, վաղայարոյց, վասնզի կինը [203] քաղաք էր իջեր եւ որ իր պաշտօնին երթալէ առաջ կը հովէր աչքով մը սրճարանը, դիակի համ պահած աղուէսի մը նման` առնելու եւ տալու համար հրահանգներ սրճարանին տիրոջը։

 

Քարտուղարը, թուրքերուն բառով՝ պաշ-էֆէնտի ն, տիպարին ընթացիկ կաղապարին վրայ – որուն հետ պիտի շփուինք քիչ թէ շատ այս պատմութեան ուրիշ մասերուն մէջ – կ՚աւելցնէր հին ցածութիւն մը, դահութիւն մը, տարտղնուած ու նիգերէն դուրս հինայուոր ծերութիւն մը, որոնք մեր տարիները կը ժանգահարեն ժամանակէն շատ առաջ ու մեր մարմինը կ՚ընեն թթու եւ վանող։ Գեղացին աշխած կ՚որակէ այդ մարդերը։ Քրտինքը, ուրիշ հոսումներ, աղտը, մորթին խարզած [204] աղիութիւնը եւ ծխախոտի, օղիի, հաշիշի յամառ շնչարձակումները, քիչ մը մէզը եւ տակաւին ուրիշ բաներ իրարու կու գան այդ նողկանքը շրջուն գոլի մը նման տարածելու անոնց անձին շուրջը։ Պատկերը քիչ մը ընդարձակ է, կ՚ընդգրկէ դիւանի ծերութիւնները, աղտոտ մարդերէ։ Բայց ահա աւելին։ Անոր այս ստորոգելիներուն վրայ իբր լրում կ՚աւելնար տակաւին համբաւաւոր ուրիշ մոլութիւն մը, որ Արեւելքի մէջ թէեւ պաշտօնապէս դատապարտուած, բայց հանդուրժելի էր լռելեայն հաւանութեամբ կառավարական շրջանակներու։ Բոլոր դիւաններուն պաշ-էֆէնտիները, իրենց երիտասարդութիւնը անցուցած իրենց կամ օտարին կիներուն հետ, իրենց ծերութեան համար կ՚ախորժէին դիւաններուն թարմ պատանիներէն, թշուառ ու տխուր արարածներ, ընդհանրապէս որբ՝ զինուորական հօրմէ մը, որ իր աշխատանքին, ի դէպ նահատակութեան վարձքը կը ստանար այսպէս իր արիւնին հասցուած գերագոյն նախատինքով։ Նորակերտ գազա ն հատընտիր հաւաքածոյ մը ունէր աւագ պաշտօնեաներու, մօրերնուն մանածը ծախած, իրենց կնիկներէն մոռցուած, Վանէն ու Տիգրանակերտէն Պոլիս, անկէ ալ հոդ ապաստանած երկդիմի էֆէնտի ներ, իրարու մեղքերուն ընտելացած, խմող, զրկող [205], անխելք ու սնամիտ իրենց գիրերուն գեղեցկութեան հեքիաթով։ Անոնք կը սարքէին գինարբուքներ, ուր տղայ եւ աղջիկ, բոլորն ալ Պրուսայի բոզանոցներէն եւ բաղնիքներէն՝ կ՚ենթարկուէին անպատմելի նուաստացման։ Այս մոլութեամբ պատմուճանուած, խուլ, հաստ, հոտած այս մարդուկը կը պտտցնէր խորտուբորտ իր մարմինը (դէմքին, գլխուն, ձեռքերուն կոծիծներ [206] կը բուսնէին սեւ-սեւ աչքերով) սա մարզերուն, ուր թուրքին ընդոծին յատկութիւնները (այս պատմութեան ամբողջ հատորներուն մէջ հեղինակը պիտի ջանայ ինքզինքը վեր պահել կամաւոր չափազանցութենէ։ Աղտը, մեղքը հասարակաց են բոլոր ժողովուրդներուն։ Թուրքը չպեղուած գետին մըն է այդ ուղղութեամբ։ Իրենց գրականութիւնը դեռ չէ ազատած օգտապաշտ հանգանակներէ՝ զբաղելու համար զայն կազմող տարրերուն վերլուծումով։ Դիւրին եւ լալկան, հռետորական ու վայրագ, մեր վրայ գործադրուած իրենց ահաւոր ոճիրը կը սեւցնէ մեր ակնոցները, ամէն անգամ, որ ջանանք նայիլ անոր հոգիին։ Հասկնալի է կարմիր ռոմանթիզմը, որ մեր գրականութեան մէջ դպրոց է եղած։ Հայ եւ թուրք հոգեբանութիւնը կը շահի, երբ վերածուի բարքերու հանդարտ հանդէսի մը։ Թուրքիայէն դուրս դիւրին է անէծքը, շանթը, դժոխքը տեղալ թուրքին գլխուն։ Մեր հոգին մեծ ու խոր կապերով կը մնայ խառնուած անոր հոգիին։ Ու չէ եղած վերլուծումը այդ հոգիին։ Եւրոպացին իր ուզածը միայն կը տեսնէ։ Թուրքերը Արեւելքի ամէնէն ճկուն, ախտաւոր ըսուելու չափ նրբացած քաղաքականութիւնը վարող ժողովուրդը եղան։ Բայց թուրքը մարդ է, նման բոլոր մարդերուն։ Ունի առաքինութիւններ՝ ինչպէս թերութիւններ։ Ամէն անգամ, որ պետական կազմակերպութենէ մը կը կառավարուի – ուրիշ բան չեղաւ վերջին կիսադարը –, ան ենթակայ կը մնայ յոռեգոյն բնազդներու, վասնզի իր պետականութիւնը դեռ աւազ, տափաստան, այսինքն՝ աւարառութիւն եւ գինարբուք կը բուրէ։ Ամէն անգամ, որ կրօնական մոլեռանդութեան մը կարմիր մշուշէն կը տեսնէ, կը զգայ իր դրացին՝ անիկա կը վերադառնայ իր պապերուն պատգամին, որ մօտիկ է շատ։ Հողին, կանանչին վրայ, մարդ է անիկա, երգող ու սիրող, կրցածին չափ ալ ազնիւ։ Այս պատմութիւնը պիտի հետեւի Թուրք հոգիին իր բազմաբաւիղ ալքերով), այսինքն՝ բռնութիւնը, ծուլութիւնը, գիշախանձ ախորժակները դրացի հայ գեղերէն անճար ու անտիրական ամբոխ մը կը թափէին [207] բանտին կամ արդարութեան փրթուկ նժարին ներքեւ։ Հետզհետէ հին, քաջարի երիտասարդներ, որոնք իրենց հոգեկան հարստութեանց միացուցած էին մարմնական ալ փարթամութիւնը, ծանրացող բռնակալութեան հետ, կը վերադառնային հայու իմաստին [208] ։ Քառորդ դար առաջ քաջութիւնը յարգանք կը վայելէր թուրքին՝ ինչպէս հայուն մօտ։ Զգալու ձեւ մըն էր ան` առանց ազգայնական շապիկէն նեղուելու։ Հիմա թուրքերը զայն պատրուակ կը նկատէին հայ կոտորելու, առնուազն՝ կողոպտելու, իրենց ախորժակին կայծ մը գտնելու՝ յանդուգն արարքներու մէջ։ Ու մեր տղաքը, արգիլուած թուրքերէն, կը խուժէին իրարու վրայ։ Կը վխտային բանտերը։ Ու դէպի հոն տանող ճամբուն՝ մեր ժողովուրդը, փոքր՝ բայց նոյնքան կծու տագնապներու մտրակին տակ։ 915ի ճամբուն նախավայե՜լք, ուր փտած ոստիկանին հետ աւագ կամ չաւագ քարտուղարներ իրենց բազմապիսակ ախորժակներով։ Դրամի, կնոջ, կաշառքի դէմ լայն երախներ, բնական ու հաստատ։ Կարծես այս մարդիկը ծնած չըլլային ուրիշ բանի ընդունակ։ Ու Թահսին էֆէնտին հպարտ ալ էր իր տիտղոսովը, որ փոխաբերաբար կը պատկերէր անոր արհեստը` զայն նմանցնելով հոր փորողներու կամ ական հատանողներու։ Անիկա նոր չէր, որ կը ճանչնար Նալպանտենց Սերոբը` լսած ըլլալով շատախօս գեղացիներէ զրոյցները անոր պատանութեան։ «Ճանճը կը ճանչնայ բէգմէզճին » կ՚ըսէին իրարու ուրիշ քարտուղարներ, երբ կը տեսնէին անոնց մտերմութիւնը։ Երկու տարի եւ աւելի առաջուընէ, ան ուշադրութեամբ կը պարուրէր դեռաբուսիկ [209] էֆէնտին, որուն դէմքը դեռ կը վարանէր զատուելու իգաշնորհ իր կնիքէն` հակելու համար դէպի առնութիւն։ Անոնք, որ հեղինակութիւն էին Սերոբին անցեալէն, կ՚երթային առաջ` փսփսալու համար տխուր բաներ։ Իրողութիւն էր, որ քարտուղարին ցուցմունքովն ու գայթակղեցուցիչ պաշտպանութեամբ կառավարական բոլոր դիւանները թոյլատու եղան Նալպանտենց Սերոբին։ Ձրի բարեկամութիւնը հաճոյք է կարգ մը մարդոց։ Զայն կը տրամադրեն հեռագոյն հաշիւներու պարունակէն ու կը սպասեն սարդի նման, յամառ եւ անզիջող։ Կը յարգուէր բոլորէն, սուրճով ու սիկարով, ու չէր զգար, թէ իրենց այս պատիւին մէջ մարդերը կ՚ընէին իրենց աչքերը յայրատ, ու շրթունքները՝ ջուրոտ։ Մօրուօք նախագահներ կը շոյէին բարութեամբ անոր երեսները։ Գայմագամը, աստուածը գազայ ին՝ ժպտադէմ կ՚առնէր անոր բարեւը, քաղաքական մեծ իմաստութիւն մը փաստելով, – գործածել սուտն ու իրաւը` առնելու համար կեավուրներուն կարելի գաղտնիքները, հիմա՝ որ հայկական հալածանքը պաշտօնեաներու յառաջացման գերագոյն խայծն էր կայսրութեան մէջ։ Քարտուղարը, յաւելուածօրէն ու միշտ «պատուակալ», [210] կը վարէր նաեւ աշխատանքները այն յանձնաժողովին, որ պաշտօն ունէր «բարձր հսկողութիւն մը» կանգուն պահելու հայ գեղերուն վերեւ։ Աջ բազուկն էր անոր Սերոբէ էֆէնտին, փոյթեռանդն, թուրքի մը չափ նուիրուած իր պաշտօնին, իր ատած երիտասարդները յանձնելով ուշադրութեան։ Ան կը մասնակցէր գաղտնի ոստիկանութեան ալ ժողովներուն, -- երկդիմի մարմին ասիկա, կազմուած թափթփուկ հոճաներէ եւ հասառու, դաժան պէյերէ, հիմնովին տգէտ ու ատով աւելի կատաղի-- [211] իր [212] ծառայութիւնը մատուցանելու «յոտս կայսերական գահոյից»։ Ու քարտուղարը աշխարհիկ այս մարմինին առջեւ ինքզինքը կ՚անուանէր մտերիմ, անկեղծ բարեկամը փարլախ էֆէնտիին։

 

Հացկատակ, ինչպէս պարտքն է ըլլալ Թուրքիոյ մէջ ամէն դիւանամուկի՝ անիկա առանց արարողութեան, տուրքի մը պէս, խմեց Սերոբին սուրճը։ Ան, նման ամէն առիթի, մեծ ու պզտիկ այս կողոպուտին ատեն, կը զգենուր հաճ այն երանգը, որով իրաւունքի հեքիաթ մը մեզ կը գունաւորէ, երբ կը զրկենք [213] կամ կ՚իւրացնենք, անպաշտօն, դուրս չթափուող մեղքով մը։ Խմեց։ Ու ամէն ումպի, անոր լուրջ, թթու դէմքը կ՚ըլլար տարօրէն սողոսկուն, երբ քովնտի, կէս մը խուփ թարթիչին տակ նայուածքը կ՚իյնար Սերոբին աչքին։ Յետոյ, նոյն անկնճիռ շնորհով՝ անիկա պարպեց անոր ծխատուփէն դեղնաւուն ու գանգուր խոտը՝ իրենին։ Վարժութի՞ւն։ Ան չէր մոռնար կրկնել իր սիրական առածը՝ «Կնիկին՝ ինչպէս նուէրին չ՚ըլլար գէշը»։ Բայց իր բարձր բարեացակամութիւնն էր ատիկա, որով կը վարձատրուէին իր սիրածները, բոլորն ալ դիւաններէն մարզուած ու գոց սորված մէկ անասելի քառեակը անոնց մեծ պարսաւագիր-քերթողին՝ Ն. Քեմալին։ Նալպանտենց Սերոբը իր մաքուր գիրով քանի անգամ օրինակած էր համբաւաւոր քառեակը, որ կլոր աշխարհին իբր առանցք կու տար միսէ սիւնակ մը։ Կը խմէր ու կը դեղնէր անիկա, տեղին [214] քարտուղարը, միշտ աւելի խոհուն, միշտ աւելի սողոսկուն։ Յայտնի էր, որ ըսելիք ունէր եւ չէր կրնար։ Ականջին ետեւէն եղէգը, մութ սրճագոյն եղէգիկ մը կը հետեւէր անոր դէմքին տագնապին, դողահար, հակ, խառնելու չափ քիթը՝ մօրուքին։ Ու տարօրինակ էր անոր բերանը, որ կը խօսէր երկու մարդու տեղ։ Մէկուն բառերը սովորական, անիմաստ, լսելի։ Միւսինը՝ լուռ, փախած դէպի աչքերը։ Ամէն քիթը վեր քաշելուն՝ չէր մոռնար մատ երկարել դէպի եղէգը։

 

Քիչ-քիչ, մարդեր, առհասարակ հայ, որոնք բեկուած, ժամեր տեւող հետիոտն քայլքէն, կը մտնէին ներս վախով, բայց պարտականի մը երեսով, կը դնէին իրենց մարմինները՝ վարանոտ, խարխուլ աթոռներուն։ Գեղացին ի՜նչ տխուր արարած է իր գեղին շրջանակէն դուրս։ Բայց ի՜նչ տխուր է հայ գեղացին թուրք իշխանութեանց քաւարաններուն առջեւ։ Ամէն մտնող, կարծես գիտակցական անզգածութեամբ մը, կը կարծրանար ու կը դառնար քար իր բնութքին, որով անիկա դարէ դար դիմաւորեց Աստուծոյ եւ մարդոց բոլոր նիզակները։ «Մեռած էշը վախնա՞յ գէլէն», այսպէս կը խորհէր ամէն մտնող եւ կ՚ողջունուէր, լայն ու ձրի, ցուրտ բարեւով մը։ Նոյն րոպէին ան զննուած էր արդէն կարծրահայեաց աղայէն, սրճարանին տիրոջմէն, որ տարիներու փորձառութեամբ մը կը զանազանէր գեղացիները – մէկ գեղէ – միւսներէն, մեկնելով անոնց շեշտէն, բառերէն, տարազէն ու կը գտնէր փոխանակուելիք, պիտանի բառը ամէնքին համար։ Ոճրագործին թմբիրէն յետոյ, անոր մէջ ներքինին եկած էր առաջին փլանի։ Երեսպաշտ, խորամանկ, ծփուն, կասկածոտ, խորապէս վախկոտ, բայց առանց ինքզինքը ձգելու իր համբաւին սարսափէն, որ անոր դէմքին վրայ կը սառէր եւ անոր միսերը կ՚ընէր անարիւն, մեռել, նայուածքն ալ՝ ծանր, դաշոյնի նման։ Անիկա գիտէր լեզու բարտել [215] ամէնուն բերնին հովին, սիկար հրամցնել, [216] ապահով, թէ մէկին տեղ, գալիքը հարիւր էր։ Յետոյ մտան թուրքեր, կառապան կամ կէս-խենթ, բոլորն ալ ընտանի Նալպանտենց «էֆէնտի»ին, դառնալով շուրջը, հիացիկ ու թուքոտ։ Դատապարտուածներ ասոնք, այսինքն՝ բանտային իրենց պատուհասումը աւարտածներ, որոնք իրենց երիտասարդութիւնը կամ հասունութիւնը բանտերու մէջ բոլորած, տարիներով անգործ իրենց անդամներուն վարժութիւնը կը կորսնցնեն եւ դժուարութեամբ ոտք կը փոխեն։ Անոնք, իրենց փոխարէն, քալելու դերը կը յանձնեն ձիերուն, իրենց բառովը՝ իրենց սրունքները փոխանցած են անոնց։ Խորապէս ապականած, սուտին եւ լրբութեան մէջ «թրծուած» ու ոսկոր դարձած, պիտի խաբեն անդադար` ուրիշ բանէ չառնելով համ ու վայելք։ Ապրուստի հա՞րց։ Վարժութեան ձա՞յն։ Տարիներու ձգողութեամբ կաղապարուած այդ շրջանակին հոգիին մէջ՝ անոնք չէին կրնար շատ հեռանալ բանտին հոտերէն, որ առնուազն ցամաք հաց ու ապահով շուք մը պատրաստ կը պահէր։ Ներսը թէ դուրսը, – շատ չէին զանազաներ եթէ չըլլար կինը, որուն կարօտը, բանաստեղծութիւնը, մորմոքը ո՛չ ոք կը զգար անոնց չափ, երբ կիսախաւար իրենց որջերէն կ՚արձակէին ողբանուագ մեղեդին՝

Շատերը կարգուկ, շատն ալ նշանած

 

լալով ու լացնելով ոստիկանները, պաշտօնեաները, զինուորները, որոնք կը մօտենային գառագեղին վանդակին ու կուլ կու տային իրենց մտքին պատկերները, երգին ասեղովը քակուած, տարածուած՝ մոռացութեան գլանէն։ Ու անոնք իսկ, որոնք ճերմկած էին, կ՚երգէին իրենց սիրականները: [217] Կային՝ որ պիտի ուզէին հոն դառնալ, փակելու համար իրենց աչքերը աշխարհին, եթէ իշխանութիւնները յօժարէին սանձահարել քիչ մը ոջիլներուն շահատակութիւնները, որոնք գումարտակ-գումարտակ կը գրաւէին անոնց բոլոր պահծու բերդերը, մազոտ նահանգները, պինդ, աներես, կպչուն, մորթը փորելու հաստատ իրենց ճիգին մէջ անհանգիստ չըլլալով ոչ մէկ միջոցէ։ Հապա մարտկոցնե՞րը մլուկներուն։ Զրահապատ իրենց ամրոցներէն ասոնք գրոհ կու տային ու իրենցմէ ետքը իրենց հոտը կը գործածէին իբր վերջին շնորհ։ Բանտերուն այս պատուհասները աւելի սարսափ էին ձգած, քան ծեծը, որ կը յոգնեցնէ տուողն ալ, երբ ցեղակիցէ ցեղակից կը գործադրուի: [218] Համով մարդեր, ամէն խառնուածքէ, ընտանի, քաղցրալեզու, կատակող, սրամիտ նոյնիսկ, յանդգնելու չափ քննադատելու իշխանութիւնները, – անկարող, պարտուած՝ մակաբոյծներու դէմ իսկ իր կռիւին մէջ եւ կազի ՝ կեավուրներուն դէմ։ Անոնք կը դառնային հին պաշտօնեաներու շուքին մէջ, որոնք չէին մոռնար անոնց ծամօնը, միշտ անհաւատին կռնակէն։ Սրճարանին տէրը՝ Արաբ Հասանը, ատոնք կը գործածէր վարժ, դիւանագէտ բաշխումով, գեղերու միջեւ։ Ու դեռ փաստաբաննե՜րը, բոլորն ալ գիրուկ, թուլամորթ, խեղճ, որոնք իբր վարձատրութիւն իրենց մարմնի վաճառումին, երբ պեխ ու մօրուք հագնելէ յետոյ անյարմար կ՚ըլլային այլեւս պաշ-էֆէնտիներու վայելքին, արտօնուած էին, տնավարի ձեւերով, մէյ-մէկ խանութ՝ կազի կամ պասմայի սնտուկէ ձեւուած կամ մեծկակ հովանոց մը բանալու եւ լարելու իրենք զիրենք, գամուած իրենց այծենիին, եւ քաշելու իրենց ոստայնին թշուառ, անղեկ գեղացիները, անոնց ամսուան մը հացը կորզելով անոնց բերանէն, երկու տող սուտ գիրի գնով։ Կառավարութիւնը աչք կը գոցէր այս առնէտներուն։ Ու տակաւին միւս գումարտա՜կը։ Կուսակալութեան դիւաններէն, դատարաններէն, հանգստեան կոչուած դռնապանները, ծխախոտէն աշխած մօրուքով ու կաշառքին մէջ թթուն դրուած սեխի գլուխներով, որոնք դատարանին դուռը պահելուն, սրահը աւլելուն յիսնամեայ իրենց իմաստութիւնը սուղ-սուղ կը ծախէին` պաշտօնական բառերը քշելով աջ ու ձախ, հիացիկ գեղացիներու արմանքին, հաւու մը, սակառ մը ձիթապտուղի փոխարէն դատ մը, այսինքն՝ անոր ի նպաստ գեղացիին լուծումը կանուխէն, իրենց հզօր, «աշխարհք տեսած», երբեմն ալ հաճի մօրուքին անվրէպ վկայութեամբը մարգարէանալով։ Ու ասոնց քովէն, հին ոստիկաններ, ա՛լ գունաթափ՝ ինչպէս պետական համազգեստը, զոր կը յամառէին չլքել, երիզները խզտելէ [219] եւ կոճակները, լուսնանշան ու աստեղապորտ, աշխարհականացնելէ ետքը։ Մաշած, մաշած՝ բայց իրենց առիւծի վեհափառութեան ամրօրէն փաթթուած մարդեր, դառնացած փատիշահէն, որուն աչքը չհասաւ իրենց ծառայութիւններուն եւ առաձիգ՝ թթենիի ճիւղին նման, իշխողներու մատներուն մէջ, հին համերէն ու հրաշքներէն պատմելով իրարու, «հաց» սպասելու, «հանելու» իրենց սա ծեր անկարողութեան մէջ իսկ մնալով արգահատելի, մա՜րդ։ Անոնք իրենց ծառայութիւնները, միշտ անշահախնդիր, միշտ «ի հաշիւ գեղացիին» երկու կողմերուն ալ, – կառավարութեան՝ տալով անոր մանրամասն տեղեկագիր կեավուրներուն նիւթական վիճակէն, որուն ծանօթ էին երկարամեայ իրենց սպասարկութեամբը, գեղէ գեղ, գեղացիին դուռ ու ճամբայ հարթելով [220] անխուսափելի, արդար, ամենափրկիչ կաշառքին, երբ խոստովանանքի դիրքով [221] մտիկ ընելէ վերջ գեղացին հոս նետող պատգամը, կը թափանցէին իմաստին եւ գրաբար կը ճշդէին «սա պահեսցէ»ին քանակը, յստակ առոգանութեամբ մը հայեվար արտասանելով արկո ն։ Հայկական ջարդերէն ետքը, գեղացին ձգուած ինք իր գլխուն – յեղափոխութիւնը չեկած՝ մեռած էր այդ շրջանին մէջ, հազիւ քանի մը աննշան բախումներ սարքելով խուժդուժ, տեղական բռնապետներուն դէմ –, լքուած առաջնորդէն, որ իր մուշտակին հոգը ունէր աւելի, քան թեմին կարիքներուն յանձանձումը, զրկուած հին աղաներուն լայն-ձեռք կորովէն, երբեմն դրամով, երբեմն Պոլսէն՝ պատրիարքարանով։ Ու փաշայի մը քմայքովը ճահիճէն հանուած, բայց ճահիճ հոտող այս գեղը, չորս հարիւրը չանցնող իր տուներովը, պետական կազմակերպութեան մը ամբողջ սարիքովը – արդարութիւն, ոստիկանութիւն, ելեւմուտք, անտառ, առողջապահութիւն եւ ուրիշ ութիւններ – խոր կը մխրճէին իր մագիլները 5-6 հազար տուննոց հայ այդ շրջանին միսերուն` ապրելով եղին ու մեղրին մէջ։ Անուղղակի այս տուրքը անողոք էր միւսէն աւելի, անձնական ըլլալուն։ Ու կեավուրին աշխատանքը հասնելու էր այս բոլորին։

 

Ոստիկան մը աճապարանքով մտաւ ներս, ծռեցաւ քարտուղարին ականջին, ուրկէ գրիչը թռած-իջած էր ձեռքին։ Պաշ-էֆէնտին կարծես կ՚ուզէր, ասանկ պաշտօնական առիթներու, ազատել իր ականջը ամէն բեռէ, թեթեւցնելու համար լսողութիւնը՝ խաթարուած՝ տարիքէն եւ ուրիշ ախտերէ։ Բայց չէր կրնար ըլլալ առանց իր եղէգին, որ կէս դար ու մօտ ժամանակէ մը ի վեր այլեւս մաս կը կազմէր անոր մարմինին, ուղեղին մէկ մա՛տը, որ իր թառէն՝ ականջէն դուրս ալ այնքան նրբենի բնականութեամբ մը կը տեղաւորուէր ձեռքին միւս մատներուն մէջտեղը։ Քարտուղարը աւելի յստակ կը հասկնար շրթունքէն եւ շշուկէն։

 

-- Հիմա, հիմա, - պատասխանեց ոստիկանին։

 

Նեղուածք կար իր բառերուն մէջ ու կը նմանէր մէկուն, որ բռնի կ՚առնուի, կ՚արգիլուի ամէնէն աւելի սիրած իր մէկ կերակուրէն։ Բայց հաւաքեց ինքզինքը։ Կը պատրաստուէր մեկնելու։

 

-- Ո՞ւր։

 

-- Գայմագամ պէյին։

 

Բարձր, լսողներուն վրայ հով ձգելու ճիգով մը։ Ո՜վ անյատակ գեղեցկութիւնը անկիւնի աքաղաղներուն, երբ իրենց քոսոտ պոչերը ցոյցի կը հանեն ապշահար կրիաներուն։ Բնական էր ալ պաշ-էֆէնտին, վասնզի կարգ մը մարդերու մօտ սնապարծութիւնը ա՛լ կորսնցուցած է պատահական, պարագայական իր երանգը` ըլլալու համար խառնուածքի հեղում։

 

-- Վայրկեա՜ն մը։

 

Նշանացի՝ կեցուց զինքը սրճարանին տէրը։ Կենդանի, խռուած ու խոր՝ խօսակցութիւնը։ Ու մարդիկ կը զարմանային, թէ ինչպէս երկու քայլ անդիէն թմբուկի մը մուրճին դէմ փայտի պէս անհաղորդ այդ ականջները կ՚իւրացնէին, կը խմէին այդ փսփսուքը, ուրկէ ոչ իսկ թել մը բան կ՚իյնար շրջապատին, խորապէս հետաքրքրուած, քանի որ բնազդաբար ծանօթ՝ այդ հասկացողութեան պատճառ ու արդիւնքին։

 

-- Ինծի հե՛տ, - դարձաւ պաշ-էֆէնտին Սերոբին։

 

Նալպանտենց տղան, խոնարհ, անշուշտ քիչ մը յուզուած ալ, ելաւ դուրս անոր քովն ի վեր։ Խօսելի՜ք ունէր։ Պաշ-էֆէնտին մեծ սօսիին տակ փսփսաց անոր ականջին։ Սերոբին վերադարձաւ իր չարակամ կենդանութիւնը։ Ոգեւորուեցան անոր դէմքին գիծերը։ Բայց դժբախտ էր խօսելու անկարելիութենէն։ Խուլ ականջնե՜րը։ Յետո՞յ։ Զգաց, որ մեղաւոր էր ուրիշ պատճառ մըն ալ, – ըսուելիքին արտակարգ նկարագիրը։ Ոտքի վրայ՝ ան ալ գիւղաքաղաքին է՛ն բանուկ կէտին վրայ։ Բայց քարտուղարը ընդհատեց անոր մտածումները.

