ՀԱՏՈՐ Ա.

 

-- Խնամի՜…

 

Բարձր, ինքնավստահ այս կանչը անակնկալի չի բերեր ժամուորները։ Ամէն ինչ դարերու կնիքով։ Ամէն ինչ հոն, գեղին մէջ, կը քալէ իր յաւիտենական քայլը։ Այսպէս է, որ իր ներքին պէտքերուն համար, կեանքը ստեղծած ըլլայ ձեւ ու սարուած, կեդրոններ, որոնց իմաստը չի կրնար մեկնել, ինչպէս՝ բացատրել համբաւն ալ, ստուգաբանել։ Բայց անոնք եղած են ու են։ Այդ նշանաւոր կէտին, անոնք բոլորն ալ –-բացառաբար կիներ -– ո՛վ գիտէ՝ որքան ատեններէ ի վեր վարժուած են այդ շեշտին։ Բոլորն ալ ըրած են, կամ պիտի ընեն իրենց կարգին, իրենց բերա՛նը, այսքան մը բաց ու հպարտ, ինչպէս հիմա Նալպանտենց հաճի Աննան, եւ ունեցեր են, կամ ունենան պիտի՝ այս առտուներէն։ Օրեր՝ ուր անոնց մէջ ձայնելու է գործին, մանր ու լուրջ գործին կրակուած ասեղը։ Ի՜նչ փոյթ, որ պառաւները ցամաք հաց ուտեն, երբեմն նոյնիսկ տարիներով։ Անոնք ուրախ են, որ կը հասնին վերջապէս իրենց մուրատին ու փառքին։ Անոնք կը փոխուին Ժամուն փողոցը ու կ՚ելլեն, կը քակուին իրենց զրկանքներէն ու կը խօսին շե՛շտ, տիրական, խաբելու աստիճան գեղին ամենահաս խղճմտանքը, իմաստութիւնը։ Այս է պատճառը, որ կանչողին ու կանչուողին հետ՝ անոնք անվրդով կը հետեւին նման ընդմիջումներու: [1] Կը փնտռեն ալ զանոնք, շինելու համար տունի, դռնառաջի հաւաքումները ու ասոնց «աղօնք»ը։ Իրաւ է, որ քառորդ դարէ ասդին, մեծ [2] գիւղը հետզհետէ իր նորութիւնները, լուրերը, ոճիրներն ու եղերական երգերը կը ճարէ սրճարաններէն, այրերու խողովակով: Բայց գեղին բուն իրականութիւնը շինողներ միշտ ալ կիները եղած են, անյիշատակ օրերէ ի վեր, ու անոնց համար, լուրերուն ամենէն հարազատ, «իրաւ» առուն Ժամուն փողոցն է: Անշուշտ մունետիկ չէ, որ կը ձայնէ այդ նեղլուկ անցքն ի վար: Բայց հասկնալու ձեւերը բազմազան են այնքան, ու մարդ չ՛արհամարհեր մժեղն անգամ, երբ կը կճուի հետաքրքրութեան ասեղէն: Մնաց որ, օրերը, պահերը, դէմքերը այնքան նման ու ծանօթ են: Ու անոնցմէ զարտուղումն է, որ նոր պատահարը կը թելադրէ, կը մեկնէ, կը տարածէ: Ու ժամուորները կը նեղուին, տեսակ մը կէս ու շփոթ հոգիով կը շտկին իրենց տուները, երբ այս կարգէ հարուստ աղմուկ մը կը պակսի իրենց կռնակին, ամէն անգամ, որ ժամուն հարաւը, բակի «կանանց դռնէն» ելլելէ յետոյ, կը մտնեն նշանաւոր խողովակ փողոցը, հատ-հատ շարուած իրարու ետեւէ, ականջ լարելով ամէն շշուկի, ամէն կեցուածքի ու, գուշակօրէն ծանրացած՝ կը դառնան իրենց օրուան հոգերուն, տունին եւ օճախին անսպառ պահանջին:

 

Քանի մը հարիւր քայլ հասակի մը վրայ, բայց լայնքով մը, որ հազիւ անցքը կ՛արտօնէ գէր յետոյքով կիներուն, այդ փողոցը, սարսափելի եւ խեղճ փողոցը Ժամուն, տիրացած է բացառաբար դաժան ու լուրջ համբաւի: Բայց այս ստացումը չի նմանիր ուրիշներու, որոնք պատմական իրողութիւններ կը դիմացնեն ու կը պահեն, յիշատակը ոճիրին, որ կատարուեցաւ, երբ  իրենք տակաւին պարտէզ էին, մաս չկազմելով գեղին մարմինին: Ինչպէ՞ս եւ ինչո՞ւ այս մասնաւոր ու խորհրդաւոր անունը: Ատ չէ էականը: Իմ օրերուս, ստոյգը ա՛ն էր, որ անիկա աւելի ծանրակշիռ ու բարեացակամ ճամբայ մըն էր կիներուն համար, քան նոյն գիծէ ու շինուածքէ ուրիշ նշանաւոր փողոց մը, -- Բաղնիքինը՝ ուր կիները, մա՛նաւանդ տաք ջուրէն կարմրած հարսներն ու հարսնցուները, չէին կրնար լայննալ, յամենալ, հակառակ բամբասանքի ու խօսկապի ստիպողական պէտքերուն (բաղնիքը աղջիկներուն պազարն է ամէն բանէ առաջ, ուր կը ճշդուին անոնց արժէքները), կճուելով այրերուն նայուածքէն ու, շուարուն աճապարանքի մը մէջ՝ ամօթխած, դողդոջ, յուսակտուր, կը սուզուէին դէպի բակերն ու անկիւնները, աչքերնին չբաժնելով գետնի քարերէն: Արգիլուած էր հոն խօսքի կենալը, խօսք լսելու գնով: Բայց Ժամուն փողոցը գերազանց էր դարձեալ ու իր կարգադրութեանց ծաւալով աւելի ուշագրաւ, քան դարաւոր միւս կեդրոնը, եկեղեցիին բակին հնադարեան արիշը, որուն տակ տէրտէրը, դեռ թաղական խորհրդարանի շինուելէն առաջ, ծերերուն հետ խորհուրդի կը նստէր, բայց անկար ու ջուրոտ բամբասանքը միայն կը յաջողէր լարել կզակէ կզակ, ու գործ շինելու, «եփելու» տեղ, խանգարել գիտէր: Այս էր պատճառը, որ գեղին մէջ բոլոր կարեւոր կարգադրութիւնները (ու դուք կը հասկնաք հարկաւ, որ սահմանափակ է անոնց թիւը) հոնկէ կ՛առնէին իրենց ծագումը, քանի որ կարելի չէ եղած հերքել կիներուն կամքն ու հեղինակութիւնը աշխարհի որեւէ գործի մէջ:

 

Մեծ ու դժուա՜ր բախտը այդ փողոցին, գրեթէ նման այն կեանքերուն, որոնք կը սկսին ամէնէն վարերէն՝ հասնելու համար մեծ գագաթումին: Պէտք է անմիջապէս աւելցնել, որ անիկա տարիներով ու տարիներով ուրիշ բան չէ եղած, եթէ ոչ փակ անցք մը, անձրեւկաթի սովորական կանգուննոց ուրդը՝ քանի մը հակադիր ու գրեթէ իրարու կպած տանիքի քիւերուն: Ծերերը, որոնց շատին տարիներն աւելի հին են, քան եկեղեցին, կը յիշեն յստակ՝ անցքին այն օրերը, կը թքնեն ու կը հայհոյեն բախտին, որ նոյնն է մարդոց, ինչպէս իրերուն դիմաց. ու գլուխ կը թօթուեն, զարմանալով աշխըրք ի բանին, Խաչանենց հսկայ քայքայումին, ինչպէս Սարըենց սկսող աստղին: Ու խեղճերը գիտեն, թէ ի հեճուկս իրենց անզիջող արհամարհանքին, որով կ՛օծեն ամէն նոր յաջողում ու անուն, այսօր անիկա ամէնէն բանուկ նրբուղին է, յատկացուած բացառաբար կիներու երթուդարձին: Սիրելի ու պիտանի է ան մա՛նաւանդ անով, որ գեղանի ու մատաղ հարսներուն կը խնայէ գեղամէջի  մեծ ճամբուն փորձանքները, սրճարաններու առջին՝ պղերգ ու անգործ բազմականներուն կարծր ու որոնող աչքերը, գինովներն ու թուրքերը ու, մասնաւորաբար, հետզհետէ լրբացած ոստիկաններուն սուր ու թթու նայուածքները: Ասկէ զատ ան կը կրճատէ, ի նպաստ պառաւներու ա՛լ դադրած անդամներուն, ամբոխուող ու դարձդարձիկ հրապարակին վտանգները, ժամ մտնելէ առաջ: Ու գիտէք հարկաւ, որ քառասունը կոխած ամէն կնիկ պառաւ է պաշտօնապէս, ու պարտաւոր՝ իր թոռներուն չափ զբաղուելու իր «հոգին շահելու» հարցով: Ժամերգութիւն փախցնելը դժբախտութիւն մըն է, մեղքի մը բեռով կրկնաւոր: «Եղը կրակն ըլլայ», ան, կոչնակի ձայնին, պիտի ձգէ ձեռքի տապկոցը հարսին ու, լաչակը մամուկած [3], պիտի շտկի դէպի եկեղեցի:

 

Դաժան ու չար համբա՜ւը այդ փողոցին: Զայն յօրինած ու ամրապնդած են քանի մը անմոռանալի ոճիրներ, որոնք անոր մէկ անկիւնին մէջ ծրագրուած են, այսինքն՝ կերպով մը՝ ամէնուն աչքին դէմ, առանց որ արգիլուիլ յաջողին, ու յետոյ՝ վերածուած արիւնոտ ու եղերական գործերու, յուզելով մեծն ու պզտիկը, մնալով մութ, անլուծելի, արդարութեան ընդդիմակաց, եւ որոնք գեղին սեպհականութիւն եղան, դերակատարներուն մահուան դէմ [4] վճռական խոստովանութիւններով։ Կեսուրնե՛ր՝ շատ մեծ մասը ասոնց, որոնք իրենց հարսները թոյնով մեռցուցին, բայց ամէն օր կրծուած ու ազազուն իրենց հոգին չկրցան վճարել, մինչեւ որ բռնադատուած զղջումով մը, հոգէառին նիզակին տակ, զոհին մէկ պարագայէն – ընդհանրապէս մօրմէն – թողութիւն չստացան ու չբացին իրենց բերանը Ս. Հաղորդին։ Կեսուրնե՜ր, որոնք աւելի յաճախ նշան [5], օրհնուած նշանը կոտրեցին կամ իրենց հաշիւներուն համեմատ բռնի կարգեցին։ Եւ ուրիշներ, աւելի ցանցառ, որոնք իրարու հանդիպցուցին «մեղօք» արգիլուած այրեր ու կիներ։ Ասոնք դրուագներ են, որոնք կը սկսին պարզ մեղքերով ու քիչ յուզումներով, հասնելու համար եղերական հետեւանքներու։ Ու արդար է զարմանալ ծերերուն հետ ճամբու այդ սեւ ճակատագրին։ Ու արդար է կրկին աւելցնել, թէ հո՛ն է, որ ծրագրուած ու վճռուած են, առանց բացառութեան, բոլոր հարսնիքները, հարուստինը՝ ինչպէս աղքատինը, սկսելով համեստուկ նշաններէն մինչեւ եօթը գեղ պատգամ ղրկող մեծադղորդ պսակները։ Բոլորն ալ օրհնուած ու բարեբաստիկ արդիւնքներով։

 

-- Խնամի՜…

 

Ու առտուան ժամասացութեան անխուսափելի յաճախորդները – բոլորն ալ կեսուրներ – զիրար վերծանող, աւելի յաւակնոտ բառով մը՝ վերլուծող բան մը ունին միշտ, ականջի տեղ – որ ծանր է յաճախ–, լարելով իրենց դունչերը, շե՛շտ, աչքով խուզարկելով անկիւնները ու կռնակով տեսնել ջանալով ձեւերը։ Կարգ մը ամիսներու, մա՛նաւանդ Մեծ պահքի կիսօրեայ արարողութեանց ատեն, երբ արեւը տաքուկ բանով մը կը քաղցրացնէ անոնց ջիղերուն թմբիրը ու քիչ մը բոց կը շաղուէ անոնց հող հոտող մատներուն, փոխադարձ այս զննողութիւնը կը հասնի խորագոյն աստիճանին։ Բայց առաջիկայ Զատիկն ալ տաղաւարներուն ամէնէն բեղմնաւորը կ՚ըլլայ ու կ՚ողջունէ առատ ու նոր նշաններն ու խոստումները։ Այս կարգի առտուներու է, որ կիները, առաւելապէս այրիները, երկար ու խռով անկողիններու մէջ իրենց չափած, ձեւած, [աւրած] [6] ու նորէն կազմած կարգադրութիւնները երկիւղած զգացումներովը կը փոխադրեն ժամ, լայնօրէն կը տարածեն Պօղոս-Պետրոսի սրբազնահամբաւ նկարին առջեւ, խոնարհ կամ շքեղ ուխտի մը գնովը վարձելու համար «ամենահաս» առաքեալներուն նպաստն ու հաւանութիւնը, ու յետոյ՝ լոյսին ու աղօթքին, խունկին ու ժամասացութեան մէջ զանոնք վճռապէս կը վաւերագրեն։ Այս գաղտնի ձեւակերպութիւններէն վերջն է, որ հաստատ ու զօրացած, կը դառնան տուն, անցնելու համար ծրագրին գործադրութեանը։ Ու դիտուած է, որ եղերական պատահարներէ առաջ, տուն-դարձի սա քիչ ու [7] կարճ անկիւնադարձերուն, պառաւները քիչ մը աւելի ժամանակով կը կեցնեն իրար ու, լաչակներէն աւելի գուլցած փսփսուքի մը մէջ՝ Աստուծով ու մարգարէներով, Սուրբ Կոյսով ու Պօղոս-Պետրոսով, կը վճռեն նշանները, հարսնիքները, բայց մա՛նաւանդ բաժինքները։

 

-- Խնամի՜…

 