 

-- Քիչ ետքը պիտի գամ, կարեւոր։

 

Չհասկցաւ։ Բայց սորված էր չհարցնել։

 

Անոնք դիմաւորուեցան փոքրահասակ, քիչ մը աղջկադէմ գրագիրէ մը, որ մազերուն խազը բացած, ինչպէս պիտի ընէր գեղացի հարս մը, խոնարհ հակումով բարեւեց պաշ-էֆէնտին եւ քաղաքավարի, թրքական թիփիկ եւ անփոխարինելի արտայայտութեամբ՝ անոր ընկերացող շինծու էֆէնտին, ինչպէս կ՚ըսէին ու կը հայհոյէին իրարու մէջ դիւաններու ստորակարգ պաշտօնեաները։ Ոչ մէկ ժողովուրդ այդ նրբութեան է հասցուցած դէմինը՝ լրջութեան եւ արժանաւորութեան ջնարակի մը մէջ լոլոզելու արհեստը։ Անոր քաղաքակրթութեան ամէնէն յատկանշական ցուցիչն է ատիկա։

 

-- Կէսօրի՛ն։

 

Պատասխանեց քարտուղարը։ Միւսը նոյն խոնարհ հակումով հեռացաւ։ Ու ոչ ոք պիտի գիտնայ, թէ ի՛նչ ունէր ընելիք պաշ-էֆէնտին այդ պատանիին հետ։ Անոր փոքր ու լիք ձեւերը կորսուեցան աղբիւրին դէպի բացուածքը, որ կ՚առաջնորդէր քարտուղարին բնակարանը։ Սերոբը մտքով հետեւեցաւ տղուն։ Դիւաններու աշխատանքը սկսած էր շատոնց։ Ո՞ւր կ՚երթար, իր գործը ձգած այդ կասկածելի մարմնով պաշտօնեան։ Դիմաւորուեցաւ տասնապետէ մը, դդմած [222] ու ծաղկահար, անհուն տգեղութեամբ ու կապուտ շրթներով։ Կեավուրին ներկայութիւնը կը նեղէր զանոնք։ Ընկոյզ ուզեց պաշ-էֆէնտին ` յարգելու համար սկզբունք մը, քան թէ պէտք ունենալուն։ Սերոբը նեղուեցաւ իր յիմարութենէն։ Ինչպէս, առանց հաստատ կաշառքի, պետական բառով ակռավարձի (մենք ունինք համիմաստ՝ ակռաժաժիկը) մեկներ էր գեղէն, այդքան մեծ հոգի մը դանակը սիրտին։ Քրտնեցաւ քարտուղարին իմաստալից նայուածքէն, երբ ազատ ձեռքով – միւսը կը բռնէր եղէգը – տասնապետին պայուսակէն ընկոյզները սահեցուց ժաքէթին փոր տուած գրպանը։ Ու տրտմօրէն զուարճալի բան էր նայիլ ետեւէն այդ կարճուկ եւ հաստ մարդուն, որուն գրպանները ձիու տոպրակի պէս կը զատուէին ժաքէթին մարմինէն ու բացը կ՚ելլէին՝ լարուած հոն թխմուող գողօններէն։ Կ՚երթար ճորրալով ու խուլ, այսինքն՝ տասնոց չտալով բոլոր աղմուկին, հեգնութեան եւ քաշքշուքին, որոնք չեն պակսիր կաշառակերին կրունկներէն։ Հանրային կարծիքը, ալէմ ին լեզուն այդ մարդերը հաճոյքի մէջ կը թաթխէ։

 

-- Կարմիր ձուկ։

 

Ապսպրեց գետաբերանի հայ ձկնորսին, որ փլած էր բեռը պալատին ճիշդ ճակատը, դարբնոցին պատին։ Հռչակաւոր ոսկի ձուկը Իզնիկի լիճին, որուն միսը կաթի գոյն եւ մեղրի համ ունի եւ իւղը գինով կ՚ընէ ուտողը, իրական խմիչքէ մը աւելի։ Հարուստներուն, ձրիակերներուն, բոլոր պաշ-էֆէնտիներուն եւ ոստիկանական աւագ պաշտօնատարներուն օրհնաբանած ձո՜ւկը։ Ձկնորսը, խեղճ, բարի, թուքը, այսինքն՝ ըսելիքը կուլ տալով, ծռեց գլուխը։ Անիկա սարսափին տակն էր ծեծին, որ գործադրուած էր իր կողերուն վրայ շաբաթ մը առաջ, քոմիթաճի երկու հայու ապաստան ընծայած ըլլալուն։ – Ամբաստանութի՞ւն, իրողութի՞ւն։ Ոստիկանութիւնը հոտ էր առած, անշուշտ առանց հաւատալու, խուզարկած շրջանին ագարակները, մա՛նաւանդ անոնք, որոնց աշխատաւորութիւնը կը կազմէին հայ չքաւորները, – իրենց գեղէն գաղթելու ստիպուած թշուառականներ բոլորը, սուլֆաթոյ ին զօրութեամբը յամառելով աշխատիլ այդ մահածին կայքերուն։ Ձկնորսը պատիժը կը քաշէր ձուկի մը արժէքը ուզելու իր համարձակութեան, քոսոտ, դդմած տասնապետէն։

 

-- Հի՛նգ օխանոց մը։

 

Ու քալեցին։

 

Սերոբին աչքին պատկերացաւ ոսկերանգ կենդանին, որուն աչքերը, խաշելէն յետոյ, գոյնը կ՚առնէին աղաւնիի հաւկիթին եւ որուն ուղեղը մարդոց երակներէն թունդ, վառօդի համ մը կը պարպէր։

 

Անոնք բաժնուեցան իրարմէ, պալատին բակին մէջ, դէպի վեր տանող զոյգ սանդուխներու սկսուածքին։ Երբ, կլոր-կլոր դառնալով, ու ամէն յարկէ ետք քիչ մը աւելի նեղցող սանդուխն ի վեր անիկա եղաւ անյայտ, Սերոբը ինքզինքը գտաւ բոլորովին մինակ։ Ինչո՞ւ եկած էր։ Մեղադրեց ինքզինքը իբր բամպակ, անճարակ։ Իրե՞ն պէս կ՚ընէին ուրիշներ։ Այս ինքնամեղադրանքը աճեցաւ ինքնիրմէ։ Ձախորդութիւնը երբ խոր է, մեզ կը կոտրէ իր կշիռէն աւելի։ Մեր հոգին կտոր-կտոր կ՚իյնայ, կործանած սիւնի պէս, բայց որուն իւրաքանչիւր կտորը՝ փորձանքը կը կշռէ առանձին-առանձին։ Ուրախ ու յաջող պահու մը մեզի չեն հասնիր սանկ ու նանկ խայթումներ, մեզ նուաստ ձգող հարուածներ։ Բայց մեծ աղէտի՞ մը ոլորտէն։ – Ամէն մասնիկ կ՚աճի ու կը ճնշէ մեզ իբր ամբողջ, ինչպէս խորտակուած ալիքէ մը ծովին ամբողջ տաղտապանքը զգալի կ՚ըլլայ երբեմն։ Յանկարծ լուսաւորուեցաւ։ Քարտուղարին փսփսուքը երկարեցաւ մինչեւ իր գեղը, իր ձիթաստանը եւ հոն աշխատող Սողոմենց շո՜ւնը։ Ձկնորսին ծեծը, քոմիթաճի ները, փնտռտուքը, ագարակի հայ տղաքը բոլորը եկած մէկ գիծի, որուն կեդրոնին անիկա դրաւ Սողոմենց Սողոմը։ Թեթեւցաւ անիկա։ Բայց վարանում կար մէջը։

 

Կը թափառէր բակին մէջ, զոյգ սանդուխները, մուտքի մեծ դուռը, քովնտի նրբանցքներուն բերանները հսկելով միանգամայն, արագ, անհանդարտ, խթանուած ներքին զայրոյթէն. անոր ուղեղը կը սթափէր քիչ-քիչ ու անախորժ, խակ ոլորտէն – որով կը ծանրանան հոգիները իրենց վրիպանքը ճակտէ ճակատ դիտել [223] երբ կը ստիպուին – կը մտնէր սեպհական ոլորտին մէջ, – թուրքի, ոստիկանի, աղտոտ, մութ բաներու անգայտ այդ ծո՜վը։ Պահ մը, տարուելու չափ, զբաղեցաւ հրդեհի շարժական ջրհանով մը, որ բակին խորքը կը խազխզէր, դոյլերովը, ջուրի ընդունարան սնտուկին ժանիքաձեւ սղոցովը եւ սիւնսանդուխներու ծալուած պատգարակովը։ Իւղաներկ նկարէ մը – սնտուկին երեսին – հրդեհ մը կը բացուէր, բաւական պայծառ, իր կարմիրովը յաղթելու չափ խորքին կիսաստուերը։ Կրակը կը նետուէր, կարմրած օձի սլաքումներով, պոռոտ, ու հաստ, ու կ՚ըլլար յատակին՝ վրձին մը, որ հալէր մէկէն ու մնար սառած։ Ջրհանկիրները, սե՛ւ, մարդ ըլլալէ աւելի տղու գծագրութիւններ, առանց կորագիծի, անկիւնոտ, ծիծաղելի՝ բայց թեւերնին այնպէս ամբարձիգ [224], որ չկրցաւ չյիշել Սողոմենց Սողոմին երկարած բազուկը՝ ափին դաշոյնով։ Պաղ բան մը ծաւալեցաւ աչքին ճամբաներէն դէպի ներսերը։ Ու դառնութեամբ ստուգեց, որ ասկէ յետոյ պիտի չկրնար առանց այդ շան լակոտին ստուերէն յաճախուելու երկու կտոր բան տեսնել, մտմտալ երկու գլուխ բան։ Նկարին մէկ անկիւնէն կին մը, օրան մը բռնած կը հեռանար։ Իր աչքերը երկար մնացին յառած տախտակեայ ձեւին։ Պարա՞պ, լեցո՞ւն։

 

Ան մտաւ իր հոգիին այն մուշտակին մէջ, որով կը դիտէր տղաբերքերը, օրնի մանուկները, – ցուրտ, անգութ այն կարծրութեան մէջ, որ զինքը ահաւոր կ՚ընէր, տոկոսով դրամ իսկ չյօժարելով տալ «զաւկի կոխան» հայրերուն։ Անոր միտքը չխորացաւ օրանն ի վար։ Բայց սառեցաւ իր նայուածքը կնիկին ետեւէն։ Սաւանուած ձեւը – կինը – կը նեղէր զայն։ Ո՞վ դրաւ իր աչքին առջեւ Նալպանտենց պուպրիկ հարսը, Կալերու զառիթափէն էջքի պատկերով։ Անոր սիրտին մէջ գաւաթ մը կրակ պարպեցին…։ Դարձաւ կրունկին, վասնզի գլխուն վերեւէն ոտքի զարկեր կը կարդացուէին [225], ճզճզով բարեխառնուած հաստ հարուածներ, պետական կօշիկներու ձրի ամրութեամբը, կոշտութեամբը։ Դռնառաջքի ոստիկանները հաւաքեցին զիրենք։ Պահակը՝ հրացանին։ Հարիւրապե՞տը։ Անշո՛ւշտ։ Սերոբին գործո՞վ։ Անշո՛ւշտ։ Մենէ դուրս շատ բան դէպի մեզ ուղղուած կը կարծենք, երբ անոնց մէջ ծուէններ մը [226] գուշակենք մեր խորագոյն եսը շահագրգռող, այն ե՛սը՝ որ կը պահուըտի օտարին համար մեր կառուցած, բոլորովին արտաքին ու սուտ միւս եսին համազգեստին տակ, ինչպէս կ՚ուրանանք շատ բան, որ կը սահի մեր քովէն, բայց չի հեռազդեր նոյն եսին։

 

Հարիւրապետը կու գա՜ր ականջ երկարել Սերոբին դատին։ Հարիւրապետը պիտի գար հաշի՜ւ առնելու։ Իրականին մէջ, հարիւրապետը, զգուշութեան ու գաղտնիքի պատրուակին տակ, օրուան մէջ չորս-հինգ անգամ կ՚ելլէր դուրս` ընդունելու համար շրջանի գեղերուն սանկ ու նանկ Սերոբները, բացօթեայ ունկնդրութեան։ Իրականին մէջ, հարիւրապետը չէր կրնար սղմուիլ հարադիր իր սենեակին մէջ ու ատիկա շատ պարզ պատճառով մը։ Անիկա իր ոսկեզօծ ուսնոցները եւ տաբատին կարմիր երիզները ցուցադրելու պիտի ելլէր` քանի մը անգամ անցնելով իր նախորդին դրան առջեւէն, – հանգստեան կոչուած ծերունի մը ասիկա, եօթանասուն իր տարիներուն, կամարակապ կռնակին եւ՝ մացառուտ, ահազդու ու կանանչ դէմքին հետ ունենալով քսանամենի կին մը, քնքուշ՝ ինչպէս հաւկիթէն նոր ելած ճուտիկ մը, որպէս լսած էր Նալպանտենց Սերոբը։ Գիւղաքաղաքը գիտէր, բայց կ՚անգիտանար։ Պոռնիկներու առատութիւնը՝ քաղաքներուն մէջ սիրային տրամը հազուադէպ կ՚ընէ։ Գեղերը այդ տրամին կու տան մեծ զոհեր։ Սպաննուող երիտասարդը կը թաղուի, երբ սպաննողը բանտ չէ ինկած։ Մարդիկ զգոյշ են չափուելու համար անոր հետը, որ կնիկի մը ծոցէն դանակ է սրած։ Ապահարզանը ամուսիններուն ձեռքը խելօքիկ շանթարգել մըն է։ Կիներուն կտղուցը անշուշտ վիզը անուր[ի] տուող շունի մը չի նմանիր [227] ։ Բայց թուրքերուն զգայարանքները արագ կը յոգնին։ Ու կինը կ՚ապրի՝ այդ յոգնութիւնը սրբելու գերագոյն անձուկով։ Անիկա ինքզինքը պարտաւոր է քառապատկել ու դիմանալ։ Նոյնիսկ արգանդէն դուրս, բերնի, աչքի, զգեստաւորումի մարզերէն։ Փոքր ձանձրոյթը, կասկածը, նոյնիսկ արուն դիմաւորող ժպիտին մէջ տարտամ բեկում մը դուրս կը նետեն կինը էրկանը տունէն։ Գուցէ այս անպաշտպան վիճակն է պատճառ, որ կիները ըլլան վրէժխնդիր եւ սպաննեն։ Թուրք երիտասարդը բանտ կ՚իյնայ աղջիկի համար, բայց ասոր արու պաշտպաններուն հետ իր բախումէն տապալած։ Հանգստեան կոչուած հարիւրապետին պատահարը հեռու էր տրամաթիք երանգէ։ Անոր չափահաս տղաքը, Պոլիս՝ ուսումի, ամրան մէկ-երկու ամիսը կը դառնային գիւղաքաղաքը եւ հազիւ ատեն կը գտնէին տաքնալու իրենց գեղեցիկ «պզտիկ մայրիկ»էն, զոր ծերուկը կը զգուշացնէր իրենցմէ` պահելով նամեհրամին ամբողջ օրէնսդրութիւնը անայլայլ արդարութեամբ մը։ Անիկա կը հետեւէր ազդեցիկ, բարբարոս, իր ստորագրութիւնը դնել չգիտցող փաշայի մը, հակադիր երեսէն, օրինակ գործածելով վայրագ այդ մարդուն վայրագ պատահարը, որուն համեմատ փաշան իր տղոցը կիներուն ծոցը կը պառկէր, բայց հոդ երթալէ առաջ մոլորած ըլլալով տղոցը թոյլատու ոգիէն։ Դպրոց տեսած այդ տղաքը իրենց կիները չէի՜ն կասկածած իրենց հօրմէն։ Արդի՞ւնքը։ Ու հարիւրապետը կը նմանէր, ժողովուրդին բացատրութեամբը, նապաստակին, որ գլուխը կը թաղէ տերեւներու դէզի մը մէջ, բայց յետոյքը կը ձգէ բաց։ Անոր տղաքը կը դառնային Պոլիս` տանելով իրենց հետ քիչիկ մը զուարթութիւնը, զոր քաղցր տարիքը կ՚արտածորէ իրմէն, բորբոսած պատերուն եւ ծերութեան աղովը կծուացած մթնոլորտին։ Ու գիւղաքաղաքը կը դատէր նոր դրուագը թաքուն հաճոյքով, գոհունակութեամբ։ Պաշտօնի վրայ ամէն հարիւրապետ, մա՛նաւանդ ամուրի, վտանգ մըն է ամէն տեղ։ Ու էրիկները ուրախ էին, որ ծերուկին կինը զայն կը պահէր սանձած` պահելով անուղղակի իրենց տուները։

 

Սերոբէ էֆէնտիին եւ հարիւրապետ պէյին տեսակցութիւնը կատարուեցաւ գաղտնի, այսինքն՝ հրապարակային։ Հետեւած էր անոր` առանց բառի։ Քաշուեցան պալատին առջեւէն` սպրդելու համար աղբիւրին կռնակի պարտէզը, պետական կալուած, կեդրոնը ունենալով ընդարձակ բացատ մը։ Սպասողական, վարանոտ՝ խօսելու համար, իւրաքանչիւրը իր հաշիւներով։ Հանգստաւորին տունը կռնակէն պատուհանով մը կը նայէր այդ բացատին, ուր կիրի համար բացուած հնձան մը, հակառակ պարպուած ըլլալուն, երկու տարիէ ի վեր չէր գոցուեր հարիւրապետին կարգադրութեամբը։ Մէկ ոտքը դրած քիչ մը բարձրկեկ, կիրով կոշկոռուած քարի մը քամակին – ասպանդակող մարդու անգիտակից դիրք –, միւսին զարնելով ոսկեկոթ իր մտրակը, անիկա՝ առանց նայելու, բայց առանց ալ աչքէն փախցնելու ճաղածածուկ պատուհանը, մտիկ ըրաւ Նալպանտենց Սերոբը։ Մտիկ ըրաւ, վասնզի կը ճանչնար անոր կինը, վասնզի այդ օրն իսկ պէտք պիտի ունենար անոր, Պոլսէն ստացուած հեռագիրի մը վրայ, որ ստիպողական քննութիւն եւ լոյս կ՚ուզէր զգայացունց ժուռնալի մը մասին, ստորագրուած հայ գեղին քահանայէն։ Լեզուանի մօրը տղան կարծես թէ կը շահագրգռէր մտախոհ պաշտօնակալը, իր հաշիւներուն խորը լրջացած։ Անիկա ըսած էր շատ բան, բայց լռած՝ հիմնականը։ Չէր գիտեր միւսն ալ։ Ու լռեց։ Անիկա անխելք էր իր լռութեանը համար։ Թուրքը ետ կը դառնայ նոյնիսկ հոգին կէս տուած, երբ արգանդի պատմութիւն մը հասցուի կէս ճամբան, անոր զգայարանքներուն։

 

-- Ուրի՞շ։

 

-- Ողջութիւնդ, մեր գլուխին վրայ։

 

Հարիւրապետը չափեց կէս աչքով։ Զգաց, որ դէմինը կ՚անգիտանար։ Դարձաւ անոր յարուցած հարցին.

 

-- Ի՞նչ կ՚ուզես որ ընենք։

 

Անշուշտ յիմար պիտի չըլլար ձեռնունայն դարձնելու աղուոր այդ կնիկին էրիկը։ Կիներուն գեղեցկութիւնը հեռուէն կը ճառագայթէ իրենց այրերուն վրայ։ Չեն սխալիր կեսուրները, երբ գեղեցկութիւնը հոմանիշ կը նկատեն բախտին, համարժէք հարստութեան։ Բայց չէր հասկցած Սերոբին պատմութիւնը։ Անշուշտ անոր միտքը [228] դուրս էր պատմուածէն։ Բայց խօսեցուց կրկին։ Տասը վայրկեան յետոյ – ժամանակէն չենք նեղուիր, երբ սպասումը տարտամ է իր արդիւնքի հեռանկարովը հեռացած –, ան ինքզինքը զգաց յստակ կացութեան մը դէմ. երիտասարդ մը կար մէջտեղը, զոր պատուհասելը, առանց որեւէ պատճառի, արդէն պետական պարտականութիւն էր, դրուած իր ճիտին։

 

-- Ուժո՞վ է։

 

Թուրքն էր, որ կը խօսէր ոսկեզօծ զգեստին մէջէն։ Ան առաւ պատասխանը, խելքը դրած պատուհանին, ուր շուքի եւ լոյսի խաղ մը կը դողար, բայց չէր բանար ապակին։

 

-- Կարդալ գիտէ՞։

 

-- Տիրացու է։

 

-- Ի՞նչ է տիրացուն։

 

Բացատրեց։

 

Մենք ուրիշը մտիկ ընելու ատեն ի՛նչ ճարտարութեամբ կը գործածենք մեր բնազդին բողկուկները։ Հարիւրապետը կը թողուր, որ խօսի կեավուրը, քանի պատուհանը կը մնար լուռ։ Խօսակիցը պահպանակ մըն է։ Որքան ալ լիրբ ըլլանք, կը պահենք միամիտ, տղայ կողմ մը։ Անիկա պէտք չէր զգար մտածելու։ Հեռագիրը զինքը նոյն գիշերն իսկ կը պարտադրէր «տեղուոյն վրայ քննութեան»։ Քոմիթաճի ն կախարդ բանաձեւ է ու կէս դարէ ի վեր բառը չէ կորուսած իր յուռութքը, երբ այլեւս հայը գոյութիւն չունի այդ երկրին մէջ։ Ան կը յառնէ տարին հեղ մը, հին՝ բայց առոյգ յանկերգի մը նման, թերթերուն բերանէն։ Այս պատմութեան օրերուն անիկա անորակելի բան մըն էր գեղերուն վրայ (չմոռնալ պոմպա ն)։ Հիմա՝ արդարութիւնը, ազգերու խղճմտանքը հեգնելու դրօշակ մը, առաքինի ու աղանդաւոր լրբութեամբ մը։

 

Սպասեց սակայն։ Կ՚ուզէր, որ ցուցմունք գար Սերոբէն։ Յետոյ նեղուած, աչքին մէկը մանրելով – անոր ցուցատախտակէն Աղուորին մարմի՞նը կ՚անցնէր – հարցուց.

 

-- Տունին մէջ սանկ բանե՞ր մը։

 

Շատ լաւ գիտէր, թէ ի՛նչ բանի կ՚ակնարկէր։ Սերոբը սարսռաց մինչեւ ողնածուծը։ Ան լուր չունէր, թէ ինչու հարիւրապետը անցած տարի «արձակուրդով» Պրուսա կը գտնուէր։ Հիւրասիրած էր զայն Ջերմուկները, Աստուած գիտէ ի՛նչ սիրտով։ Բայց պառաւը ջախջախած էր թուրքին յարձակողականը, կոշտ ու կոպիտ՝ իր զգոյշ եւ նոյն ատեն համարձակ խաղարկութեամբը։ Հաճի Աննան վալիին դէմն ալ չէր վախնար ելլելէ։ Պառաւը արգիլած էր հարսին երեւնալ հարիւրապետին կազմակերպած խնջոյքին [229] ։ Ու այսքան։

 

Սերոբը գլխու հաստատական շարժումով մը ստիպուեցաւ լրացնել հարցումին առկախ մասը։ Յետոյ նման ամէն տառապողի, որ միշտ քիչ ըսած ըլլալ կը կարծէ, երբ աւարտած է իր սիրտին մերկացումը, աւելցուց, թշուառ ու եղկելի՝

 

-- Կարմիր զանգակ մը ճիտէն։

 

Ընթացի՛կ բացատրութիւն, որով իրար կը ճանչնային լրտեսներն ու ոստիկանները։ Ընտանեբար կը թելադրուէր գեղի քերծէներուն աս ու ան մկրտել այդ զանգակով, որ կը փոխաբերէր առաջին յեղափոխական կուսակցութիւնը, գործած՝ այդ շրջանին, տեղը տուած ուրիշին։ Բայց բառին հմայքը կը մնար։ Ու հայանուն արբանեակները պետական մարդոց քաղցր հեգնութեամբ մը իրար կը լզէին [230] ։

 

-- Աստուծով… ինշալլահ ։

 

Հարիւրապետը դատած էր պատահարը։

 

-- Փատիշահին հրամանով…

 

Անդիմադրելի, երկիւղած, բնազդական, երեսուն տարի թուրքերուն կայսրութեան մէջ բան չկատարուեցաւ առանց այդ հրամանին։ Այդ օրերը ապրողը միայն գիտէ, թէ ի՛նչ առհաւութիւն, ի՛նչ խռովք կը զատուէր այդ նախադասութենէն, երբ պաշտօնապէս, տարեդարձներու, պայրամներու, ջարդերու նաւակատիքին զայն արտասանող բերանը, շրջապատուած զօրականներէ, խուժանէն, փաթթոցներէ եւ վայելչազգեստ պաշտօնատարներէ, ակռաները կը կճրտէր, իր առջին շղթաներու մէջ ծնրադիր թշուառականի մը վրայ, հայո՛ւ մը կտոր։ Մե՞ղքը։ Աւելի ետք, մեծ փողոտումին պիտի գիտնայինք ատիկա։

 

Այդ օրերուն, այսպէս սկիզբ կ՚առնէին դասական ամբաստանութիւնները, որոնց դերն էր կեդրոն, այսինքն՝ գազա ն կանչել տաք-կռնակ ու դուրս-փոր դրացիները [231] քրտնցնել, իւղ առնել ու դուրել [232] ։

 

-- Անունը։

 

-- Սողոմ։

 

Հարիւրապետը բաւական կը ճանչնար հայ գեղերը` հաւատք ընծայելու չափ վարձուոր մշակ տղոց տեսակարար կշիռին։ Ի՜նչ իւղ՝ օտարին ծախուած այդ մարմիններէն, բացի ընդհանուր շահէն, որ հայու մը կորուստը կ՚երաշխաւորէ ամէն հարազատ թուրքի։ Ինչպէ՜ս չհասկցանք սրբազան պատգամը ու հաւատացինք։ Մնաց որ, աղքատութեան մարզերէն բոլոր բերուածները բանտին մէջ ծեծ ուտելէն անդին արժանիքի մը չէին անցներ։ Հայր չունենալնին պատճառ էր, որ բանտին ու պալատին անցքերը ողողուէին կնոջ շնորհէն տարագիր ձեւերով, մայրե՛ր, ասոնք, որոնք կու լային, անցնող ու դարձող ոստիկանին ու փաթթոցովին ոտքերը կը համբուրէին եւ իրենց տղաքը կ՚ուզէին այնքան սրտառուչ, որ թուրքերուն աչքին անգամ արցունք կու գար։ Ուրիշնե՞ր։ Այսինքն՝ իբր մեծ յեղափոխական բանտ նետուած պանդուխտ հայերը, Մուշէն, Կարինէն, Վանէն, որոնք ծեծէն ալ չէին յուզուեր ու կը մնային պառկած, գանակոծումէն յետոյ, օրերով հոգեւարք [233], բայց շաբաթէն նստո՜ղ` ուտելու համար հացը թագաւորին։ Ոճիրի, անարգօրէն ու լայնութեամբ, անվախ գործադրումով ոճիրին այն ընդարձակ պատրաստութիւնը, որով անմահանայ պիտի 915ի սերունդը, դեռ այդ օրերուն սկիզբի վախերը ունէր։ Բոլորն ալ գրեթէ դահիճ, բայց բարեպաշտ, կը հաւատային Մարգարէին եւ աւելորդ արիւնը հարամ էր անոնց տունին զաւկներուն վրայ։ Ջարդերը, կրօնական եւ ազգասիրական խոշոր հանդէսներ, պարզ իրենց տօնական ու առհաւական նկարագրովը, արդար արարքներ էին՝ արժանի խղճմտանքի մեծ խաղաղութեան։ Տաճկցողնե՞րը։ Ինչպէ՞ս հաւատալ այս անխելք ազգին։ Օրինակը՝ շատ թարմ։ Անմիջապէս որ սարսափները ինկեր էին իրենց թափէն, անոնք ի՜նչ երջանիկ յիմարութեամբ լքեր էին երկնային ու երկրային վայելքները եւ դարձած իրենց խոզանոցներուն։ Բանտերէ՞ն։ Գազայ ին արձանագրութիւնները, քսան տարիէն ասդին, մէկ հատիկ իսկ դատապարտեալ չէին ներկայեր, որ յօժարէր արդար հաւատքը ընդունելու, գլխուն իսկ գնովը։ Հարիւրապետը դժկամ էր` հետեւելով այս մտածումներուն։ Յիշեց երկու տղայ, որոնք 96ի սպանդին խզտել [234] էր տուած, վերմակներուն տակ, բանտարկեալ թուրքերուն։ Բժիշկը զանոնք ներկայացուց բնական մահուամբ մեռածներ։ Բայց չէր հաւատար անոնց մեռնելուն, երբ դուրս հանեցին կիսամութին։ Ու դողդող մոմի մը տակ նայեցաւ անոնց բաց աչքերուն` արիւնէ աստղերու նման ճառագայթող ու խօսուն։ Ի՜նչ պաղ էր մխուած ուղեղին…։ Հեռուէն գեղացի մը խոշոր-խոշոր կը հայհոյէր իր իշուն։ Խնդաց ձայնին մէջ թաւալող պատկերներուն համար ու դարձաւ Սերոբին։ Զայն շահագրգռող երկու ազդակները – կինն ու ոսկին – կը պակսէին պատահարին։ Պառա՞ւը։ – Ողջ։ Թուլցաւ անիկա։ Հարցումները եղան աւելի տարտամ, կարճ։ Կը խուսափէր։ Առանց պատուհանի մագնիսին՝ ան շատոնց հեռացած պիտի ըլլար բացատէն` ձգելով մատնիչը կիրի հորին գլխուն։ Զգաց այս թուլացումը Սերոբէ էֆէնտին։ Անոր կը մնար լքել գործը կամ քիչ մը աւելի բանալ խաղքութիւնը իր տունին։

 

-- Դանակ քաշեց։

 

-- Որո՞ւ։

 

Ջերմ էր հարցումին թոնը։ Դանակէն դէպի զէնք – հրազէն – ճամբան մէկ է միշտ։ Հարիւրապետը փայլեցաւ ներսէն։ Հո՞տ առած էր, թէ պատրաստ որս մը կը գուշակէր։ Անոր ներկայացաւ երրորդ անգամ ըլլալով հեռագիրը, որ…

 

Մոռցաւ պատուհանը եւ աւելցուց.

 

-- Մարդ կա՞ր։

 

-- Ո՛չ։

 

--Որո՞ւ քաշեց։

 

-- Ինծի։

 

-- Ինչո՞ւ։

 

Պատասխանը ուշացաւ։ Հարիւրապետը կրկին մանրեց աջ իր աչքը։ Անոր ցուցատախտակէն Աղուորին մարմինը կ՚անցնէր։

 

-- Կնկա՞յ խնդիր։

 

-- Այո՛։

 

-- Ո՞վ տեսաւ։

 

Ժպտագին, խորապէս հեշտախոյզ էր անոր բերանը։

 

Սերոբէ էֆէնտին վկայ բերաւ մայրը, ինքզինքը, այնքան ջերմ ու իրաւ, այնքան պերճ ու մանրամասնութեամբ փրկուած պատկերացումով, որ թուրքը թափանցեց պատմումին իմաստին։ Անշուշտ յստակ չէին իրադարձութիւնները, քանի որ պատճառը դեռ կը մնար մութ։ Բայց պարզ էր Աղուորին դերը այս «պարապ բանին» մէջ։ Բռնապետութեան շրջանին այդ գիւղերուն մէջ կոտորած եւ ուղղակի բռնաբարում տեղի չունեցան։ Բայց երեւան եկան Սերոբին գիծէն մարդեր, որոնք իրենց տուներուն մէջ առին, հիւրասիրեցին աս ու ան պաշտօնատարները ու իրենց փոքր շահերուն համար իրենց կիները գործիք կեցուցին։ Հարիւրապետը գիտէր անունները։ Գիտէր աւելին ալ, այսինքն՝ ալպանացի պահապաններուն բնակարան տուող թշուառական գեղացիներ, որոնք բիւրեղի պէս (գեղացին կ՚ըսէր պիլլոր ի պէս) կնիկ ունէին` բաժնուած անկողինով։ Անիկա [235] թաքուն հաճոյքով հետեւեցաւ Սերոբին, որուն շրթները, թրթռագին դալկութեամբ՝ անհուն նախանձ ու կատաղութիւն կը հեղուէին [236] ։ Յետոյ, աւելի խորապէս վայելելու համար գինովութիւնը այս խռովքին – սեռէն դուրս, արիւնն է միայն, որ կը գրգռէ թուրքը եւ կը նուաճէ –, լուրջ՝ բայց կեղծ, հարցուց.

 

-- Ինչո՞ւ դանակ քաշեց։

 

Խուսափո՜ւմ։ Կարելի չէր սակայն։ Մտմտաց Նալպանտենց Սերոբը եւ, դանդաղ ու կէս, կը պատրաստուէր բերանը բանալ, երբ տունին չտեսնուող երեսէն դուռ մը գոցուեցաւ։ Հարիւրապետը սարսռաց` աննշմար ըլլալու ճիգէ մը դեղնելով։ Փեղկին զարկը, հանդարտ, արեւին մէջ տարածուեցաւ ու հեռացաւ` տխուր, սրտի դպող ու աղտոտ։ Ձայնին, ճիչին այս ժանգը իրերէ՞ն, թէ մենէ կու գայ։ Ինչո՞ւ [237] անոնք երբեմն տեղաւորուին զգայութեան այս երանգին մէջ եւ երբեմն հագնին տօնական, կապոյտ վարշամակում։ Ո՞վ էր ելլողը։ Հարիւրապետը քշուած էր դէպի պողոտան, այսինքն՝ պարտէզին անծառ մասը, որ տօնավաճառի օրերուն սայլերը կ՚ընդունի։ Ծերուկն էր։ Գաւազանը անցուց ձախին, համազգեստը նշմարելուն, արդէն հանդարտ մը կամարած իր կռնակը գրեթէ ծալելով երկուքի` փոխարինելու համար թուրքերուն թէմէննահ ը [238] ։ Ու պաշտօնական փոխասացութիւն, համաբառ ու նոյնաշեշտ, երկու հարիւր տարի առաջուընէ պատրաստուած տարազներով։ Որ յարգանքը կը նուաստացնէ, կը տաճկցնէ եւ վիրաւորիչ է խոր իր կեղծիքով, նոյնիսկ հաւասարէ հաւասար։ Զայն դաշնաւորած, բարքերու քաթեշիզիմ ի է վերածած թուրքերուն վարչական մեքենան` նկատի ունենալով շատ մը ազդակներ, որոնց կարգին գուցէ՝ գերիներուն պատշաճող եւ, ազատը, իշխողը ցայտեցնող բազմադարեան տարազը, ա՛ն՝ զոր թուրքերը գործածեցին զգեստին ալ վրայ, երբ շփումի մտան անազատ տարրերուն հետ։ Հողի, փոշիի, ոտքի սեմի, ձիու ասպանդակի փոխաբերութիւնները, որոնք ծառաներուն հոգեբանութիւնը կ՚արտաբերեն, դեռ յիսուն տարի առաջ, անոնց գրականութեան մէջ, երբ իշխողներուն կը ներկայացնէին [239] իշխուածներու աղերսանքը, թուրքէ թուրք ստեղծած են անոնց սալոն ական խօսակցութիւնը։ Ծերուկն ու հարիւրապետը, արաբերէն բառերուն վրայ իրենց կոկորդները կոտրտելով, մա՛նաւանդ իրենց դաստակները յոգնեցնելու չափ ճօճելով խօսեցան հինգ վայրկեան։ Ու նիւթն էր ազգին համար պիտանի առողջութիւնը թանկագին զոյգ հարիւրապետներուն։

 

Ծայրայեղօրէն կծծի, իր փորէն՝ ինչպէս ձեռքէն, զրկելով ինքզինքը ու իր տունը – իր տղաքը ձրիաթոշակ ուսանողներ էին – ու, մա՛նաւանդ՝ կինը, անիկա բռնուած էր քիթէն, այդ մոլութեան իսկ գնով։ Եթէ շողոքորթութիւնը մեծագոյն ռահահորդն է ուրիշներուն դէպի բերդերը, առատաձեռնութիւնը վար չի մնար անկէ։ Հարիւրապետը փոքր շնորհներով՝ որսէ, գողօնէ, կողոպուտէ, գգուած էր անոր բնազդները։ Կէս դար ամբողջ միայն ու միայն առնելու վարժուած, անվճար ապրելով, երեք անգամ ուրիշին դրամովը հաճի ըրած այդ մարդը երախտագէտ զգացումներով բացաւ իր դուռը իր յաջորդին։ Համազգեստ, սուր, սպասաւորներ, որոնք պաշտօնին թափօրը կը շինեն, կարծես դեռ կը յամառէին չլքել իր դուռը, հոգ չէ թէ ուրիշի մը անձէն։ Դէպի կնի՞կը։ Բայց ո՛ր ճամբան չի տանիր դէպի կնիկը, երբ ճամբորդները ըլլան երիտասարդ, յամառ ու կորովի։ Կանանոցը՝ խոշոր ու տգէտ, գրեթէ զինուորական կազմակերպութիւն մըն է, գերուհիներու արգելափակման օրերը պատմող, երբ յաղթականը քաղաքի մը կիները կը նետէր բանտի մը մէջ ու պահակներու կը յանձնէր անոնց վայելքն ու պահպանութիւնը։ Դարեր անցան եւ կիները ստեղծեցին իրենց սեռին ղեւտացիները։ Մեր օրերուն ամէն պէյի, փաշայի, քիչ մը աղայի բնակարաններէն ներս տրցակ-տրցակ կը համրուին այն անորակելի արարածները, որոնք ո՛չ կին են եւ ոչ ալ այր։ Պաշտօնական ներքինին չէ հոս խնդրոյ առարկայ տիպարը։ Ասոնք աղջիկներ են, յաճախ սեւամորթ, տառապէս գերուհի, գնուած հաճի ընող բարեպաշտ հաւատացեալներու վեցամսեայ կիներէն, Մեքքէ կամ Մետինէ, ու բերուած ծախուելու։ Հասկնալի է ասոնց նուիրումը իրենց խանումներուն, երբ կը մտնեն անոնց սեռային կեանքէն ներս։ Ուրիշ անգամ՝ որբուհիներ, հեռու ու մօտ ազգականներէ։ Կը հագնին [240] հանըմներուն հիները, կը մնան անոնց թանկագին գործիքները, ծեծ, թուք, մուր ուտելով, բայց ծառայելով տունին հանըմին հաւատարմութեամբ մը, զոհողութեամբ մը, երբեմն հերոսութեամբ մը, որ զինաթափ կ՚ընէ։ Ու անոնք միշտ միասին կը քալեն երիտասարդ կիներուն հետ։ Անոնք են, որ կը հարթեն ճամբաները բոլոր հարիւրապետներուն։ Զուրկ դէմքէ – գեղանիները արդէն չեն իյնար այս արգելանքին – զուրկ ձայնէ – զրկանքը զիրենք խորամանկ, նենգ ու հաշուող է ըրած –, պիտի ըսեմ՝ նոյնիսկ սեռէ, խեղանդամ, հեռուներէն հիւանդ, անոնք մարմին ըլլալէ շատ աւելի ուղեղներ [են] [241], եւ կ՚օգտագործեն [242] իրենց խելքը, հնարիմաց սատանութիւնը անհաւասարելի դաւադրութեանց։ Հարիւրապետը անոնց հնարքովն էր, որ մտաւ ծոցը տունին հանըմին, առաջին անգամ, երբ ծերուկը պաշտօնական ընդունելութիւն էր սարքած իր սէլամլըգ ին մէջ։ Իր յառաջացած տարիքին պատճառով հանգստաւորը իր սրահի մուտքէն կ՚ընդունէր այցելուները։ Դրան ծերունի պահնորդը կռնակին պարտաւոր չէր աչք ունենալու։ Ու սպասուհիներուն կարգադրութեամբը երիտասարդ հարիւրապետը մտաւ ներս, առանց դուռը զարնելու, զայն գտնելով բաց իր առջին։ Բայց ուղղուելու փոխարէն դէպի այրերու [243] բաժինը, թեթեւ մը շեղեցաւ դէպի խորքը, անցաւ կանանց բաժինը, հոնկէ քառորդ ժամ յետոյ մտնելու համար սէլամլըգ, ուր արդար փառքով մը ծերունին մեծարեց, թրքական քաղաքավարութեան գեղեցկագոյն ծաղիկներովը։ Այդ օրէն անիկա տէրն էր բերդին։ Սպասուհիները կը փոխադրէին բերանացի խորհուրդներ։ Ձեռքը առատ, գեղանի, երիտասարդ՝ հարիւրապետը վախ չունէր ներսէն։ Ան կը վայելէր հաճութիւնը կառավարական շրջանակին, մեզի ծանօթ պատճառներով։

 

Խօսեցան։ Կէսօրուան – աղօթքին – ժամանակ կար դեռ։ Ծերուկը իրաւունք տուաւ պէյին։ Բայց կիսաժպիտ, մօրուքը շոյելէն, պատմեց նարկիլէ էն, որուն ժամը հնչած էր արդէն։ (Ան ժամացոյցը նայեցաւ)։ Հարցուց նոր բերուելիք կիրին քանակէն, ուրկէ կը նեղուէր հազին համար։ Քիչ մը զգոյշ՝ քաղաքականութենէն, հակառակ անոր, որ կ՚անգիտանար կեավուրին գոյութիւնը, որ տուած էր կռնակը թաւուտքի մը։ Թուրքին այս զգայարանքը, պետական զգայարանքը ապշեցուցիչ իմաստութեամբ մը կը գործէ, մա՛նաւանդ հանգստեան կոչուածներուն մօտ։ 915ին տեսանք ատոր փաստը։ Ուրբաթ գիշերուան համար ընդունեց հարիւրապետին հրաւէրը միասին թէյ առնելու։ Ու քաշուեցան, երեք-չորս քայլ, տակաւին շարունակելով թէմէննահ ը, ինչպէս մաղթասանքը։

 

Հարիւրապետը դարձաւ իր կրունկներուն մինչեւ հորը։ Մէկէն Նալպանտենց Սերոբը աւելորդ, նեղիչ բան մը դարձաւ, գրեթէ ինքիրեն, առանց որ հարիւրապետին դէմքէն զգալի ըլլար նշոյլ մը սրտնեղութեան։ Խօսք չունէին, իւրաքանչիւրը սեպհական պատճառանքով մը։ Սերոբը գիտէր պատմութիւնը։ Գլուխը կախեց գետին` չնայելու համար։ Իրաւ ալ, զինուորական անփութութեամբ մը՝ անիկա ցոյց տուաւ ճամբան եւ աւելցուց.

 

-- Քիչ մը ետքը կը տեսնուինք։

 

Ձգած էր բացատը, կորսուելու համար թաւուտներու շարքի մը մէջ, որ կը յանգէր տունին պատին։ Նալպանտենց Սերոբը չհամարձակեցաւ գլուխը դարձնել ետին` հետեւելու համար խուսափող զինուորականին։ Օր-ցերեկով այս գայթակղութիւնը ան կը շփոթէր խենթութեան հետ, ի՛նք դժբախտաբար շատ խելօք, չափէն աւելի խելօք։ Դառնացաւ՝ ստորնանալուն չափ։ Անշուշտ իր դատումները չելան յստակ բանաձեւերու։ Բաներ կան, որոնք տեղի ունենալէն առաջ մեր շահագրգռութիւնը կամ չէզոքութիւնը ապահոված կ՚ըլլան իրենց։ Մեղքին կը փոխուի միայն կաշին։ Մէկը կը մտնէ ծոցը ուրիշի մը կնիկին, գրեթէ ամէնուն աչքին առաջ։ Ուրիշ մը կը մտնէ իր ծառային արիւնին, իր խղճմտանքին նայուածքին առաջ։ Արդիւնքին մէջ այս արարքները քիչ կը տարբերին։ Երբ վերցուց աչքերը, մինակ էր։

 

Փողոցին մէջ, որ կոխկռտուած արտ մըն էր, երկու եզրերէն ջուրի ուրդերով՝ անիկա զբաղեցաւ – պահ մը ինքիրմէ գանիլը մոռնալու համար – ջրակոյտերով, առուակի երկօրեայ հոսումովը գոյաւոր, որոնք կանանչ մանեակ մը իրենց շրջագիծին, արեւուն տակ կը փռէին գորշ տրտմութիւնը ճախճային մարզերուն։

 

Շոգը [244] կը տոժկէր [245] անոնց երեսը եւ պտղած աչքի սառնենիին նման կամարիկներ կը շարէր մանեակի ծիրին, բոժոժիկներ, տղմագիծ ու վիրաւոր, բայց աղտով գեղեցկացած։ Բադեր, ականակուռ ու ոսկեհիւս, ծիրանի եւ ձիւնափառ, խուզարկելու վրայ ալքերը այն կոյտերուն, յաճախակի ճճի մը կախելով իրենց կտուցէն, կիսած մէջտեղէն, ինչպէս նժարէ մը։ Ու անոնց կիսափակ աչուկները ի՜նչ հեշտագին նուաղումով մը կը խորանային շարաւանքի այդ խոյզն ի վար։ Հոգի՞ն։ Ո՜ր կտուցը պիտի չգարշէր երբեմն խառնելու ալքերը մեր հոգիներուն։ Ու դեռ չենք ընդունիր, որ ճճին մերկ ու անմեղ արարած մըն է ու իր թոյլ միսէն զատ աղտ ալ չունի թուխսի, թթուի դրած իր ներսը։ Մե՞նք։ Անիկա կը նայէր ու չէր մտածեր։ Կը զղջա՞ր թուրքին թաթը ինկած ըլլալուն։ Բայց դաւաճանն ալ մարդ է, միայն՝ քիչ պահով։ Ան գտաւ ինքզինքը, երբ իր անցեալը դարձաւ իր վրայ` մուշտակի մը նման։ Ուրիշին մտածելու ատենը չէր։ Զայն պրկեցին, զօրացուցին, անգութ ըրին նոյն այն զգայութիւնները, որոնք ուրիշի մը մէջ գորովանք կամ տկարացում կը ստեղծեն։ Ու գիւղաքաղաքը՝ կէսօրուան սա շողուն [246], որ ծանր-ծանր վեր կը սուզուէր լիճէն ու ափնադիր ճախիններէն, թուրք էր, նման անոր հոգիին: [247] Ծանր ամայութիւն մը, բացուածքէ բացուածք, կ՚անշարժանար, ընկճուած արեւէն, պղտոր՝ յատակէն, ուր կ՚աշխատէին տոտիկներն ու թեւերը ջրային թռչուններուն, հաւերուն։ Այս գոլին ու փոշիին ընդմէջէն տարածութիւնը կ՚աւրուէր, ինչպէս իւղէ դէզ մը կրակին վրայ, տապակի մը մէջ։ Բայց ձեւերը չէին շինուեր։ Ի զուր փորձեց անիկա ծանօթներ սեւեռել, հեռուներէն գուշակուող, բայց մօտէն օտարական դարձող, կարաւանիկներէն, որոնք փողոցի զանազան բերաններէն հրապարակ կը թափէին։ Քանի մը տան առջեւ տնտնաց։ Անոնք կը պատկանէին ծանօթներու, որոնք սանկ ու նանկ պաշտօնեայ, նեղ օրերու, տոկոսով դրամի համար զինքը առած էին ներս։ Բայց օր-ցերեկով կարելի չէր ափ երկարել անոնց աղխերուն։ Կիները՝ այնքան դիւրամատոյց՝ անգամ մը ներս մտած մարդոց, դժխեմ բարբարոսութեամբ մը կը զգետնէին ամէն օտարական, որ համարձակէր սանկ շեշտ մը նայիլ իրենց երեսին, փողոցին վրայ, ո՛ւր մնաց տուներուն առջին։… Ինչո՞ւ չէր դառնար սրճարան, ուր բազմութիւնը կը յորդէր արդէն։

 

Ձեռքերը մէջքին կապ՝ ան կը սլքտար, ու մտովի կը պատկերէր տեսարանը, ուր չքաւորութիւնը, անկարութիւնը, երբեմն քարն իսկ գութի շարժող դժբախտութիւնը պլլուէին պիտի իր ոտքերուն ճար մը, ճարակ մը հայցելով իրենց ցաւերուն [248], արենակից ու ազդեցիկ, հայ-քրիստոնեայ Սերոբէ աղայէն։ Մինակ իր գեղէն բանակ մը թշուառութի՜ւն։ Ու ասիկա ամէն օր։ Արդարութիւնը, ա՛ն՝ որ Հայկական ջարդերէն ետքը դարբնուեցաւ յատկապէս մեր ժողովուրդին կարիքին համար, մարդերը աս ու ան պատրուակով կը քաշէր հոս իրենց գեղերէն, բռնի, վիզէն օղկապ անցուցած կենդանիի մը նման ու կը ձգէր սրճարանին բացերը, մինչեւ որ փաստաբան մը, ոստիկանի կտոր մը թաթ զարնէին, կեռ մխէին անոնց խեղճութեան եւ օրուան հացն իսկ չունեցող այդ թշուառականներէն քամէին անոնց հոգին…։ Գեղացի՛ն, որ իր կռնակի չուխան կու տայ եւ բոպիկ կը յօժարի չորս ժամ քալել, հերիք է, որ խաբեբային մէկը խոստանայ իր զաւակը հանել բանտէն։ Անոնք, որ այս տողերը կը կարդան ազատ երկրի մէջ, դժուար պիտի պատկերեն տեսարանին անորակելի տրտմութիւնը։ Թուրքը աւելի գեղեցիկ էր երբ կը ջարդէր։ Վասնզի կա՛րճ էր առնուազն։

 

… Ինքզինքը գտաւ կրկին պալատէն ներս։ Ոտքերը տարին զինքը։ Բանտի բաժի՜նը։ Հիւրասիրուեցաւ անոր վարիչէն, ինչպէս միշտ, ընկալեալ կարգուսարքով։ Ծերուկը հեզութեամբ, յետոյ հաճոյքով մօտեցաւ իր պատմութեան, ուրկէ զեղչուած էր բուն տրամը։ Հետաքրքրեց երկու-երեք իմաստուն, քարտուղարի ստուեր, անգործ բժիշկը, որոնք կարծիքներ ունեցան, թելադրեցին ու «կարմիր զանգակին» պատրաստ տարազը փայլեցուցին իրարու աչքին։ Քանի մը վայրկեանի մէջ, Սողոմը հագաւ յեղափոխական ծիրանին, ճիտին կարմիր զանգակը, ու եղաւ մէկը այն ահաւոր քոմիթաճի ներէն, որոնց անունը սարսուռով իրարու կը փոխանցէին թուրքերը։ Կը հաւատայի՜ն, ու խոր անկեղծութեամբ ու վախով, իրենց ձեռակերտը եղած սա սուտին։ Լուր ղրկուեցաւ արձանագրութեան դիւանին խուլ տնօրէնին, որ տեղակալէն յետոյ, քաղաքային մեծագոյն պաշտօնատարն էր ու «գեղերը կը ճանչնար իր տունին նման», ու կաշառքը կ՚ուտէր հացի տեղ, տարիքները զեղչելով, ողջերը մեռցնելով, մեռածները ողջունցնելով իր հրաշապատում տոմարներուն մէջ ու գլխահարկին գողօնները դնելով վար կազի թիթեղներու մէջ, ոսկիի վերածած։ Դաւադրութեան մէջ առնուեցաւ մոլեռանդ փաթթոցաւոր մը, մօրուքէն աւելի դեղնած ու հոտած երեսով, որ Գուրան ով երդում էր ըրած քոմիթաճի ները խորովել ու անոնց ոսկորներուն փոշին իսկ արժանի չընել գերեզմանի եւ որ անհաւատները անճիտելու համար պիտի չվարանէր գիւղաքաղաքը բանտի վերածել ու թափել անոր մէջ շրջանի բոլոր շունչերը – ո՜վ ախորժակն ու իմաստութիւնը ցեղին, որ քառորդ դար առաջ իր այդ խրտուիլակ-հրէշ պաշտօնեային իսկ խորքը գերագոյն իր երազը իբր միգամած, օր մը նիւթ ըլլալու սահմանուած ոճրաշամանդաղ՝ սեւեռած կը պահէր, ու դարէ դար ինքզինքը կը սրբագրէր իր պապերուն մռայլ ցուցմունքովը – ու անոր երիտասարդները գառագեղել, աղջիկները բաժնելու համար տասնէն իննսուն տարեկան բարի, սուրբ միւսլիւմաններուն։ Բանտապահը, մօրուքին ու կանանչ փաթթոցին վկայութեամբը, հանդիսաւորապէս կը ստանձնէր այդ «անկրօն» լակոտին, այդ «ապերախտին», այդ «փիճ օղլու փիճ»ին արդար ու վայել պատուհասումը։ Հոգեբանական էր, որ ծերունին դուրս ըլլար Նալպանտենց տունին եղեռնէն։ Իրեն համար բաւ էր, որ դէպի բանտ շուք մը երերար։ Անիկա այդ շուքը կը վերածէր մարդու։ Կը ճարէր բանաձեւ ու յանցանքներու քաղուածք մը։ Ան ապահովցուց, իր ազդեցութեան միջոցները թուեց։ Հաճի Արթինին թոռան թոռը կրնար հանգիստ իր տունը դառնալ։ Վաղը, միւս օր, ոստիկանները երբ «գործով» երկննային իրենց կողմը, զոյգ ձեռնակապով [249] պիտի քշէին դէպի բանտ այդ «քեաֆիր օղլու քեաֆիրը», « հընզըր [250] օղլու հընզըր »։

 

Չգնաց սակայն։ Կ՚ուզէր անգա՞մ մըն ալ իյնալ հարիւրապետին աչքին։ Իրականը ան էր, որ Թահսին էֆէնտին զինքը անպատճառ վար կը դնէր, ցերեկին համար, «շատ կարեւոր» հարցի պատճառով։ Սենեկապանը հաղորդեց, իր կողմէ գիտնալ կարծեց, բայց ոչինչ բացաւ «կարեւոր գործէն» ու հեռացաւ։ Մինչեւ կէսօր թափառեցաւ։ Տուաւ քանի մը աննշան մանրամասնութիւններ, ապահովութեան պաշտօնեայի մը, սո՛ւտ՝ բոլորն ալ, բայց անհրաժեշտ, որպէսզի թիապարտ պաշտօնեան լեցնէր իր մեծին պահանջած ժուռնալը եւ սպասեց կէսօրուան դադարին։

 

Գտան զինք Թահսին էֆէնտին, յիսնապետ մը, երկու չաւուշ ։ Կարճ եղաւ խորհրդակցութիւնը։ Նալպանտենց Սերոբը յայտնապէս յուզուած էր։ Բայց չկրցաւ ազատել ինքզինքը։ Յետոյ՝ զգուշութեան համար առաջարկեց, որ թափօրը, այսինքն՝ զինուած մասը, զատ, աւելի ուշ գար իրենց ետեւէն։ Անիկա կ՚երեւակայէր տեսարանը, որուն կ՚երթային, բռնուած հայ քոմիթաճի ները, որոնք պիտի բերուէին բանտ, ու ասիկա՝ հարիւրաւոր աչքերու ներկայութեան։ Հասկնալի էր աչալրջութեան պահանջը։ Ընդունուեցաւ անոր առաջարկը։ Զինուած ջոկատիկը հեռացաւ, ինչպէս որ եկած էր։

 

Ու փակած քարտուղարին պոչին՝ անիկա դուրս ելաւ գիւղաքաղաքէն, բացօք պարտէզ մը։ Ի՞նչ գործ կրնային ունենալ քոմիթաճի ները այս մարզերուն։ Մտածեց ու իր խելքը չէր բաւեր առեղծուածը լուծելու։ Հեռուէն երեւցան ագարակին կարմիր տանիքները՝ կտրտելով ծառերու ընդմէջէն պատը քանի մը տեղէ։ Գիտէր անոր որու պատկանիլը։ Գիտէր հոն աշխատող հայ ընտանիքը։ Գիտէր անուններն ալ այն քանի մը ուժով տղոց, որոնք հսկայակազմ ու սրտոտ, մաքսանենգութեան բերումով կ՚ապաստանէին ագարակին ճահիճներուն մէջը, եւ գիշերները կ՚ընդունուէին հանըմին սենեակը։ Քոմիթաճի ՞ ատոնք։ Ճամբան արմուկ մը դարձաւ։ Սրբուեցաւ ագարակը, խիտ պարտէզի մը ցանցին ետեւը։

 

Հասած էին հասարակաց բանջարանոց մը։ Հիւղակի մը կուշտին, երկու քարի վրայ, նստած էր պտուկ [251] մը` ծուխէն թափանցիկ սեւով մը օծուն։ Խորհեցաւ ոսկի ձուկին։ Բոլոր փափկակերներուն մէջ անկարող հեշտամոլ մը, անկողինին ձախաւեր արարողապետ մը, սպասարկու մը կ՚ենթադրէ ժողովուրդը։ Որքա՛ն իրաւացի՝ այս վերագրումը։ Հիւղակին խորը, սեխերու կոյտի մը դէմ, անմռունչ՝ ինչպէս կուռք մը եւ գռուզ, ռունգերէն դէպի վար, ներս, աչքերուն հովիտը քշուած, հրուած զարհուրելի իր քիթովը, սառած կեցեր էր սեւամորթ բանուոր մը` ափը տարօրէն ճերմակ։ Այդ մարզերուն վրայ ընտանի ձեւեր էին խափշիկները, գնուած Ափրիկէէն թէ Եմէնէն, շատ պզտիկ, ինչպէս շունի քոթոթ մը, բերուած հոս, հաճիներու հապիկէ ներուն մէջ։ Կ՚աճէին անոնք` ներկայացնելու համար, տարիներ վերջը, տեսակ մը խառնուրդ կենդանիի եւ մարդու, ունենալով առաջինին չարքաշութիւնը, յամառութիւնը, հաւատարմութիւնը, եւ վերջինէն՝ կրօնք, լեզու, քաղաքակրթութի՜ւն։ Մոլեռանդ – բառը բարակ է շղարշի չափ՝ պատմելու համար կարծրասրտութիւնը, խստեռանդութիւնը այդ արարածներուն, որոնք իրենց ոտքերը կը լուան, երբ ստիպուին քալելու անհաւատի մը կոխած հողերէն։ Աղօթքը անոնց գերագոյն պահն էր, եւ կեավուրին դէմ ատելութիւնը՝ անոնց գոյութեան միակ ջերմագին զգացումը։ Բայց իրենց նուիրումը իրենց տէրերուն – վասնզի ապրանքներ են – դուրս է սահմանէ։ Այդ է պատճառը թերեւս, որ անոնք շահած ըլլան կենդանիի մը իրաւունքները։ Ան չեկաւ ընդառաջ էֆէնտիին` հիւղակին ճեղքերէն նշմարած ըլլալով կեավուրին կտորը, ճանաչելի հոտէն, գոյնէն, տարազէն, եւ որուն հանդէպ իր զգացումները այնքան յստակ էին, ինչպէս պայծառ՝ սե՛ւը, իր մորթին վրայ։ Կեավուրը կը դպէր անոր փորին, ցաւ ու խառնուք ազդելու չափ, արդիւնք իր ակռաներուն կճրտումին եւ կիրքին զայրագնութեան։ Անապատին ամբողջ հոծութիւնը ծրարուած ըլլալու էր այս ատելութեան խորը։ Քանի՜-քանի՜ անգամներ ան կուռքի պէս արձանացուցած էր ինքզինքը` դէմ երթալու համար իր տիրոջը հրամանին, ծեծուելու, ջարդ ու փշուր ըլլալու գնով, բայց չշարժելով, երբ անհաւատին հետ շփում մը կար հրամանին մէջ։ Կաշառքին իսկ չէր հանդուրժեր անիկա։ Կ՚ուտէր փայտը, ունելիի կոթը, կիսայրեաց երտին խարանը, բայց կը նախատէր հանդարտ եւ ուղղափառ՝ կեավուրը, տիրոջը ներկայութեան։ Տարիներ առաջ, երբ կը գործէին քարտուղարին ականջները, այս տեսարանները տեղի կ՚ունենային ողբերգական լրջութեամբ։ Վերջ ի վերջոյ պարտաւոր եղաւ սեւամորթը ընդունելու։ Կեավուրները զանցառելի քանակ սկսած էին ըլլալ, բռնապետութեան սաստկացումովը։

 