Այս երրորդ առտուն է, որ ժամուորները, հպատակելով ծանօթ ու ա՛լ անգիտակից վարժութիւններու, գլուխ կը բարտեն [8] ամէն ուղղութեամբ, իրենց քիչ մը ծանր ականջներուն շուարումէն տագնապուն, դէպի ամէն բացագանչութիւն, զանազանելու համար կոչական բերանը։ Ատիկա կ՚ընեն սրտադող ու փախստեայ (ամէն լրտեսում ենթակայ ըլլալով նման կծկումներու), աւելի իրարմէ զգացած վախի մը ներքեւ։ Բայց անպատճառ կը սուզուին իրենց ներքին ամաններուն խորը, հասնելու համար տեսարանին հաւանական իմաստին։ Ասիկա պարտականութիւնն է ամէն պառաւի։ Այս երրորդ առտուն է, որ անոնք՝ չկամ ու անհանգիստ՝ կը չափեն Նալպանտենց հաճի Աննան, որ իր լայն, «թախտ» մը յետոյքը տեղաւորած Տէրտըրանց տուներու կազմած անկիւնին, կը սպասէ խնամի Բաբէթին։ Աւանդութի՞ւն։ Նախապաշարո՞ւմ։ Ստոյգն ա՛ն է, որ առանց այդ ձեւակերպութեան՝ ամէն ծրագիր դատապարտուած է կործանելու։ Ու պառաւները շատ լաւ գիտեն, թէ հաճի Աննան փոթորկի դէմ կորկոտ չի հովեր [9], ոչ ալ եղեամը մանած կը տեսնէ [10] ։ Գեղին աւագ տուներուն, [11] ու հռչակաւոր գերդաստաններէն մէկուն աւագ ու մուշտակաւոր տիկինն է անիկա։ Ու անոր ձեռքը հեռուները կը տարածուի։ Ահա թէ ինչու խռովքը խոր է ժամուորներէն ներս։ Այս երրորդ առտուն է, որ Սարեկենց Բաբէթը իր երկայն, չպուխ հասակը պարտաւոր է հակելու քիչ մը դէպի կարճ Աննան ու մտիկ կ՚ընէ անոր փսփսուքը, աչքերը հազիւ քակելով կօշիկին քիթէն։ Կ՚անցնին ժամուորները, խռով ու լարուած։ Անոնք մտքով կը շինեն բոլոր դէմքերը, տարիքները, որոնք երկու ընտանիքներուն մէջտեղը կը բուսնին, բուսած են, ու կը յօրինեն մարդկեղէն կտաւը, հիւսուածը, ա՛ն՝ որ տրամադրելի ապրանքը կ՚ըլլայ խնամիէ խնամի բոլոր բարդումներուն, կառուցումներուն։ Ու անոնք չեն կրնար աչքի խիստ պոչով կամ չար թարթումով չչափել խորհրդաւոր զոյգը, որ, ատանկ հրապարակաւ, փողոցին մէջ կը տնկէ հանելուկին հարցականը։ Ու, առանց գիտնալու ինչուն, կը մեղադրեն, անէծքով ու լուռ հայհոյանքով, մուշտակաւոր հաճի Աննան, որ կը խօսի անընդհատ, միշտ կը պահէ փսփսուքին ձայնաչափը, մասնիկ մը գաղտնիք դուրս թափելու վախէն: Անոր յամառ, տիրական, հարուստի կոշտութեան ու բառերուն վարագուրուած չալըմ ին կ՛ընկերանայ մեծ մատին անխուսափելի մշտուքը, որուն համը չառած կնիկ դժուար է ենթադրել:

 

Փողոցը կը թեթեւնայ հետզհետէ: Վերի տուներուն լուացուածէն [12] ամաններու լուացուքը [13]  կը կաթկթի գետին: Հարսներու ընթացիկ աշխատանքն է, որ ծայր կու տայ: Երկու խնամիները չեն տեսներ, չեն կրնար [14]: Ու կիներու շարանին՝ այս անգամ դէպի կանանց դուռը, կը յաջորդէ դպրոցական աղջիկներու մանրիկ ու չարաճճի շարոցը, փոքր, խպնոտ, բայց արդէն հետաքրքիր դէպի մեծերը ու մանկօրէն պիշ ու հարցական: Անոնք ուրկէ՞ գիտեն, թէ այս գնացքի պահուն է, որ աչքի պիտի զարնեն ու պիտի նշանակուին, աւելի ուշ՝ նշանուելու համար: Անմիջապէս յետոյ, ժամուն բակէն կը սկսի երկաթեայ պղտորումը: Լսելի կ՛ըլլայ տէրտէրին ճոկանը, որուն ծայրի պղնձեայ օղակը սուր իր ակռան կը մխէ քարերու կողին ու միսին: Ամէն մարդ գիտէ, թէ ամառ ու ձմեռ, ցեխին ու սառին, տէր Օհանը գիշերապահի մը պէս կը հարուածէ գետինը, թաքուն՝ բայց անծանօթ հրճուանքով: Տէր Օհանը աւագերէցն է գեղին ու կը վայելցնէ զարկը՝ ինչպէս կատակն ու սրամտութիւնը: Անոր ճոկանին այս աղաղակը -- կարծես անոր բոժոժ-զանգակն ըլլայ -- դուրս կը թափէ բակերու խորքերէն խօսքի ու բամբասանքի սիրահարները, որոնք օրերնին հարամ կ՛ընդունին, երբ տէրտէրին հետ մէկ-երկու գաւաթ բառ չառնեն ու չտան: Բայց նոյն այդ աղաղակը կը թելադրէ ուրիշներն ալ հեռանալու, փողոցին երեսէն   սանկ «սրբուելու», չիյնալու համար քաջարի տէրտէրին բերանը, որ գոցուիլ չի գիտեր, բայց անտանելի է կիներուն հետ, քանի որ ասոնց ներկայութեանը չի կրնար «շէնք-շնորհք» ջուխտ մը հայհոյութիւն քշել ասոր կամ անոր հասցէին: Ճոկանէն ետքը ժամուորները գիտեն նաեւ միւս թացիկ տէրտէրը, տէր Մինասը, որ կնիկներուն տէրտէրը կը կոչուի եւ պարտաւոր է հետեւիլ քսան-երեսուն քայլ մը բացէն՝ աւագերէցին: Թուլբերան, շատախօս, կնիկվարի՝ անիիկա հաւասարապէս կ՛ատուի մեծերէն ու մէջերէն [15]: Անկէ ազատելու մտահոգութեամբ է, որ հաճի Աննան կը ստիպուի բարձրանալ ոտքերուն վրայ ու կ՛ըսէ.

 

-- Մեզի երթանք:

 

Կ՛աճապարէ անիկա, յետոյքը խախտելով տաքցուցած անկիւնէն եւ ընելով շեշտը աւելի խիստ:

 

Ի զուր խնամի Բաբէթը կ՚առարկէ շատկեկ զբաղումները։ Անոնք չեն կրնար կշիռ ունենալ ու փախուստը արդարացնել, բոլոր տուներուն մէջ ալ [16] օրուան սա պահուն նման ըլլալուն [17] ։ Ո՞վ չի գիտեր, թէ անոնց յանձանձումը բաժինն է հարսներուն, որոնցմէ ընտիր զոյգ մը կապած է տունին Սարեկ խնամին, Աստուծոյ տուածէն։

 

Տէրտէրը ելած է դուրս կանանց դուռէն։ Ու անոր կշռաւոր հազին ընդհատներէն կտոր-կտոր կը լսուին բզկտուած ողջոյնները պազիրկեան կաղ Խաչատուրին, որ լաչակ կը ծախէ եւ խակ տանձի պէս կը թթուի, երբ խօսին հետը, առանց պաշտօնական վերադիրին։ Յետոյ՝ կարգը կու գայ կառապան Առքելին, որ լխկած դդումի մը պէս կը տոտոզի դռնաքարին ու ճամբու կը դնէ տէրտէրը երկար ա՜խ-ով մը։ Ան կը տառապի մինակ իր անկողինէն ու կ՚երազէ միշտ տեղը ուրիշը կապել գացողին, որ բարակով մեռած, տուն մը տղայ է թափած թաղին երեսին։

 

Ու Օհան էմմին, տէրտէրին անուանակիցը, որ կրպակ է բացած ճիշդ ժամուն դրանը դէմօք, ազատելու համար իր այրի հարսին խոշտանգումներէն, կտրելով բակէն խուցի մը քառանկիւնը, ու տղու, դպրոցական տղու առարկաներ կը ծախէ, կը մուրայ՝ երբ ստիպուի, բայց գլուխ չի ծռեր անաստուած հարսին, ու Դաւիթին Սաղմոս ովը, Սողոմոնին Առակներ ովը անդադար կը սպառնայ, անէծք կը տեղայ, բայց աղօթքի մը պէս, օրհնութեան մը պէս կը սպասէ տէրտէրին ողջոյնին։ Այս ամէնը, ամէն առտու, անայլայլ ճշդութեամբ, ամրան եղանակին։

 

… Ու առաջ ինկաւ գէր ու հաստախարիսխ հաճի Աննան, վերէն վար կլոր, գլանի մը պէս, որուն վերի խարիսխին գունդ մը – գլուխը – զետեղած ըլլան։ Անոր կը հետեւէր տախտակի պէս չոր ու կորաքամակ Սարեկենց Բաբէթը, տարակայ ու խռով։ Մինչեւ տուն հասնիլը, հաճի Աննան սովոր էր հեղ մը ափ առնել իր աղջիկներէն երեքին դուռները, որոնք կ՚իյնային նոյն բանուկ փողոցին վրայ, ա՛ն՝ որ կը ձգուի գեղամէջին զուգահեռ, բայց ետեւէն, ու տուներու դէզը կը բաժնէ երկու հաւասար քառորդի։ Նայուա՛ծք մը թոռներուն, մա՛նաւանդ հարսնցուներուն, որոնք կը ժմնեն, աչքդ բանաս ու գոցես։ Յետոյ, մարդամօտ ու հարուստ՝ մէկ-երկու խօսք անդամնին լուծուած ու սեմին դիզուած մարդու որդիներուն, ծեր կամ պառաւ, ամէնուն համար քաղցր բառով մը, ժպիտով մը։ Յետոյ, բայց անպատճառ, անիկա պիտի հանդիպէր Զատիկենց հաճի Սողմէնին, որուն հետ ո՛չ միայն տարեկից, այլեւ լուսաղբար ալ էին, միասին Ս. Յարութեան լոյսը Երուսաղէմ տեսած ըլլալնուն։ Անոր այս սովորութիւնները չյարգուեցան այս առտու, հակառակ օրէնքին, որ մարդը կ՚ընէ աւելի քան կապուած ու ձեւապաշտ դուրսին հանդէպ, երբ անոր ներսը ծանր որոշումներու խարտոցը կը սղոցէ անոր կամքը եւ կը քալեցնէ զայն, մռայլ ու աննահանջ բզզիւնի մը ընդմէջէն դէպի խորխորատը։ Ոճրագործը, հիբնոսացած իր զոհէն, չի զգար իր զարտուղումը – դուրսէն չենք տեսներ – ու բարեւ կ՚առնէ ամէնուն նման։ Հաճի Աննան ծերացա՞ծ է ալ։ Վա՞խ։ Ան զգուշացաւ ծանօթներէ։ Խանգարեց 20-30 տարուան վարժութիւնները. ու բռնեց նոր ճամբաները [18] ։ Տեսիլները, պատկերի բեկորներ, նոր ու բնական, բայց տպաւորիչ։ Մարդիկ կ՚ապրէին ամէն դի, ամէն ձեւով։ Ան քաղցրացաւ իր դաժան կծկուածութեան մէջ, զգալով, որ չէր նեղուեր։ Ու ապահովութիւն ինկաւ իր մէջ։ Մենք աւելի թափանցիկ ենք մեր մօտիկներուն, քան թէ հեռուներուն։ Կը վախնանք առաջիններէն ով գիտէ ի՜նչ երկարամեայ տպաւորութեանց հաշւոյն։ Այն ատեն հասկցաւ, թէ ինչու փոխած էր ճամբան։ Թեթեւցաւ, բայց շատ քիչ։ Ու չզարմացաւ, որ ժպիտ ունէր երեսին, բայց բաւական ալ խելք՝ զայն ճիշդ տեսնելու, այսինքն՝ նման կեղծիքի մը, որ չի ճնշեր մեր վրայ, օտար ու սուտ ըլլալուն։ Այսպէսով է, որ կը բացատրուի կեղծ, անզգած խաղաղութիւնը, որ կը շփոթուի բնականութեան հետ մինչեւ։ Հաճի Աննան կը բարեւէր ու կը խնդար հեռաւորներու, բայց վախին մէջն էր ծանօթներու հանդիպումին։ Մէկէն սարսռաց։ Քովէ քով եկած էր Սարեկ խնամիին հետ։ Ու իր հոգին ըրաւ այն շարժումը, զոր կ՚ընէ մերկութեան մէջ բռնուած աղջիկ մը։ Խնամի Բաբէթը հետեւեր էր անոր, կրունկ առ կրունկ, ինչպէս պիտի ըսէին մաքրապաշտները՝ տարտամօրէն լուսաւորուած այս գնացքին խորհուրդէն, բայց չհասկցած։ Անոր համոզումը հաճիին տագնապին վրայ կ՚ամրանար՝ քանի կը մօտենային տունին։ Ան կը չարչարուէր հաւասար սաստկութեամբ մը, անոր ու իր հաշւոյն, զգալով քարերուն դողալը ոտքերուն տակ, մա՛նաւանդ ծանրութիւնը դուրսէն նայուածքներու։ Երբեմն մեր կուրծքին զրահը բարակ է շղարշի մը պէս…։ Անոնք տուն հասան, խպնելով իրենց իսկ անձէն, առանց բառ մը փոխանակելու ո՛չ դուրսին, ո ՛ չ ալ իրարու հետ։

 

Հարսը` Նալպանտենց շատ նշանաւոր Աղուորիկը, անակնկալ ուրախութեամբ դիմաւորեց մաման։ Մանկամարդ ու գեղեցիկ էր ան, ամուլ արգանդի մը նուէր մնացող գեղեցկութեամբ մը։ Ո՛չ գէր, ո՛չ բարակ։ Բայց անոր դէմքը կը տպաւորէր, որո՛ւն որ դառնար։ Ու հասկցողները, այսինքն՝ կիներու արգանդով զբաղողները, կը զարմանային քաղցրութեանը վրայ անոր խնդուածքին, որ կը հերքէր աւանդութիւնը։ Ամլութիւնը գեղին մէջ համազօր է հիմնական զգայարանքի մը պակասին։ Ամուլ հարսին վրայ՝ ամէնէն ցայտուն բանը, որ անվրէպ կը զարնէ դէմինին, անոր ոսկեզօծ չորութիւնն է։ Հաստ ու քիչ մը էրիկ մարդ հոտող ա՛յն բանը, որ անգութ ու կարծր կ՚ընէ կիներուն դէմքը։ Աղուորին ժպի՞տը։ Բայց անիկա հռչակ ունէր գեղին հեռաւոր թաղերը։ Ու քաղցր էր անիկա, վտանգաւոր որակուելու չափ։ Ու անոր անձը, մանկամարդ կնոջ հոգին՝ այդ ժպիտին մէջ՝ անորակելի բան մըն էր, հիւսուած անով, ինչպէս նկարի մը հոգին կը շաղուըւի ու մէկ կ՚ըլլայ անոր գոյնին մէջ։ Պարզ, միամիտ, առանց հետաքրքրուելու պատճառին, որ իր մայրը կը բերէր իրեն այսպէս անժամանակ, ան վար ըրաւ մերկ թեւերուն վրայ զգեստին սոթտուածքը, կարծես ծածկելու համար անոնց ապշեցուցիչ ճերմակութիւնը, որ կը տարտամէր դեղձային դեղնութեամբ մը, բացուելով այտերուն վրայ։ Անիկա անմիջապէս ընդունեց ու հասկցաւ կեսուրին խիստ հոսումը, բայց մնաց անփոյթ։ Անիկա վարժուած էր այդ թթուելուն, ամէն անգամ, որ իր մարմինէն մաս մը քիչ մը աւելի շատ իյնար պառաւին աչքերուն։ Սովորութիւն էր քարոզը, տեսարանը վերջացնելու համար։ Այսօր տեղի չունեցաւ ատիկա։ Բայց, իր զարմանքին մէջ, հարսը չտեսաւ մօրը կծկուն [19], այլուրային, խորունկ ցաւով մը պատնուած դէմքը։ Մեր հոգիին վարժութիւնները կը մնան մեր անկապտելի իրականութիւնները։ Հինգ տարուան հարս, տակաւին անիկա չէր կրնար մայրը չտեսնել աղջիկի աչքերով։ Հարցուց արագ ու կենդանի, տունէ՛ն, տղոցմէն, հարսներէն։ Վասնզի ամէն հարս տարիներով իր մօրը կը պատկանի երբեմն։ Կեսուրէն պժգա՞նքը, – այնքան առհաւական ու անխուսափելի։ Օտար կի՞նը։ Նալպանտենց հարսը քիչ մը վարանեցաւ «աղբրտանք»ը հարցնելու։ Հաճի Աննան կը պահէր կարծր իր նայուածքը անոր հասակին, ինչպէս բառերուն վրայ։ Բայց չմոռցաւ ախոռը, կո՛վը, որուն բերելու (ցնկնելու) օրերը մօտ էին ա՛լ [20], դրացինե՛րը, – խօսելով թեթեւ, պճլտուն, սիրաւէտ այն շեշտով, որ կարգ մը մարդոց հմայքը կը բացատրէ։ Անոր բառերը, իրմէ դուրս գալու ատեն, կարծես կը թաթխուէին այն կրակէ ջուրին մէջ, որուն ցոլքը կը վառէր անոր աչքերուն, այտերուն, նոյնիսկ մարմնին կորաձեւերուն վրայ, ու կ՚առնէին անոր լինելութեան ընդհանուր կնիքը, – է՛գ ու զաղփաղփուն այն յօրինումը, որ հարսը հարս կ՚ընէ ու կը դիմացնէ մեր մէջ կիներուն ձեւը, աւելի՝ անոնց կուղպ հոգին, խորհուրդի մը պէս, ու կ՚աշխատի, կը խորանայ, կը հեռանայ (երբ անդրանիկ նկարը թռած է շատոնց) իր վրանը, կամարը զարնելով մեր գիտակցութեան չհասնող կալուածներու [21] վրայ։ Սէրը ներկայ մըն է, սիրահարուիլը՝ անցեալ մը։ Ի՜նչ տպաւորիչ էր հարսնուկին այս զուարթ, քաշող հոսումը, որ կը բռնէ շրջապատը ու կը կեցնէ՝ մեծն ու պզտիկը, առանց սեռն [22] իսկ խտրելու։ Մենք մտիկ կ՚ընենք այս մէկուն, առանց ուզելու. ու կ՚անտեսենք այն միւսը, հակառակ մեր կամքին։ Անձէ անձ այս հոսումը վտանգի դուռ մըն է յաճախ։ Ու գիտակից է ասոր փորձառու եւ շուտ հասկցող հաճի Աննան, որ միշտ ալ պատրուակ ճարեց հեռու պահելու իր հարսին փորձանքը դրացիներէն, մա՛նաւանդ այրերէն։ Որ առաջին տարիներուն, արգիլեց անոր բառի փոխանակումը տան ծառային հետ։ Իր հարսին այս դժբախտ հրապոյրը առարկայ կ՚ըլլա՞ր իր նախանձին։ Ատոր չէր խորհած։ Բայց չէր դաւեր իր վարժութեան, – շատ չկեցնել զայն ամէն օտարի առջեւ։ Ու ճիշդ, հպատակելու համար այդ սովորութեան, գիտնալով հանդերձ, որ անտեղի էր մայրը զլանալ աղջկան, միջամտեց, պարտականութեան մը հնազանդելու խուլ պահանջով.