Ու, վարժուած, գուցէ տկար ալ, ով գիտէ ի՛նչ անասելի պարտքերով հանդէպ այդ արարածին, որ քարտուղարին միակ ժառանգութիւնն էր հօրմէն՝ անիկա չտեսաւ սեւամորթին կրացումը։ Փիլիսոփայ, գլուխը կամաց ճօճելով, պարպեց գրպանները։ Պտուղ, չորեղէն, չորցած ձուկ, ու պանիր։ Քանի մը հատ բողկ, կարմիր ու փոքրագլուխ, խմողներուն համար յատկապէս մշակուած։ Մէջքէն՝ օղիին շիշը։ Թեթեւցած՝ ան շունչ առաւ քիչ մը։ Օդին կրակը կը վազէր ըսես, անոր երեսներէն, որոնք քրտինքին տակ, իւղոտ ու փայլուն, կարմրած էին չափէն աւելի։ Գէր ու հոտած։ Ան արգիլեց Սերոբը խօսելէ։ Կը նայէր յաճախակի, գիւղաքաղաքին կողմը ու դէմքը լեցուն էր անհանգիստ, փութկոտ, սմսեղուկ բանով մը։ Մտիկ չըրաւ Սերոբին ջանքերը։ Մէկէն, բարկացաւ, նոր տեսնող մը պիտի կարծէր սաստիկ։ Սեւամորթին վրայ այս յարձակողականը, ծեծի յանգելու չափ ուժով, անհանգիստ ըրաւ հեռուի շուները, որոնց կաղկանձը կը կոտտար պահ-պահ, հետզհետէ մերձեցող։ Նախի՞ր մը։ Մանր անոր աչքերը զննումի ելան հորիզոնը, որուն յատակը կը սուիննար եղէգնուտի լանջքին, կանանչ ու դեղնաւուն ջուրի մը երկարուն քառանկիւնն ի վար։ Ըսես՝ եղէգներուն կոր նիզակները իրենց հակած սայրէն թափէին հեռաստանի դաշտավայրը, ուր գոլն ու մուխը շերտ-շերտ իրար կը հիւսուէին։ Ծանր ու դաժան հոտ մը, խուզուած եւ խառնշտկուած սէզերէն, գոմէշներուն կճղակներովը, քիչ հովի մը թեւովը կու գար ու կ՚անցնէր։ Սեւամորթը, անայլայլ իբր խանձած ծառի կոճ մը, աչք իսկ չէր յօժարեր տիրոջը կողմը։ Կռնակը հիւղին՝ կեավուրէն լսուելու չափ յստակ, բայց քիթին տակէն, իբր հեռու հասցէի մը, ան բացաւ ոսկեմատեանը իր հայհոյութիւններուն, շքեղ, գունաւոր, ինքնատիպ ու հզօր, իւրաքանչիւրին մէջ դնելով հաստ մաս մը թուրքի ու գարշութեան։ Կարծես կարդար, առջին բաց գիրքի մը վրայէն, հաստատ, շեշտաւոր ու գեղեցիկ արտասանութեամբ։ Ան, կոտրած թեւի մը յուշքովը, պիտի չհամարձակէր բառէն անցնիլ գործի, ինչպէս ըրած ու պատժուած էր, պատանութեան շրջանին` խածնելով սրունքը ճամբէն անցնող քահանայի մը։ Տարիքը ոչինչ փոխած էր այս վայրագութենէն։ Ու միշտ քիթին տակէն անոր բերանը կ՚արձակէր պատկերները, իրարու ետեւէ, բոլորն ալ ասեղնագործուած ըսես սեռային ասեղէն ու կը բանար պարտէզին վրայ Նալպանտենց Աղուորին արգանդն ու հոգին…։ Ու խորհիլ բոլոր այն լրբութեան, անգթութեան, պղծումի մեծութեան, որոնք այդ բառերով վերացան ու սառեցան ժամանակին մէջ։ Դար մը առաջ այդ բառերը իրողութիւններ էին, գունաւոր ու միջոցի մը մէջ ձեւի կապուած։ Ու խորհիլ, որ քրիստոնեան նոյնիսկ նկատուեցաւ երբեմն անարժան կաւ [252] անոնց ամբարումին, սափորումին։ Խորտակուած հիմա, զանգուածին ողնուղեղին մէջ, այդ վաւաշն ու բռնութիւնը [253] դեռ կը պահէին իրենց ուժգնութիւնը աւազածին սա կենդանիին մէջ։ Ցեղ ու քաղաքակրթութեան որոշ տախտակներ կարելի է արտահանել այդ տարօրինակ ասումէն։ Մռայլ ձայնարձակութեամբ, անկնճիռ ու անշարժ, ըսես աղբիւրի գուռէն բխող այս հեղեղը տպաւորեց խորապէս Նալպանտենց Սերոբը, որ վախցած՝ բայց հիացած սեռային գործիքով ձեւուած այս պատկերներուն անսպառ արձակութեան, կը նայէր քարտուղարին, – կիսաժպիտ, անհասկնալի ու խուլ արձան, գոց գիտնալով տարիներէ ի վեր ամբողջ փոխասացութիւնը։ Իր տունին, կնիկին, օրէնքին, գիրքին, Աստուածին, արիւնին, ցեղին վրայ այսպէս յորդող այս աղտին տակ՝ անիկա առաջին անգամ զգաց խուլ այն ասղնտուքը սիրտին քովերէն, որ բարոյական տառապանքը կը վերածէ նիւթական կսկիծի։ Նախատինքի այս ձեւը, նոյնքան զարդարուն, գեղին մէջ կը գործադրուէր աղաներէ եւ էֆէ ներէ։ Բայց թուրքին, ու սա օճախին մէջ սեւնալու դրուած ոսկրակոյտին բերնէն անիկա կը գտնէր այս սպաննող, անգութ, մարդուն արիւնը ջուրէն ալ վար բանի վերածող ժահրը, որուն մասնագիտութիւնը ունին անոնք, երբ ուժն ու բռնութիւնը ասպանդակած՝բերան կը բանան տկարին դէմքին։ Թուրքէն ծե՞ծ ուտելը։ Անշուշտ հիմա չենք հաւատար դիւրութեամբ։ Ու այս անասունին այս դաշունումին տակ՝ անիկա զգաց ծախուած իր հոգիին առաջին ամօթը, – տարբեր բան մը անկէ, զոր կը պահէր Սողոմենց Սողոմէն։

 

Բացէն, կը փոշոտէր ճամբան։ Իրա՞ւ։ – Նախի՞րը։ Քարտուղարը, ինկաւ անիմաստ շարժումներու։ Ջղայնոտ, դարձդարձիկ, աչքով ուտելու չափ Սերոբը, որ կ՚անգիտանար այս յուզումին ու այս գրգռութեան իրական զսպանակը, կանչեց խիստ՝ սեւամորթը` օձիքէն թօթուելով։ Թխմեց ափին արծաթ դրամ ու պարապ շիշ մը։ Անլեզու, ինչպէս գառնուկ մը, աւելի ճիշդ՝ շուն մը, որուն պինչին սակառ մը կ՚անցնես ու կը դառնաս գործիդ, վստահ, թէ կենդանին գիտէ ընելիքը, սեւամորթը սուզուեցաւ դէպի գիւղաքաղաք։ Ու հաճ ու դաշն էին անոր քայլերը։ Արագ ու խանգարուն էր ասդին քարտուղարին շունչը, որ կը հպատակէր կարծես քայլերուն բացուածքին։ Ան լեցուց գաւաթ մը թունդ օղի, մօտի գեղէն խոնարհ նուէր մը, Պոլիս դարմանումի ղրկուած յուսահատ հիւանդի մը մօրմէն, որ փոքր տամէճան ը լեցուն էր տրամադրեր Թահսին էֆէնտիին, «կակուղ ու բարի» ընելու անոր գրիչը իր ցաւին վրայ։ Չէ՞ որ յանձնաժողովին (քննիչ) պետն էր եւ Պոլիս, հայերու մուտքին [254] ատենապետը։ Գովեց Խոշիկենց մեծ-շալվար տիկինը, նռան պէս կարմիր, անոր հարսը` մէկ ձեռքով ալ շոյելով թուշերը «փարլախ» էֆէնտիին։ Այս վերադիրով կը խօսէր անոր, ծանօթութենէն ասդին ու կը դնէր շեշտին մէջ երկիմաստ հով մը, որ դիւր կու գար Նալպանտենց Սերոբին։ Յետոյ, կոնծեց, դողդոջուն, կոկորդէն կրակ փոխադրողի մը մղձուկով։ Բայց նախիրը պարզուած էր ա՛լ ու անցած տարածութիւնը, որ դէպի լիճ կը մղէր սա պահուն կենդանիները ջուրի։ Հակառակ օրէնքին, որ հովիւները կը պարտադրէ խիստ հսկողութեան, կովերը գամուեցան։ Մէկ քանին խուլ ցռուկ մը քսեցին նոյնիսկ պարտէզին ցանկապատին ու նայեցան իրենց կով նայուածքները` լայն լեզուով սպնգելով [255] իրենց քիթին հսկայ ծակերը։ Քանի մը բառաչ ու նախիրը պիտի մակաղէր։ Հովիւները, ալպանացի, գետին նետեցին իրենց քափանակ ները հսկայ կաղնիին տակ, որ կը լեռնանար ճամբուն վրայ, յաղթ ու ամբարձիգ [256], ինչպէս կը տրուի մեզի երբեմն հանդիպիլ անոր նկարին պատերու կամ պատեաններու վրայ։ Քսան քայլ բացէն, անոնք, կռնակնին կաղնիի բունին, աչքի տակ կը պահէին հիւղակը, կիսամուխ պտուկը եւ շուար զոյգը։ Շուար՝ վասնզի երկու տարի կար, որ ալպանացի այդ թափառականները գրեթէ կ՚ասպատակէին ամբողջ նահանգը` բարձր ու բացարձակ պաշտպանութիւնը վայելելով կուսակալին, որ ցեղակից անոնց եւ ամէն ամսու անբեր ու խեղճ ալպանական լեռներէն հարիւրներով մարդ կը քաշէր դէպի Պրուսայի պարարտ մարգերը, քաջալերելով անոնց ազգային արհեստը, – այսինքն՝ հովուութիւն ու սպանութիւն։ Ամէն գաւառակ ու շատ ալ գիւղ պարտաւոր էին տեղ ճարել անոնց նախիրին, ինչպէս անոնց մականներուն՝ վարձու արօտ։ Անոնք ոչ ոքէ կ՚ակնածէին։ Առաջին տարին խտիր չդրին իսլամի եւ քրիստոնեայի մէջ, երբ իրենց բիրերը փորձեցին խաղաղ աշխատողներու վրայ։ Բայց կուսակալական գաղտ հրահանգումը բացաւ անոնց աչքը։ Անշուշտ բաւական վայրենի էին իրար մտիկ ընելու ու բաւական ալ բնազդական՝ կիրքի պահուն զատելու համար հայուն ու թուրքին կռնակը։ Բայց վարժուած էին տարազներուն լեզուին, փաթթոցին իմաստին եւ պետական կոճակներուն յարգանքին։

 

Քարտուղարը՝ անկոճակ։ Հայը՝ տարազէն յայտնի։ Հովիւները կը շարունակէին դիտել, անփոյթ՝ կովերէն, որոնք մտան ալ քարտուղարին թթաստանը։ Նախիրը կը պատկանէր մօտիկ ագարակի կցկտուր պէյին, որուն կինը պալատական իր բարքերը կը պտտցնէր քաղաքէ քաղաք, եղանակին համեմատ, սանձարձակ լրբութեամբ մը, փականքի տակ պահելով փախուկ իր էրիկը, ընդարձակ ու մեծահամբաւ կալուածներով ընտանիքի մը վերջին վիժուկը եւ ինքզինքը կու տար անկողինի անլուր պատմութեանց։ Ան խտիր չէր դներ քրիստոնեայի եւ իսլամի միջեւ եւ իր հողերուն քիւրտ պահապաններէն սկսեալ մինչեւ հայ գեղերու մաքսանենգները – որոնք տարին հեղ մը կու գային ագարակին բերքը գնելու – կ՚առնէր իր մահիճը։ Կ՚ըսէին, թէ ագարակին մշակները, բոլորն ալ հայ, պարտաւոր էին ցերեկները բանիլ հաճի Ֆաթմային արտերը՝ ինչպէս գիշերն ալ հերկել անոր անյատակ արգանդը։ Ու անոր հովիւները կ՚արհամարհէին, հաւասար թուքի մը մէջ, հայն ու թուրքը։ Անոնք չսպասեցին նոյնիսկ քարտուղարին բացագանչութեանը [257] ։ Մէկը գետին դրուած մարթինը առաւ ծունկին։ Յիմար, անհոգ, լիրբ, անոնց սովորութիւնն էր այդ հրացանները պարպել ընտանի, վայել, վարժ, ա՛յն դիւրութեամբ, որով անոնք իրենց հայրենի լեռներուն մէջ կը գործածէին կրակը, երբ իրարու սիրտ կը ծակէին։ Բոլորն ալ փախստական, որովհետեւ մարդ էին սպաննած։ Ու սպաննած փուճ, աւանդական զսպանակներէ, անոնք իրենց շունչը առած էին փարթամ նահանգը, ուր կը լեցնէին իրենց քամար ները եւ կը քաւէին իրենց ոճիրները տարօրինակ արդարութեամբ մը։ Առաջին տարին հարիւրներով մարդ ինկաւ անոնց գնդակներէն։ Կ՚ընէին սպանութիւնը սուտի պէս, հայհոյութեան մը, ծուռ խօսքի մը, նո՛յնիսկ չլսուած – որովհետեւ խուլերու ուղղուած – ազդարարութեան մը գնով։ Եւ արդարութիւնը չէր կրնար միջամտել։ Վասնզի գեղերուն մէջ անիկա խելացի է շատ` արդար ըլլալու համար։ Կուսակալին վա՞խը։ Բայց ասպատակի՛ն վախը մանաւանդ։ Գեղերը պարտաւոր էին ներքեւ ձեռաց մարդասպանին տարեթոշակը ճարել ու ղրկել, այլապէս կը պաշարուէին, տասնով-քսանով զոհ կու տային եւ տասնապատիկ ալ աւար – ընդհանրապէս կիներուն ոսկեղէնները –, խելքի գալով պարզ, անմիջական արդարութեան այս ձեւէն, որուն համար հպարտ էին ալպանացիները, քանի որ կաշառքի աղտէն զերծ գիտէին իրենց խղճմտանքը։ Գազայ ի մը մէջ արիւն թափողը կ՚անցնէր երկրորդ մը, կը պահուէր մէկ ամիս, մինչեւ որ մօրուք մը կամ մազերու պսակ մը ճարէր դէմքին։ Եւ տարազի պզտիկ սրբագրութեամբ մը կը ներկայանար գայմագամին` ստանալու համար առնուազն պահակի, անտառապահի, խաշնարածի պաշտօն ու պատուանիշ։ Ագարակներու մէջ երեւցողները ուղղակի Ալպանիայէն նոր ժամանողներն էին, բոլորին ներսն ալ մղձաւանջը ոճիրին, որոնք երկրին, այսինքն՝ հողին, անոր ելեւէջներուն, ճամբաներուն ու կիրճերուն ծանօթացումը կ՚ընէին ու կը վարժուէին մարդերուն։ Քիչ մը մարզուելէ յետոյ, անոնք «բարձրացման» կ՚արժանանային` տապալելով չնչին պատրուակով մը մէկը կամ միւսը։

 

Երիտասարդ մը, միշտ մարթինը վար, այսինքն՝ ձեռքին, անցաւ ցանկապատը, յառաջացաւ մինչեւ հիւղակ, առանց որ մէկը հրաւիրած ըլլար զինքը։ Իր խտղտային լեզուն արտաբերեց անծանօթ ճիչեր, որոնք հայհոյութեան մը կնիքը ունէին, վասնզի դիմախաղին հետ նոյն կշռոյթը կը մատնէին։ Նեղ, երկու մատ ճակատ, քառակուսի քիթ ու դունչ, ափ մը երես, ըսես կապիկի մը մարմինէն փրցուցեր ու բերեր-դրեր են հոդ։ Դեռ անտառ հոտող երկոտանի։ Առանց արարողութեան երկարեց ձեռքը դէպի շիշը, դրաւ բերանին ու գլգլացուց կրակ հեղուկը կոկորդն ի վար, այնքան հանդարտ, շաքար-ջուր [258] շարպաթ ըլլար վաթածը։ Ձեռք չերկարեց հացին ու ոսկի ձուկին` հետեւելու համար ազգային իր ճաշակին, որ խորապէս կը նախատէր ցորենահացը ու կը փնտռէր եգիպտացորենին աւազը։ Անոր քով տնկուեցաւ ուրիշ մը։ Թահսին էֆէնտին գէշ աստղի տակ ծնած ըլլալու էր։ Անոր հաշիւնե՜րը, ճամբայ երբ կ՚ելլէր։ Անոր ներքին զայրոյթը դուրս կը թափէր տարօրինակ վախի մը պատկերով։ Ծերերը, մա՛նաւանդ սեռալլուկները, վախկոտ են մահուան դէմ։ Ան պարտաւորուեցաւ դիմել հին աղուէսի իր բոլոր խորամանկութեանց, վարուիլ թաքթ ով, թուրքի արժանաւոր հաճոյակատարութեամբ։ Ալպանացիք կ՚ատեն շողոմը, գուցէ անծանօթ կամ անատակ ըլլալնուն։ Երրորդ եկող մը առաւ կրկին շիշը ու ցամքեցուց, նետեց գետին եւ հրամայեց ուրիշ մը բանալ։ Չհասկնալով, չուզելով հասկնալ քարտուղարին բացատրութիւնները, որոնք գազա ն ցոյց կու տային, սպասում առաջարկելով, փակցուց մարթինին կոթը երկու ուսերուն ճիշդ մէջտեղին, այնքա՛ն ուժգին, որ մարդը տապալեցաւ։ Խելք ունէր քարտուղարը անշարժ մնալու երեսքվար։ Մեռա՞ծ։ Հովիւները մօտեցուցին իրենց ականջը անոր կռնակին ու նայեցան աջ ու ձախ։ Մէկը նշան առաւ Սերոբին մարթինով, բայց արգիլուեցաւ արձակելէ իր ընկերոջ կողմէն, որ ցոյց տալով դիակը՝ ապահովցուց իրենց անմեղութիւնը։ Նախնակա՜ն այդ փաստաբանութիւնը, դիակին վերեւ, քառորդ ժամ հեռու բանտէն եւ իշխանութենէն։ Ծերուկը մեռած էր։ Կասկած չունէին այդ մասին։ Բայց իրենց ի՛նչ։ Մեռած էր անիկա բնական մահուամբ։ Անոնց համար ըմբռնելի չէր, գէթ արձակ դաշտին մէջ, մահը, առանց արիւնի։ Տարօրինակ այս փաստարկութի՜ւնը, որ այդ կողմերը դեռ մոռցուած ըլլալու չէ ու զուարճացուցած է դատարանը ալպանական տիտղոսով, վասնզի պատմական է, պարզուած ու պաշտպանուած ալ ըլլալով անկարելի միամտութեամբ մը։ Միջամտեց ալպանական տրամաբանութիւնը սա վճռական րոպէին եւ ազատեց Նալպանտենց Սերոբը վաւերական, ալպանացիներուն առումով՝ կարմիր մահէն։ Առանց պատճառի ոճիրին այսքան մօտիկ այս մարդերը բաւարարուեցա՞ն մահուան այս կատակերգութեամբը, թէ իրապէս խելօք արարածներ՝ անօգուտ, գուցէ անսուրբ արիւնը անարժան կը դաւանէին իրենց ասպետական մկրտութեան։ Դիտուած էր, որ անոնք կը նախընտրէին թուրք գեղերու բռնակալ աղաները, չափուելու համար անոնց հասակին հետ։ Ու իրենց կաշիէ յարմարցուած տարազներուն մէջ, աւելի նմանելով երկոտանի կենդանիի, քան մարդու, վայել բրտութեամբ մը, անոնք ոտքով կոխկռտեցին քարտուղարին ցից յետոյքը, որ ոստոստեց աջ ու ձախ, բայց տեղի չտուաւ։ Անիկա համոզուած էր, որ ուրիշ նման պատահարներու փորձառու, պատմուած՝ դատաւորներէն եւ ոստիկաններէն, զրահապատ անոնց մոյկերը, ուր գամը, պայտը, հինցած դանակի բերանները իրարու կը հիւսէին, իր փոքրագոյն իսկ շարժումէն դուրս պիտի թափէին փարթը կը փորին…։ Ու եղաւ մեռել։ Շուները դժկամ՝ արգիլուելնուն բզկտելէ թաւալած մարմինը, իրենց տէրերէն աւելի յիմար, շտկեցին իրենց դունչերը դէպի լիճ։ Անոնք վարժուած էին գետաբերանի կէսօրուան ճաշին, երբ հայ ձկնորսները իրենց ձուկերուն ոսկորները պիտի թափէին անոնց։ Գազաններուն ետեւէն, հեռացան մարդակերպ այս գազաններն ալ։ Ու այս բարքերը քսաներորդ դարու սկիզբին, Պոլսոյ քիթին տակ, գազայ ի մը մէջ, որուն սեպհականատէր փաշան դեռ փոշի չէր եղած։ Որուն սահմանին մէջ ագարակին տիրուհին Սուլթանին ծոցը պառկած էր եւ իրաւունքներ կը բանաձեւէր խալիֆաներուն արիւնին վրայ։ Ինչպէ՞ս եւ ինչո՞ւ հեռացան։ Նալպանտենց Սերոբը, վախէն սառած, չէր իսկ համարձակեր գլուխ վերցնելու, նայելու համար դէպի գիւղաքաղաքը, որուն ուղղութեամբը, հորիզոն շինող մոխրագոյն բլուրն ի վեր կը դեղնէր փոշիի ամպ մը, կտոր-կտոր եկած՝ սկսող հովէն։ Դեղին այդ թաւալումը կը գրաւէր հեռապատկերը յատակէն` հետեւելով խճուղիի կորագիծին։ Մէկէն ակռաները դողդողացին։ Անոր մէջ ինկած էր այն առհաւական, բազմադարեան սարսափը, որ այդ հողերուն վրայ զարկած էր իր ցեղը։ Առիւծի եւ գրաստի դիտուած սարսափը։ Վախէն անդին այն բանը, որ ոտքերուն մորթը կը զգայ, երբ կ՚անցնիս քու գեղիդ գետինը եւ կը մտնես թուրքին շունչը զգեցած արտերուն մէջ։ Փոխուա՞ծը։ Բայց ոչի՛նչ։ Ծառերը նոյն, ճամբան նոյն։ Ձիթենիի, թթենիի, ծխախոտին սանդխաձեւ աշտարակը՝ բոլորը նոյն։ Միայն զգեստի բեկոր մը, գերեզմանատան մօտեցած հեռանկար մը իր նոճիներով ու երբեմն ծառերու բացատներէն ճղճիմ մինարէի մը սլաքը կապոյտին մխուած։ Ու ահա վեր ի վար կը շրջի ամէն բան մէկէն։ Ու ալպանացի, ու գաղթական փոմագներ, ու թուրք բարի ծերուկ մը, որ, իր գոմէշները առջին ձգած՝ լիճ կ՚ուղղուի, իրարու կ՚աւելցնեն իրենց խորհուրդին մղձաւանջը ու կը կեցնեն քեզ։ Վասնզի դարեր շարունակ անոնց այդ հանդիպումը կապուած եղաւ եղերական պատկերներու՝ [259] ա՛լ [260] փորագրուած արիւնին մէջ, որ կու գայ հիներէն մեզի։ Նալպանտենց Սերոբը զղջա՞ց, երկրորդ անգամ ըլլալով, իր ըրածին։ Ալպանացիները, անկարելի պարզամտութեամբ մը՝ վստահ քարտուղարին սատկելուն, բայց իրենք զիրենք, մա՛նաւանդ մարթինները բոլորովին անմասն ընդունելով տեղի ունեցածէն, քշեցին կովերը դէպի լիճ։ Մէզի, թրիքի, փոշեխառն ծանր հոտ մը կը ծածանէր դեռ տեսարանին վրայ։

 

Ե՞րբ վերադարձաւ սեւամորթը։ Անոր տարօրէն դեղին ակռաները բացուեցան իրենք իրենց, ինչպէս շունէ մը իր ժանիքը։ Հակառակ այս սպառազէն մուտքին՝ անիկա նպաստեց պատկերին փոխուելուն։ Նալպանտենց Սերոբը փութացած էր մօտիկը։ Սեւամորթը, հայհոյելով, մերժեց անհաւատին դարպասն ու օգնութիւնը` վախնալով անոր շունչին քսուելէ։ Այս նախապաշարումը անցած է մեզի ալ։ Ջուրը ապականուած կը նկատենք, երբ անոր մէջ թուրքը լոգցած ըլլայ։ Ու ձիե՜րն իսկ կը զգան ատիկա ` մերժելով խմել այն գուռէն, ուր քիչ առաջ հաճիի մը մօրուքէն կաթիլներ ինկան։ Անիկա նստեցուց իր հուժկու բազուկներովը քարտուղարին մարմինը, որ լեղի-կծու արտաբուրում մը արձակեց, ինչպէս կը տրուի մարդոց զգալ նեխած պարկէ մը, երբ կը թօթուեն։ Ան կը պատրաստուէր խոյանալու Սերոբին վրայ, եթէ չարգիլուէր։ Քարտուղարը կը հայհոյէր «անգիր» ժողովուրդին, նահանգին, կուսակալին եւ հարիւրապետին, որոնք «ազգին» գլխուն այս փորձանքը կը ստեղծէին, կեավուրին փորձանքէն եօթն աստիճան ահաւոր։ Կը տքար խուլ, վախկոտ ու ցաւէն տաղտապուն անդամները չկրնալով տարածել։ Սեւամորթը շփեց արագ, ուժգին, խարտոցի պէս խորտուբորտ իր ափովը կռնակին ուռեցքը, արեան կապտորակ կալը եւ կերցուց օղին։ Ցաւը կը մեղմանար։ Մարձո՞ւմը, ալքոլին հո՞ւրը առին մզմզուքը անոր դնդերներուն։ Ան նայեցաւ յուսահատ իր նայուածքը, միջոցին եւ Նալպանտենց տղուն։ Ձիաւորները հասած էին։

 

Հարիւրապետն էր։

 

Տասը հեծեալներ, երկու տասնապետ, որոշ հեռաւորութենէ մը կը հովէին սպան։

 

Բարեւեց ուրախ, գտնելուն մա՛նաւանդ հայը, զոր ժամու մը չափ ոստիկանները փնտռեր էին շրջակաները։ Անիկա չտեսաւ իսկ քարտուղարին նստուկ վիճակը, յարգանքի պակաս մը ընդունելու այնքան տրամադիր, ստորադասներէն դէպի մեծաւորը։ Գրաւուած էր օրուան հարցով։

 

Կէսօրուան իր սեղանին, ան ստիպուած էր «պատառը բերնին», ինչպէս կը հեռագրէր կուսակալը, աճապարել դէպի հայ գեղը եւ մանրամասն, ստոյգ քննութիւն կատարել երկու քոմիթաճի ներու մասին, որոնց գոյութիւնը այդ մարզին վրայ կասկածէ դուրս էր ա՛լ։ Հեռագիրը կը հաղորդէր նաեւ Պոլսէն յատուկ շոգեմակոյկով երկու բարձրաստիճան քննիչներու ժամանումը գիւղաքաղաք։ Մինչեւ այդ հարիւրապետը պարտաւոր էր ձեռքին տակ ունենալ մեծ թիւ մը ձերբակալուած հայերու, հոգ չէ թէ անմասն։ Հարիւրապետը կը հասկնար պատգամը։ Դարձեալ Պոլսէն ոստիկանական նախարարն ալ կը սպասէր հեռագրական լուսաբանութեան։ Այս ամէնուն վրայ նահանգին ոստիկան-զօրքերու ընդհանուր հրամանատարը առանձին հեռագրով [261] մը շատ խիստ հետապնդում կը պահանջէր։ Այս էութեան մէջ անկարեւոր հարցին մէկէն ստացած այս կարեւորութիւնը վախի զօրաւոր պատճառ մըն էր հարիւրապետին համար, որ քոմիթաճի ները «թուրքերու հարեմներու մէջ կը խուզարկէր», ըստ հոս ու հոն լսուած սրամիտ խօսքերու։

 

Պոլիսը բացառիկ ուշադրութեամբ կը հետեւէր քոմիթաճի տարազին։ Կայսրութեան Արեւմտեան Նահանգներուն մէջ անոր երեւումը, մա՛նաւանդ «հայկական ապրանքէն» (որուն վճռականութիւնը, խենթութեան մօտեցող առքը սարսափախառն յարգանքի մտապատկերով մը շաղկապուած էին միջին թուրքին երեւակայութեան մէջ), մարմնացեալ դժոխքն էր կարգ մը դիւրագրգիռ ու խոշորցնող պաշտօնատարներու համար։ Վեհապետին պալատին վրայ գաղտնի խուժում մը խօսակցութեան նիւթ էր իբր վճռուած ձեռնարկ, միամիտ թուրքերուն, ինչպէս հին աղուէս քարտուղարներուն։ «Հայ խռովարարներ» բացատրութիւնը պաշտօնական զեկոյցներէն անցած էր ընթացիկ բարբառին։ Ու ամէն ճշմարիտ հաւատացեալ սուրբ եռանդով մը իր «ովսանը» կը բերէր փատիշահին պաշտամունքին։ Ճզմելով գլուխը օձին, որ, ապերա՛խտ, իր ժանիքը կը փորձէր զինքը իր ծոցին մէջ հիւրասիրող ազնուական ժողովուրդին։ Թուրքերը կը սիրէին այս հեքիաթը ու չէին յիշեր, թէ ով էր օձը։ Կայսրութեան Արեւելեան Նահանգներուն մէջ քոմիթաճի ն շատ ալ կարեւորութիւն չունէր Պոլսոյ համար, որ քիւրտերուն գլխուն էր փաթթած այդ վտանգը եւ անոր սանձահարումը։ Բայց Իզմիրը, Պրուսան, մէկը իր ծովովը, որ ազատ անցք կու տար յեղափոխականին, միւսը իր լեռներովը եւ հայ գիւղերու տարածուն կղզիներովը, կեդրոններ էին, արժանի լուրջ հսկողութեան։ Մնաց որ, պատճառ ալ կար խորունկ յուզումի։ Հայ գեղին քահանան, Նալպանտենց մէկ ճիւղէն, իր ստորագրութեամբը տեղեկագրած էր գեղ մտնելը այդ խռովարարներուն, պտտիլը շրջանի միւս գեղերը եւ անփութութիւնը գիւղապետին, որմէ անձնական վրէժխնդրութիւն մը դուռ կը բանար այդ մատնութեան։ Գիւղապետը, ժողովուրդի մարդ, աւուր հացի կարօտ, բախտին կամ խելքին ուժովը տիրացած մեծ հարստութեան, բռնապետ, կամակոր ու զալըմ, վռնտած էր իր սեղանէն եկեղեցիին պաշտօնեան։ Ու այս բախումը տարած էր զանոնք դառնագոյն հետեւանքներու։ Այդ օրերուն մուխթարը պատասխանատու կը մնար շրջանին «հաւատարմութեան եւ ծառայութեան անկեղծ զգացումներուն»։ Իրարու դէմ ելած էին տէրտէրն ու հին մաքսանենգը։ Ու ճամբա՜ն՝ Պոլիս։ Խաղաղութեան պաշտօնեային այս արարքը իբր նոր խռովութիւն պիտի աւելնար գեղին վրայ, երբ Սողոմին պատահարը տարածուէր իր անդրագոյն հետեւանքներուն։ Առայժմ գեղը կ՚անգիտանար մատնութիւնը՝ ինչպէս անոր նիւթը։ Ու մուխթարը կը շարունակէր հայհոյել, լոլոզել ոստիկանները, ժանտարմըրիի սպաները եւ գեղին զգացումները ներկայացնել կառավարութեան աչքին, մաքո՜ւր, քանի որ մեծ մաքսանենգները՝ ծերացած՝ իրենց զաւկըները դպրոց կը ղրկէին ու արտերու աշխատանքը նախապատիւ կը համարէին աստանդական, մշտավտանգ կենցաղէն, հիմա՝ որ «հայուն աստուածն» իսկ տասնոց չէր արժեր, ու անոր քաջութիւնը՝ ապառաժի վրայ զա՛րկ։

 

Առտուն, Արաբ Հասանը, քարտուղարը, գայմագամը, հարիւրապետը եւ անձնական արձանագրութեան դիւանին տնօրէնը, որոնք գաւառակին գաղտնի մարմինը կը կազմէին, «հայկական խլրտումները հսկելու», խորհրդակցութեան միջոցին որոշումներ տուած էին։ Նալպանտենց Սերոբը պիտի կանչուէր կեդրոն, յատուկ սուրհանդակով։ Անոր ինքնաբեր գալուստը յաջող սկզբնաւորութիւն մը նկատուեցաւ։ Կառավարութիւնը չէր հաւատար քոմիթաճի ներուն հեքիաթին։ Անփոյթ էր եղած մինչեւ այդ օրը։ Բայց նախորդ գիշերուան ընդարձակ զեկուցագիրը տեղի, անունի, թուականի բոլոր տուեալներով անակնկալի բերած էր զանոնք։ Ուրկէ՛ ուր Պոլիս նստած նախարար մը այդքան ստոյգ մանրամասնութեամբ սորված էր գիւղակներուն, տարպանտներուն, կամուրջներուն, երկրային դիրքերուն վաւերական անուանակոչումները` աւելի ըլլալով իրական մարդոց, կառապաններու, երբեմն հողին վրայ աշխատողներու, իմամներու, մուխթարներու մականուններն ու անունները։ Բայց Նայիլէ հանըմին կապուտիկ աչքերը, մա՛նաւանդ մինչեւ կէսօր ստիպողական հրաւէրը միջամտեր էին ապահովութեան հարցին ու զառածեր սպան իր պարտականութենէն։ Ժամը տասնին ան մտաւ Նայիլէին սենեակը ու գտաւ գեղանի տիկինը արտասուայեղց։ Պահանջկոտ էր ու յարձակող։ Յիշեցուց իրեն խոստումը ու իր կիներուն պատրաստակամութիւնը։ Պիտի խղդէին ծերունին, եւ բժիշկը, յանկարծամահ հանգիստի [262] տեղեկագրով մը պիտի փակէր եղեռնը։ Քանի՜-քանի՜ գիշերներ, անիկա պատմած էր այդ երազը` զայն ընելով խելացնոր մղձաւանջ մը արիւնին, սեռին, մահուան համաշաղախ վայրագութեան, սոսկումին եւ քսու տկարութեան մէջ, ամէն մէկ բառին՝ իր մարմինէն ճարելով անհուն, ահաւոր այն առքը, որ կը զգլխէ արուն ու զայն խմորի պէս կակուղ կ՚ընծայէ ամէն արարքի՝ ուզուած տռիփի գնով, մահուան այնքան նման այդ վայրկեաններուն։ Անիկա երդում էր առած իր «աղուոր», «աննման», «ճէյրան» պէյէն, քանի ամիս է աս. ու կը հատնէր սպասումէն…։ Իր պաշտօնատեղին դարձին, գտաւ պալատը գրեթէ տակնուվրայ։ Գայմագամը զինք փնտռած էր քառորդ ժամուան մէջ չորս անգամ։ Դիւաններուն թափանցած էր այս իրարանցումը եւ մարդիկ սկսած էին մեծ բաներ կասկածիլ։ Գայմագամը զինք ընդունեց խրոխտ, ցուրտ, նեղուած, ու իր նայուածքը նշանակալից ծանրութեամբը զինքը կը հրաւիրէր իր պարտքին։ Իջաւ ան ու փնտռեց Նալպանտենց Սերոբը։ Արաբ Հասանը տուած էր հասցէն։ Ան ճամբայ ելած էր Սերոբին հետ գեղ ելլելու։ Քարտուղարին արկածը շեղում մըն էր ու բաւական կարեւոր։ Բայց ալպանացիները կրնային սպասել մէկ-երկու օր։

 

Պատեհութիւն ալ: Քննութիւնները առնելու շատ խորերէն։ Վասնզի գետակի բերնին, ագարակին, ձկնարանին անունները, մա՛նաւանդ անոնց մէջ աշխատող հայերուն գոյութիւնը ծանօթ էր Պոլիսին, իրմէն շատ առաջ։ Տեղեկագիրը ձկնարանը եւ ագարակը կը ներկայացնէր իբր թաքստոց մը, շատ կարեւոր ճամբու մը աղեղին։ Ճահիճներուն առատութիւնը, ագարակին վատ համբաւը նոր էին այդ մարզին վրայ։ Լիճը բերած էր մահը այդ տեղերուն, իր քմահաճ յորդումներովը։ Անկէ առաջ «այդ հողերուն հոգի տնկէիր, կը բուսնէր», ինչպէս կը վկայէին հաճի Քէրիմին իմաստալից խօսքերը, յիմարութեան ծովէն դուրս ցցուած խլեակներուն նման։ Բայց կարեւոր էր ճամբան։ Ան ճահիճին շրթները քերելով, խճուղիէն առանց տեսնուելու, նոյնիսկ զգացուելու, այսինքն՝ պաշտօնական հսկողութենէն առանց նեղուելու կը բարձրանար բլրատափը, որուն զանազան փոսիկներուն մէջ կծկտած են հայ գեղերը։ Ու դարձեալ, կածան-կածան, ամէն մէկ գեղի կռնակէն, ուրիշ անցքեր դէպի լեռը` իջնելու համար միւս երեսը, դէպի Եալովայի ծովախորշը, ուրկէ ամէն օր բեռնաբարձ առագաստանաւեր աւազ, պտուղ կը փոխադրէին Պոլիս։ Մայրաքաղաքին մուտքը պաշտօնապէս փակուելէ յետոյ, հայ սպասուհիները այդ ճամբով կը թափանցէին ու ոստիկանութիւնը գիտէր ատիկա։ Բայց կիներուն հետ ամէն թուրք ոստիկան երկու կերպ չունի պարտականութիւնը զգալու կամ դատելու։ Յետոյ այդ խեղճ ու կրակ տորմիղով Եըլտըզի վրայ յարձակում մը նիւթ էր տուած հսկայ եղջերուաքաղի մը։ Ոստիկանական նախարարը անձամբ վարած էր քննութիւնները, ճեղքուած սեխերը, ձմերուկները, անոնց մէջ թաքցուած պոմպաներն ու տինամիթը երեւան բերելու յոյսով, ինչպէս հաղորդած էր ժուռնալին բարեմիտ խմբագիրը, մերկացուցած նաւաստիները, անոնց առնանդամներու քննութենէն համոզուելու համար անոնց տաճկութեան, քանի որ հայերը յաջող էին ծպտումներու, ինչպէս խարդախումի բոլոր ձեռնարկներուն մէջ։ Ու ծպտուած քոմիթաճի ներու կողմէ Պոլսոյ վրայ յարձակում եւ մայրաքաղաքին գրաւումը, սուտ ըլլալէ աւելի՝ վիպային հմայքով մը կը լեցնէր գաւառակին ապահովութեան պաշտօնէութիւնը, որ այդպէսով փատիշահին անձնապահ գունդը կը դառնար, Եըլտըզի պարտէ՜զը պաշտպանելով, մայրաքաղաքին յառաջապահ հերոս գումարտակը։

 

Հոն էին կովերը։ Հովիւնե՞րը։ Քարտուղարը բացատրած էր արդէն պատահարը։ Անոնց շուները փորձ ըրին ժանիք լարելու` նետուելով ձիերու ոտքին։ Հսկայ գամբռեր, ասոնք, սրագամ մանեակներով ամրապինդ իրենց վիզը ահարկու կ՚ընէր անոնց յարձակումը։ Բայց դիմաւորուեցան բիրտ կրակով մը։ Մուխը բարակ պահ մը մշուշեց կարմիր ֆէսերուն եւ սեւ տաբատներուն չարագուշակ սարսափը եւ քարացուց զանոնք իրենց ձիերուն քամակին։ Ըսես սուտ ըլլար այս կէսօրը` առանց թուրքի, առանց արիւնի։ Հրացաններու աղմուկը գետնին ընդերքէն բուսցուց երեք-չորս ձեւեր, ասոնք ալ սուտի պէս, յանկարծահաս։ Ջուրի լայնկեկ աւազան մը կը կլորնար անոնց ուղղակի ետեւը։ Գետակն էր, որ առնուած ցանկապատներու, ճիւղերու ուռկանին մէջ, կը քնանար ցերեկեայ երկաթ իր քունը, թեթեւ մը խռով ու յօրանջուն, վասնզի անոր միապաղաղ մարմինը կը ծակծկէին վեր նետուող ձուկեր` արծաթ կկոցներու նման ջուրն ու կապոյտը կկոցելով։ Բայց մարդե՜րը։ Բոկ, գլխեբաց, տխուր տղաք էին ասոնք։ Ու իրենց դէմքին բուռն, ըսես մուխի բռնուած գորշութիւնը, արեւէն խարզած [263] ՝ հակապատկեր մը կը կազմէր իրենց անդրավարտիքին շլացուցիչ ճերմակին։ Արեւին տակ ու ջուրին մէջ տան այդ գորշ կտաւները քանի մը շաբաթէն կը ստանային ջնարակ մը, փայլ մը, որ կը տպաւորէր այցելուները։ Ու անոնց մերկ իրանին վրայ պարկի թերթեր, ափափոյ, յայտնի է, թէ հողէն վերցուած, ծառայելով իբր վերմակ ու անկողին։ Հայ ձկնորսներ էին ասոնք, շրջանի գեղերուն ամէնէն չուառ արարածներ, շատոնց մոռցած իրենց տունն ու տեղը, վտարուած իրենց գեղերէն եւ ապաստանած այս կորստեան խորշը` օրը կալոն մը գինի եւ փոքր սրուակ մը սուլֆաթօ սպառելով։ Ու չէին դողցներ [264] ։ Սպան առաջացաւ։ Նախապէս նշանացի իր հրամանը վար էր նետեր իրենց ձիերէն ոստիկանները։ Օր մը թերեւս թուրքերը իրենք գրեն իրենց ոստիկաններուն վերլուծական նկարագիրը։ Մինչեւ այս տողերը գրուիլը անիկա, թուրք ոստիկանը, – զատ դասակարգ մըն է քաղաքներուն մէջ գործածուած փոլիսը – արարած մըն է, այնքան անծանօթ, որքան Մալայեան կղզիներու բնիկ մը։ Զայն կը ներկայացնեն եւրոպացիները բարի, քաջ ու դիմացկուն իր կոշտութեանը մէջ՝ իբր ընդօրինակում մը իրենց ժանտարմներուն։ Իրողութիւնը տարբեր է այս աժան պատկերէն։ Նկուն, խեղճ [265], թուք ու մուրի դրուած մարդուկ մըն է ան թուրք գեղերու մէջ, զոր կը յանդիմանէ մուխթարը, կը նախատէ հարկահաւաքը, կը ծեծէ աղան։ Անսպառ հեգնութիւն թելադրած է անիկա քաղքենիներուն, որոնք զայն կը պիտակեն ամէնէն մեղմը ՝ կենդանի, աւանակ, ջորի եւ նման մակդիրներով։ Բայց հայ գեղերուն համար անոր իմաստը կը լրջանայ մէկէն։ Իր անկումէն ան կը բարձրանայ հակադիր գագաթումին եւ կը դառնայ թուրք տիրապետութեան ամէնէն թանձր, անխարդախ խորհրդանշանը։ Անիկա թուրքէն անդին բան մըն է ա՛լ, ա՛յն թուրքէն, որ գոնէ շողոմել, խաբել ու նենգ ըլլալ գիտէ պետական հզօր տաղանդէ մը։ Հայաշատ մարզերուն մէջ գործելու համար ոստիկաններու ընտրութիւնը ենթակայ է [266] լուրջ ուսումնասիրութեան եւ բացառիկ պայմաններու։ Անոնցմէ պահանջուածը, անխուսափելի եւ մեծ, պետական յատկութիւնը՝ անգթութիւնն է [267] ։ Ո՛չ այն կիրքով, բռնի, գրգռումի իբր հետեւանք մեր մէջ կլափ բացող գազանային անգթութիւնը, որ կը կոտրէ ու կը սպաննէ։ Ոչ ալ այն ցուրտ, դիւանագէտ, հաշուող ու որոշումի մէջ կտրուկ անգթութիւնը, որ չի գործեր, բայց կը հսկէ վճիռին գործադրումին։ Փնտռուածը՝ սանկ հաստկեկ անասուն մըն է, «գետնէն վեր դիզուած», որուն ոտքերը դողացնեն հողը։ Քառակուսի դէմք` կզակին կոնին տարապայման տարածումովը կազմուած։ Երկու մատ ճակատ, խստօրէն նեղն ինկած խոզաստեւ մազերու, գանկէն ու յօնքէն կրկնակ գիծերու մէջ, մէկ առուով, հաստ ու կարճ, ինչպէս գետը, որ կը ծնի ու կը մեռնի երկու լեռներու թափին, աւազուտ հովտակի մը մէջ։ Քիթ մը, կոտրած իր կամուրջին կեդրոնէն, մխրճուած դէպի փոսակապերը աչքին, կարծես դեռ կրելով թաթը, որ իջնար երեսին, բայց ընելով անոր արտայայտութիւնը գիշախանձ ու անյագ։ Այս մարդերը կեցած տեղերնին ոճրագործ էին մէկ վայրկեանէն միւսը, ու ոճրագործ՝ նախ իրենց եզներուն վրայ, զորս կը սպաննեն խթանի հարուածով` տրուած կենդանիին կենսական մէկ գործարանին։ Ոճրագործ՝ երբ իրենց ազգականներուն հետ կոյզ մը խաղողի համար վէճի կը մտնեն։ Թուրքերուն զինուորական կազմակերպութիւնը ըստ բաւականին ծանօթ է այս դէմքերուն գիտութեան` զանոնք զատելով զինուորական ծառայութենէն եւ յատկացնելով ժանտարմրիին, որ ասպարէզ է ա՛լ։ Մարզանք, ծեծ, անհուն խստութիւնը կարգապահութեան հազիւ կը զսպեն այս մարդոց անասնութիւնը, որ կը մկրտուի քանի մը տարին վերստին, արեան նախճիրի մը մէջ, կայսրութեան զանազան մասերուն անպակաս խլրտումներու իբր սանձահարում։ Անոնք մարզուած են մա՛նաւանդ իրենց ոտքէն ու բազուկներէն։ Պիտի ծեծեն սկիզբի հանդարտ կշռոյթէն հետզհետէ աճելով, տաքնալով։ Պիտի ծեծեն միջօրէի անգթութեամբ ու պիտի ծեծեն, անթարթ, անհեւք, առանց յոգնութեան դոյզն հետքի, մինչեւ որ կշտանայ իրենց վայրագութիւնը, ու ասիկա տաղանդով, առանց սպաննելու, գիտնալով հարուածին կշիռը՝ ինչպէս իջած կէտին կենսախօսական տարողութիւնը։ Այնպէս որ, ոսկորները փշրուին ներսէն ու մորթը մնայ թեթեւ կարմիրով։ Այսպէս բացօթեայ նախճիրներու անոնք երբ ոչ-հաւատացեալ տարրերու վրայ կը կանչուէին, կը դնէին սանկ արթիստիք երանգ ալ` խառնելով ոտքը, երբեմն մաուզէրը, երբեմն ձիուն մտրակը, բազմաստեղն ճուոցի վայելումին մէջ խորապէս գինով։ Անոնք խուժեցին գետնափորէն ներս։ Ու անոնց ձիերը՝ անհանգիստ` շուներուն շատ լեղի կաղկանձէն հազիւ կը մնային զիրենք յաւելակի բռնող բազուկներուն հասողութեան` ծառանալով, գլուխ բարտելով ու սմբակներով գետնի աւազը թռցնելով տասը քայլ անդին։ Եղէգներուն ետին շարժում մը, յստակ, կը գծուէր ու կ՚աւրուէր։ Մա՞րդ։ Ուրիշ ի՛նչ կրնային ըլլալ ատոնք։ Քոմիթաճի նե՞րը։ Հարիւրապետը յիմար չէր իր իսկ ենթադրումին չծիծաղելու չափ։ Այս թշուառական խորշին մէջ ի՛նչ գործ կրնային ունենալ անօթի յիմարներէն զատ ուրիշներ, այսինքն՝ մարդեր, որոնք խելք, ուժ, պոմպա ունէին։ Հարիւրապետը տեսա՞ծ էր հեռացող հովիւները։ Ան չտեսաւ, այսինքն՝ չուզեց զբաղիլ վտանգաւոր այդ մարդերով, որոնք կրակին դէմ պարտաւոր էին կրակ ընելու` առնուազն փրկելու համար իրենց ազգային արժանապատուութիւնը։ Կուսակա՞լը։ Բանտերուն փորձառութի՞ւնը։ Հայերու աչքին՝ անճարակ ընկրկումը [268] ։ Ու այն շատ վճռական հրահանգը, որով ոստիկաններու գործածութիւնը կը ճշդուէր շատ որոշ նպատակներու։ Հարիւրապետ մը չէր կրնար վտանգել իր մարդոց կեանքը, նոյնիսկ պետութեան սուրհանդակը կողոպտող արքենի յուղկահարներու դէմ քշելով զանոնք։ Ու ալպանացիները աւելի վտանգաւոր էին, քան լերան ասպատակները, վասնզի կը սպաննէին, այսինքն՝ օդի չէին նետեր ։ Երկու վայրկեան չէր տեւած անոնց խուզարկութիւնը։ Մա՞րդ։ Չէին գտած։ Գինիի տակառիկ մը, շատ մը պարապ սրուակներ քինին ի, որոնք յայտնի զգուշութեամբ մը դրին գետին։ Քոմիթաճի ները հեքիաթին դեւերուն հետ կը շփոթուէին անոնց մտքին մէջ։ Ձկնորսները, բարի, ապահով, միայն թուրքի դէմ ըլլալու խուլ մղձուկի մէջ, նայեցան դարձողներուն ու մնացին լուռ։ Ոստիկան մը շրջեց տակառիկը եւ հեղուկը հոսեցաւ` կարմիր ու դեղին։ Սեւամորթը սկսած էր իր պաշտօնը։ Կը հայհոյէր բարձր, յստակ, գեղեցիկ, դաշնաւոր, իր խռչակին խորերը լաւ մը տափկցնելով ու ճաթեցնելով ձայնաւորները ու արտաբերած պատկերին վրայ ձեւելով ձայնին ծաւալը, իւղոտ կամ մեղմ, նայելով մարմնի մասին, որ խնդրոյ նիւթ էր բերնին մէջ։ Սեռական գործարանները ատաղձը կու տան այդ ստեղծումին եւ կ՚ընեն զանոնք բարակ կամ հաստ, աղտոտ կամ սլացիկ, մարդէ, կնիկէ, երանգով տարբեր՝ հարսէ ու աղջիկէ։ Ու թուրքերը այդ հայհոյութիւններէ զերծ չեն նկատեր օրանի տղան՝ ինչպէս դեռ լոյս չտեսած սաղմը։ Դա՞ս կը պատմէր այս մարդը, թէ արաբերէն բայ կը խոնարհէր, պետական վարժարաններու այն ատենուան ընթացիկ մշակոյթը, զոր բոլոր զինուորականները փորձած էին ատենին։ Հակառակ պահին անդոհին, սեւամորթին բառերէն անհեթեթ յիմարութիւն մը տարածուեցաւ դէմքէ դէմք։

 

Չաւուշները նշանացի ջանացին արգիլել այս այլանդակ քարոզը, բայց խղդուեցան անդիմադրելի խնդուքին մէջ։ Հարիւրապետը, չմատնելու համար իր ծիծաղը, պնդացուց ինքզինքը` գլուխը եղէգնուտէն դարձնելով դէպի առաջ ` ձկնորսներուն.

 

-- Ո՞ւր են հովիւները։

 

-- Հոս չեկան, աղա։

 

Հաստատ ու իրաւ։ Աղուէսն անգամ տարբեր պիտի չդատէր այդ պատասխանը։ Հայը գո՞հ էր իր բառերէն։ Անիկա լսեր ու սորվեր էր աղա ըսել ամէն թուրքի։ Կ՚ըսէր ատիկա ծերերուն՝ ինչպէս իր կէսը տարիք ունեցողներուն։ Ու անծանօթ էր տիտղոսներու սանդուխին։ Պէյը, փաշան անոր մտքին մէջ գրաւած ըլլալու էին շատ աւելի տարբեր պատկեր մը, քան ուսնոցներով ու կարմիր երիզներով իր զինուորներէն հազիւ զատուող սա մարդը։

 

Ոստիկան մը հրացանին բունը իջեցուց անոր քիթին, որ վայրկենապէս արիւնեցաւ։ Ուժո՞վ։ Պէտք չկայ բացատրելու շարժումը։ Դեղին պղինձէ հաստ շերտ մը կը պաշտպանէ մաուզէրներուն կոթին այդ մասը։ Առատ սեւի մօտ հեղուկը, անընդմէջ հոսումով բացուեցաւ անոր ճերմակ վարտիքին` քմայքի վարդեր բուսցնելով անոր ակօսներուն։ Ցաւը ճմռկած էր անոր այտերը, որոնք գոմշու մը կռնակին մորթին նման ճեղ-ճեղ փոթուեցան։ Հայո՜ւ երես, այդ աղբին ու տրտմութեան մէջ։ Այդ անկարողութեան ու անմեղութեան դէմ։ Հայո՜ւ երես, երբ ըլլաս աւելի թարմ, էգ, թուրքին կիրքին դէմ։ Յանցա՞նքը ձկնորսին, – սխալ էր գործածեր տիտղոսը։ Հարիւրապետը դէպի փաշայութիւն առագաստ պարզած, անհնարին ատելութեամբ կը պատուհասէր զանցառու, հերետիկոս, անգէտ շրթունքները։ Իր մարդերը արտօնուած էին առանց հրամանի սպասելու, խորտակել ակռաները ամբարիշտներուն։ Մարդը բռնած էր քիթը ու անոր ափէն, ինչպէս մանրանկար գուռիկէ մը հեղուկին բարակ թելը կը թափէր հանդարտ, ցաւին ու ամօթին անտարբեր։ Թողուցին, որ վազէ արիւնը։ Տեսարանին վայելչութի՞ւն կը բերէր, թէ մարդիկ իսկապէս պէտք ունին այդ հոտին ու գոյնին մռայլ ներգործութեան։

 

-- Ո՞ւր են հովիւները։

 

Ուրիշի [269] մըն էր, երկրորդ ձկնորսի մը, աւելի մատաղատի, չոր ու դեղնած։ Բայց ինչո՞ւ չէին հարցներ քոմիթաճի ները։ Ոստիկանները երբ գաւառակ մը կամ գիւղ մը կը ձգեն որոշ հետապնդումով, լուսաբանուած կ՚ըլլան այդ նպատակին մասին։ Հարիւրապետը զանոնք պիտի տանէր հայ գեղը։ Ու եթէ չէին զարմանար այս ձկնարանին մէջ ըլլալնուն, որովհետեւ ծեծուելիք հայ կար գոնէ, բայց չէին ալ հասկնար այս յապաղումը։ Անոնք դժուարութեամբ պիտի սուզուէին ալպանացիներուն ետեւէն։ Ու ճիշդ ատ պատճառով է, որ կը հարցնէին, հասարակաց հարցումը։

 

-- Հոս չեկան, էֆէնտի, - պատասխանեց դեղնած տղան, որ սկսած էր վախնալ իր ընկերոջը արիւնին չափէն։ Ամբողջ վարտիքը ներկուած էր գրեթէ։ Ու անզգոյշ մատներով՝ հեղուկը երեսին, մազերուն, մարմինին առհասարակ բաց ուրիշ մասերուն վրայ կը գծագրէր այն սոսկալի խազխզումը, որ փողոտուած դիակներէն կը սրբէ մարդկային դաշնակութիւնը եւ ասոր կնիքը` վերածելով մարմինը այլանդակ կոյտի։

 

--  Պառկեցուցէք, - գոռաց հարիւրապետը, ու նայեցաւ ժամացոյցին։ Մտքով կը չափէր ճամբան, քննութեան տեւողութիւնը, գիշերը կէսին վերադարձ մը եւ Նայիլէ հանըմին անկողինը։ Սրբեց ձեռքին կռնակովը այս պատկերները աչքին ցանցերէն։ Առանց իր հրամանին սպասելու, միայն դէպքերու ստացած իրենց ծանօթ գնացքէն, անոնք պառկեցուցած էին տղան։ Այնքան յաճախ այս սկիզբը ունէին ծեծերը, որ, վերջ ի վերջոյ, ոստիկանական բերանացի օրինագիրքին մէջ մուտք էր ստացեր, ինքնաբերաբար գործելու այս ձեւը։ Ամէն ոստիկան համոզուած է, որ ամէն գեղացի սուտ կը խօսի իշխանաւորին։ Իսկ երբեք իրաւ՝ հայ գեղացին, երբ հարցը կու գայ ոստիկանութենէն ծածկելու փախստական թուղթ կամ մարդ, զէնք կամ վառօդ։ Տղան չըրաւ ոչ մէկ ճիգ։ Վասնզի տեսեր էր անոր հետեւանքը։ Ոստիկանները հարկ չտեսան կապելու անոր ձեռքերը կռնակին, գուցէ դիտմամբ, որպէսզի պատեհութիւն ունենան թեւերն ալ կոտրտելու։ Մէկը մաուզէրին կաշիէ կապը անցուց անոր երկու ոտքերուն։ Ուրիշ երկուք՝ մէկը փողէն, միւսն ալ բունէն, դարձուցին հրազէնը ինքն իր վրայ ու պրկեցին։ Կազմուած էր պաշտօնական ֆալախան։ Ծեծեցին, կարգաւ։ Գործիքը՝ սեւամորթին մահակն էր։ Ով որ չէ ըմպած այդ անաստուած, թուրք «գանը», գաղափար դժուար պիտի կազմէ, թէ ի՛նչ ճամբով, ուժով, մարդկային սիրտէ մը այսքան կարծրութիւն, քարութիւն կը ճարենք մենք։ Կը հայհոյէր սեւամորթը։ Ոչ ոք՝ բացի երկու հայերէ, կը նայէր Նալպանտենց Սերոբին, որ կռնակը դարձուցած տեսարանին՝ իբր թէ եղէգնուտը կը զննէր։ Բայց անոր հոգին կը դողդղար խորունկ-խորունկ։ Որքա՞ն [270] տեւեց այս մռայլ պատկերը։ Դեղին տղուն ներբաններէն արիւնը պոռթկած էր արդէն` աղտոտելով [271] կաշին, օծած [272] կոթը, ու ծեծողներուն քիթն ու բերանը։ Ցաւին տակ անոր իրանը նետուեր էր վեր կիսակամուրջ, քովնտի, գալարուն։ Ակռաները՝ հիւսք, չպոռալու համար ու չխածնելու համար լեզուն։ Գոցուած էին աչքերը, տարօրինակ բնազդով մը, որ ծեծը կը շփոթէր երկինքէն շրջուած, վրան թափուած կրակի հետ։ Մէկ ափին, մատներուն գիծէն, ճանկռտուքը հաւաքած էր աւազի խաւ մը, սեւ, բզկտուած, բայց թաղումի պէս եղերական, որ տպաւորեց։

 

-- Ձգեցէք, - հրամայեց հարիւրապետը։

 

Ան թաղուած ափին ու իր մազերը սանտրող մատներուն մէջտեղը տարուբերուեցաւ։ Հեշտանքը մեզ անգութ կ՚ընէ, գուցէ նախանձէն, այսինքն՝ մեր իսկ ուժերը միայն մեզի պահելու խուլ ու խորունկ ձգտումէն։ Անոր մտապատկերը կը զարտուղի երբեմն օրէնքէն` մեզ ընելու համար թոյլ եւ մեզի օտար։

 

Քակեցին մաուզէրը։ Տղան ինկաւ մէկ կուշտին՝ ինչպէս ձիու մը կռնակէն վար առնուած պարկ մը։ Դեղին՝ մահու չափ։ Ոչ ոք՝ որ զբաղէր իր նուաղումով։ Նալպանտենց Սերոբը աչքին պոչովը գտաւ տեսարանը, փախցուց իսկոյն նայուածքը։ Ի՞նչ կը զգար։

 

-- Ո՞ւր են հովիւները։

 

Երրորդը, զարհուրանքէն ու մտապատկերէն շշմած, չհասկնալով իր ներքին անէացումին բուն պատճառը, մնաց պաղած։ Կը մտածէ՞ր։ Յիշողութի՞ւն, թէ ճշմարտութիւն կը հաւաքէր։ Հետզհետէ հարցնողին դէմքին ինկաւ անյատակ ատելութիւն, բացառաբար թուրք ու անպարագիծ, որ փոս մը աչքին մէջ աշխարհք մը թոյն կը դիզէ։ Խեղճ, միջին մարդն էր ան, որուն կ՚ուղղուէր դասական նախադասութիւնը։ Թուրքերուն ծեծը կերած, ատենին, բանտին մէջ։ Զինքը կապած, ծունկի դրած, վիզը տախտակին փակցուցած եւ դաշոյնը քսած ալ էին ծոծրակին, բայց չմորթած, ծերուկ բանտարկեալի մը աղաչանքին զիջելով, որ թուրք, մարդասպանութեան համար երկու անգամ կերած տասնհինգ տարի, փոքր խնդրով մը այդ օրերուն բանտ էր ինկած։ 96ի դէպքերուն այս կարգի ներքին տրամներ ու խղճմտանքի անըմբռնելի փաստեր դիտուած են ոճրագործներու տարեգրութիւններէն։ Շնորհած էին անոր կեանքը, բայց օր մը ամբողջ թակած, դուրած, ոսկորը միսէն կակուղ էին ըրած։ Յիշե՞ց տեսարանը, երբ բան մը ըսած ըլլալու համար նշանացի, գլխուն կողմէն, տուաւ ուղղութիւնը կովերուն գիծին։