 

-- Աղուո՛ր, դուրս հանէ կովերը։

 

Մեղմ, առանց յանդիմանութեան դոյզն կնիքի, այս նախադասութիւնը հասաւ իր նպատակին։ Հարսնուկը անդրադարձաւ, որ հովիւին կանչը չքացած էր շատոնց դուռին առջեւէն, ու վարի փողոցին խորերէն կը փրթէին հեռացած աղաղակի մը բեկորները։ Յետոյ լսեց, - շրջակայ տուներէն կը շարունակուէր նուա՛գը, իրենց մայրերէն բռնի զատուած ու բանտարկուած հորթերուն։ Ասի՝ իր շատ սիրած, նոյն ատեն շատ ալ տրտմած պահն էր, երբ էրկանը տունն եղած ատենը, իր սենեակին մէջ, մռայլ իր անկողինէն, ականջ կու տար բաժանման այս մեղեդիին, միօրինակ ու խեղճ, ուր սակայն անոր կը տրուէր թափանցումն ընել սրտաշարժ արարողութեան, կարօտի, զաւկի ու մօր հոտուըտուքի խորհուրդին։ Կու լային հորթերը, ինչպէս անոնց [23] արօր մեկնած [24] մայրերը։ Ու անոր սիրտը կը սեղմուէր, խոր ու անորոշ հարուածներու, ճանկերու ասեղին տակ ծեծկուած ու մսող, մինչ դէմի անկողինէն անոր էրիկը գլուխը կը քաշէր վերմակին տակ, չլսելու համար «ապուշ» այդ աղաղակը։ Կովերը խե՞լք ունէին որ։ Արագ անցան այս ստուերները անոր առջեւէն։ Յանկարծ մտմտաց։ Փնտռեց պատճառը իր յապաղումին։ Այս փնտռտուքը դանդաղեցուց իր քայլերը։ Չէր գիտեր ընելիքը ու կը վախնար հարցնելէ, բայց կեսրոջը նոր մէկ հրամանը քշեց զինքը։ Սուզուեցաւ ախոռը։ Քաղցր մութ կար հոն։ Մուտքէն քիչ անդին, մսուրքի փայտին կապուած հորթուկ մը, մեղմ՝ բացաւ լեզուակը ու լզեց անոր ափը։ Եղկ այս զգայութիւնը սարսռացուց զինքը։ Անիկա յիշեց գիշերուան երազը, կուրծքէն տղայ մը կախուած, լեցուն, իրաւ տղայ մը. ու անոր բերանը կը պագնէր իր պտուկը, աջ ծիծին պտուկը ա՛յն խտղտումով, զոր հիմա հորթուկին համբոյրը բացեր էր ափին վրայ։ Ու համբոյրին յուզումէն իր աղիքները դարձեր էին իր մէջ, ճիշդ այնպէս՝ ինչպէս հիմա։ Դալկացաւ. քաշեց ափը արագ ու նայեցաւ կենդանիին խոշոր, փայլուն աչքերուն։ Հորթ մըն էր եւ ուրիշ ոչինչ։ Անցաւ կովերուն, քակեց ու ձայնեց։ Կարծես ծանօթ, բայց անտես մատներ երազին շղարշը առին ու տարին։

 

Դուրսը ` բակին մէջ, հարցաքննող, շատախօս ու լուրջ, հաւերը անընդհատ ոտք կը փոխէին, դանդաղ կռկռոց մը կախած իրենց կտուցէն, ինչպէս ճախարակէ մը, ու բան մը կը թուէին հասկցնել հաճի Աննային։ Զուարճալի էր դիտել, թէ ինչպէս մայր հաւ մը իր ձագուկները կը մղէր յարձակումի, դէպի տանտիկինին փէշերը, կարծես մեղադրելով անիրաւ յապաղանքը։

 

-- Մոռցեր է կերը։

 

Սուտ խօսեցաւ, գիտնալով, բայց առանց նեղուելու։ Յետոյ միայն զգաց, որ ըսեր էր խօսքը, բան մը խօսած ըլլալու համար։ Չյիշե՞ց, որ արգիլած էր հարսին այդ զբաղանքը – (մենք կը յիշենք մեզի մաս չկազմող, դուրսէն պատահական բաները միայն։ Միւսները՝ մերինները, կ՚ապրինք ու կ՚ըլլանք) – հաւնոցին դիրքին համար, որ շատ մօտիկն էր ծառաներու բաժինին։ Աւելի ետքը անդրադարձաւ, որ իրեն համար շատ յստակ զգացում մը կը կապուէր այդ սուտին։ Ան, ա՛լ մշտապէս կեսուր, ամէն կեսուրի նման, կ՚ուզէր իրաւունք ունենալ, ունենալ իրեն հետ նոյնիսկ տունին հաւերն ու ձագերը։ Ի՜նչ կը չարանար իր հարսին՝ անոր հեղինակած գեղեցիկ վերադիրներուն համար, որոնք սիրելի էին ամբողջ թաղին մէջ ու կ՚անցնէին բերնէ բերան։ Զսպելով իր դառնացումը՝ ան տուաւ կերը հաւերուն, որոնք սուզուեցան [25] գարիի հատիկներուն վրայ մռայլ ու ագահ։ Արագ, սուլող այս տեսարանին անասնական զուարթութիւնը չանցաւ երկու կիներուն ալ։ Գլուխ դարձուցին։ Աղուորն էր, կովերը առջին, խօսելով գրեթէ կենդանիներուն հետ, շոյելով անոնց հարուստ կողերը, որոնք սանտրուած, լարուած կը փայլէին, պատմելով մսուրքներուն պարարտութիւնը ու այն ընչեղ բանը, որ առատութիւնն է տունէն ներս՝ ցոլացող նոյնիսկ անշունչ իրերուն, դուռներուն իսկ վրայ, օրինակի մը համար։ Հարսնուկին այս պատկերը խորապէս վրդովեց երկու կիները։ Անոնք շոյող այդ մատներուն տակ տեսնել տարուեցան կարօ՛տը ուռած կողերուն, ու մէկէն ինկան, բիրտ ու գլխիվայր, կսկծալի այն հարցին մէջ, որ զանոնք կը չարչարէր տարիներէ ի վեր եւ որուն դժնդակ լուծումը վճռուած էր երէկուընէ։ Անիկա իրողութիւն պիտի ըլլար ամէնէն ուշը մինչեւ գալ ցերեկ։

 

Բաներ կան, որոնք մեզ մեր ներսէն կը դրդեն խօսելու, բայց կը վախնանք նոյն այդ բաներէն ու կը լռենք։ Տխուրը հո՛ն է՝ որ մեր վախը կ՚արդարացնենք ու մաս չունեցող պատճառներու կը բեռցնենք մեր չքմեղանքը։ Բայց մտահոգ ենք ո՛չ թէ կեղծիքէն, զոր կ՚արհամարհենք միշտ, այլ՝ ճակատագրովը պարտկել ջանացուածին, ու պահին ու այդ վիճակին լեղի ստուգութիւնը հիմնովին օտար որոշումներու կը վստահինք ու կ՚ընենք մեր ուզածին ճիշդ հակառակը։ Հաճի Աննան աչքովը հեղ մըն ալ զննեց պարապ բակը ու ամօթահար՝ փախցուց նայուածքը ծառային սենեակէն, իբր թէ եղած չըլլար անիկա հոդ, այդպէս յստակ ու անհերքելի։ Իբր թէ երեք շաբաթէ ի վեր ամէն օր, ծառային դաշտ մեկնելէն ետքը, չորս հեղ մտած չըլլար հոն, շօշափած աչքով ու մատին ծայրովը եղկելի խուցին բոլոր ծակուծուկերը, մեծ մասը խցուած հին քուրջերով, տախտակներուն ճռինչը ստուգած՝ իրենց հասողութեանը գիծով, ու նշան դրած, նոյնիսկ քսանէ աւելի անգամ նստած քիչ մը բացօք այն քարին վրայ, ուր ինք պոպոզէր պիտի, հարսը ներս նետելէ ետքը, սպասելու անոր դարձին։ Այս պատկերը կարմրցուց կրկին անոր դէմքը։ Ու զգաց ան ամօթին ջերմը, երբ իրականութիւն չէ դեռ, այլ՝ պարզ մտապատկեր մը, ու ատով՝ աւելի խռովիչ։ Վասնզի բաներ կան, որոնց իրականութիւնը հերքումն է մտապատկերին։ Ինչո՞ւ չէր վարժուեր սակայն։ Մտքովը բարձրացաւ վերի յարկը, հարսին հինաւուրց սենեակը։ Տեսաւ անոր անկողինը, մինակ ու պզտիկ։ Իր վարանումը խուժեց վերստին վրան։ Տառապեր էր այդ երկընտրանքին համար։ Երկու սենեակներէն ո՞րը։ – Մինչեւ երէկ անիկա ընդվզած էր դժբախտ գաղափարին դէմ, որ կը ներկայանար ուղեղին, բռնաւոր ու տգեղ։ Ան կը վիրաւորուէր շատ խորունկ տեղերէ, երբ կ՚երեւակայէր տան ծառան մտած դարաւոր իրենց ընտանիքին ամէնէն սրբազան սենեակին մէջ, անորակելի այդ նպատակին համար։ Բայց նոյն ատեն կը վախնար այդ իսկ նպատակին հաշւոյն։ Վասնզի կիները – հինե՛րը մանաւանդ – նախապաշարումներ ունին մերձաւորութեան գործին վրայ։ Սուզուեցաւ իր ծրագրին ետեւէն, բոլորովին մեկնելով ինքնիրմէն, չտեսնելով Սարեկենց Բաբէթը, որ առած էր կործան տակառի մը վրայէն կէս գուլպայ մը, հիւսքին շիշերովը, շոյած, համբուրած, ու կը բանէր [26] շիշերուն ա՛յն օղակէն, ուր կեցեր էին անոր աղջնակին մատները։ Հաճի Աննան կը շարունակէր խորանալ, ամչնալ ու վախնալ։ Մէկէն խորհեցաւ հարսին, որ պիտի դառնար քիչ վերջը։ Ամէն զոհի ներկայութիւնը վարանք մըն է, երբ հաշիւը կ՚իշխէ մեր ջիղերուն։ Ամէնէն դաժան արարածը առնուազն կ՚ազդուի անմեղութեան անլեզու տեսիլէն, որ կը պտտի ու ոչինչ գիտէ։ Ու մեր կարգ մը մտապատկերները, կրկնուելով ու կրկնուելով, աւելի կարծր կը դառնան, քան փախստեայ ու աւրուող իրականութիւնը։ Ի՞նչ է խղճի խայթ ըսուածը՝ եթէ ոչ որեւէ փխրուն եղելութեան մը պողպատ սլաքի վերածումը մեր գիտակցութեան հնոցին մէջ, յարատեւ մխումներու գնով։ Հաճի Աննան պէտք կը զգար ազատ ու հեռու ըլլալու իր հարսէն։ Բայց ո՞ւր ղրկել, ու ինչպէ՞ս։ Աչքը ներսէն փոխադրեց դուրսին։ Ինկաւ անիկա Բաբէթին վրայ, որ մղուած ով գիտէ ի՛նչ ուժէ, վերցուց նայուածքը շիշերէն։ Նայեցան իրարու, խո՛ր, մեղաւոր, խեղճ ու դժբախտ, այնպէս՝ ինչպէս չէր եղած ատիկա մինչեւ օրս, տարիներէ ի վեր սակայն իրարու ծոց լացող զոյգ պառաւները [27] , [28] նոյնիսկ այն օրերուն, երբ քաղաքի հզօր բժիշկները ճշդեր ու պիտակեր էին Նալպանտենց Սերոբին տրամը եւ վճռած իրենց տղոցը բախտը։ Արիւնը սեւցուց [29] լոյսը անոր աչքերուն, աւելի խիստ՝ որքան չէր եղած ատիկա հեռաւոր քաղաքին հիւանդանոցին մէջ, վճիռը լսած պահուն։ Ու կու գային անոնք բռնի, սանձաձիգ անասուններու նման սա աղու [թոյն] [30] իրականութեան, զիրենք այդ վայրկեանին հոդ [31] դէմէ դէմ դնող ողբերգական պատճառին եւ որոշումին, որ հետեւանքն էր անոր։ Բաբէթին մատները կապուեցան, ըսես կղպուեցան իրենք իրենց, ու կախուեցաւ գուլպային կէս հիւսքը, օրօրուելով թելի մը բերնէն։ Աղուորը ներս կը մտնէր։

 

-- Աւլէ՛ պարտէզը։

 

Հրամանը կէս էր, յատակ չունեցող որոշումէ մը մեկնած, սխալ գտնուած, շեշտովը եւ ծանրութեամբը անբաւարար։ Բայց պառաւը լեցուց պարապը։

 

-- Չմոռնաս դդումներուն ջուրը։

 

Խաղաղ ու ամբողջ, [32] «լիքն» էին բառերը, որ տուին պատգամը։

 