 

-- Քանի՞ հոգի էին։

 

-- Չհամրեցի։

 

-- Պառկեցուցէ՛ք։

 

Սպան չէր հրամայողը։ Ու պէտք ալ չկար ասանկ հրահանգի։ Ամէն ոստիկան անգամ մը, որ մտնէ սեւ իր տարազին եւ արնագոյն պատկերին մէջ, ինքնաբերաբար կը դնէ դէմք մը, ուր շատ մը տխուր հաստութիւններու հետ, կ՚արձանագրուի մա՛նաւանդ ցեղին կոյր ու խուլ հոգեհեղուկը, այն որակումէ խուսափող կարծր բանը, որ աշխարհի զգայութեան մէջ ունի իր մասնաւոր կնիքը։ Թուրքը բառ մըն է՝ պատմութիւն ըլլալէ առաջ։ Ուրիշ ժողովուրդի մէջ ոստիկանը ապահովութեան զգացում մը կը ծաւալէ իրմէն դուրս։ Հայու մը համար անոր հանդիպումը, ո՛ւր ալ ըլլայ, չարագուշակ է։ Դուք գիտէք մատով հաշիւները, որոնք կը գործեն անոր ընտրութեան մէջ։ Գեղացի՛, հարկադրաբար։ Բայց գեղացի մը, որ չկրնայ տող մը բան գրել ու զրկուած ալ ըլլայ ընդմիշտ այդ բախտէն։ Բայց արուեստական, կազմակերպուած միջոցներով ալ ետ տարուած, դէպի դարերը, երբ ձիուն ոտքին չեփած ոսկորը կը կրծէր [273], ամէն անգամ, որ անիկա շփուի զոհին հոտին։ Ան պիտի դադրի մօտիկ իր ներկայէն, ցորենի, պտուղի, մարգի մարդու իր կէս-կրթանքէն ու պիտի վերադառնայ տափաստանի կենդանիին, կէս-մարդ, կէս-անասուն։ Աւելցուցէք քաղաքականութեան ալ կրակը այս գազանին արիւնին մէջ (ու մի աճապարէք, վասնզի մարդիկ շատ հեռու չեն իրարմէ, երբ կը խմեն գինին կուսակցական եղջիւրէն։ Ամենակիրթ ցեղն անգամ քիչ կը տարբերի տափաստանի թափառիկէն կամ թուրքերուն ժանտարմայէն, երբ իր զաւակները կը փողոտէ քաղաքական ատելութեանց կրկէսէն)։ Ու թուրքերուն համար այս ատելութեան հսկայ հնոցը կեավուրին գոյութիւնն է։ Յիսուն տարի շարունակ մեր երեսին տուին մեր տուները, քաղաքներուն մէջ մեր խանութները եւ չյիշեցին իրենց սուլթաններուն հաշիւները։ Անոնց ազգայնականութիւնը արդիւնք ու պատճառ է նոյն ատեն։ Թուրքը –ժանտարմա, սպայ, մինչեւ իսկ փատիշահ – սովորական խանդէն գերիվեր ջերմութեամբ կը նետուի կրակին, երբ կեավուրին արիւնը հասնի իր հոգիին քիթին։ Ու ծեծը տակաւին արդարութեան առաջին խորհրդանիշը կը կազմէ թուրք կարգերու մէջ։ Ամէն ոստիկան, տղու տարիքէն, համը առած է անոր հուրքին, հօրենական ձեռքերէ։ Անոր ընտանի է զօրանոցին մէջ, որ [274] կարգապահական պերճ ու հզօր միութիւն մըն է, ազդեցիկ, առանց ծախքի, տուողին համար դիւրին։ Առնողը՝ թող գրէ ապառիկին տետրակը։ Ամէնէն ուշը տարի՛ մը. հարկաւ բանակներու աստուածը հայ մը կը դնէ իր ճամբուն։ Ասոր համար է, որ զայն կ՚ընդունի հնազանդ, հաշուող, հարիւրապատիկ հատուցանելու երազէն սփոփուն։ Թերեւս տժգոյն, որովհետեւ բաւական հեռու, արձագանգն է անիկա այն օրերուն, երբ քրիստոնեան, գերին իբր փորձի անօթներ միայն արժեցին անոնց դանակի մարզանքներուն, արիւնի ախորժակներուն։ Օտար ափերու վրայ ձեր տեսածէն մի մոռնաք այս իրողութիւնները եւ մի չափէք։ Մարդիկ ջարդերը կը կարդան ինչպէս վէպ մը։ Բայց՝ ո՞ւր վիպասանը. ո՞ւր՝ իրականութիւնը։ Ո՛վ պիտի տայ այն հոգեվիճակը, որ եղաւ մեր գեղերունը, Ջարդի օրերուն ու անկէ ետքը։ Սուտ չէր, ոչ ալ բարբարոս – ի՛նչ տժգոյն, դիւրին, ողորմելի է այս ածականը, երբ կանչուի պիտակելու թուրք ոստիկանը – ենիչէրին, երբ իր դանակը սրելէ յետոյ, դուրս կ՚ելլէ զօրանոցէն եւ անոր հատուութիւնը փորձելու համար այծին եւ կեավուրին վիզերը կը վերածէ նոյն արժէքին, թերեւս քիչ մը նեղուած ալ անասունին կաթին եւ փորի ուլին հաշիւէն, բայց երբեք՝ կեավուրին հայր, եղբայր, տղայ ըլլալու պատկերներէն։ Այս պատմութեան օրերուն Հայկական սպանդը թարմացուցած էր ոստիկանին առհաւութիւնը։ Ու մթնոլորտին մէջ կը բաբախէին անգթութիւնը, թրքութիւնը, տափաստանի եւ անապատի կարծրութիւնը։ Թուրքերու վարիչները անխելք եղան իրենց արեւմտեան, կէս-եւրոպական քաղաքականութեան մէջ, որ ըրաւ անոնց ոստիկանները քիչ մը կնիկ, լաւ հագուած, ճերմակ ձեռնոցով, ջարդի համար շատ գէշ զինուած, թեթեւ, թերահաւատ, զգուշաւոր ու կծծի։ Անոնք պարտուեցան իրենց հակառակորդներէն, որովհետեւ շատ հեռացած էին նախճիրին ձգողութենէն։

 

Շուները, առանց երեւալու, բայց խորապէս վրդովուած հարուածին արձագանգէն, կը դանկտէին տարածութիւնը, լեղի, խոշոր, խորանարդ կաղկանձով մը, որ անմիջապէս կը զատուի աննպատակ ու ցոյց հաջիւնէն։ Գայլի, սպանդի ստուեր մը նշմարելի է այդ ոռնումին մէջ, շատ հեռուներէն։ Վտանգէն թրթռուն, այլափոխուած, այդ կաղկանձը կը մօտենար, կ՚ընկրկէր՝ վերադառնալու համար կրկին, աճելով մարդկային անձուկին օդածաւալ խռովքովը, ինչպէս կը տրուի դիտել կռիւներու սկիզբին, երբ արիւնը թափի պիտի, հպատակելով մարդկեղէն ցուցմունքի։ Յարձակո՞ւմ։ Ստոյգը ան էր, որ եղէգներու գիծը բռնուած էր հովիւներէն։ Անոնց թիւին սակաւութիւնը չէր երաշխաւորուած քարտուղարին ռազմագիտութեամբը։ Ու թարմ էր օրինակը, ուր չորս հովիւ՝ Զատկի ըմբշամարտութեան մը յոգնախուռն հանդէսին մէջ, աննշան պատրուակով մը, նետուած էին գետին ու անդադար կրակելով ու սողալով իրենց երեսին վրայ միշտ ետ, անցեր էին ահագին բացաստանը` ամրանալու համար բլուրին փէշերուն։ Մեծ խուճապ։ Մեռած էին տասնհինգ մարդ, որոնց երեքը կին ու չորսը մանուկ։ Կառավարութիւնը փոխանակ ալպանացիները հետապնդելու, բանտարկած էր գիւղացի երիտասարդութիւնը, վասնզի հայ էին։ Պատահարը՝ աւելի փոքր ծաւալով, կնիկի ալ պարունակէն, կը կրկնուէր թուրք գեղերու գլխուն։ Ոստիկան մը նշմարել կարծեց հրացանի մը փողը, եղէգնուտին ընդմէջէն։ Բայց այսպէս վճռական պահերու մեր բնազդը կը ճարէ իրեն յատուկ իմաստութիւն ու դատում։ Անձին պաշտպանութիւնն է, որ կը վարէ այս մութ սլաքը եւ անմեկնելի հաղորդումով մը տասը-տասնհինգ մարդ, առանց արտաքնապէս իրարմէ ազդուելու, ներքնապէս միացած կ՚ըլլան վճիռի մը վրայ։ Ու այդ վճիռը միշտ անձին շահն է, որ կը վահանէ։ Վասնզի ճիգէ փախուստը ոչ մէկ ատեն կը ներկայանայ այնքան բնական, որքան ստոյգ վտանգի մը դէմ։ Վատութի՞ւն…։ Անշո՛ւշտ, երբ բառը զետեղենք ռոմանթիք շղարշին տակ։ Որքան ատեն, որ մարդը – տեսէք սովորականը, ոստիկանը – չէ բռնադատուած կռիւի, պիտի խուսափի անկէ։ Ի՛նչ հարկ՝ ճահիճը ճեղքելու, փորձանք ու վտանգ ու նախատինք ալ ընդառաջելու, կրակի վարժ ու անաղիք գազաններու դէմ, որոնք իրենց գառնենի զգեստէն եւ մարթինէն զատ բեռ ալ չունէին ո՛չ կռնակէն, ո՛չ սիրտէն։ Շուները հեռացան։ Այսինքն՝ մեղմ սոյլով կանչուեցան։ Քարտուղարը ինկաւ վերստին իր արժանաւոր սարսափին մէջ։ Յետոյ՝ տեսարանը վերածուեցաւ իր մենութեան ու հողին ընդհանուր ցուցմունքին։ Անոք ու անզէն մարդեր։ Տիրող եւ զինուած մարդեր։ Երկու ցեղերու դարաւոր ատելութիւն։ Թարմացած գազանութիւններ։ Ու ոստիկանները յիմար չեղան` տրամադրուած դժգոհ մնալու։ Ծեծեցին երրորդն ալ։ Շուներուն հեռացումը պատկերին դարձուց անկարելի տրտմութիւն։ Տրտում էին նոյնիսկ ծիծաղները չկրնալ սպաննելնուն։ Ու հայերը՝ չկրնալ մեռնելնուն։ Խաչ չհանեցին զոհերը` կրկնելու համար մեր պատմութեան դասական խորհուրդը։ Ձկնորսը, տարիքն առած, խորտուբորտ, դիմադրելու քիչ ատակ՝ փորձեց պոռալ։ Գուլ բերնէն դանակը – ոստիկաններու սուինները երկսայրի չէին դաշոյնի նման – ջախջախեց անոր քիթը։ Լռութիւն։ Յիմարութիւն էր հեստել այս ազդարարութեան, աստուածային սա ամայութեան մէջ։ Վասնզի մատի փոքր շարժում մը բաւ էր դանակը դարձնելու սուր իր բերանին։ Ո՞վ կ՚արգիլէր, որ չորսը մէկ հոդ պատառ-պատառ չմանրուէին ու չթափուէին լիճին ձուկերուն։ Սպաննելու ատեն ոստիկանը օրէնքին ամբողջ պաշտպանութիւնը ունի իր քամակին։ Ծերուկը ակռաները թաղեց աւազին մէջ ու մնաց։ Բառ չկայ տալու համար պատկերին երկու երեսները, հոգիներու գիծէն։ Թուրքերը յոգնա՞ծ էին։

 

Հարիւրապետը զբաղած էր գրելու։ Ոստիկանները սուին անցուցին իրենց հրացաններուն։ Չորրորդ հայը, մահէն անդին մտնողի մը պէս, կը նայէր հանդարտ, ինքզինքը ձգած իր ճակատագրին։ Ոստիկան մը մարթինին բունովը կը ջանար կոտրել սուլֆաթոյ ի պարապ շիշ մը, որ կ՚ընկրկէր դէպի հողին փորը եւ կը դիմանար։ Անոր աղմուկը արթնցուց զբաղումէն գեղանի սպան։ Նայեցաւ հայերուն վրայ ու հրամայեց.

 

-- Կապեցէք չորսն ալ իրարու։

 

Ամէն ոստիկան իր ձիուն քամակին տրամադրելի ունի չուան, երկաթեայ ձեռնակապ ու ոտնաշղթայ, բոլորը լաւ մը պահուած տոպրակի մէջ։ Չորսն ալ կապեցին, իրարմէ բաց-բաց, թեւերնուն մէկէն։ Ձեռնակապը աւելորդ էր, ոտնաշղթան՝ անկարելի, վասնզի արդէն դժուար կը կենային ոտքի։ Սպաննե՞լ։

 

Հարիւրապետը խմբագրեց իր տեղեկագիրը։ Երեւան հանուած էր խռովութեան զօրաւոր բոյն մը, լիճին երկու ափերու գիւղերը իրարու կապող։ Քոմիթաճի ները կրնային եւ պարտաւոր էին գործածել այդ դժուար գիծը, իրենց պոմպաները եւ տինամիթները փոխադրելու համար հայ գիւղերուն, որոնք ծրագրած էին անկախ Հայաստան մը կազմել այդ շրջանին մէջ։ Չորս ձկնորսները անշո՛ւշտ որ քոմիթաճի ներուն գործակալներն էին, ծուարած՝ կառավարութեան ճիշդ պոչին։ Անոնց վկայութիւններուն մէջ հակասական բառեր ու բացատրութիւններ կը հաստատէին անպատճառ այդ կազմակերպութեան անիծեալ ծրագիրը։ Ու այդ տուեալներուն վրայ, առաջին այս պարագլուխները կը ղրկուէին գաւառակին պատկան դիւանին։ Անհրաժեշտ էր խորացնել քննութիւնները եւ քակել այդ գաղտնիքներուն կնճիռը։ Կը հաղորդուէր հիւղակին խուզարկութիւնը, գտնուած մեծաքանակ պարապ շիշերը, որոնք թէեւ քինին ին պիտակ կը կրէին, բայց կը պարունակէին ալ ճերմակ փոշիի հետքեր։ Անհրաժեշտ էր քիմիական վերլուծումով ստուգել այդ փոշիին նկարագիրը։ Ուստի՝ կը յանձնուէր այս քոմիթաճի ներուն գործը հարցաքննութեան դիւանին։ Տեղեկագիրը կը ծանրանար այն յամառութեան, որով «զզուելի եւ խռովարար» այդ մարդերը նշանաւոր էին արդէն կայսրութեան բոլոր դատարաններուն առջեւ։ Անշո՛ւշտ որ արդարութեան ձեռքը երկար է ու պիտի յաջողի ի վերջոյ խօսեցնել։ Ոստիկան մը եւ սեւամորթը առջեւնին ձգեցին կապեալները եւ դիւրին ճամբէն ուղղուեցան գիւղաքաղաքը։ Տասը քայլ չըրած՝ ոստիկանը վերադարձաւ ու փսփսաց հարիւրապետին, որ նշանացի հաստատումով մը ճամբեց զինքը։ Ու գետակին մաքուր ջուրը ձգելով՝ անիկա քշեց կապեալները ճահիճին մէջ։ Հրամանն էր լուալ վէրքերը, որդնոտ այդ ջուրով ` անհետելու համար ճապաղիքին հետքերը։ Անիկա չվախցաւ ալ կապերը քակելէ։ Ծեծը առած ըլլալու էր անոնց ոսկորներէն ուժին յետին ծուէնը։ Անոնք լուացին արիւնները, որդերը մատով վար ընելով վէրքերուն լպրծուն բերանէն։ Տեսակ մը տխուր վեհափառութիւն կը տաղաւարէր այս թշուառութիւնը։ Իրենց այլուրութիւնը իրենց արարքէն եւ պիտի ըսուի՝ նոյնիսկ իրենցմէ, կը ծաւալէր անմեղութեան, անգիտութեան գողտր պատկեր մը, հաւատարիմ՝ մարդոց, այսինքն՝ մարմիններուն ու, համեմատական՝ ձեւին, այսինքն՝ զգեստներուն։ Արիւնոտ անոնց անդրավարտիքները ծածկեցին կապուտիկ, ով գիտէ ո՛ր բարի խաթունի մը խերով կարկտուած շալվարները։ Ու անոնց շապիկները՝ թուղթի պէս գունատ, աւազէն մրկած ու արեւէն փխրուն, անոնց իրանին կը դնէին պարզ, շիտակ, անաղարտ ու համակրելի աղքատութիւն մը։ Ոչ մէկ բառի փշրանք։ Ոչ մէկ աղերսող հայեացք։ Ու իրարու նման էին այս կորակոր հպարտութեան մէջ մատաղատին եւ զառամ ծերը։ Անոնք կապուեցան իրարու։ Ու մտան քայլքի, կէս ոտքերով։ Վասնզի ջուրին խշխշուքը թարմացուցեր էր վէրքերը։ Ու կրակէ աւազին վրայ անոնց ոտքերը կը դնէին սուր ու երկար հետքեր։

 

Քառորդ ժամ յետոյ, ուրիշ ճամբայով, որ ճահիճը կը ձգէր աջին, հասողութեանը տակ հարիւրապետին զէնքերուն, քարտուղար Թահսին էֆէնտին պատրաստուեցաւ դառնալ իր պաշտօնատեղին` հազար փառք տալով Աստուծոյ եւ քառսուն հեղ մտովի արտասանելով փորձութեան այաթը (համար՝ Գուրան էն), երդում ընելով նոյն ատեն ցատկել կուսակալին վրայէն եւ հեռագրել այս անլուր շահատակութիւնը ուղղակի կայսեր պալատին։ Միւս կողմէ՝ անիկա հարիւրապետին թելադրած էր գործունէութեան ընդարձակ ծրագիր մը։ Ձերբակալութեանց բազմութիւնը, միշտ տպաւորիչ՝ պիտի կազմէր հիմնական փաստերէն մէկը կառավարութեան ջանքին։ Յետոյ՝ ձերբակալուողներու մասին ընդհանուր ցուցմունքներ, – բոլոր կառապանները, որոնք կրնային փոխադրած ըլլալ անիծեալները։ Բոլոր անտառապահները՝ եթէ խռովարարները չէին առած խճուղին եւ քովնտի ճամբաները շահագործած։ Ու գիշերապահները։ Բոլոր անոնք, որոնք տեսած կամ լսած էին սանկ հարիւրի մօտ մարդ, ինչպէս քանի մը տարի առաջ ըրած էր իր նախորդը քիւրտի կտորի մը համար, որ ծեծ էր կերած հայ գեղին մէջ, սարսափներէն քիչ ետք, հայհոյած ըլլալուն կեավուրներուն Աստուծուն։ Ամբողջ գեղին «առաջաւորները» բանտ թափուեցան հաշիւը տալու այդ ամբարշտութեան։ Ան վրան առաւ առժամեայ բանտի վերածել պալատին փայտանոցը, օձոտ ու կարիճոտ, բայց կեավուրները ուրի՞շ բան էին արդէն։ Յետոյ՝ Սերոբէն գաղտնի, հրահանգեց գազա ն թափել թաղականները, հոգաբարձուները, պաշ-տէրտէրը, պաշ-վարժապետը եւ բոլոր քիչ մը հաստ-կռնակ «ախպար»ները։ Իր հարազատ բառերն էին ասոնք։ Այսքան ընդարձակ ծիրով տարուած ռազմավարութիւն մը ապահովաբար գոհ պիտի ձգէր Պոլիսը (հարիւրապետին աչքերը շողացին յառաջիկային փայլէն), բայց գոհ ձգէր պիտի մա՛նաւանդ յանձնաժողովը։ Առաջին արդիւնքը՝ կրծօ՛նը։ Երկրորդ արդի՛ւնքը՝ գաղտնի էր անիկա։ Նկատի ունէր երկու պատանի, նոր դպրոցաւարտ, որոնք այս հարցաքննութեանց արձանագրութիւնները պիտի կատարէին ցերեկը պալատին, իրիկունները՝ իր տունին մէջ։ Այս լարուածքէն դէպի իր նպատակը՝ նետին ուղիղ էր ճամբան։ Շփեց ձեռքերը ուրախութենէն, հանճարեղ իր գիւտին համար։ Կրկնապատկուեցաւ այդ ուրախութիւնը, երբ ծրագրեց այս իրկուն իսկ կինը ղրկել Պոլիս` ինքզինքը բոլորովին ազատ զգալու համար։ Ու կը տրամաբանէր պատուական ծերունին պետական մարդու մը վայել լրջութեամբ։ Կինը՝ անպատեհ արարած է սեպհական տունին մէջ։ Ու կ՚երթար անիկա գրեթէ մոռցած ծեծին կսկիծը, որ կը հեւար երակներն ի վար, բայց գրեթէ գինով՝ թարմ տղոց մարմիններու հեռանկարէն։

 

Անոնց մեկնումէն յետոյ մնացեալները պահ մը ինկան վարանքի։ Ո՞ր ճամբուն հետեւիլ։ Հարիւրապետին թաքուն ու արդար փափաքն էր զգուշանալ ալպանացիներէն։ Շատ հազուադէպ է, որ ժանտարման ցասումով, ասպարէզին նախանձախնդրութեամբը տարուի գործելու։ Անհատական նախաձեռնութիւն, վտանգէ ախորժիլ – չեմ խօսիր պարտականութեան զգացումէն – այդ մարդոց համար արգիլուած գօտիներ են։ Զինուորին եւ ոստիկանին հոգեկան տարբերութիւնները էջեր պիտի գրաւէին։ Ոստիկանը չեղաւ նոյնիսկ եռանդուն, խիզախ, որքան ռէժի ի դէտերը։ Ու թուրք ոստիկանը՝ մարդ կը տարուի նմանցնելու դաշտերու անգղին, որ դիակներու առքովը կ՚ապրի։ Ի՛նչ աւելի բնական, զէնքի մարդու մը համար, քան ճեղքել դէպի արեւմուտք եղէգի պզտիկ թաւուտքը, որմէ անդին մարզը [275] կը տարածուէր մինչեւ ագարակին շէնքերը, պաշարողական պարզ շարժումով մը առնուազն զինաթափ ընել սա հովիւի կտորները։ Վախէն աւելի՝ բնական ծուլութիւնը, անգղութիւնը [276] տեղ ունեցան ու կեցուցին հարիւրապետը, որ հրամայեց անցք որոնել դէպի լիճին հարաւ ափը։ Անկէ վեր՝ տափաստանները հայ գիւղին։ Դժուար էր ձեռնարկը – հեծեալը քիչ կը գնահատէ բնական արգելքները – վասնզի ճահիճին եւ լիճին մէջտեղ ատենին բանուկ ճամբան հիմա ծածկուեր էր ջուրով։ Տեղ-տեղ հողի կռնակ, ժայռի կոշկոռները կը վիրաւորէին ջուրին սաւանը, որ ալիքներու նահանջին ատեն քամուած ճերմակեղէնի նման կը վերածուէր հոսուն աւազի։ Յետոյ բարձրաձայն, բայց ինքիրեն խորհեցաւ կարիքին, – էտինքի աղօթքէն առաջ անպայման հասած ըլլալ հայ գեղին արտերը։ Աղօթքին հետ լծորդ աղբիւրը, աղբիւրէն իր միտքը յաճախ գրաւող պատկե՛րը։ Ան մտածեց աչքէ անցնել աղբիւրները։ Որսորդ՝ ինքզինքը նմանցուց, միշտ բարձրաձայն այն առիւծներուն, որոնք անապատին մէջ ջուրի ակերը եւ անոնց ընդերկրեայ անցքին վրայ բուսած թաւուտները կ՚ընտրեն իբր թակարդավայր, թաղուելով սէզերուն խորը, սպասելու համար ջուրի իջնող ընտանի եւ վայրի կենդանիներուն։ Այս տեսարանը իրեն կտակուած էր պատին գամուած իւղաներկ լուսանկարէ մը, խեղճուկ հանրատան մը մէկ սենեակէն, որուն առջեւ կը կենար յաճախ, հալածելու համար մլուկներուն վայրագ յարձակողականը, աներես ու աղտոտ՝ չվախցող նոյնիսկ իր համազգեստէն։ Այս վայրկեանին անիկա արդէն նկարին առիւծն էր, բայց ուղիղ, սէզերու պաշտպանութեան չապաստանող։ Քոմիթաճի նե՞րը։ – Անշուշտ կրնային գայլ, յովազ, մինչեւ անգամ վագր ըլլալ։ Առի՜ւծը առիւծ էր։ Անունը տուաւ ոստիկանի մը, ճերմկած գրեթէ, որ քսան տարիէ ի վեր դատարանի կոչնագիրները եւ ոստիկան-զօրքերու հրահանգները կը փոխադրէր գազայ ին բազմաթիւ գեղերուն։ Հրամայեց կազմել յառաջապահ թեւը։ Հարիւրապետը դպրոցին մէջ կը յիշէր կատարած ըլլալ նման արշաւներ ու յառաջապահի կռիւներ մղել ռազմափորձերու ատեն։ Անոր ետեւէն իջան բարակ կածանը։ Հատան սէզերուն մարդակերպ տրցակները եւ լիճը եղաւ լիալիր՝ ինչպէս աղեղը հսկայ լուսնակի մը։ Ափը, արեւելք, կը կորանար, իր եղջիւրները հիւսելով քովնտի լեռներուն դէպի ընդերքը։ Աղեղը դէպի հիւսիս յստակ՝ կիսամանեակ մըն էր փրփուրի՝ արտերու փէշին։ Դէպի հարաւ եղէգներու թաւուտքով կը կտրտուէր, կը կորսուէր, քիչ մը անդին կրկին կ՚ելլէր երես։ Ջուրը ծանծա՛ղ՝ հազիւ ոտքին կոճերը ծածկելով ձիերուն։ Խութքերը բեկուած յատակը կը պատմէին բանուկ ճամբուն։ Բայց ո՞վ կրնար որոշապէս իմանալ, թէ ալիքները ինչե՜ր խորտակած էին անոր մարմինէն։ Հապա ցեխուտքնե՞րը, գիրքերուն բառով՝ խրուտքնե՞րը։ Ճահիճ ու գետաբերանները խարդախ ալքեր ունին։ Շատ մը լուղորդներ իրենց ոտքերը չեն կրցած ազատել ցեխին շաղախէն ու կուլ գացած անոր ընդերքին։ Ոստիկան մը, երկար ձողով մը, ձիուն քամակէն կը խորաչափէր ջուրը, բան մը ըրած ըլլալու յաւակնութեամբ։ Մինչդեռ վստահած էր ինքզինքը կենդանիին բնազդին, որ չի շփոթեր հաստատուն, աւազաքար գետինը կաւային, բուսահող ցեխուտքէն։ Շրջան-շրջան ափին այդ մասը կը թաղուէր լիճի յորդումովը, տարիներ ետքը դուրս ցցելու համար սպնգացած [277] իր կռնակը արեւին, որ երկաթի պէս կ՚ամրացնէր լխկած կրաքարերը։ Վտանգաւոր էր այդ անցքը, իր սէզերուն անընդմէջ թփուտներով, երբ ցամաք էր` յարմարագոյն դարանը կազմելով աւազակներուն։ Վտանգաւոր էր իր քացխած խմորի նման սպնգացած [278] փոսիկներովը, երբ ջուրն էր տիրողը։ Երկու պարագային ալ գործածական էր անիկա։ Մաքսանենգները, մարդասպանները, հիւսիսի գեղերէն փախստականները, եւ փոխադարձաբար, զայն կ՚ընտրէին կարճ, ամայի ու անմատչելի ըլլալուն։ Պզտիկ շեղում մը բաւ էր, որ հոն մխրճուող մը բռնուէր ոտքերէն եւ քաշուէր յատակ։ Հունէ հուն ձիերը ճեղքեցին գարշահոտ ջուրը։ Նալպանտենց Սերոբը, բոպիկ, վախուն մոռցած կնիկը, Սողոմը, կը կոխէր ձիերուն սմբակովը պղտորած կէտերուն։ Ու անոր անստեւ ու կնիկ սրունքները կը հալածուէին շքեղ տզրուկներէ եւ առաձիգ օձերէ…։ Ժամ մը յետոյ անոնք կը գտնուէին գեղադիր [279] արտերու մարզին մէջ։ Հոդ, լիճը իր մեծ աղեղէն յետոյ դէպի արեւմուտք ինքզինքը կ՚ոլորէ ուրիշ, աւելի փոքր աղեղիկներու անընդմէջ շարքով մը։ Իւրաքանչիւր աղեղ իր կիսոլորքին մէջ կը շրջանակէ հողի տարօրէն ներդաշնակ հատուած մը, ոսկեգոյնի մօտ, բաց երեսով։ Բարեբեր, ա՛յնքան՝ որ մարդ տնկելուն իսկ կը զղջայ։ Ու տնկէ՛ [280], այսինքն՝ քանի մը բերան թիով խառնշտկէ՛ հողը, վստահէ՛ հունտը ու պառկէ՛ [281] քիչ անդին, թզենիներուն շուքին։ Սեխ, ձմերուկ, դդում, վարունգ կ՚առնեն իրենց կարօտը հողէն, ա՛յնքան սրտանց, որ մարդ կը վարանի զանոնք մօտիկը դնել տեսակին միւս արարածներուն, սովորական արտերու ընթացիկ այդ տիպարներուն։ Բանջարանոցը՝ նոյնպէս։ Բայց անկարելի էր չառնուիլ գեղեցկութենէն թզենիներուն, որոնք անտառի մը աճումը կը ցուցադրէին։ Ծաւալուն, բայց մէկ գիծով՝ անոնց ճիւղերուն վրայ, դեղնորակ ու հսկայ ծիծերու նման պտուղները կը կախուէին` հոսելով իրենց խորհրդաւոր շրթներէն մեղրագոյն հեղուկը։ Ճամբորդները արտօնուած են փրցնելու ուզածնուն չափ, վասնզի միակ արտի մը ծառերը գեղ մը կը կշտացնեն։ Հոս ու հոն հիւղակներ, ձկնորսի՝ բայց առանց հոսուն ջուրի։ Սաւանով կիներ, որոնք ծխախոտներուն ճերմակ կամ կապուտիկ զանգակներուն մէջ սեւ տրտմութիւն մը կ՚արձանեն։ Ջորիներ, էշեր, իրենց հսկայ գլուխները երկարած գեղանի ձիերու գաւակին մինչեւ։ Հողագործը, զոր յօրինած է քանի մը դարու սա ոսկեջուրը, ոսկեփոշին ու ոսկեսար լոյսը, թո՜ւրք, կորսնցուցած մոնկոլեան կնիքը – տափաքի՛թը – ու աչքերու նշաձեւ գալարքը։ Այրերու այդ նրբացումը կը շեշտուի կիներուն գիծովը ու մարդ կը մտածէ ցեղին, ցեղերուն, որոնք նոյն այդ հողին վրայ իրենց ձեւերը ադամանդեցին ու փոշիացումէ փոշիացում ինկան սա տարազին։ Ու խճուղին, դեղին [282], որ կը կորսուի ձիթենիներու անընդմէջ անտառն ի վեր։ Տարպանտ։ Քոսոտ պահակը, ան ալ ոստիկանի աւերածոյ մը, սարսափով խոնարհեցաւ հարիւրապետին եւ տուաւ պատասխաններ։ Անշուշտ քոմիթաճի չէր կրնար տեսած ըլլալ, քանի որ այդ «հընզըր»ները կը խուսափէին արդարութեան պողոտաներէն։ Անցան։ Սայլորդներ։ Կառքեր, գոմէշի եւ եզի։ Գիւղացիներ, հայն ալ, թուրքն ալ։ Կը մօտենային հարաւի ափին առաջին գիւղին։ Խճուղի ոլորքէ մը տեսանելի եղան տուներ, երկյարկ, կրածեփ ու սանդուխ-սանդուխ բլուրը անկիւնող։ Ոստիկան մը, քառասմբակ, կարապետեց։ Հարիւրապետը կ՚ախորժէր պաշտօնականութենէ, ցոյցէ։ Թրքական աւան, փոքր, սիրուն, դասական հրապարակով։ Ճամին, դպրոցը, քիչ մը բացօք՝ սրճարանը։ Այրերը հոն էին ամբողջ, դաշտին գործերը ձգած իրենց կիներուն։ Յարգալիր, ոտքի՝ ընդունեցին բարեւը, որ ոսկեկոթ մտրակին ծիրովը ձեւուեցաւ կարծես։ Հայկական դէպքերէն ասդին ոստիկանները արժէքի ելած էին։ Երկու կրօնական, մէկը մանկահասակ, միւսը թոռմած՝ մօտեցան իշխանաւորին։ Խօսի՞լ։ Անոր պէս բան մը։ Քովերնին էր մուխթարը, գիրէ անմասն, հաստ փորովը, որ կը յորդէր գօտիէն։ Յետոյ բացուեցան չորսերնին մէկ։ Այն ատեն գեղացիք տեսան, որ վերի գեղէն չորպաճի Սերոբը կար։ Մէկը աթոռ հրամցուց հարուստ, փարլախ էֆէնտիին։ Յետոյ՝ անոր հետիոտն ըլլալը զարկաւ ամէնուն աչքին։ Չհամարձակեցան հարցում ուղղել, բայց ոստիկան մը աւելցուց Սերոբէն լսելի ձայնով մը.

 

-- Մեզմէ է։

 

Ամչցաւ խորապէս։ Հաւա՞տքը կը փոխէր։

 

Թուրքերը մնացին վերապահ։ Սորված էին հայերուն ամէն ինչը նկատել խարդախ, ամէնէն առաջ անոնց հաւատարմութիւնը։ Պոլսոյ խմբագիրներուն յօրինումը եղող սա մտայնութիւնը ո՞վ փոխադրեր էր սա անկիւնը մինչեւ։ Ու սրճարանին արիշին ներքեւ ծալապատիկ յօրանջող հաճի ծերունին մտքի այդ զառիթափին վրայ կատարելապէս նման կը մտածէր պալատներու եւ լեզուներու տէր, Եւրոպա մեծցած ու դեսպանութիւն ըրած փաշային։

 

«Սոխին անուշը կ՚ըլլա՞յ», - բանաձեւած է մեր ժողովուրդը։ Տարազին տակ զետեղելով արդար, իմաստուն վերապահում մը, ա՛ն՝ զոր սորվեցուցած են իրեն թուրքին հետ կենակցութեան մռայլ դարերը։ Թուրքերը հեգնութեամբ կը շրջէին տարազը։ Խմեցին սուրճ։ Մեկնելէ առաջ հարիւրապետը, խորհրդաւոր առանձնացմամբ մը, ձիթենիի մը տակ, խոստովանցուց մուխթարը եւ ասոր եղբայրը, գեղին ամէնէն նշանառու եւ քաջահամբաւ երիտասարդը, որ զինուորութենէն նոր դարձած, կը յայտնուէր բացառիկ ատելութեամբ մը հայերուն հանդէպ եւ ամէն Կիրակի մինչեւ եղունգները զինուած կը բարձրանար հայ գեղը խմելու, հրացան արձակելու եւ «կեավուր ծեծելու համար», բայց գառնուկի պէս ետ կը դառնար գեղը` առանց մէկուն մազին դպչելու։ «Աքաղաղն իր բունէն», ըսեր է ժողովուրդը։ Բայց այդ ելոյթները անոր վաստկած էին պատկառանքի անուն մը։ Ու հայ գեղին տղաքը գիտէին ատիկա։ Հարիւրապետնե՞րը։ Անշո՛ւշտ։ Հինգ վայրկեան յետոյ ճամբան ուրիշ ոլորքէ մը գտաւ հսկայ նոճին, եռաթեւ, որ կը խորհրդանշէր հայ գեղին սահմանը։ Հող, օդ, ծառ ու թռչուն փոխուեցան մէկէն։

 

Նկատեցի՞ն, որ լայնցած էր Սերոբին շունչը։ Գոնէ այդ տպաւորութիւնը կը տարածուէր դուրս ոստիկաններուն դէմքէն, բառերէն։ Գիտէի՞ն, թէ գեղի մը հոգին կ՚երկննայ մինչեւ սահմանածայրը իր հողերուն։ Ամէն օտարական ծանօթ է այս անորակելի զգայութեան։ Աչքերնիդ գոց անցէք գետնի մը վրայէն եւ ձեր հոգին պիտի խօսի ձեզի ձեր ոտքին տակէն։ Իբրեւ հարուստի տղայ՝ Սերոբը չէր կապուած այս հոգեկան յօրինումին այնպէս՝ ինչպէս կ՚ըլլայ ատիկա հողին ու դաշտին մէջ ոսկոր ճարած պատանիներուն մօտ։ Բայց մարդ աւելի շատ իր պապերուն զգայնութիւններն ու ձիրքերը կը փոխադրէ իր երակներէն։ Այդ լոյսին տակ հայն էր անիկա։ Ու հայ էին բոլոր դաւաճանները։

 

Հարիւրապետը, ինչպէս վարժուած կենդանի՝ որ կը մտնէ իր բարեխառնութեան օտար ճնշումի մէջ, անհանգիստ էր, յանկարծական եւ ոչ-մեկնելի անձուկով մը։ Անուն ունէ՜ր այդ գեղը տակաւին տասը տարի առաջ։ Անուն էին շիներ անոր տղաքը Ողիմպոսէն մինչեւ Եգէական, դանակով ու սիրտով, առնութեամբ ու արիւնախանձ։ Ու չէին մեռած։ Բռնապետութիւնը քիչցուցած էր անոնց ոտքերը ընթացիկ, ուռուցիկ պողոտաներէն, բայց չէր հաւաքած անոնց զէնքերը։ Ու հոն էին, տանիքներուն խղդուկ թերթերուն տակ, պատրաստ իրենց մամուլէն նետուելու դուրս [283] ։ Ան մտածած ու նայած էր իր մարդերուն։ Ամբողջ կէս դար ոստիկանները հայ գեղերուն մօտէն կամ մէջէն անցան իբր բերդաքաղաքներէ, ինչպէս ամբողջ հինգ դար անցեր էին անոնց պապերը նոյն այդ գեղերուն մէջէն ու քովէն իբր գառնուկի մարագներէ։ Հարիւրապետին միջոցնե՞րը։ Կրկին աչքին ինկան իր մարդերը։ Մէկը փսփսաց իրեն իր տագնապին առեղծուածը։ Անիկա իմաստուն էր, դպրոցէ անցած ու բարակ ապրած։ Անիկա տարփաւոր էր նոյն ատեն։ Մեր հոգիին մէջ կինը – այսինքն՝ անով խորհրդանշուած նուազումը [284] – կ՚ամրանայ, կը նուաճէ երբ հոգեյատակը ուրիշ ուժերու գրոհին է ենթակայ։ Ոճիրներուն մեծ մասը տեղի կ՚ունենայ այսպէս, յարձակմամբ տկարացած մարզերու մէջէն։ Վախը մանաւանդ կին է մեր մէջ։ Մէկէն միւսը, այսինքն՝ թոյլ ձեւերէն, եղկ միսերէն դէպի խխունջայնացում, լուծում՝ նոյնն է ճամբան՝ ինչպէս կարծր, երկաթ ձեւերէն դէպի դէգութիւն ու յիմարական հերոսութիւն նոյնն է դարձեալ։ Չըրաւ՝ ինչ որ թելադրուած էր քարտուղարէն։ Ո՞վ բռնեց ու բերաւ անոր մտքին դէմ արութեան մեծ դրուագներ, որոնք պատմուած էին իրեն, սա փողոցներէն ու սա ոլորքներէն, գործադրուած վերի մարդոցմէն, իրաւ է թէ փշրուած քիթով, բայց նոյնն պատենքով։ Հեքիա՞թ։ Իրականութի՞ւն։ Մահուան հետ յաճախակի իր ճակատումը զինքը զգայուն կ՚ընէր ամէն ձեռնարկի, ուր մարդ պինդ կը կենայ ու կը սառի [285] ճակատագրին աչքերուն մէջ։ Այդ պահուն թուրք չէր անիկա, այլ՝ մեծ տղայ մը, որուն մէջ արկածը, անծանօթը լուսնալոյս մը կը մաղեն։ Յետոյ՝ այդ կապտաւուն շղարշը տարին անոր աչքին հասողութենէն։ Օրը շուքի կը մօտենար։ Ձորակին խորը ճամբան նուաճուած էր բլուրին մեծ ստուերէն ու ձիթենիներու մութ կանանչը կը հաշտուէր դեղնաւուն կապոյտին հետ, երկինքին մօտ պաստառներէն։ Խելօքիկ պտուղները, ողկոյզ-ողկոյզ, [286] ծառերը կ՚ընէին բարի եւ բուխ սիրտ։ Անոնց տակէն այգիները։ Ու որթատունկին ոստերը հագուած էին կուզերով ու ճութերով [287] իրաւ, սրտագին, կէս գիծով բան մը ծորելով իրենց հատիկներուն անձեռագործ ճարտարապետութենէն, ա՛յն անանուն արուեստը, որ իրերունն է, երբ տեսնել գիտենք։ Ու մարդեր, յոգնած, մաշած, բարի՝ իրենց աւանակներուն կամ ջորիներուն կերպասէն, երկու ոտքի վրայ տքալու ճակատագրուած։ Աղբիւրը։ Ու քոմիթաճի ՜ն։ Բայց բանուորներ միայն, տարազի, դէմքի, մոյնքի վճիտ նոյնութեամբ։ Խենթութիւն չէ՞ր նոր կրակներ բանալ սա մարդոց գլխուն։ Չըրաւ՝ ինչ որ թելադրուած էր հանրատան նկարէն, – փնտռել աղբիւրները, իբր առիւծ, բզկտելու համար քոմիթաճի ները։ Կը վախնա՜ր ինքնիրմէ։ Ջարդը կիներու համար սարքուած խնջոյք [288] մըն էր ապահովաբար շատ առաջները։ Հիմա ան ապաստանած է ուժի եւ վայրագութեան պիտակին, ուշքէ վրիպեցնելու չափ իր ծագումին այդ նկարագիրը։ Բայց երբ պարբերաբար կը տիրէ մարդոց մէկ մասին, երեւան կը բերէ այդ առհաւական գիծերէն։ Մսագործը կապուած ոչխար կը մորթէ ու նոյն դիւրութեամբ կապուած մարդեր։ Ճարպի այդ կոյտին մէջ քաջութիւն, ուժ տեսնելու համար պէտք է մոռնանք հերոսները։ Ու ջարդին այդ մեքենան ապուշ է՝ նման ամէն մեքենայի։ Խելացին, այսինքն՝ տիլեթանթ ը, այսինքն՝ պաշտօնեան, այսինքն՝ դիւանագէտը, մոլեռանդը, հայրենասէրը ու բոլոր դասակարգը` մէջն առնելով հիւծախտաւոր խմբագիրը եւ սիֆիլիթիք բեռնակիրը, որոնք յանկարծ կը բուսնին հոգեբանական վայրկեանին ու ջարդը կը վարեն, խորապէս վատ, վախկոտ արարածներ են ու գործելէ առաջ կը պահանջեն անձին բացարձակ ապահովութիւնը։ Դիտեցէք մեր պատմութիւնը։ Որքան ատեն, որ ընդդիմութեան ստուեր մը կը դողայ դիրքերուն վրայ, ջարդը չ՚երեւիր։ Կռիւի մէջ մարդ մօտ է այդ հոգեկան վիճակին, բայց չէ զայն։ Յետոյ է, որ կիներու վայելքին համար կը մորթուին արուները։ Կիներ մորթելը նոր երեւոյթ է։ Հարիւրապետին հրամանն էր ձիերը քշել դէպի գեղ։

 

Նալպանտենց Սերոբը զատուեցաւ անոնցմէ` ձգելով խճուղին ու առնելով գեղ հանող կտրուկ ճամբան, ձորամէջէն, մենաւոր, անցնելու համար գեղեցկագոյն իր մէկ թթաստանէն, աւելի ճիշդը՝ մարդոց աչքին խնայելու համար տգեղ պատկերը հետի քալող աղային։ Անիկա պիտի կանչուէր Մենծ-սրճարանը ու պիտի օգնէր կատարուելիք գործողութեանց։ Ձիաւորները արագ-արագ կտրեցին խճուղիին մեծ ոլորքները, մտան գեղ։ Ձեզի կը ձգեմ անոնց լիրբ, ամբարիշտ, գրգռիչ արշաւը փողոցներէն։ Տասը տարի առաջ ոստիկանը հեծեալ չէր կրնար անցնիլ։ Հիմա՞։ Բռնապետութեան սաստկագոյն օրերը սկսած էին։ Ու ամէն ոստիկա՛ն՝ առի՛ւծ` հայ գեղերուն մէջ։

 

Նալպանտենց Սերոբը գտաւ իր դուռը բաց, – գէշ նշան։ Սեմին՝ ներսէն ու դուրսէն, կիներ, տղաք, հետաքրքիր, չար, սպասման մը անձուկով։ Որո՞ւ։ Զինքը տեսան ու շարժումը ծայր տուաւ։ Չխօսեցան սակայն։ Մտաւ բակ։ Հոն, նոյնպէս։ Նետեց անոր չեղած գոյնը երեսէն։ Պատկերը կը յիշեցնէր եղերական պահեր, երբ տունէ մը ներս մահը տապալած է մէկը։ Անակնկալը, հարուածին մեծութիւնը, դրուագին կապ ուրիշ սարսռոտ մանրամասնութիւններ տղոց մտքին մէջ կը սառին անկորուստ գծագրութեամբ։

 

-- Ի՞նչ կայ, - հազիւ կրցաւ արտաբերել։ Մայրը մեռած էր, իր նախազգացումովը։

 

-- Սողոմը հիւանդ է։

 

Ո՞վ էր ըսողը։ Նայեցա՞ւ ձայնին տէրը Նալպանտենց տղուն երեսին` հոս տեսնելու համար երանագին ու հզօր բանը, որ մեր հոգիին մէջ սղմուիլ չկրցող հաճոյքին յորդումն է դէպի վեր։ Յետոյ, րոպէաբար, շինեց առտուան տեսարանը, անոր կանուխ դաշտ իջնելը։ Միտքը աղօտեցաւ։ Չէր տեսներ պատկերներուն յաջորդութիւնը։ Բայց տարին քանի մը հեղ կը պատահէր դաշտէն տուն այս տեսակ դարձ մը, – օձի խայթուածք, արկած, լիճին մէջ խղդուիլ, թուրքերէն վիրաւորուիլ։ Անցան ասոնք իրարու ետեւէ։ Կարծրացաւ մտքին մէկ անկիւնը նորելուկ խոցտուկը, աջ աճուկէն վեր, որ կը մեռցնէր։

 

-- Խոցտո՞ւկ։

 

Հարցուց կինը [289] ։

 

-- Անոր մօտ բան մը, - պատասխանեց նոյն կինը, ինքն ալ տարակուսելով ըսածէն։ Ինչպէ՞ս կը զատենք այս երանգը ձայնին սուտէն։

 

Սողոմը տարած էին իր խուցը։ Վարանեցաւ անցնելու համար ծառաներուն սեմէն, բայց աւելի դաժան հետաքրքրութիւն մը յաղթեց իր ատելութեան։ Բաց էր խուցին դուռը։ Մինչեւ խուցը կիներու շարք մը, որ շարժեցաւ` անցք տալու համար Սերոբ աղային։

 

Պառկող մը կար մէջտեղը։ Մեծ տունէն ապակիէ մը լոյս էր զարկած ու անոր ալեկոծ պայծառութիւնը պուտ-պուտ կ՚ընէր դէմքերը։ Ծռած էր վրան Սողոմին մայրը` դէմքին գիծերը պինդ, խիստ, կարծես սպասելով տղուն մահը՝ բզկտելու համար մեռելը, ինքզինքը, շուրջինները, աշխարհը։ Ոտքի կողմէն, կէս մը լոյսէն փախուստ ճարած, իր մայրը, հաճի եւ բարեպաշտ, արցունքը աչքերուն, լալու եւ խորունկ հեշտութեան մը տարօրինակ խառնուրդին մէջ։ Ինչպէ՞ս դիտեց այդ երանգն ալ Նալպանտենց տղան։ Սողոմին մօրը դէմ, տղուն երեսին կողմը՝ Նալպանտենց «Աղուորիկը», հարսներուն հարսը՝ որ ծունկի, թաշկինակ մը ձեռքին, մեղմ կը շարժէր աչքերը բանալ տալո՞ւ համար հիւանդին, թէ ճանճերը վանելու համար։ Նալպանտենց Սերոբը ձեռքը տարաւ սրտին։ Հոն բան մը փրթած էր։ Անոր մազերը փուշ-փուշ եղան։ Երկու պզտիկ` աղբարները հիւանդին, իրենց մատերուն շուքը կը չափէին արեւին դէմ ու կ՚աղային սիսեռ, ով գիտէ ինչպէ՛ս ճարուած։

 

Կիներ՝ որոնք կը շրջապատէին մահիճը, մօտէն-հեռուէն [290] ազգական, դրացի՝ նայեցան բարակ ու անհանգիստ նայուածքով։ Իրենց առջին պառկողը գլուխ մըն էր, Սողոմը, բայց եօթը վկայ պէտք էր` ճանչնալու համար այդ աւերակին մէջ ա՛ն՝ որ կը շինէ պատանիին դէմքն ու հոգին, աչքերէն, այտերէն քով քովի դրուած ու անուն հագած։ Ամբողջ յօնք ու թարթիչ ու լպրծուն մազ, – ահա ուշադրութիւն առնող առաջին տարրը. մազեղէնին այս ցայտումը կը դիտուի բարակով մեռածներուն մօտ։ Աչքերուն պակասը – անիկա անկարող էր թարթիչները բանալու – դէմքին կու տար դեղին, աղտոտ մեռելականութիւն մը, որ շրջապատողներուն վրայ կ՚արձագանգէր ահաւոր զանազանութեամբ մը։ Ի՞նչ կը զգար Նալպանտենց հարսը սա պատկերին դիմաց. ի՞նչ՝ անոր կեսուրը. ի՞նչ՝ անոր մայրը։ Հարցումներ կան, որ չեն տրուիր, բայց կը կենան իրենք իրենց վրայ։ Շրթունքները կապոյտ ակատ, աղտոտ դէպի ռունգերը հրելով իրենց ուժգին գունաթափումը։ Բան մը կը դողդղար դէպի աչքին փոսերը, դնդերներու յոգնած հեւք մը, անկախ շունչէն, որ զօրաւոր էր եւ խոր։ Խուցը բռնած էր փսխունքի եղկ հոտ մը։

 

-- Քոլերա ՞, - հարցուց, շատ կամաց, պառաւի մը, որ ձեռքը նոր էր հաներ դուրս վերմակին տակէն։ Ան յոգնած էր երկարատեւ մարձումէն, քացախ լաթով, բժիշկին հրահանգովը կատարուած։ Պառաւը ազգական էր անշուշտ հիւանդ երիտասարդին։ Ան էր բժիշկը վազցնողը, փսխունքի դեղը խմցնողը ու մարմինին սառելուն դէմ պայքարողը ու հիմա ալ կրակին դէմ քացախ գործածողը։

 

-- Ո՞վ գիտէ, - պատասխանեց պառաւը` հետեւած ըլլալու համար բժիշկին, որ թունաւորման դարմանում մըն էր կատարեր՝ սպասելով տղուն ազատելուն, խորացնելու համար քննութիւնները։ Տղան բերած էին մայրիներու անտառի մը սահմանակից այգիէն։ Մայրիներու սունկերուն մէջ կան թունաւոր տեսակներ։ Հասարակաց կարծիքը գրեթէ կազմած էր դատական տեղեկագիրը։ Չէ՞ որ փսխունքին մէջ չմարսուած սունկի կտորներ դիտած էին։ Սողոմը կրակ էր վառած, սունկ ալ եփած։ Դեռ անոր հում կոթերը եւ գլխանոցին բեկորները կարելի էր գտնել։ Յետոյ, ամէն մէկը իր լսածէն ու գիտցածէն դրուագներ, գիծեր, կտորներ աւելցուցեր եւ ամէնը մէկ շինած էին թունաւորման հեքիաթը։

 

Հիւանդը երբեմն-երբեմն կը ցնցուէր մկաններու պրկումէն, որոնք թեւին, երեսներուն, ճակտին վրայ կը դողային պարզ ու տեսանելի։ Անընդհատ քրտինք մը կ՚ողողէր մարմինին բաց մասերը։ Ու տաքութիւնը կը մնար նոյն։

 

Պաղ, բանաձեւումը դժուար բան մը կը սաւառնէր մահիճին վերեւ։ Լաց, աղմուկ լսելի չէին, բժիշկին խիստ պատուէրին համեմատ։ Որոշուած ժամը անցնելու մօտ էր եւ հիւանդը կը պահէր ինքզինքը` առանց աջ կամ ձախ շեղելու։ Վտա՞նգ։ Հարկա՛ւ։ Ո՞վ չի յիշեր սունկէ մեռնողներ։ Պառաւ մը, որ մօտէն հսկած էր նոր հարսի մը հոգեւարքին [291], մկան դեղ առած, զարմանալի յստակութեամբ մը իրարու կը մօտեցնէր նշանները, փսխունքին գոյնը, շրթներուն կապոյտը, մկաններուն քրիկ-քրիկ գալը, դէմքին դեղինը ու պաղ ու տաք քրտինքները։ Բայց չէր պարզեր շուրջիններուն։ Ուրիշ մը՝ նոյն այդ գիծով, կը մօտեցնէր տեսածները սունկով մեռածի մը վրայ իր դիտածներուն եւ կը պարզէր, շատզրուց ու յիմար, նշանները եւ անոնց հանգիտութիւնները։ Նալպանտենց հարսը, մոռցած ինքզինքը՝ մետաքս իր թաշկինակը կը տանէր աչքին ու կը տանէր տղուն ճակտին։ Բոլորին սիրտին դպաւ այս քաղցր, պարզ ու մարդամօտ գորովանքը, տունէ մը, որուն պատերն իսկ չէին տաքնար ամրան արեւէն։ Նալպանտենց Սերոբը չկրցաւ դիմանալ։ Անոր աչքը հանդիպած էր մօրը վրայէն կնոջը շարժումին։ Իր դէմքը առաւ անորոշ, կսկծոտ արտայայտութիւն։ Այցելուները զարմացան քիչ մը` Նալպանտենց տղուն մօտ այսքան զգածուիլ մը անսովոր գտնելով։ Աշխարհը կը դատենք մեր կանգունէն։ Անիկա ելաւ դուրս` ծեծուելով հարցումին մուրճէն, բայց կապած շրթները։ Կը հետեւէր մայրը։

 

Ի՜նչ խաղաղ, ի՜նչ անզգած, ի՜նչ մուշտակ էր դէմքը Նալպանտենց հաճի Աննային։ Որքա՜ն լրիւ, կատարեալ էր հագուստը, զոր անցուցեր էր հոգիին։ Ոճիրին մէջ անզգածութիւն մը գուցէ բացատրելի դառնայ անձնապաշտպանութեան բնազդով մը։ Բայց սա պայծառ բնականութի՞ւնը՝ ոճիրէն ետքը։ Մա՛նաւանդ գերեզմանին հաստ պատէն առա՜ջ։ Հաճի Աննան Մակարին խանութէն տուն դարձին ինքզինքը աւելի խռով զգացեր էր, որքան սա պահուն, երբ տունի մը սիւնը, մօր մը աչքին լոյսը, պառկեր էր խուցին, մահուան ու կեանքին մէջտեղը։ Ի՜նչ յուզուած, [292] ի՜նչ սիրտցաւ էր անոր արտայայտութիւնը, երբ ոտքը սեմէն դուրս, դարձուց հեղ մըն ալ գլուխը ետին, պառկողին վրայ ձգելու հեռացող իր ակնարկը։ Քանի մը պուտ արցունք, մանր իր աչքերէն, սանկ սուտի պէս ճարուած, անոր արժեցուցին հիւանդտեսի եկողներուն մխիթարանքն ու գովեստը։ Ելա՜ն վեր։ Սանդուխները ի՜նչ անհատնում են երբեմն ու ի՜նչ հեռու անոնց աչքերը իրարմէ։ Սերոբին սենեակը, էտինքի արեւէն շոգցած ու խղդուկ։ Հազաց մայրը` բանալու համար շունչին նեղցող խողովակը։ Հազաց Սերոբը` ինքն իր վրայ ուժաւորուելու համար։

 

Ինչո՞ւ չէր հարցներ Սողոմին վրայ։ Գիտէ՞ր։ Տղան մեղքին մէջ առնելու իր աճապարանքը կ՚ընէր անոր մարմինը քայքայուն ու հեղուկ բան մը գրեթէ։ Փորձեց խօսիլ։ Զգաց [293], որ բառերը կը հաւաքուէին դժուար։ Այս զգայութիւնը զինքը խորտակեց։ Հիւա՞նդ էր։ Մտքին ինկած էր լեզուի այդ դանդաղութիւնը, որմէ տառապած էր այնքան, սիրտի առաջին ցաւին։ Բայց պայմանները նման չէին այդ երանելի օրերուն, հիմա՝ երբ լերան պէս տղան պառկեր էր գետին։ Ու վտանգի վա՞խ, պառաւի կի՞րք, Նալպանտենց արի՞ւն, – անիկա տասն անգամ ուժով էր ինքնիրմէն։ Անոր անձուկը կը փետտէր մարդկային փցուն հիւանդութեան ցանցը ու կը ժայթքէր տղուն երեսին.