Անոնք երկու ժամուան բաւող աշխատանք մը կը պատմէին հարսին։

 

Ապահով ու հանգիստ։ Այս զգայութիւնը տարածուեցաւ պառաւին ուղեղէն վար դէպի միւս հանգրուանները անոր մարմինին։ Անոր միսերը կը դառնային իրենց կաղապարներուն։ Այն ատեն նկատեց, որ թուլցեր էին պողին [33] կապերը։ Գէր կնիկ՝ անիկա ամէն առտու խնամքով ու ճաշակով կը տեղաւորէր փորին ուռեցքը։ Որովայնի դնդերներէն հաստկեկ շերտ մը ան կը սահեցնէր դէպի կոնքին քովնտի բացերը ու կը բանտարկէր։ Յետոյ, բարձի երեսներով, վերմակի պորտերով ու զանազան լաթի ուրիշ կտորներով կ՚ամրացնէր մէջքին պատը, հաւանական խուժում մը արգիլելու համար։ Կանխահոգ այս միջոցները կ՚ամբողջանային, երբ շալէ գօտին, գեղեցիկ ու նախշուն զրահի պէս աւարտէր այս զսպումի գործը։ Մէջքէն յետոյ, նոյն այդ պողը [34] ` պառաւներուն աշխարհիկ շուրջառը, խորհրդանշան ու հեղինակութի՛ւն, կը պարտկէր վերէն վար մարմնի թափթփածութիւնը, զգեստներուն հաւանական վէրքերը՝ աղքատիկ կիներու զիստերէն, եւ ուռած սրունքները։ Այդ է պատճառը, որ ժամ չգացած՝ արարողութիւն է զայն հագնիլը։ Ժամէն դարձին՝ պառաւներուն առաջին հոգը կ՚ըլլայ քակել ու նորոգել կապուածքը։ Անկէ յետոյ է, որ անոնք կը խորհին օրուան ընթացիկ պէտքերուն։

 

Հաճի Աննան քակեց լաչակին ալ հանգոյցը, որ ամառ թէ ձմեռ անփոփոխ կը պահէր իր շինուածքը։ Ու երեւան եկան երեսները, [35] թոռմած՝ բայց վայելուչ, մա՛նաւանդ արու եւ վճռական կնիքով մը։ Այդ իսկ դէմքէն կը հասկցուէր, թէ անիկա գեղին մէջ իր անունն ու արժանիքները վաստկած էր դառն ու թանկ փորձառութիւններու գնով։ Ասիկա կը կարդացուէր առաջին ակնարկին։ Վասնզի ներանձնացած ու բուռն, սպառող կեանքի մը պակասը կը զգացուի ամէնէն շատ մեր դէմքին վրայ, որ չի տարբերիր հասարակ միսի կտորէ մը՝ դուրսէն ու հաստ ապրողներուն մօտ։ Կինը սեռ չունի, երբ զուրկ է այս ներքին իրականութենէն։ Ու մեր առջեւէն հոսող բիւրաւոր դէմքեր, այր թէ կին, միսի կտորներ են գրեթէ միշտ, զուրկ՝ որեւէ կնիքէ։ Կ՚ազնուանայ դէմքը, երբ ներսէն բան ճառագայթէ դէպի դուրս։ Ապրում ու տաղանդ, նրբութիւն ու տառապանք գրուած են շատերու ճակտին։ Ու հաճի Աննան տարիքին ու հարստութեան ճնշումը չունէր միայն իրմէ դուրս թափող։ Սա պահուն, անոր աչքերուն արտայայտութիւնը կրկնապէս խորացած էր դէպի ներս, զինքը բացակայ ընելու չափ իր շարժումներէն։ Բայց ինչո՞ւ կը ճմռէր քիթը, յօնքերը, պռկունքները։ Մենք կը յոգնինք, տարօրինակ ուղեղային անարիւնութեամբ մը, շատ արագ, ծանր որոշումներով հերկուած [36], կայծակուած ոլորտի մը մէջ, ու այս խոնջէնքը ֆիզիքական է գրեթէ։ Խիստ ճնշումներու ենթարկուած հոգին այլեւս կը դադրի իր օրէնքներէն (եթէ երբեք կան ասոնք)։ Մտածումը զայն (հոգին) սանձահարող, կանոնաւորող, արտաքին, անբաւական ու դժբախտ միջոց մըն է այն պահերուն։ Ու կենսական տարողութեամբ, բուռն ոչ մէկ շարժում կ՚ազդուի անկէ։ Այլապէս ըմբռնելի չէին ոճիրները։ Բայց կան ասոնք։ Ու անոնց հեղինակները իրենց օրերուն ստուարագոյն բաժինին մէջ նման են մեզի բոլորովին։ Հաճի Աննան դժուար, գրեթէ ինքնիրմէ օտար հնչումով մը նետեց իր բերնէն.

 

-- Նե՛րս։

 

Ու մտաւ ինք, շեշտ ու խիստ, առանց սպասելու Բաբէթին, որ ինչպէս միշտ, կամազուրկ, բայց խռով՝ հետեւեցաւ անոր։

 

Այդ ներսը բակի մեծ սենեակն էր, կառուցուած՝ երբ հնօրեայ գերդաստանը ստիպուեր էր փոքրելու ընդարձակ, պալատանման բնակարանը ու վերածելու անոր համեմատութիւնները ժամանակին պահանջին։ Գեղին միւս մեծ տուներուն վիճակուած բախտը կը կրկնուէր։ Եղբայրները ամուսնութեան յաջորդ տարիներուն արդէն կը քաշուէին պապենական օճախէն ` կազմելու համար առանձին տուն ու տանիք։ Այս ճիւղաւորումը անպէտ բանի մը կը վերածէր դար մը առաջուան ագարիկոնի [37] նմանող երկարուն շէնքերը։ Նալպանտենց տունը բացառութիւն չէր կազմած, ու հաճի Աննան ի՛նք տուած էր վարպետներուն ծրագիր ու ճաշակ։ Հիմակուան ձեւը ` ընթացիկ ու թեթեւ, տիպարն էր գեղի երկյարկանի բնակարաններուն։ Ու բակի մեծ սենեակը, անոր խոհանոցն ու հացատունը, ճաշարանն ու հաւաքման սենեակը։ Ինչո՞ւ հոն մտաւ ան ու ո՛չ վերի յարկի լայն, զարդարուն հիւրանոցը, ուրկէ ձայնը դժուար կը հոսէր, բռնուելով պատերու գորգէն։ Հաճի Աննան ճիգ չըրաւ բացատրելու մտքին մէջ ուրուացող այս հարցականը։ Քաղցր աչքերով նայեցաւ զոյգ պատուհաններուն, որոնք թոնրատունը լուսաւորելէ աւելի՝ կը ստուերէին կարծես, հաստ պատերուն ծոցը, նուաճուած ու մռայլ։ Բաներ կան, որ մեր ներսի մութէն կ՚ախորժին։ Օճախին կրակը մարած էր բոլորովին։ Անոր մէկ անկիւնէն, ապուրին պտո՛ւկը, աղօտ ու իրաւ, որուն կողերէն խանձած երիզներ իրենց սողոսկումները չորցուցեր էին։ Թանապուրը յորդած էր։ Այսքա՞ն մտազբաղ հաճի Աննան, եփը փախցնելու աստիճան։

 

 

Չգոցեցին ապակիները, որոնք պատի ծեփին մէջ հիւսուած կը թուէին։ Մեղքի պահերուն՝ մենք կը վախնանք ամէն փոփոխուող բանէ։ Գուցէ մեր ներսին անհուն թրթռացումն է պատճառ այս մռայլ անգործութեան, վասնզի նժարին նետած ենք մեր փոքրագոյն իսկ մասերը։ Ու թերեւս քիչեր գիտեն, թե մեղքը խնայում մըն է, մինչ ծանօթ է բոլորին, որ շարժումը վատնում է։ Փակ պատուհաններ, մեղքի սենեակի մը մէջ, անշո՛ւշտ որ կը վայլեն։ Բայց կու գայ րոպէն, երբ բացերը գոցելու համար մեր սարսափը կ՚ըլլայ երբեմն շատ բուռն։ Ու մենք կը գամուինք մեր կրունկներէն։ Ու կը գալարուինք մեր երիկամներուն վրայ, չպայթելու անձուկով միայն մտահոգ։ Հաճի Աննան, ինչպէս բոլոր մեղաւորները՝ պիտի վախնար փակ պատուհաններէն։ Ու ըսած ալ են, – անոնք աչքն են տուներուն։

 

Դեռ չէին նստած, երբ փողոցէն ձայնը փրթաւ հացեփ [38] Մարթային։ Եզնիկենց հարսներուն ան հրահանգ կու տար ալիւրը տաշտ ձգելու եւ թրելու։ Լայն, ազատ, առատ այդ ձայնին ետեւէն երկու պառաւներուն մտքին մէջ յստակ պատկերացուեցաւ հարսնուկին (ամէն կնիկ, կեսուր չեղած, հարս է, քիչ մը աւելի փոքր՝ հարսնուկ) հրաշագործ, պատկառելի որովայնը, ուրկէ վեց տարուան մէջ վեց մանչեր աշխարհ ինկած էին, վրայէ վրայ, զոյգ-զոյգ, զոյգ տարիներու ընթացքին, մնացեալ երկուքն ալ՝ տարուընակ ընդհատելով։ Ոչ մէկուն քիթը արիւնած էր մինչեւ այդ օրը։ Մարթան, փարթը բերնին [39], փուռ մը հացը շալկած, կը բարձրանար բոլոր սանդուխներէն օրական վեց-եօթը անգամ, մօտ կամ հեռու տուները։ Ու անոր որովայնը կը մնար ամուր՝ քարէ պատի մը պէս։ Բարքերը մօտ էին փոխուելու։ Ամուլները թիւ կը կազմէին։ Ու «անցնող» տղաքն ալ կը շատնային։

 

-- Ցամաք հաց է կերածը, - մտածեց բարձր հաճի Աննան, հակադրելով սնունդը, որուն ենթարկուած էր Նալպանտենց հարսը։

 

-- Աստուածուկը կ՚ողորմի անոնց, - արձագանգեց Բաբէթը, վշտահար ու նկուն։ Չորս տարի է, անիկա կը զարնէր անոր ողորմութեան դուռները իր աղջկան արգանդին համար, ու չէր լսուեր։

 

-- Երնէ՜կ իրեն…

 

Մարթային փորը ուռեցք էր կրկին։ Ու կեսուր չունէր անիկա։ Ու անոր պարոնտատը, անդամալոյծ, կը պառկէր կռնակին վրայ, եօթը տարիէ  իվեր` կազմելով հարսին դժուարագոյն զբաղումը, ու անոր էրիկը օտարի արտին վրայ կ՚աշխատէր օրավարձով։ Այս բոլոր պայմաններուն տակ՝ անիկա կ՚ապրէր զուարթ ու թեթեւ: [40] Կորովի [41] առատութեան այս կենդանի զեղումը, պտտող ամէնուն դիմաց, կշիռ ունէր մա՛նաւանդ Բաբէթին վրայ ու խղճի խայթի մը պէս տպաւորեց բարի կնիկը, որուն արգանդը բարեբեր չեղաւ, չըսելու համար՝ ամուլ։ Աղջիկը երրորդ ու վերջին պտուղը եղաւ անոր հիւանդ արգանդին։ Ու դուք չէք գիտեր, թէ ի՜նչ խեղճ, աննշան թիւ է երեքը, գեղի մը տունին մէջ, երբ նկատի առնուին պահանջները։ Կեսուրը իր տեղն ու անունը կ՚ուզէ իր բոլոր հարսներէն ալ։ Կ՚ուզէ նոյնպէս կեսրայրը։ Կ՚ուզեն քեռիները, հօրեղբայրները, նո՛յնիսկ քիչ մը հաստկեկ կնքահայրը։ Բայց կ՚ուզէ մա՛նաւանդ մահը, որուն բաժինը առիւծի բաժին է, երբեմն։ Այս ամէնուն հասնիլը պարտք մըն է քաջարի հարսին։ Ու կռիւներու ընթացքին ամուլ կամ սակաւաբեր արգանդները տեղն ու տեղը կը խարանուին հեգնութեան, նախատինքին աղերովը։ Ձայնը կրկնուեցաւ Մարթային, այս անգամ ուրիշ հրահանգի մը վրայ ու հատկտուն [42] այդ կանչը, ինչպէս անոր թալթլուն քալուածքը, ճիշդ կը նկարէր անոր փորին գմբէթը, որ պատուաբեր էր մատուռի մը գդակին չափ։ Տարօրինակ փորձառութիւնը անոնց ականջներուն։ Մէկէն տեսան, որ նստեր էին, առանց գիտնալու, թէ երբ։ Ծունկի՛, ինչպէս կ՚ընէին ատիկա, եկեղեցին, սուր ու ուժգին մխելով իրենց ձեռքերը իրենց գօտիներու փաթին մէջ։ Ու զգացին, որ կը վախնային ձայնէն, ուրկէ՛ ալ գար անիկա։ Անոնք լարուած յուզումով սպասեցին, որ վերջանայ աղօթքը.

 

-- Մա՜յր սուրբ, սքանչելի լուսոյն,

 

զոր բոլորովին կուրցած տղեկ մը, ատեն մը գեղին աչքին լոյսը՝ իր ձայնին համովը, մատղաշ ու աղջնակի մը չափ նուրբ, կ՚եղանակէր սրտառուչ պարզութեամբ մը։ Անշուշտ, պառաւները չէին հասկնար հնօրեայ օրհներգին անհուն հոծութիւնը, հեթանոս դարերէն զտուած ու նոր կրօնքի մէջ թշուառնալու ստիպուած ողբագին գեղեցկութիւնը, որոնք ծրարուած կը մնան բառերուն պատանքին տակ։ Բայց գիտէին, թէ ո՞վ է մայրը։ Ու քանի՛ երգը կ՚առաջանար, ա՛յնքան կ՚այլայլէին անոնք, մա՛նաւանդ եղանակին այրուցքովը, որ կը կճէր, կը ցնցէր անոնց ուղեղը եւ կը վազէր, կրակի թելի մը պէս՝ մինչեւ ուրիշ անկիւնները իրենց մարմինին։ Մայր էր այդ պահուն, եղկելի Բաբէթը, իր անմուրատ արգանդէն։ Ձայնի այդ բեկորներուն վրայէն անիկա յիշեց, օ՛րը, տակաւին երէկ, Աստուածած ը, իր բազմերամ կնունքներովը, կատարուած բարի ու զուարթ պարզութեան մը մէջ, մեծ մասը աղքատիկ տուներէ։ Ի՜նչ կսկիծ էր անցեր իր աղիքներէն։ Ինչպէ՜ս պաղատեր էր Մայր սուրբին, որ քաղցր նայի զաւկին ու իր ծերութեանը վրայ, ի՛նք՝ հոգին ընդմիշտ ծախելու մօտ մեղքի մը դուռին, աղջի՛կը՝ գալիք փորձանքներու կծիկին դիմաց։ Ու իր մոմը լաւ չէր խօսած։ Հիմա կ՚ուզէր անիկա լռել, լռել միշտ։ Չհարցնել, չհասկնալ մանաւանդ։ Իր վրայ գործադրուած այս ճիգին իբր հակազդեցութիւն, երբ իր կզակները կը ջանար իրարու հիւսել, փախաւ, թռչող թռչունի մը պէս, իր բերանէն հարցումը, որ կը չարչարէր զինքը քսանչորս ժամէ ի վեր.

 

-- Տէրտէրը ի՛նչ կ՚ըսէ։

 

Քսան օր կար, օրը հեղ մը ծեծուած ու մէկդի դրուած հարցում։

 

Երէկ առտու, կնունքներէն խորապէս վիրաւոր, տօնէն ու պատկերներէն քիչ մը խելայեղ, որոնք աշնային սրսփուք մը կը քամէին իր երակներէն՝ անիկա Ժամուն փողոցը նեղի դրուած հաճի Աննայէն, քիչ մը ամօթով ժամուորներուն պինդ աչքէն, ծախեր էր իր հաւանութիւնը Նալպանտենց տիկինին այս յանձնառութեամբ։ Հաճի Աննան, վճռական քայլէն առաջ, պարտաւոր էր տէրտէրը առնել կատարուելիք ծրագրին մէջ։ Իրողութիւն էր, որ հաճի Աննան խոյս էր տուած ամէն պարտադրումէ, նոյնիսկ վերջին այդ վայրկեանին (թէեւ աղքատիկ, բայց բարի խնամի մը ոչինչ կրնայ պարտադրել իր հարուստ ու ամենակար խնամիին)։ Հիմա խղճալի բան էր տեսնել Սարեկենց Բաբէթը, ինչպէ՛ս կը դողար ծունկերէն մինչեւ շրթները։

 

-- Տէրտէրը թող ուզածը ձեւէ։

 

Պատասխանն էր հաճի Աննային, խիստ ու զուսպ բարկութեամբ մը, ինչպէս երէկ առտու։ Հիմա անոր շեշտին կ՚աւելնար վճռական ու դէգ այն բանը, զոր կը ճարենք գուցէ տեղէն, տունէն, պատեհութենէն, մեզ շրջապատողներէն, առնուազն ներքին հեղինակութենէ մը, եւ [43] որ կամքի առատ մթերք մը կը մատնէ մեր մօտ եւ կը ճկէ, կը խոնարհեցնէ մեզի՝ անկէ նիհարները։

 

-- Տէրտէրը թող իր տունին խառնուի։

 

Դարձեալ հատու եւ դաժան։ Անիկա մեծ դիւրութեամբ պիտի բերէր «ջուր՝ հազար առուէ», զանց ընելու համար այդ յիմար միջամտութիւնը օտարին, միանգամայն ինքզինքը պարտադրելու։ Երկու շարժում՝ ձեռքի ու յօնքի՝ բաւ էին, որպէսզի անոր բերնին՝ օրուան փոքր ու լոյծ փաստերը դառնային անառարկելի ստուգութիւններ, վճռուած ու վերջնական եւ արդա՜ր, այնքան գերազանց է անհատականութեան դերը պատահարներու գնացքին ու կշիռին վրայ։ Շո՛ւտ, կտրո՛ւկ, դիմացկուն բառերով, առանց ծունկ իսկ փոխելու, բայց ահագին իրանը թեթեւ տաշեղի մը պէս խաղցնելէն՝ անիկա յօրինեց բերնով ու մարմինով իր դատը պաշտպանող, սրբացնող [44] պատկեր մը, ուր մուտք ունէին չորս հատ վաւերական դէպքեր, մօտիկ անցեալէն, բոլորը ծանօթ, աւա՜ղ չափէն աւելի ու, «փողոց թափած», բայց որոնք խնայուելիք ողբերգութիւններ էին, տան մը տանիքին, ամուրբերան կեսուրի մը կամ քչիկ մը խելահաս մօր ու հարսի շրջանակին մէջ սմքելու, թխմուելու սահմանուա՜ծ։ Ու տարուած էին եղերական արդիւնքներու, քահանային թուլբերանութեանը պատճառով։ Մնաց որ, կատարուելիքը, հիմա՛, այնքան անսովոր՝ իր մեղօք նկարագրովը՝ հակառակ կու գար ամէն կարգադրութեան։ Ու դարձեալ, Նալպանտենց հաճի Աննան, աշխարհք տեսած ու մարդիկը չափած, մազին թելն անգամ վստահիլ չէր կրնար տան երէցին, տէր Մինասին, որ փոխանակ կնիկ գալու, սխալմամբ էրիկ էր ծնած, ու արարողութիւն, հոգեհանգիստ, նոյնիսկ հալաւ մոռնալու գնով հոգի կու տար խօսելուն, իր բառովը՝ խորաթելուն ։

 

-- Լեզուն չկապողը՝ տոպրակը հէչ չի կապեր։

 

Տոպրակը՝ հաճի Աննայի մտքին մէջ՝ մութ, ծակուծուկ չունեցող խղճմտանքն էր կարգաւորին, ուր պէտք էր իյնային ու թաղուէին անվերադարձ մեծ ու փոքր մեղքերը, ու անոնց խոստովանանքը։ Տէր Մինասի՞ն խղճմտանքը։ - Հաճի Աննան հիմնովին կ՚արհամարհէր, առանց իր այժմու ծանր տագնապին, թուլբերան քահանան, որ փէշերը ժողվելէն՝ կը փնտռէր ու կը հրահրէր կիներուն հաւաքումները, կ՚ուշանար անոնց մօտ ժամէն դարձին, ա՛յնքան՝ որ թոռները կու գային, ձեռքերէն կը քաշէին բռնի, զինքը տուն, [45] հացի կանչելու։

 

-- Ամէն խոստովանանք տէրտէրին չ՚ըսուիր։

 

Այս քանիերո՛րդ անգամն էր, որ հաճի Աննան ժողովրդական առածը կը կրկնէր Բաբէթի ականջին։ Բացի հանրածանօթ դրուագներէ, անիկա, ամէն անգամի, պատմութիւն մը կը կցէր իր առածին, պաշտպանելու համար իր ճշմարտութիւնը։ Ինքնատիպ, սուղ, աղի այդ պատմութիւնները կը սկսէին զուարթ դէպքերով։ Պարզ էր անոնց գնացքը, ու ծիծաղելի՝ անոնց հանգոյցները։ Բայց կը մղուէին դէպի արիւնոտ վերջաբաններ, ուր դանակը կը գործէր յաճախ անդարմանելի աղէտներով, առնուազն խորունկ վէրքերով, երբ տէրտէրը տոպրակին մէջ երբեք արեւ չտեսնելու սահմանուած այդ  դէպքերը քիչիկ մը զարդարած, չըսելու համար՝ խեղաթիւրած, միշտ երդումով ու գաղտնի մնալու պաղատագին խնդրուածքով մը կը հրամցնէր հանդիպողին։ Ասիկա այսպէս էր տակաւին կարգ չառած։ Չգիտցողը օրնի տղան էր միայն։ Ու կը զարմանար անիկա խնամիին կարճմտութեան ու յամառութեան վրայ։ Ու մտքով անդադար իրաւունք կու տար ժողովրդական ուրիշ ասութեան մը, որ այնքան կարճ խելք կը կտրէ երկայն մազերուն։ Ստոյգ ալ էր, որ խնամի Բաբէթը գեղին երկայնագոյն մազերը ունէր։

 

-- Ինչո՞ւս է պէտք տէրտէրը։ Շիտկէ շիտակ Աստուծո՛յ։

 

Բաբէթը շատ լաւ գիտէր, թէ այս բառերուն անմիջապէս պիտի յաջորդէր ուրիշ նախադասութիւն մը, հպարտ ու լայն, շեշտովն ու տարողութեամբը, որ ճիշդ թիզ մը կը բանար հաճի Աննային մանր բերանը ու կ՚աղուորցնէր անոր գուշիկ [46] կզակը։

 

-- Ես ուխտ եմ ըրեր։

 

Յետոյ կը հանգչէր, ու շունչ կ՚առնէր երկար, կարծես պարպուած վստահութիւնը վերստին բռնել ու ետ բերել ուզէր։

 

Ծանր ձեռնարկներու սկիզբին՝ երկինքը կաշառելու այս կերպը հասարակաց է գեղին բոլոր ծերերուն։ Գնում ու վաճառք, նշանտուք ու բաժինք, հանրային կեանքի ամէն կարեւոր երեւոյթ կ՚անդրադառնայ անոնց հոգեկան բարեխառնութեան։ Ու նոյնիսկ գեղերէն դուրս, քաղաքներու մէջ այս տրամադրութիւնն է, որ կանգուն պահեց մեր եկեղեցին ու իմացական հաստատութիւնները։ Տեսած ու անցած, հեղինակաւոր ու մինչեւ այդ օրը հարուստ հաճի Աննային համար ուխտը վայլուկ, համով ցոյց մըն էր։ Մնաց որ, անիկա երբեք չխաբուեցաւ երկինքէն, որուն յաճախ դիմելու պարտադրեցին զինքը իր երիտասարդութեան անցուդարձները։ Իր տունը, կալուածները, մուրհակները ի՜նչ պայքարներու, [47] սիրտհատնումի գնով ան յաջողած էր ետ խլել առիւծներու ժանիքէն, ու քանի՛ կ՚առաջանար տարիքէն ներս, ա՛յնքան խելք ու տաղանդ կը դնէր իր փորձառութիւնները արժեւորելու։ Վասնզի ի՞նչ կը կարծէք որ գեղն ըլլայ։ Ապահովաբար սխալ մաս մը ունի իր մէջ ձեր մտապատկերը։ Նախ՝ անիկա հեքիաթ մը չէ հովուերգական, բանաստեղծական, ուր ձեզի ծանօթ բոլոր գոյները եւ տարրերը կը հիւսուին իրարու` կազմելու համար քաղաքին հակադիր պատկերը եւ բոլոր ընթացիկ, հասարակ-տեղիքները [48] ։ Արշալոյս, վերջալոյս, հովnւուհի ու սրինգ։ Ատոնք կարելի է գոյութիւն ունեցած ըլլան գիրքերու վրայ։ Անիկա, գեղի կեանքը, մշտական լարուածքի, խելքի ու կամքի, անգթութեան եւ զրկանքի խառնուրդ մըն է, «անողոք պայքար» մը, որուն մէջ յաղթականը միայն հաց կ՚ուտէ։ Պարտուա՞ծը։ - Անորակելի անասուն մըն է, ամէնէն դժբախտը բոլոր արարածներուն, որոնք գոնէ երբեմն կուշտ բռնել գիտեն իրենց փորը։ Ու գեղացին իր ոսկորն իսկ չի կրնար ուտել, զայն տղայ հասակէն ծամած, սպառած ըլլալուն։ Ձեռքը ծունկին հասնող [49] ամէն գեղացի կա՛մ իր պապերուն խելքն է, որ վերածած է հացի, կա՛մ իր իսկ խելքը։ Աւանդութիւն, օճախ, ազգականներ թանձր բառեր են գեղին համար։ Անցեալը տիրական եղելութիւնն [50] է հոն։ Ու ամէն անգամ, որ հաճի Աննան գործ ունենար  –-եւ որքա՜ն ալ շատ ունեցաւ-–  իր շրջապատին հետ, կը սուզուէր ներս իր անցեալէն։ Ամէն սուզում իրեն կ՚արժէր ախոռէն կամ հաւնոցէն կենդանի մը։ Բայց կը վարձատրուէր։ Վասնզի անմիջապէս, որ ան զգար իր մէջ հեղուիլը այդ անցեալին, կը փոխուէր, կը նորոգուէր հիմնովին։ Արդէն ծանր իր շեշտը կը դառնար կարծր ու անհանդուրժելի։ Հարստութիւնը ու ասոր հետապնդումին մէջ զետեղուած փառասիրութիւնը երբեմն մեզի կը բերեն նոր կարգի գոհացում մը, որ հասարակ բառով չտեսութիւն կ՚անուանուի, բայց տարբեր է անկէ։ Հոգիին չտեսութիւնն է ատիկա, որ ձայնին մէջ կը լիանայ մեծ չափով եւ մասամբ ալ կը տարածուի յօնքերու եւ ճակտի յարդարանքին [51] ։

 

-- Ալուկը մորթե՛մ պըտը։

 

Ախոռին գեղեցկագոյն երինջն էր, զոր կը սիրէր գուցէ [52] իր հարսին չափ, բայց կը խնամէր անկէ աւելի, մա՛նաւանդ սա վերջին տասնհինգ օրերուն, առանց ճշդած ըլլալու ինչո՛ւն։ Այս հոգածութիւնը ահա կը վերածուէր իր վերջին բանաձեւին ու կը լուսաւորէր յուսաւէտ վստահութեամբ մը մռայլ պառաւը, որուն հոգին «կանթեղ» չունէր չորս տարիէ ի վեր, մարած ըլլալով իր սրտին իսկ տունէն։ Զոհողութեան գիտակցուած կշիռէն աւելի – միշտ շահած էր Աստուծմէ, թէեւ դժուարութեամբ–, անիկա այդ րոպէին քաղցրացաւ ու լայնցաւ ուրիշ հեռանկարով մը։ Յոյսը այդ խաղերը կ՚ընէ երբեմն ` կրկներեւոյթի մը պէս բռնելով հոգիին կամարները։ Ան, թափուելիք արիւնին մէջէն, իբր թէ փայլակի մը ընդմէջէն, տեսած էր իր երազը, որ ծաղիկ կու տար, – Աղուո՛րը՝ ծոցուո՛ր՝ տղայ ժառանգով մը։ Տունն ու տեղը փրկուած թշնամիներուն ժանիքէն։ Պատկերին գեղեցկութիւնը անդրադարձաւ արդէն քաղցր անոր դէմքին, ինչպէս չեղող արշալոյսի մը հեռանկար ցոլքը, ու ըրաւ զայն մեղմ ու գարնային։ Ամէն զոհի -–քանի՜ Ալուկներ ինկած էին անոր հաշիւներուն-–  անիկա անցած էր յոյսին ու անոր հետեւող կապոյտ ու դեղձան խաղաղութեան սա ծփանքէն։ Այնքան ճիշդ է, որ բարիքը –- ընելը–-  ֆիզիքական, արտաքին զգայութիւն մըն է մենէ շատին մէջ, բայց զգայութիւն մը։ Անոր նայող մը դժուար պիտի գտնէր վրան քիչ առաջուան չարակամ, վհուկ պառաւը։ Ու կը նմանէր միւսներուն, որոն ք թոռներուն օրանը եւ հարսներու երկունքի մահիճը այցելել ունեցան։ Արարածներուն ամէնէն տխուրն է այն կինը, որուն բախտը զլացած է այս գերագոյն մխիթարանքը։ Ու զինաթափ էր դաժան պառաւը։

 