 

-- Ի՞նչ ըրիր։

 

-- Առտո՛ւն՝ բանտը, - պատասխանեց անիկա՝ առանց որոշապէս գիտակցելու, զինքը այսքան յստակ, կտրուկ ընող պատճառին։ Բառերէն վերջն էր, որ տեսաւ, մտքին մէջ, այդ վճիռին օրօրանը, հասակը, ակօսն ու պատենքը։ Հեքիաթին արաբին նման այդ որոշումը մէկ շրթունքով կապուած էր սրտին, միւսովը՝ երկինքին չափ հեռու կիրքի մը։ Սովոր ենք հանգչիլ, երբ մեր որոշումները կը տարազենք դէպքերէն առաջ։ Հոգիին դէպի հակումը երկարած [294] մոյթերու կը նմանին անոնք։ Կը հաւատանք անոնց դիմացկունութեանը, բայց չե՜նք ստուգեր անոնց թանձրութիւնը, յաճախակի շօշափումներով, ինչպէս կ՚ընեն գեղացիները փոր տուած պատին սիւն մը նեցուկ դնելու ատեն։ Տեւողութի՛ւն։ Այսինքն՝ մինչեւ կործանում՝ կաթկթած ժամանակի տարազը, որուն վերջին կաթիլը պիտի մնայ սառած, արիւնին վրայ բիւրեղի մը պէս, երբ դէպքերը խորտակեն մեր ժամացոյցը։ Ո՞վ պիտի անդրադառնար, որ օրեր, գուցէ շաբաթներ անցեր էին այն վայրկեանէն, երբ ծրագիր մը թուխսի էր սողոսկած մեր ուղեղին ծալքերուն տակ, օձ կամ կարիճ։

 

-- Ճամբա՞ն։

 

Հաճի Աննան սարսռաց։ Տեսած էր կէս ժամ տեւող ճամբան, որուն ընթացքին Սողոմենց Սողոմը ձիուն կապուած փսխեր էր անընդհատ։

 

Սերոբը չպատասխանեց։ Բացառիկ շրջահայեցութի՞ւն, թէ տկար մարմինի բնական զգուշաւորութիւն՝ անիկա վարժուած էր ինքնիրեն խօսելու։ Կարմիր զանգա՜կը փայլեցաւ մտքին։ Որքա՜ն պարզ այդ գիւտը, բայց որքա՜ն ալ տեղին։ Որո՞ւ, քան Սողոմենց Սողոմին պիտի պատշաճէր կախարդական այդ գդակը, որով բաւէր տիտղոսել թշնամին։ Յետոյ՝ ո՛վ կը մոռնայ անոր կոկորդը, որ, հակառակ լրտեսներուն, բռնապետութեան սարքած խոր աքսորներուն – եօթը վարժապետ հարաւի մէկ գեղէն ծովերուն մէջը քշուած էին դպրոցէն գտնուած կասկածելի երգի մը օրինակին համար –, դեռ կը յամառէր ազգային երգերը, նոր ժմնուկ մարշ երը դողացնել ճամբու ոլորքներուն, կամ տաղաւարի մեռելոցներուն, սիրտերուն մէջ բուռ-բուռ կրակ կործելով։ Մայրը կը նայէր տղուն այս հեռասոյզ հայեացքին, ու կը վախնար խօսքէ։ Կը վախնար մա՛նաւանդ իր հաշւոյն։ Փողոցէն Տէր ողորմեայ ի կտոր մը անուշ ու եղերական քալեց կամացուկ։ Որո՞ւ կ՚ուղղուէր այդ հեծկլտանքը։ Ու յանկարծ, այսքան տակնուվրայութեան մէջէն, երէկուան պէս յիշեց շշուկը երկու ամիս առաջ, Հայաստանէն հոս եկած երկու մարդոց մասին, որոնք պառկած էին գերեզմանին մատուռին մէջ։ Սողոմը եղեր էր անոնց հետ, փայտէն դարձին, խօսեր, հաց տարեր գիշերը ու տղոց մեկնումէն յետոյ միայն պատմեր հոս ու հոն։ Ան յիշեց այդ մասին իր տեղեկագիրն ալ, բերանացի, յանձնաժողովին, որ քիթին չէր դրած այդ փաստը, Հայաստանէն քիւրտ միայն սպասելով, յեղափոխականը՝ Պոլսոյ ապրանք ընդունելէ ետքը։ Ի՜նչ ջուր կրնային ունենալ այդ թշուառական տարազին տակ, հեռաւոր այդ նահանգներէն հոս մուրալու, բանելու համար շունչ առած մարդիկ։ Յետոյ յանձնաժողովը յիմար չէր ատանկ սուտ տուեալներու վրայ ժամավաճառ ըլլալու։ Պոլսէն քննիչներուն հեռագիրն անգամ դեռ չէր տապալած այս երաշխիքը հարիւրապետին ուղեղէն։

 

Ոստիկաններուն ժամանումը բնական վարժութեամբ մը կապուեցաւ Սողոմին հիւանդութեան։ Փսփսո՞ւք։ Բան մը ինկա՞ծ էր դուրս ոճրափորձէն։ Ոչ անշուշտ։ Սողոմը չէր խօսած։ Բայց տարիներէ ի վեր գեղացիք սորված էին կապել երկու երեւոյթները իրարու։ – Տարաժամ մահը պիտի դառնանար՝ կարմիր գլուխ ու սեւ այդ ագռաւներուն ալ միջամտութեամբը։ Աւելի՛ն։ Քանի՜-քանի՜ անգամ յանկարծամահ հարսներ հանուած էին գերեզմանէն ու ձողտուած ձողիկ-ձողիկ, իրենց փորէն ու փարթէն։ Առաջները աւելի յաճախադէպ – վասնզի ոստիկանները չէին հետաքրքրուեր մեր գեղերով – այդ դիախուզումները կը խռովէին արդարն ու մեղաւորը։

 

Ենթադրեցին շատ բան, ու ամէնէն շատ տղուն հաւանական մահը։ Այս յարմարցուքը վերածուեցաւ իրողութեան, երբ կարմիր իր ֆէսովը, քռթած, մաղ-մաղ ծակծկուած, ռունգէն մատ մը կրծուած, անհեթեթօրէն տգեղ իր դէմքին թանձր թթուութեամբը ոստիկան մը կեցաւ Նալպանտենց դուռին։ Տեղի՛ն ու արդար՝ կիներուն խռովքը, որոնք կը խորհէին այդ գազաններուն միջոցով տունէն յափշտակուելիք դրամին։ Բաւական չէր մեռնիլ, պէտք էր վճարել մահը հաստատող այդ առնէտներուն ծախքերը։ Ու Նալպանտենց Սերոբը օտարի տղուն իր մեղքն իսկ կը խնայէր։ Հարիւրապետը կ՚ուզէր Սերոբէ էֆէնտին։

 

Ո՞ւր, ե՞րբ լսեց հաճի Աննան։ Երբ մեր հոգին գրաւուած է կիրքի մը էանիւթով, զգայութիւնները կ՚ենթարկէ անոր քոլորի ին։ Առտուն ի՜նչ դիւրութեամբ խառնած էր Մակարի թղթիկին պարունակութիւնը Սողոմին աղին։ Ան մինչեւ մշակին դաշտէն դարձուիլը եղած էր խաղաղ։ Ընդունած էր ծառային նուաղուն մարմինը պաշտօնական հոգածութեամբ, առանց վախի ու զգալի իրարանցումի։ Պահեր էր ինքզինքը մինչեւ ոստիկանին երեւումը դուռին։ Աղ-արձան կտրեցաւ անիկա մէկէն, առանց որ բառ մը ուղղուած ըլլար իրեն։ Դրացիները, նոր փորձանքին դէմ, բաժնեցին իրենց բազուկները, վերցուցին գետնէն նուաղած կինը։ Տարօրինակ էր, որ անոր գրեթէ անզգայ մարմինը ինքնաբերաբար հոսէր դէպի սնտուկը։ Կործեցին գլխուն երկանկղ մեծ սափորը։ Շփեցին, կսմթեցին այտերը, ու շարունակեցին ապտակել, մինչեւ որ լսեն շնչառութեան ձայնը։ Կ՚ընէին այս ամէնը` հպատակելով իրերանպաստ իրենց բնազդներուն, բայց մտովի անիծելով ամբարիշտ բնութքը Նալպանտենց տունին։ Ինչո՞ւ մեր բարիքները կը նահանջեն մեր շրջապատէն, երբ ձախորդութիւնը բանակ զարնէ մեր տունին մէջ։ «Ջուր ըլլայ, թաց չի տար», կ՚ըսէր անոնց համար մեծամասնութիւնը ու կը մոռնար անոր խերերը։ Անոր եղին գուբը շատոնց դադրած էր իր իմաստէն` վերածուելով բնական պատահարի, հասունցող թուզին կամ ցախն ելլող շերամին, որոնց կը սպասենք, բայց չենք զբաղիր։

 

Նալպանտենց «պզտի» հարսը բաժնուեցաւ Սողոմին մահիճէն, նման ամէն գեղանի կնոջ, որ գիտէ արցունքին շնորհած վայելչութիւնը թարթիչներուն, եւ ցաւին բացած կարմիրը՝ երեսներուն։ Ան թաշկինակով բռնեց քիթը։ Դիտուեցաւ յուզումի այս սաստկութիւնը, երբ Սողոմին համար դեռ վճիռ չկար։ Ճամբայ տուին ու նայեցան աղուոր հասակին։

 

Փռեց կեսրոջը պատմական, մեծափառ անկողինը, հանուեցուց զայն՝ ուրիշներու օգնութեամբը։ Պառաւը մտաւ անոր մէջ։ Սպասեցին, որ խօսի։ Զուր։ Բաց էին աչքերը, հասկցող, կենդանի արտայայտութեամբ։ Կաթուա՞ծ։ Պատահական բան էր, հարուստ տուներէ ներս։ Տեսած էին տեսակները։ Սերոբէ աղան դէպքը կապեց հիւանդութեան։ Հրամանն էր բժիշկ կանչել։ Ինք հետեւեցաւ ոստիկանին։

 

Անոր մեկնումէն յետոյ բժիշկը մտաւ ներս։ Չէր կանչուած, բայց կը սիրէր Սողոմին ձայնը։ Ոստիկաններուն ներկայութիւնը ազդած էր առողջութեան պաշտօնատարին։ Երբ դէպի խուցը կ՚ուղղուէր, իմացուցին իրեն նոր հիւանդը։ Ան չշեղեց իր քայլերը, [295] հարուստներուն հանդէպ չծռող մարդու ա՛լ արմատացած բնականութեամբ։ Ուշադիր եւ մանրակրկիտ քննեց տղան ու յայտարարեց զայն վտանգէ զերծ։ Յետոյ կրկնեց նոյն աւետիսը պառաւին սենեակին մէջ ալ։ Մէկ-երկու կին նշմարել կարծեցին Աղուորը, որ դարձած էր «թիզ մը վեր»։ Քննեց հիւանդը։ Մտիկ ըրաւ սիրտը ու անոր յօնքերը պռստեցան։ Աչքերուն առջեւէն արագ շարժումով սահեցուց մատիտը։ Հաճի Աննան փակեց թարթիչները։ Ուզեց ջուր ու աշխատեցաւ խօսքի բերելու պառաւը։ Անօգուտ։ Ան փնտռեց Սերոբը ու նստաւ սնտուկին կափարիչին։ Հաճի Աննան դողդղաց։ Տեսան, որ անոր բերանը կը քալէր, խեչափառի [296] ոտքի մը նման, վար, մէկ պոչէն, միւսովը ելլելով վեր։ Դէմքին ամբողջ մկանները ունէին խառնակ շարժումներ, բայց յստակ կերպով կը գծուէր դէպի ձախ հակումը մարմինին։ «Իջեցուցած» էր։ Երկու վայրկեան յետոյ դէմքը առած էր նոր իր ճարտարապետութիւնը։ Բերանին գի՛ծը՝ անկիւն կազմելու չափ իր նախորդ ուղղութեան։ Աչքին մէկը բոլորովին փոքրացած։ Ձախ ոտքն ու ձեռքը անշարժ։ Գրեց ջուր մը, ճակտին յանձնարարեց թաց լաթ ու անցաւ կրկին Սողոմին։ Նպատակն էր հարցաքննել։ Գտաւ տղան մտած հանգիստի քունին։ Խղճահարուեցաւ խանգարել այս կազդուրիչ սկիզբը։ Փնտռեց, Նալպանտեց զարմէն մեծկակ կին մը` անոր յայտնելու համար վտանգը, որ կախուած էր հաճի Աննային գլխուն։ Վախցաւ գեղանի հարսէն, որուն հետ կը կատակէր առաջները։ Ան չկրցաւ ստեղծել տունին անհրաժեշտ շէնութիւնը։ Մտմտաց ու ելաւ դուրս։ Սեմին դիմաւորուեցաւ Աղուորին մօրմէն, որ ժամ էր վազած` Պօղոս-Պետրոսին մասունքը հասցնելու թունաւորուած երիտասարդին։ Խօսեցաւ անոր բժիշկը ու կիսովի բացաւ պատուհանին վարագոյրը։ Յանձնարարեց տզրուկ, երբ սիրտը սկսէր ցաւիլ, ու ճամբայ առաւ` շարունակելու համար կէս ձգած թաւլու ն։ Հաճի Աննայի կարգուկ աղջիկները փոխն ի փոխ կը հսկէին հիւանդները։

 

Անդին, հարիւրապետը սկսած էր քննութիւնը, եռանդուն, կրակոտ ու լիրբ։ Փարատեցան իրմէ իր վախերը, երբ ինքզինքը գտաւ եկեղեցիին խորհրդարանը, որ ոստիկանատան կը վերածուէր այդ առիթով։ 96ի խլրտումներէն յետոյ առաջին լուրջ ելոյթն էր ասիկա կառավարութեան կողմէ։ Ան ուժով կը զգար ինքզինքը՝ վարի գեղէն ապահոված ըլլալով վտանգի մը պարագային տեղական ուժեր։ Գեղը կ՚անգիտանար պատահարին ծանրակշիռ հանգամանքը։

 

Ան, ամբողջ ժամ մը, գլուխ գլխի մնաց ժուռնալը ստորագրող քահանային հետ։ Տրտում, չարչրկուած դէմքով այս կարգաւորը պարտաւորուեցաւ տալու անունները, որոնք քսուած էին քոմիթաճի ներուն շունչին։ Դառնաժպիտ, խիղճէն դանկտուած, վասնզի խորապէս կը սիրէր ազգը, քահանան զգաց իր քայլին աղտը։ Անոր խոստովանութիւնը, տարիներ ետքը, մահուան մահիճէն, փաստ մըն էր անոր զգացումներուն։ Անկէ յետոյ կանչուեցաւ գիւղապետը, որ, թուրքերու մարդ, կռնակը տուած նաւահանգիստի փաշային, պահեց ինքզինքը, արժանաւոր ու դիւանագէտ անկեղծութեամբ մը։ Անիկա իր «ճիտին պարտքը» նկատեց կառավարութեան աջակցիլ իր բոլոր միջոցներովը ու իր ընդարձակ յարաբերութիւնները տրամադրեց հարիւրապետին, – մարդ, դրամ, լրտես եւ խուզարկու ուժեր։ Յետոյ, մինչեւ մութ, կանչուեցան ուրիշ շատեր, գրեթէ բոլոր կառապանները, ու բոլոր անոնք, որոնք արթնցան իր միտքին մէջ, քարտուղարին ցուցմունքներէն։ Ինչո՞ւ մտիկ կ՚ընէր ինք, որ կը ծիծաղէր անոր ցնդածութեան։ Ուշ ատեն, հարիւրապետին եզրակացութիւնն էր [297] փնտռել քոմիթաճի ները, բռնել անպատճառ, քանի որ անոնց գեղ մտած ըլլալը դուրս էր կասկածէ։ Ո՞ւր՝ հիմա, սակայն հազար անգամ անիծեալ այդ գազանները։ Ոստիկանապետը որդեգրեց նոր հրահանգը, որուն համեմատ գեղի մը անդորրութեան պատասխանատու կը նկատուէին իր առաջաւորները, հին բառով՝ աւագանին։ Կը հրաւիրէր ժողովականները օգնել կառավարութեան։ Ան ետ ղրկեց հարցաքննուածները։ Վար կը դնէր կառապան Ստեփանը, [298] 96-ի շարժումներուն մէջ համբաւը վտանգուած երիտասարդ մը, որ թուրքերը կ՚ատէր, ու կ՚ըսէր այդ ատելութիւնը ճամիներու հրապարակին։ Կէս-խենթ, կէս-խելօք՝ անիկա ահաւոր քաջութեամբ մը պաշտպանած էր ինքզինքը դաւադրական յարձակումէ մը` ոչ ոք սպաննելով, բայց իր կաշին ազատելով թուրքերէն։

 

Հարիւրապետը նեղուեցաւ այդ սուտ խենթին խելօք պատասխաններէն։ Վար դրաւ ուրիշ երկու կառապան, որոնք քոմիթաճի ները բերած էին հարաւի գեղէն։ Վար դրաւ ուրիշ երկու տղայ ալ, որոնք գերեզմանատան կռնակը, Լուսաղբիւրի ակին մօտ հաւ էին կերած ու երգած Տալուորիկ ը։ Սողոմը հետն էր անոնց։ Ուղարկեց կառքը, այսպէս լեցուած, Նալպանտենց դուռը, Սողոմը այդ գիշերն իսկ, գազա ն փոխադրելու։ Մտիկ չըրաւ ժողովականներուն միջամտութիւնը, որոնք հիւանդութիւնը թերի բառերով դրին հրապարակ։

 

-- Կառավարութիւնը բժիշկ ունի, - պատասխանեց անիկա ու պռստեց յօնքերը։

 

-- Մէկ քարով երկու թռչուն, - աւելցուց կամացուկ` ծռելով Սերոբին ականջին։ Նալպանտենց տղան կ՚անգիտանա՞ր առածին պատգամը, քանի որ լուսաբանութիւն ուզեց հրապարակով։ Հարիւրապետը արհամարհանքով կտրեց անոր բառերը։ Այդքան հաստ գլո՞ւխ։ Անշո՛ւշտ։ Այլապէս կ՚ըլլա՞ր այս ժողովուրդը գերի։ Թուրքերը մէ՛կ կը մտածեն պետական գետնի վրայ եւ այս մտածումը, որքան ալ տափակ կամ սուտ, կը բաւէր իրենց։

 

Մուխթարը, ինչպէս թաղականները, ինչպէս գեղին ծերակոյտը, վաղն առտու պարտաւոր էին ներկայանալ գազա ։ Մեղմ, հաճելի այս հրաւէրը, իր շեշտին նկարագրովը կը կրկնէր ցեղին դարաւոր դիւանագիտութիւնը – Բիւզանդիոնէն թաթար հոգիին անցած պատուաստ –, որ Արեւմուտքի կայսրերուն մենաշնորհը նկատուած միւս գիտութենէն աւելի դիմացաւ։ Հարիւրապետը իբր բարեացակամ մարդ, հրահանգներ ալ չզլացաւ։ Ան կ՚ուզէր աղէկութիւնը ամէնուն։ Ու կը պահանջէր ամէնէն ալ հաւաքական աշխատանք, երեւան հանելու համար անիծապարտ, մուզիր այդ ճիւաղները։ Կակո՛ւղ, բայց թաքուն հեղինակութեամբ կը թրթռուն՝ մէկ աչքը խփելով ան յայտարարեց.

 

-- Գեղին գլխուն կրակ է ինկած, գիտցած ըլլաք։

 

Գառնուկը լեզու ելլէր, ուրիշ բառ ու շեշտ չունենար պիտի։

 

Շնորհակալ եղան ժողովականները հարիւրապետին այս զգացումներէն։ Յեղափոխութեան ձախողանքէն ու Հայկական սարսափներէն ետքը, կայսրութեան արեւմտեան մասին մէջ մեր ժողովուրդը ապրելու կը սկսէր առաջին ճնշումները, այլապէս խռովիչ, վասնզի ազատութեան երազը շատ մօտիկէն անցեր էր անոր չորցած, սպասումէն գոցուած թարթիչներուն։ Ինչ որ 96ի սարսուռները արթնցուցած էին անոր սիրտին մէջ, կը քանդուէր անոպայ ու արագ մատներով։ Կախուող տղաք ու բանտին մէջ խղդուած երիտասարդներ կը սգար այդ գեղը ու «կտրտող»ներուն մղձաւանջը սանկ գեղին մուտքին՝ ծալպատակեկ հրէշի մը նման, կը մնար կենդանի։ Ու, տան ու տղու ու դրամի տէր մարդեր, անգամ մը համը առած կառավարութեան թաթին, 96ի խլրտումներուն ատեն, անոնք անկեղծ էին այդպէս զգալու եւ արտայայտուելու՝ թէ՛ թուրքին վախէն, որ կրօնականէն զատ ազգայնական ալ շուրջառ ունէր հիմա, թէ՛ յեղափոխականներով ներկայացուած մտայնութենէն իրենց հեռու հոգիներովը։ Հա՞յ։ – Խորապէս, քանի որ կիրճը պաշտպանած էր անոնց ազգային դիմագիծը քանի մը դար։ Խճուղին կը խորտակէր այդ պատուարը։ Քառորդ դարը բաւական եղաւ թուրք թափանցումին։ Հիմա, ճկուն, յաջողած, տաք-կռնակ այդ մարդերը օղիին սեղանին առաջ կամ թուրքին մտրակին տակ կը հագնէին քղամիդը իրենց ցեղին, անոր խորունկ իմաստին մէջ լուալու համար փուշէ պսակներուն հեգնութիւնը, հաւատքին առքովը հովանաւորելով դժոխքը, որ պատկեր մը ըլլալէ աւելի, ճարտարապետուած, լարուած ու իրենց գլխուն շրջուած իրականութիւն մըն էր։ Այդ փորձութեան ժամերէն դուրս եղկ ու ծփուն արարածներ էին, իրենց տնտեսութեանը երկանաքարին լծուած, իրենց կիրքերուն ու մեղքերուն աքցանովը խածուած [299] ։ Ժողովականներէն մէկը, բաղդատաբար երիտասարդ, որ հետեւած էր հարցաքննութեանց ու խորհրդակցութեանց, խոր լռութիւնով մը, ելաւ ոտքի։ Թեթեւ յուզում մը անցաւ բոլորին ներսէն։ Կը ճանչնային բաւական՝ այդպէս զգածուելու համար։ Աւագ տունի մը ճղճիմ մէկ ժառանգորդն էր ան, Պարտիզակ ուսում առած։ Կ՚ապրէր՝ քննադատելով թաղականներն ու վարժապետները։ Ընդդիմադիր էր ամէն ձեռնարկի։ Կը սկսէր շաբաթը հեղ մը ընկերութիւն մը, որ երկրորդ շաբթուն ճակատագրուած էր լուծուելու հիմնադիրին իսկ ձեռքով, անցած՝ ընդդիմադիրի իր բնական դերին։ Անիկա կը խօսէր ուժգին, կրակոտ ու նման ամէն պարտիզակցիի՝ կը հասկնար դիւանագիտութենէն, անգլիական նաւատորմիղէն եւ լրագիրը հացի տեղ կ՚ուտէր։ Հինգ վայրկեան տեւող ճառախօսութեամբ մը, մեծ ձեւերով ու հռետորական փակագիծներով սպառազէն՝ անիկա հերքեց գեղին մեղսակցութիւնը, ճշդեց ժողովին ու ժողովուրդին պարտականութիւնը հանդէպ կառավարութեան, լուսաբանեց ոստիկանութեան դերն ու իրաւասութիւնները եւ քոմիթաճի ները երեւան հանելու ձեռնարկին մէջ պահանջեց գեղին չէզոքութիւնը։ Գրգռի՞չ։ Չէին անշուշտ այս առաջարկները։ Ատենախօսը ծանօթ էր կառավարութեան մօտ իր վարկին։ Չըլլար հայրը, շատոնց Միտիլլի առած կ՚ըլլար անիկա իր շունչը։ Հարիւրապետը, առանց ընդմիջման, մտիկ էր ըրած։ Եղաւ պաղ լռութիւն։

 

-- Կրակի կու տամ այս գեղը, եթէ չգտնաք այդ մարդերը։- Անոր բառերը թուրք էին, այսինքն՝ հինգդարեայ կայսրութեան մը ամբողջ թրքութեամբ ու երեք հարիւր հազար խողխողուած հայերու շունչը վրան։ Գիւղապետը, շատոնց լեցուած, օգտուեցաւ առիթէն ու ապտակեց յիմար տրիբունը։ Ժողովականները մէկ բերան կը պոռային.

 

-- Դո՛ւրս կորսուէ, դո՛ւրս կորսուէ։

 

-- Ձգեցէք։ Անիկա պիտի գայ, այս գիշեր իսկ։ Ու պիտի գայ ձեռքերը կապ։

 

Յետոյ անցուց մտրակը մոյկին։ Անոր նայուածքը ծով մը արհամարհանք կը պարունակէր, երբ ինկաւ դեղնած ու ճղճիմ ատենախօսին։ Գոցուեցան տետրակները։ Ոչ ոք կը համարձակէր խօսք առնել։

 

-- Մնաք բարով։

 

Կը ճամբէր մարդերը, որոնք չէին հասկնար բառին իմաստը։ Նալպանտենց Սերոբը, խոնարհ, խելացի, շողոքորթ եւ եփուն՝ [300]

 

-- Երկայն է թագաւորին ձեռքը, հաճի՛ պէյ։

 

-- Երկայն է փատիշահին դանակը, Սերոբէ էֆէնտի։

 

Ու լռութիւնը դադրեցաւ պաղ ըլլալէ։ Անիկա ահով էր թրթռուն։

 

-- Բոլոր անոնք, որոնք պէտքի համար պիտի կանչուին վար, գազա, պիտի գան անմիջապէս։

 

Կեցաւ։ Առանց իր գիտնալուն՝ իր ձեռքը առած էր մտրակը մոյկէն եւ կը ծեծէր կոթովը ակռաները։

 

-- Այս գործը սովորական դատարանին չի պատկանիր։ Ո՛վ որ ձեռքը ունի գործ, պիտի ձգէ կէս ու վազէ պիտի։ Արտին մարդը արտէն, ժամունը՝ ժամէն, փողոցին վրայինը, առանց տուն դառնալու՝ փողոցէն։ Ո՛վ որ կը թերանայ, ի բացակայութեան կը դատուի արտասովոր դատարանէն ու կը դատուի իբր պետութեան դաւաճան։ Կը գրաւուին ունեցածն ու չունեցածը։ Ընտանիքը կ՚աքսորուի անվերադարձ։ Ես չեմ հայհոյեր, ինչպէս ըրեր են ինձմէ առաջ ու ինչպէս օրէնք է ընել ձեզի պէս ապերախտ, անխելք ժողովուրդի մը հետ։

 

Յոգնա՞ծ։ Կիսաժպիտ՝ կը նայէր պատուհանէն։

 

-- Բայց ի՞նչ կ՚արժէ վարուիլ մարդու պէս, մարդ չեղողներուն հետ։

 

Նալպանտենց ճկուն տղան ուզեց միջամտել։

 

-- Քաշէ՛ ձայնդ քեզի։

 

Լռեց։

 

Սաստը դիւր եկաւ բոլորին ալ։ Եթէ չէին սիրեր «ազգասէր», նոր գաղափարներու ներկայացուցիչ, ժամն ու Աստուածը բանի տեղ չդնող «Գրիգորիկ»ը, կ՚ատէին սակայն, խուլ ու անվերածելի ատելութեամբ՝ Նալպանտենց Սերոբէն, անոր վրայով՝ այն դասակարգն ալ, որ թուրքերուն հետ լաւ երես կը փոխէր, հարուստ էր ու ամբարիշտ։ Սերոբէն կարմրեցաւ մինչեւ ականջները։

 

-- Հասկցուցէք իրարու։

 

Զարկաւ զանգակին լեզուակը։ Ոստիկան մը մտաւ ներս։

 

-- Ձեռնակապե՛րը։

 

Մուխթարը, այլայլած, մօտեցաւ խօսելու։

 

-- Դուն ամբաստանեալ մըն ես ու պիտի չխօսիս, մինչեւ որ մաքրուի ճակտիդ մուրը։

 

Ժողովականները սմքած՝ չէին գիտեր իրենց ընելիքը։ Ոստիկանը բերաւ երկաթէ ձեռնակապերը։

 

-- Անցուր սա էֆէնտիին ձեռքերուն։

 

Տրիբունը փորձեց ընդդիմանալ։ Զանգակի նոր զարկով մը խուժեցին ոստիկանները։

 

-- Պատրա՛ստ։

 

Լեցուեցան մաուզէրները։

 

Վախէն ջուր կտրած՝ հռետորը կախեց ձեռքերը։ Ոստիկան մը տարաւ զանոնք խաչաձեւ կռնակին։ Ուրիշ մը անցուց դաստակէ դաստակ երկաթ կղպանքը։ Նոյն վայրկեանին մտաւ ներս ատենախօսին հայրը, համակրելի ծերունի, որ գիւղապետ էր եղած եւ կը պահէր տիտղոսը, չորպաճին, վայելուչ համեստութեամբ։ Ծռեցաւ խոնարհ։ Ճերմակ մազերը յարգանք ու խանդաղատանք կ՚արժէին հաւասարապէս։ Հայցեց թագաւորին արեւշատութիւն, հարիւրապետին ալ կտրուկ սուր՝ աւելցուց.

 

-- Աղաչանք մը, պէյ էֆէնտի։

 

Մարդկօրէն անկարելի էր մերժել այսքան սրտառուչ խնդրանք մը լսել։

 

-- Ի՛նչ կ՚ուզես։

 

-- Կապերը խնայես։

 

Լռեց անիկա։

 

Տպաւորեց այս ծեր աղաչանքը։ Քակուեցան տրիբունին կապերը։

 

Մութը կոխելէն ետքը, ոստիկանները ելան դուրս գեղէն։ Իրենց առջեւէն կ՚ընթանար կառք մը։ Սողոմը, կէս-արթուն, կը մտածէր պատահարին ու չէր հասկնար։ Գիտէր միայն քոմիթաճի ները ու այդքան։ «Գրիգորիկ»ը կը մտածէր ազգային պատմութեան, կարմիր զանգակներուն, յեղափոխութեան, Պարտիզակի դպրոցին, Գ. Մխալեանի դասերուն եւ իր ցեղին ապագային վրայ։ Ու կը մտածէր բանտին, ծեծին, ոջիլներուն ու տունը լացող կնիկին վրայ, որ զաւակը գրկին՝ կեցեր էր [301] ժամուն դուռը, երբ դուրս կը հանուէր ոստիկաններու խումբէն։

 

*  *  *

Շաբաթ մը վերջը քոմիթաճի ները յանձնուած էին կառավարութեան։ Պիտի սկսէր անոնց դատավարութիւնը։ Պոլսէն քննիչները, քաղաքացիի տարազով, տեսած, լսած ու հարցաքննած էին բոլոր այն մարդիկը, որ հարիւրապետին տետրակներուն մէջ անուն ունեցան։

 

Բայց, շաբաթ մը վերջը աւելի ցնցող եղելութիւն մըն էր, որ տարածուեցաւ գեղին վրայ։ Նալպանտենց Աղուորին յղութիւնն էր ատիկա։

 

«Իջեցուցած» պառաւը ոտքի էր, թէեւ քիչ մը ծուռիկ։ Անիկա հրահանգեց պատարագը, Կիրակիի հսկայ մատաղը, իր տղուն ծնունդին հանդիսանքը։ Աւետիսի սա պատարագին ամբողջ տեւողութեամբը, ճակատը հողին, լացեր էր հեկեկաձայն։ Ըսին, թէ կու լար հրճուանքէն։ Ըսին, թէ կու լար հիւանդութենէն։ Չխօսեցաւ անիկա մօտիններուն, ինչպէս տէրտէրներուն հետ։

 

Անոր կուշտին, դիւահար, նիհար՝ կու լար մայրը Սողոմենց Սողոմին, որ կը մնար բանտը։ Միւս կուշտին, աչքերը գետնէն զատելու անկարող, իր հասակը կը կորացնէր խնամի Սարեկը` առանց արցունքի, բայց առանց ուրախութեան։ Ժամուորը զգաց այս նորանշան տրտմութիւնը։

 

Աղուորին չէր վայլեր իջնալ ժամ։

 

ՎԵՐՋ Գ. ԳԻՐՔԻՆ ԵՒ Ա. ՀԱՏՈՐԻՆ [302]