Խնամին՝ լո՛ւռ, ծունկ անգամ չէր փոխած, ուղտի պէս նստելով իր ոտքերուն վրայ։ Ան գոհ էր պատկերին այս կերպ թաւալումէն։ Ան գոց գիտէր այս տեսարանումը [53] իր յետին ու անփոփոխ մանրամասնութեանց մէջ, ըրած ըլլալով ատոր սովորումը, թափանցումը տարիներու վրայէն։ Գիտէր նաեւ, որ նման պահերու խեր ով չէր ընդմիջել երազին քալուածքը, քանի որ շեղումը, զառածումը կ՚աւրէր փախստեայ այդ պայծառութիւնը ու զիրենք, երկու պառաւները, կը նետէր աւելի դժնդակ վէրքերու ձեռնումին։ Զրկանքը կը թանձրանար իրենց աչքին։ Թշնամիները կը հեգնէին իրենց ամուլ արգանդները – աղջիկը զաւակ չ՚ընդունուիր ու չի կրնար փոխել տունի մը ճակատագիրը – եւ ժանիք կը սրէին դէպի գեղեցկագոյն պարտէզները՝ Նալպանտենց հաճի Աննային։ Ու խնամի Բաբէթը, մեղաւոր՝ ո՛չ իր աղջիկովը, բայց գեղին դատաստանին մէջ մտած իր անորդի ճետովը [54], պիտի նայէր կոտրած ու կոր՝ ժամուորներուն, եթէ փողոց ըլլար իր ոտքին տակինը, ու պիտի չզատէր աչքերը կօշիկներու քիթէն, կամ ինչպէս հիմա՝ մոխիրին սա ձիւնատիպ աղուամազէն, որ ամէն ուժով շարժումի, ինչպէս շունչի հետ, թեւ կը փորձէր ու կը բաժնուէր յատակէն ` երջանիկ ու թռչող։ Անիկա պիտի լռէր ` խորանալու [55] համար դէպի դաշտերը իր հոգեկան պատկերներուն, ամփոփելով իր փոքր սրտին վրայ ապրելուն մեծ, ծանր առեղծուածը, չհասկնալու, չհասնելու [56] ամբարիշտ իրողութիւնը ու շատ վերերը մնացող Աստուծոյ կամքը։ Ի՞նչ ըրած էր ան աշխարհին, արժանի կեցուելու համար սա խստագոյն պատուհասին, որ կրնայ զարնել մայրերը։ Ու պիտի ըլլար անիկա անկարող, դժբախտ, յիմար կտոր մը բան՝ ապարժէք միս ` նետուած կեանքի ջուրերուն վրայ, ուրիշին կապուած, ուրիշին գերի, խեղճ, անկշիռ ու անկանգնելի։ Մինակ ա՛տ ըլլար։ Ատ սուզումի վայրկեաններուն ան պիտի տարուէր տակաւին մտածելու ուրիշ բաներու, ուրիշ հարցերէ [57], կողմով մը կեանքէն դուրս, բայց կախուած անոր վրան, երբեմն իջած ու լման ալ փակած, այն ամէնը, զոր սովոր ենք մեղք կամ երջանկութիւն կոչելու։ Հացէն դուրս, էրիկ-կնիկի անկողինէն դուրս, օրանին ու ցորենին, գինիին եւ իւղին համերէն դուրս ա՜յն վտանգաւոր բռնկումները, որոնք՝ լեցուն հրազէններու պէս՝ կը սպասեն մեր սենեակներու պատէն ու այնքան խելօք են ու հլու՝ մեր մատներուն։ Մեր կիրքե՜րը, ատանկ պարզ ու քիչցուած, գեղացի կնիկներուն հոգիին կաղապարովը վճռական ու խենթ, որոնք խոյի գլուխներու պէս կը ծեծեն մեր ներսի փափուկ դուռները եւ իրենց հետ կ՚առնեն ու կը տանին մեզ։ Ի՜նչ ուժ է մանկամարդ հարսի մը աչքէն արձակուած թելը, կիներուն բառով՝ պատրոյգը, որ երբեմն երկու երիտասարդներ, երբեմն երկու տուներ, մինչեւ իսկ երկու գեղեր իրարու դէմ կը լարէ (գեղացին չի գիտեր, որ երբեմն երկու աշխարհներ ալ կը մտնեն այս կախարդ ուռկանին մէջը եւ տարիներով իրար կը բզկտեն) եւ երկուքն ալ կը խորտակէ։ Կեանքէն դուրս այս բաներուն խորհրդաւոր համը, հզօր համը, որ ոճիրներ կը հասունցնէ ու արեւներ կը մարէ։ Սէ՜րը, այսինքն՝ մեր կեանքին այն մասը, որ դուրս կը մնայ մեզ ընդքարշող հիմնական հոգերէն եւ մութերը կը փնտռէ, բայց որ անակնկալ վայրկեանին կայծակի մը պէս կը պատռէ [58] ու կը սպառէ։ Ու կը զարհուրէր իր հաշւոյն պարզամիտ կինը, վասնզի կը գտնուէր նման դուռի մը առջին, որուն ետեւը ճակատագիրը դիզած է անկազմ ժամանակը իր ցաւերուն ու բարիքներուն՝ անսպառ հակերովը [59] ։ Ի՞նչ կը սպասէր իր Աղուորին, եթէ ինք ` անոր մայրը, հրէր դուռը, բանար կէս, մխէր ներս իր աղջիկը։ Այս մտապատկերին դէմ անոր մազերը կը փշանային, աչքերը կը մթնէին, ու ներքին սարսուռը կ՚անցնէր շրթներուն, որոնք թիթեռի թեւերու պէս կը բաբախէին, բայց չէին կրնար խօսք արտաբերել։

 

--  Ինչո՞ւ ձայն չես հաներ։

 

Միշտ հաճի Աննան պիտի ըլլար խօսողը։ Միշտ ան կ՚ուզէր, որ լուռ ըլլար խնամին։ Ու ամէն բան ընթացած էր մինչեւ հիմա՝ նման իր շինածին։ Անոր ներքին իրականութիւնը, ամիսներով կրկնումներու ընթացքին, թանձրացեր էր` վերածուելու համար միակտուր ամբողջութեան, ուրկէ դժուար էր մասնիկ փոխել։ Այսպէս դէմն առած խնամին, պիտի կրկնէր նոյնաբառ ու նոյնաշեշտ նախադասութիւնները, կտրտուած նոյն հարցումներով ու հանգիստներով։

 

-- Չօգտե՛ց՝ մենծ քիւփը ։

 

Պատմութիւն ունէր Նալպանտենց հաճի Աննային գուբը, զոր շատոնց հող դարձած անոր ամուսինը` հողի մեծ սիրահար մը, իր պսակին տարին գտած էր գետնին տակէն, խոպան իր մէկ արտը քիրիզմէ [60] ըրած ատեն։ Հսկայական ու մէջը փորուած քարէ այդ կարասները լիճին եզերքի բոլոր գեղերուն մէջ հանդիպելի են, ու նիւթ՝ վէճի, հեքիաթի, իրենց պարունակած առասպելական հարստութիւններով։ Գեղացիին երեւակայութիւնը կը միջամտէ եւ կարասը կը լեցնէ ոսկիով ու արծաթով ` բացատրելու համար այսինչ ընտանիքին յանկարծական բարգաւաճումը։ Իրողութիւնը ան էր, որ հաճի Աննային կարասը, ինչպէս բոլոր մարդահասակ ու աւելիները, ներսէն պարապ՝ իրենց դուրսի փորին վրայ գիծեր ու պատկերի նմանող փորուածք ունէին։ Վէ՞ճ։ Որքա՛ն որ կ՚ուզէք։ Նալպանտենց բաժան-բաժան հեռացած ու ճիւղաւորուած ընտանիքին ամբողջ միութիւնները ոտքի ելան ու գտան բանաձեւ։ Անոնք հողին երեսը միայն բաժնուած էին, ու կը պահէին իրենց իրաւունքները յատակին վրայ։ Գառնուկով մը ձեռք ձգուած ֆէթվա [61]  մը սրբագործեց [62] այդ պահանջը։

 

Ուրիշ գառնուկով մը նոյն աղբիւրէն ձեռք ձգուած ուրիշ ֆէթվա մը չուշացաւ հերքելու առաջինին պատգամը։ Հօրեղբայրներու եւ տղոց միջեւ կռիւը պիտի յանգէր արիւնի, եթէ հաճի Աննան, այն ատեն առանց վերադիրի, ճարտար դարձուածքով մը չմարէր խռովը, իր ողջուցը միայն տիրանալով անոր, մահէն ետքը ժամուն կտակելու պայմանով։ Ծերուկ տէրտէրը հաստ տետրակի մը անկիւնը արձանագրեց ժողովին եւ դատախազներուն որոշումը եւ այդ գիրին տակ տեղաւորեց առաջաւոր վկաներուն մատերուն նշանը՝ սեւ մելանով։ Մինչեւ այդ հեռաւոր օրը, այսինքն՝ Աննային մահը, գուբը ամէն տարի կ՚ընդունէր ամբողջ արդիւնքը Աննային անուանը գրուած [63] նշանաւոր ձիթաստանի մը, ուրկէ կուտ մը պտուղ չէր խառնուեր ընտանիքի ամբարին։ Անոր հաճի պարոնտատը ըրեր էր այդ մեծադղորդ նուիրատուութիւնը իր հարսին, ճաթեցնելու համար իր ամճա ները, որոնք տարիներով ծաղրեցին իր աղջիկներու շարոցը եւ սպասեցին սատկիլը իր նիհար տղուն, տիրանալու համար իր հարստութեան։ Վարդավառին, այսինքն՝ իւղին է՛ն թանկ ատենը, հաճի Աննային գուբը կը պարպէր իր պարունակութիւնը ` վերածուելու համար համբաւաւոր այն մուշտակին, որ ամէն տարի Յիսնակի դուռներուն կը գրկէր հաճի Աննային մէջքը ու յաջորդ ձմեռ անպատճառ կ՚անցնէր աղջիկներուն, մէրանցը կողմէ հարսներուն ու թոռներուն, հեռու եւ մօտ ազգականներուն, բայց ոչ ոքի՝ Նալպանտենց գիծէն, որոնք հայհոյութիւն, անէծք ու լրբութիւն ունէին մշտակայ անոր հասցէին։ Վաճառումին աւելորդը, առանց փարա մը խորուելու, կ՚երթար ժամուն սնտուկը ` իբր իւղագին։

 

-- Լմա՞ն քիւփը ։

 

Չկրցաւ լուռ մնալ խնամի Բաբէթը, որ երկու տարի կայ հաշուի դրած էր հաճի Աննայէն մուշտակ մը եւ խորհեցաւ առիթին, որ կը թռէր։ Միւս կողմէ՝ օրէնք է, որ մայրերը իրենց կարգուկ աղջիկներուն շահը պաշտպանեն, քան իրենց տղոցը, քանի որ օտարին աղջիկն է, որ կը խնդայ ատոր վրայ։ Ամէն մայր կը տաշէ դէպի իր աղջիկը, նոյնիսկ յայտնի կամ քողարկուած գողութեան մը գիծով։ Հարս ու կեսուրի կռիւները միշտ կը սկսին այսպէս վերցուած ուտեստի կամ հիւսուածեղէնի պատրուակով։

 

-- Տասը քիւփ ալ…

 

Հաճի Աննան չկրցաւ աւարտել խօսքը, այնքան ջերմութիւն ու հաւատք կը զգար իր մէջ։ Ու խօսքէն աւելի բան մը կը լեցնէր զայն [64] այդ պահուն։ Որոշումին ուժն էր, որ այդպէս կը կրկնապատկէր զինքը։ Գալիքին, երջանիկ գալիքին պատկերը տակաւ կը հարկադրէր ինքզինքը ու կը տարածուէր իր շուրջը։

 

[65] Այն ատեն անհասկնալի վախով խնամի Բաբէթը տեսաւ, թէ ի՛նչ կ՚ուզէր հաճի Աննան ու ինչպէս կ՚ուզէր։ Անիկա գեղին ծանօթ, լեզուանի, բարեպաշտ, խաթուն տիկինը չէր հիմա, որ ամէնուն կը հասնի եւ հոգուն հոգը միայն կը հետապնդէ։ Անիկա մայր մըն էր ու թարմ, քսանամենի ըսելդ կու գար։ Ու սերունդ կ՚ուզէր անիկա։ Ու տառապագին բան էր տեսնել այդ կատաղի, բայց յուսահատ ծերութիւնը, զոր լրջութեամբ գուցէ նոր կը դատէր ու կ՚ատէր։ Կարելի ըլլար, հարսին տեղը ի՛նք, ինք արգասաւորէր պիտի իր չորցած արգանդը։ Սեռական բնազդին շիջումէն յետոյ՝ կինը անիմաստ արարած մը պիտակելու համար հարկ է քաղաքը ապրած ըլլալ։ Բուն կինը անկէ յետոյ է, որ կը սկսի գեղերուն մէջ։ Ու մօտ էր լալու [66] Նալպանտենց հաճի Աննան։

 

-- Աշխարհք մը հարստութիւն է ասի, օղո՛ւլ ։

 

Թաց էր հաճի Աննային ձայնը, նման մէկու մը, որ առջին մեռել մը ունենար։ Ու իրականին մէջ ի՞նչ է արդէն անորդի հարսը։

 

Գեղերուն մէջ ամուլ հարսը մեղք մըն է իր էրիկին, որ դժուար կ՚ընդունի այդ խարանը իր ընտանիքին ու օգնութեան կը կանչէ փաստը իր եղբայրներուն, կը կռուի, բայց կը հաշտուի անոր, երբ առջի հովերը փչեն ծերութեան եւ կարօտութեան։ Անկէ առաջ անիկա անհուն թշնամին է տունին, ուր կ՚ապրի եւ կը գիրնայ։ Կեսուրները իրենց անէծքներուն, նախատինքներուն մթերքը չեն կրնար սպառել անոր քամակին, այնքան շատ է անոր առթած թոյնն ու զայրոյթը օճախին վրայ ու այնքան դաժան անոր ստուերը՝ տունին վրայ, – մա՜հը հագած կնկան ձեւ ու փէշեր։ Անիկա շահու աղբիւր է բոլոր կախարդներուն։ Ու դո՛ւռ փորձութեան ու մեղքի՝ բոլոր ազապ տղոց։ Իրմով ու իրեն համար կը մեղադրուին ու կը տառապին անոր ծնողքը, որոնց յայտնի ու անյայտ բոլոր մեղքերը հրապարակ կը կանչուին, բացատրելի ընելու համար աղէտը, իրենց բառով՝ զուլում ը ։ Ողջ-մեռել մը, ինչպէս կ՚որակէ զայն գեղին սրամտութիւնը։ Ու մինչ անդին ներուըտանքը կը բարգաւաճին, իրենցմէ դուրս ալ, իրարու ետեւէ շարելով տղոց հասակները, ամուլը կը հսկէ դաժան խայթերով՝ իր քարացումը։ Ու ցաւը կ՚առնէ անոր սրտին բոլոր ճամբաները։ Լռելեայն համաձայնութիւն մը անոր մէջ կ՚ընդունի հիւանդը, որ զարնուած է Աստուծոյ անհաս մէկ պատգամովը կամ նուաճուած Չարին ուժերէն, որոնք այնքան շատ կը միջամտեն կիներուն արգանդին։ Այդ իսկ պատճառով մօտէն ու հեռուէն, օտարէն կամ ազգականէն մրցանքը կը սկսի դարմանին։ Զաւակ ճարելու համար գործածուած միջոցները երբեմն կ՚անցնին բոլոր չափերն ու պայմանները ` յանգելու համար մինչեւ եղերականութիւն։ Մինչ այդ՝ անոր մայրը կը տառապի իր ամէնէն կենսական զգայարանքներէն, որոնք մարդոց հոգին պուտ-պուտ կը կազմեն ու կը շինեն մեզ քիչ մը բան։ Անիկա կէս-կնիկ մըն է, մէջքէն կոտրած մը, որ պարտաւոր է հաշուի առնել իր ամօթ ը ու կարճ ընել իր լեզուն թաղամէջի կռիւներուն, – գեղի կեանքին այնքան անհրաժեշտ սփոփարար այդ մարզանքը վայբերանումին, դէմ դէմի, աղտոտ, լպիրշ՝ բայց զովացուցիչ։ Ու անոր հայրը կ՚ամչնայ գօտիին մէջ զէնք կամ դանակ կոխելու։ Ի՛նչ որ ալ ընէ հարսնուկը, ո՛ւր ալ ըլլայ, անոր արատը կը թաւալի իրմէն դուրս կամ զինքը կը դիմաւորէ դաժան արգահատանք մը՝ արժելով իր բոլոր բարիքներուն [67] ։ Կ՚օրհնեն զայն իր նուէրներուն համար, բայց չմոռնալով հեգնութիւնը: [68] Բայց մա՛նաւանդ կ՚անիծեն զայն իր չըրած չարիքին համար, հրապարակով ու քիչ մը տաք բանավէճերու ընթացքին անոր փատցած արգանդին համար ցիցն անգամ քիչ կը տեսնեն, ու ասիկա՝ երես երեսի, տաքուկ-տաքուկ, խօսքով թեւերնին սոթտելով։ Ի՛նչ որ յատկանշական է, անգթութի՛ւնն է օրէնքին։ Ոչ ոք մտքէն կ՚անցընէ մեղքը տարածել արուին ալ վրայ, որ հասարակաց արգահատանքի մէջ կը մեղկանայ յաճախ ու քանի մը տարիէն կնկայ բնութք կը ճարէ։ Բայց աղէտին մեծատաղանդ զսպանակները կը մնան միշտ կեսուրները, որոնք դժբախտ եղելութիւնը կը հագուեցնեն մտքէ չանցած ճարտարութեամբ։ Ու տարիներու սպասումէն յետոյ, երբ յոյսերնին կտրած լեզու կը բանան, անհուն զզուանքով է, որ կը պատմեն, բոլոր անուանի դռնառաջներուն, հարսերու, հարսնուկներու, նշանած աղջիկներու իսկ առանց ուշ դնելու, [69] իրենց բազմատեսակ հնարքները, անասելի մարձումներն ու շփումները, դեղերը դժուարագիւտ ու «արունի գին» ծխումները, որոնք ամբողջ ու անայլայլ ծիսակատարութիւն մը կը կազմեն ու գործադրելի են քիչ-շատ տարիքը առած կիներուն կողմէ, եւ տիրական՝ սառած արգանդը տաքցնելու։ Աւելցուցէք ուխտերը, փոքրէն մինչեւ լաւագոյն այգին, մօտի գեղի Անարծաթ [70] մատուռէն մինչեւ Ս. Քաղաքի տաճարները (եթէ միջոցները ներեն)։ Աւելցուցէք ընթերցումներ, տէրտէրէն մինչեւ նոր հեգող անմեղ դպրոցականը։ Ու դրացի հայ ու այլազգ բոլոր կախարդները, հոճաները, թուղթ բացող ու բակլայ նետողները, ու աչք ու դող կապողները, ինչպէս օձացաւ ու թալուկ կտրողները։ Ու հարսնուկը պարտաւոր է իր արգանդը բանալ բոլոր այս քմայքներուն: [71] Աղտոտ, արիւնոտ, թարախոտ իսկ մատներու։ Ան պարտաւոր է ենթարկուիլ ամէն հովէ փչուած պատգամներուն։ Ու սկսող ամէն օր՝ նոր տանջանք մը կը ճարէ անոր գլխուն։ Ոչ ոքի համար դեր ու իմաստ ունի բժիշկը, որ քաղաքը կը նստի եւ այդ մարզին վրայ եղունգը չ՚արժեր յետնագոյն դայեակին։ Կը խնդան անոր դիմողին ու կը մեղքնան վատնուած դրամին։ Կը պատահի, որ այս իրարանցումներու, փոխադրութիւններու, մա՛նաւանդ ուխտագնացութեանց ընթացքին յանկարծ գեղին վրայ ծագի բախտաւոր աւետիսը։ Նոր ու աւելի փառաւոր է հարսնիքը [72], որ կը հետեւի, փոյթ չէ թէ ժամանակ ետքը «հոտը ելլէ»։ Զաւակը հաշտեցնող կապն է, ու այրերը միշտ պիտի հաւատան իրենց կիներուն, տարուած անոնց հաշիւներուն ստուգութենէն։ Բայց վա՜յ այն արգանդին, որ քսանէն կ՚անցնի առանց բեղմնաւորուելու։ Անիկա պիտի նմանցուի աշխարհի ամէնէն վատ բաներուն, արտաքնոցի փոսին, ինչպէս անողորմ ապառաժին։ Բայց մա՛նաւանդ պիտի յամառին անոր մէջ տեսնելու Աստուծմէ զարնուածը, մեղքին հսկայ խլիրդը, որուն տեղաւորուած տունին վրայ կախ է մեծագոյն պատուհասը, իբր տեսանելի, անհերքելի, անտեղիտալի պատկեր հետախաղաղ կորուստին, ջնջումին։ Ի զուր հարսնուկը կ՚աղուորնայ, կը լայննայ, ու «փառ-փառ» կը վառի, միս ու եղ կը կապէ։ Ի զո՜ւր, արգանդէն անմասն հարսնուկը, դիմաւորելու համար զինքը պարուրող ատելութեան հոսումը, պիտի քաղցրանայ հետզհետէ, ջերմ ու սիրաւէտ, հլու եւ գառնուկ, «հուր ու ջուր» դառնալով աժեմին ու չաժեմին հետ։ Անիկա դատապարտուած մըն է։ Անոր օրերը պիտի վերջանան կանխահաս աղէտով։ Անակնկալ ցաւ մը, կայծակնահաս ու անհասկնալի, շփոթուելու չափ ոճիրին ու բռնութեան հետ, զայն պիտի տանի գերեզման։ Կ՚ըլլան, որ կը խեղդուին, ու Աստուած գիտէ, թէ ո՛ր ձեռքերէ։ Եթէ անցնի անիկա երեսունը, պատիժ մըն է, որ կ՚աւելնայ գաղտնի պատուհասներուն վրայ, անոնց՝ որոնք պուկի ով կամ չար աչքով կը գոյաւորուին, չեն երեւար, բայց կը գործեն, սադայէլեան շունչի տակ։ Այն ատենն է, որ ամէնէն կճան ու թոյն ու կրակ կեսուրները անոր հետ բաղդատուած՝ պիտի նմանցուին անուշ պղպեղներու։ Անիկա նայած տեղը պիտի ծակէ աւելի սուր, քան ասեղը։ Ու անոր փէշերուն տակ թուխս կը նստին սիրային նոր բուռն տրամներ։ Ամուլ հարսնո՜ւկ։ Ոչ մէկը հարցուց իրեն, երբ զինքը այսպէս դատեց։ Երա՜զ մը այս ամէնը, խնամի Բաբէթին առաջ։ Բայց ի՛նչ դաժան երազ։

 

-- Ի՞նչ կը նայիս ատանկ, - կտրեց հաճի Աննան այս մտածումներուն եւ պատկերներուն հոսումը, մեծ մատին հաստ մէկ մշտուքովը ցաւցնելու չափ ցնցելով խնամի Բաբէթը, որ մէկէն գտաւ ինքզինքը։ Շփեց աչքերը խեղճ կնիկը ու հլու մտիկ ըրաւ։ Որո՞ւ մտիկ կ՚ընէր։ Հաճի Աննան արդէն դարձած էր իր լռութեան, ձեռքերը երկարած ու հանգչեցուցած կրկին շալին խորերը։ Բայց կարծես հասկցաւ այն եղերականութիւնը, որ կը ծաւալէր խնամիին խեղճ ու բռնուած պատկերէն։ Որքա՜ն յստակ էր այն ցաւը, նման շղարշի մը, որ կ՚այրի բոցէն, կը սեւնայ, բայց չի կրնար փախչիլ։ Բայց ուրիշին ցաւը մեզի համար իմաստէ զուրկ բառ է միշտ։ Ու մարդիկ զայն պիտի պատմեն անշուշտ աւելի տկար, որքան չ՚ըներ նոյնիսկ ուրուագիծ մը՝ շքեղ նկարի մը։ Հաճի Աննան ձգեց իր խնամին իր չհասկցող, անխելք ու աղքատ տգիտութեան մէջ ու վերադարձաւ ինքնիրեն։ Ակնթարթի մէջ անցան առջեւէն ընդարձակ ու անունով կալուածները, որոնք կը նմանին գեղին գերդաստաններուն։ Մաքուր, կոկիկ, ուր դժուար է հանդիպիլ եղանակէն չներուած խոտի մը շիւղին։ Կան այդ կարգէ տուներ, որոնք իրենց ընտանիքին դիմագիծը կը տարածեն մինչեւ այգիները ու կ՚ընեն զանոնք սեղմ կամ առատ, խնամուած կամ լքուն։ Կոկիկ, հոգածու, հագնուկապը խնամող տուները կը զատուին դաշտին մէջ իսկ, իրենց պարտէզներուն մաքրութեամբն ու գեղեցկութեամբը իրենց սահմանակիցներէն։ Ու դիւրին է ձիթենիներուն յօտուածքէն, թթենիներուն ճիւղաբաշխումէն վերանալ անոնց տէրերուն նկարագրին։ Նալպանտենց տղա՞քը։ Գեղին մէջ շատեր գիտեն օրը, երբ տուներուն կէսը ու դաշտին ու քովնտի բլուրներուն ալ կէսը սեպհականութիւնն էր անոնց։ Հողին պաշտամունքը առաջին նկարագիրն է գերդաստանին, որ հարիւր տարի առաջ տուած է հսկայ մարդեր։

 

-- Աշխարհք մը մա՛լ, - կրկնեց հաճի Աննան, հրուելով իր ներսէն։

 

Սովորութիւն էր այս բացագանչութեան լեղին մեղմելու համար անոր ընկերացնել միւս ընդունուած, փիլիսոփայ առածը, որ այրած սրտի մխիթարանք, երբեմն կը բերէր սպասուած թուլացումը, աղէտին համակերպելու արիութիւնը, ընդհանրապէս խնամի Բաբէթին բերանէն.

 

-- Աշխարհքին մալը աշխարհքին է մնացեր։

 

Աղքատները յայտնի հեշտանքով կը զրուցէին նախադասութիւնը, արդար սփոփանք մը ապահովելով իրենց զրկանքին։

 

-- Ո՞վ ինչ է տարեր հետը, - իրաւունք տալով կը ստիպուէր լրացնել հաճի Աննան։ Բայց անմիջապէս չէր կրնար չաւելցնել.

 

-- Անոնց ինչո՞ւ։ Անոնց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ։

 

Անոնք ը [73] Նալպանտենց բազմաճիւղ ու բազմատարած գերդաստանն էր։ Աւանդութիւնը զանոնք կը բերէր Արեւելքէն, կու տար անոնց գոնջ, բայց կրակի կտորի պէս աշխոյժ նախահայր մը, որմէ երկու ծնունդ վերջ կը դնէր գեղին մեծագոյն մարդը, որ հարիւր մը տարի առաջ հիմնած էր առասպելական իր հարստութիւնը, գրաւելով ամբողջ գեղը, դրացի գիւղերուն կէսը շինելով, աւրելով Պոլսոյ միջոցով աղաներն ու պէյերը ու ընդարձակելով գեղին համբաւը, ամիրաներու խողովակէն։ Այս պատմութեան օրերուն՝ այդ տիրակալութենէն կը մնային չոր յիշատակներ միայն, աղբիւրի, թաղի, հողամասի անուններ, եկեղեցին, զոր իր մեղքերուն քաւութեան համար մինակ էր կառուցած, ու գեղին բոլոր մարզերուն վրայ ցրուած պապուկներու մեծ բազմութիւն, բոլորն ալ հացակարօտ, բայց կրելով իրենց ազգատոհմին տիտղոսը հպարտութեամբ, արհամարհանքով, հաճոյքի ու զեխութեան շրջանէ մը դալկացած իրենց աւշային մորթերը ու դեղնաւուն պեխերը՝ փառքով ու գեղեցկութեամբ։ Բայց որոնք իրար կ՚ուտէին անհասկանալի կատաղութեամբ մը, այնպէս որ, գեղը առածի էր վերածեր անոնց այս խռով հոգին։ Ամէն մեռելի, հոգ չէ թէ աղքատիկ յարկէ, անոնք կը հաւաքուէին գիշակեր ագռաւներու պէս ու տունին ասեղն անգամ կ՚ընէին այնքան կտոր, որքան թիւ ունէին ժառանգորդները։ Ժառանգութեան հանդէպ այս ախտաւոր, վայրագ ախորժակները միշտ մեռելի ալ չէին սպասեր։ Կիներու կռիւները բաւ էին անաղարտ պահելու անոնց [74] բոցը։ Մեռելը տունէն չելած՝ ազգական-այցուորները աչքի սուր ընդլայնումով մը անգամ մըն ալ կը ճշդէին տեղն ու թիւը կարասիներուն։ Ու ասիկա սրբազան օրէնք էր, մա՛նաւանդ հիմա, երբ հացը աւելի կարծր կը ճարուէր, ու դարաւոր մշակումէն պարտէզն ու արտերը յոգնած կը թուէին։ Խնամի Բաբէթը Նալպանտենց փաստերը՝ գլխուն մազերուն չափ շատ՝ գիտէր գոց։

 

Առաքինի կնիկ՝ անիկա մտեր էր այս աղտաւոր [75] ընտանիքին մէջ եղերական պայմաններու տակ։ Ու պատժուած՝ իր աղջկանը վրայ։ Ան երբեք չմոռցաւ ինքզինքը մեղադրել ու իր յանցանքին համար ամէն օր խօսք ու խոստում ունեցաւ Երկնաւորին հետ։ Տակաւին մինչեւ այս առտու, արարողութեան ընթացքին, անիկա կը տառապէր իր թաքուն խղճմտանքէն, սարսափելով հաշտուիլ հաճի Աննային ամբարիշտ կամքին ու կարգադրութեան հետ։ Պարկեշտ ով գիտէ քանի՛ դարու [76] վրայ, անոր տունին մէջ մեղքը ոտք չէր կոխած (մեղքը հասկնալի գոյականն է հոս)։ Ու երկու տարի առաջ, անիկա սարսափէն հիւանդ էր ինկած հաճի Աննայի առաջարկին դէմ։ Բայց ամէն օր, կրկնուելով-կրկնուելով, այդ սարսափը վերածուեր էր խղճի խայթին, խղճի խայթը՝ մեղքէ վախին։ Բայց ահա Նալպանտենց հին սենեակին մէջ անիկա գրեթէ չէր լսեր խղճին այդ զարկը։ Չկա՞ր ան։ Ու անիկա կը զգար, որ զարկին տեղ ուրիշ հոգ մը, փափաք մը, աւելի մօտ ու հզօր, ետ կը մղէր ուրուագրուող ձայնը։ Հիմա՝ որ եկած էր վերջնական արարքին, ան տեսաւ, որ տարի ու ամիսներ տեւող տագնապի վիճակը ինկած էր իրմէն, ինչպէս խորխ մը, որ կը զատուի օձէն։ Երկինքը, մեղքը, վարձքը, արքայութիւնն ու դժոխքը հեռացեր, լուծուեր էին անծանօթ մշուշին մէջ։ Ապառնի՞ն։ Ու անիկա տարօրինակ կերպով մօտ էր հաճի Աննային, ի՛նք՝ որ հակառակած էր անոր տարիներով։ Կը պատահի այս տարբերացումը [77] հոգիին իսկ սեպհական խոնջէնքով։ Վայրկեան մը անոր մէջ խորացան սեւ ու դժբախտ բաներ, մէկ-երկու դրուագ մորթուած հարսներու տրամներէն։ Ու լսել կարծեց փոքր, բայց յստակ ձայնը –դարերու կտա՛կ – որ մաքուր էր ըրեր Սարեկենց տունին արգանդը, թէեւ ազազուն ու քիչ։ Յետոյ, անորոշ, բայց իրաւ բաներ, բոլորն ալ Աղուորին հաշւոյն, որոնք թռան, թրվռացին (ինչպէս պիտի ըսէր ինքը) ու մարեցան անոր մտքին պարապին վրայ։ Գունատ ու մեղմ բաներ, վտանգի ընդհանուր ոլորտէ մը զարնուած ու դողդող [78], որոնք երազի անգայտութիւնն ու անվաւերութիւնը ունին նոյն ատեն ու չեն նմանիր մեր աչքերով ընձեռուած կարծր իրողութեանց, ինչպէս էր քիչ առաջուան պատկերը՝ կովերուն կողը շոյող եւ զաւակ մուրացող Աղուորին։ Ցաւը սիրտը զարկաւ։ Խե՜ղճ մայր։ Անոնք, որ մայր են եղած, գիտեն այդ խեղճութիւնը։ Եւ իրեն այնպէս եկաւ, որ ինքը ուրիշ բան չէր, ատկէ զատ, սա անաստուած աշխարհքին վրայ։

 

-- Մարդ չե՜նք մորթեր կոր, խնամի։

 

Հաճի Աննան իր ապահով լեզուովը կը վանէր վարանումի այն կոտրածութիւնը, որ ոճիրէն առաջ, մեղքէն առաջ մեր կամքին վրայ կը տարածուի, ծանր, թունատու կազի մը նման։

 

-- Աղու ալ չենք տար։

 

Ուժ ու մխիթարութիւն կը գտնէր եղկելի մայրը այս բառերուն թ է ՛ իմաստէն, թէ՛ շեշտէն։ Հաճ, երկիւղած, գրեթէ կրօնական լռութեամբ մը ան լքեց ինքզինքը հաճի Աննային իմաստութեանը։ Իր տարակոյսները, հիմնական վարանումները մէկիկ - մէկիկ կը հեռանային իր մտքին դաշտերէն, ու թեթեւութիւն էր զգալ, թէ ինչպէ՛ս այդ երկաթ հոգերը կը լուծուէին իրենց զրահներէն ու կը վերածուէին անգայտ բաներու։ Մենք ենք մեր վիշտերուն ու տագնապներուն հեղինակը, ինչպէս զարդանկարիչը։ Ան կ՚ուզէր հիմա միայն լսել, լռել։ Ի՜նչ լաւ կը զարդարենք մեր վատութիւնը ու, ականջնիս խփելով՝ կ՚ուրանանք փոթորիկը։ Ու ահա քիչ-քիչ բացուեցաւ, պայծառացաւ անոր ներսը։ Տարիներով կուտակուած անձուկը կը պատռտուէր ու կ՚երթար նման խոշոր ջուրի մը, որուն պարպուելուն կը հետեւինք ակնարկով։ Թեթեւնալու, ազատուելու այս զգայութեանց կը միանար ուրիշ մը, աւելի մեղմ, բայց աւելի խոր, – իր սիրտը բռնող ցաւին հետեւիլը անոնց։ Քիչ-քիչ արձակուեցան անոր կապերը։ Զօրաւոր ու արդար բան մը, մինչեւ այդ պահը անծանօթ իրեն՝ կը տարածուէր իր շուրջը։ Չմտածեց գտնել ինչո՛ւն։ Ի՛նչ շուտ ալ կը հաւատանք մեր հնարած ճշմարտութիւններուն։ Ու, մա՛նաւանդ՝ չենք զգար, որ մեր փաստերուն ուժը մենք կը ճարենք, կամովին կուրցնելով մեր միտքը։ Այլապէս դատաւորները անիմաստ պիտի դառնային։ Խնամի Բաբէթին համար ի՜նչ հեշտ ու համոզիչ էր ակնարկութիւնը։ Ուրիշնե՜րը…։ Անոնք ո՛չ միայն կը բռնաբարէին հարսներուն արգանդները, անկէ դուրս քաշելու համար, անժամանակ, կեանքին գունդ մը խմորը, այլեւ կային, որ սեպհական իրենց մատներովը աղու կու տային իրենց հարսներուն։ Բոլո՞րը։ – Բայց արգանդի բաները ո՞վ կը համարձակի ճանչնալ յաւակնիլ։ Ու շինուեցաւ անոր մտքին մէջ տեսարանը հորէ հանուած հարսնուկի մը։ Պատահարը երկու ամսուան անցեալ ունէր։ Բայց այս առտու հանուածի պէս յստակ էր տեսիլքը ուռած հարսին: [79] Վիզին շուրջբոլորը լերդացած կապուտկեկ օղակ մը, չուանի մը անհերքելի հետքը, շատ բան կը պատմէր։ Ըսին, թէ ինքզինքը կախել փորձած էր, ու ազատած էին։ Ըսին, թէ յաջորդ օրը ինքզինքը հորը նետած էր։ Բայց երբեք չըսին ինչո՛ւն։ Թաղած էին զայն ընդհանուր սարսափի, արգահատանքի ու մօրը անհուն վայբերանութեանցը մէջտեղ, որոնք զոհին օրերը կը ներկայացնէին անպատմելի, բայց ոչինչով ապօրէն տանջանքներու ներքեւ։ Հին ժողովուրդ ենք մենք եւ մեր մեղքերուն տնտեսումը կերպով մը կապուած կը մնայ դասական յօրինուածքին, անո՛ր, զոր մեր եկեղեցին պա[ր]տադրել [80] փորձած է հռչակաւոր աղօթքով մը։ Ոճիրը հաստ է ու «ազնուական», այսպէս ըսելու համար, գեղերուն մէջ։ Ոչինչ փոխուած է եղանակին [81] վրայ։ Կարծես թէ հազարամեակով մորթուելու վարժութիւն մը մեր օրերուն վերածուէր մորթելու մոլուցքի մը։ Կը սպաննէին ու մեռածը կը զարդարէին, կ՚ողբային երգով։ Հորէն հանուած հարսնուկը ունէր իր «խաղը», զոր աղուոր ու երիտասարդ եղանակ մը, չափուած զոհին հասակով, կ՚ընէր աւելի խռովիչ ու թրթռուն։ Խնամի Բաբէթը ծունկ փոխեց` վանելու համար սրտառուչ երգին յորդորակը, որ կը բռնանար անոր շրթներուն։ Ջուրի պէս տաքուկ թելեր ոտքէն բարձրացան մինչեւ զիստերը։

 

-- Աճեցէք եւ բազմացարուք…, - հաճի Աննան չէ ըսողը, - խնամի՛… Աստուածաշո՛ւնչը։

 

Ու խաչ հանեց բարեպաշտ պառաւը։ Իրաւ ալ գեղին հարսնիքները այնքան յաճախադէպ են, որ բոլոր մէջ-կնիկները, լսելով-լսելով, գոց սորված կ՚ըլլան պսակի արարողութեան կարկառուն մասերը։

 

Վարէն գոցուեցաւ պարտէզին դուռը, որ կը կռթնէր ջրհորի գարգմանակին։ Աղուորը կը փոխէր աշխատանքը ` սկսելու համար ոռոգումին։ Հարսին քաղցր ու վշտոտ տեսիլը թանձրացաւ երկուքին ալ ներսը։ Դեռ առանց այդ ընդմիջումին՝ լոյս գալիք, «քակուելիք» նախադասութիւններ կեցան կապուած՝ Աննայի շրթներուն։ Անմիջապէս յետոյ հորին ճախարակը երգեց իր սուր եւ երկարուն ճռինչը [82] ։ Աղուորը ջուր կը քաշէր։ Պառաւները, տրտում ու մտամփոփ, կը հետեւէին աղմուկին։ Անոնք գրեթէ մոռցան զիրենք հոդ ընող կսկծագին, մեծ հարցը։ Ապահովաբար մտքի արտակարգ յոգնութիւնն էր, որ կը ճնշէր զիրենք եւ կը նետէր քիչ մը դուրս մղձաւանջին պարունակէն։

 

Հաճի Աննան ելաւ տեղէն։ Անիկա անհանգիստ էր ու կը վերագրէր ատիկա փայլուն առարկայի մը, որ սկսեր էր ցոլցլալ դէմի անկիւնէն։ Արեւը հասած էր անոր։ Առաւ եւ խզկեց մէջքին, յայտնի նեղութեամբ։ Սիկարի տուփ մըն էր։

 

-- Անորն [83] է, - մտածեց Բաբէթը, տունին մէջ ուրիշ ծխող չըլլալուն։ Տան ծառայէն (որուն կը պատկանէր տուփը եւ որ անոնց երկուքին ալ մտքին մէջը խորասոյզ, բայց գոյ լերան մը պէս կը ցցուէր ու, հետզհետէ, իրենց բոլոր չկամութեան հակառակ, կու գար առաջին գիծին, դիզուելու, բռնանալու համար հորիզոնին վրայ անոնց հոգերուն) Բաբէթին միտքը արագ, ամօթահար փախուստ մը ըրաւ, բռնի եւ հալածական փախուստ մը դէպի իր փեսան, որ քաղաք իջած էր կրկին, երկու շաբաթէ ի վեր, նոր ու հրաշագործ բժշկի մը դարմաններուն ենթարկուելու։ Երկու կիներուն համար ա՛լ [84] գաղտնիք չունէր այս դիմումին արդիւնքը (քանիերո՜րդ անգամն էր ասիկա)։ Ու անիկա տեսաւ աւելի առջի տարիները։ Հաճի Աննան շատոնց կոտրած էր աւանդութիւնը, յուսահատ՝ ընթացիկ միջոցներէն, ափ առնելով բժիշկները։ Ու Սարեկենց Բաբէթը, փեսին զառիթափովը, մտքէն գնաց մեծ քաղաքը, մեծ ու անուանի ուրիշ բժիշկի մը, որ տակաւին հերու, Աղուորին փորը ճմռել, ճմռկելէ, չափել ու խառնշտկելէ ետքը, ափին կռնակովը զարնելով անոր որովայնին, ըսեր էր, հանդիսաւոր, յուսադրիչ ու զուարթ.

 

--  Տուզինա՜մը մանչ. բժիշկ չեմ ես, եթէ սո՜ւտ կ՚ըսեմ…

 

Արհեստի մարդոց այս եւ նման արտայայտութիւնները զանոնք կ՚ընէին յուսաբեկ, ջախջախուած ու հերոս [85] ։ Բայց անգամ մը գեղ դարձին, անոնք կը մտնային հսկայ ճնշումին մէջ, որ շրջապատ կը կոչուի ու մեզ ամբողջս գերի կը պահէ իր տակ։ Ուրի՞շ ընելիք։ Ի՞նչ ունենային պիտի։ Անոնց մտքին վրայ կը խուժէր, կը յարձակէր լիրբ ծրագիրը, ուղղակի բանաձեւուած անպաշտօն բժիշկէ մը, որ Ջերմուկները կը նստէր ու կիներուն արգանդը զանազան ծխումներով կ՚ոռոգէր։ Ու զաւակը չէր ուշանար։ Ամիսներով որոճացեր էին երկու խնամիները։ Գեղը լեզո՞ւ ելաւ [86] ։ Չէր կարելի վճռապէս պատասխանել։ Բայց Նալպանտենց հաճի Աննան կը զգար, որ գետինը կը խուսափէր իր ոտքէն։ Թէ՝ հինգ տարի սանձուած պատահմունքը ա՛լ չէր սղմուեր տոպրակին մէջ։ Գաղտնիքը քանի՛ հիննայ, ա՛յնքան կը կարծրանայ ու կ՚ուտէ իր ամանին պատերը։ Յետոյ, հինգ տարին, առջի հարսնութեան, կնոջ մը կեանքին կէսը կը կազմէ գեղին համար։ Երեք զաւակ արդէն պէտք է ճլտորած ըլլան ու քալեն իրենց կեանքը առանց բեռ, ծանր բեռ արժելու հարսին, ինչպէս կեսուրին, որ չի կենար ու կը քալէ գերեզման։ Ու գեղը խօսեցաւ ու դատեց։ Ու անիկա ըրաւ այդ միջամտութիւնը միշտ անպաշտօն։ Նալպանտենց միւս հարսները չքաշուեցան բարձր աղաղակէն անգամ։ Աղուորին ամլութիւնը պատճառ կ՚ըլլար, որ թարմանայ գեղին վրայ հսկայ ու եղերական հեքիաթ մը, բայց պատահած, վաւերական հեքիաթ մը, Նալպանտենց օճախին շուրջը, ուր կէս դար առաջ գեղացին ենթադրեր ու գտեր էր ամէնէն լաւ, ինչպէս ամէնէն սեւ բաները։ Իրականութիւն է, որ հիմակուան հանդարտ, հարուստ, յարգուած, բայց գեղին միջինէն – ունեւոր դասակարգէն – չզատուող Նալպանտենց Սերոբէն, կու գայ արիւնէն անօրինակ մարդու մը, փառքովն ու կենցաղովը եզական, գեղին բերանացի տարեգրութեանց մէջ։ Իմ օրերուս կործանած էր հեքիաթը ու հետեւած ազգատոհմին բախտին։ Բայց կանգուն էր, մեծ գիծերով, ժամուն բակը՝ արիշի ծերերու բացագանչութեանը մէջ, երբ անոր գերեզմանաքարին վրայ տուզ [87] գծած կը խաղայինք։ Գզուըտուքը տղոց ուտեստն է սովորաբար։ Ու կ՚իյնայինք իրարու պուկի, մինչեւ որ անդիէն, քիչ մը լաւ տեսնող ծերունի մը զգաստութեան կանչէր մեզ, ամչնալ հրաւիրելով մեծ մեռելին «նշխարքներէն»։ Այդ պահերուն՝ ինծի կը տրուէր լսել իմ տակէն, խուլ ու հեռաւոր, արշաւը անոր ձիուն, որ հեքիաթի թեւաւոր արարածներուն նման՝ աղան [88] քամակին, կը մտնէր ամպերուն ծովին մէջ։ Տղոց մտքին առջի տրտմութիւնը՝ հարուստին բախտը, ձին, աղուոր տղաքը, բայց մա՛նաւանդ ոսկեգոյն հացն է, մօտիկը դրուած անոնց անօթի աչքերուն։ Ժամուն բակը, անոնք՝ հարուստի լակոտները, վարժապետին ակնբախ պաշտպանութեան հակառակ, ծեծ կ՚ուտէին մենէ՝ աղքատներէն, հիմա կը գտնեմ, պարզ իրենց աղուորութեանը համար։ Բայց կ՚ակնածէինք [89] Նալպանտենց ճետէն, մեծ մասով միջակ ու աղքատ, ոչ անշուշտ սա գեղադէմ ու քիչ մը գունատ իրենց մարմինին հաշւոյն, այլ հաշիւով ու յիշատակովը Անոր, որ միս-մինակը եօթը գեղ կրնար գնել – տունով ու հողով, կը շեշտէ հեքիաթը – եւ զոր կը հաստատէր տէրտէրը, երբ կանչուէր վկայելու, ծերերու վէճին, ժամուն մեծ արիշին տակ, նստած ան քարին, ուր բազմած ըլլալու էր անոր խորհրդաւոր մարմինը գուցէ դար մը առաջ։

 

-- Հաճի աղա՜ն…, - կը հազար անիկա, լման մօրուքովը, շունչ շատ առնելու գաղտնի ճիգին մէջ, կը չափէր ծերերը քիչ մը մեղքցող նայուածքով, որուն արժանի էին ա՛լ իրենց սաւանը հիւսած ու «անդենացու» յոգնութիւնները, սքոր ները [90] կեանքին։ Յետոյ՝ ծուխէն դեղնած պուկերը կ՚աւելնային, կը խոշորնար աջ աչքը, ձախին խբուելովը [91] ։ Նշա՛ն՝ թէ կը սուզուէր անցեալին ծոցը։ Ան պատմելիք ունէր։

 

-- Մ՚ըսէք ու մ՚անցնիք…, - կը կրկնէր ան։

 

Համով, քիչ մը գիրքէն բարակցած անոր լեզուն այդ խորութիւններէն դուրս կը բերէր գուցէ քանի մը դարու պատմութիւն, գուցէ քանի մը անձերու կեանքովը պայմանաւոր եղելութիւններ։ Ան չէր գիտեր ժամանակին իմաստը։ Ու ժողովրդական ամէն յօրինումներու նման կը դիզէր մէկ անձի վրայ այնքան դրուագ, այնքան գեղեցկութիւն, որ մտիկ ընողը կը վերանար իրողութեանց պարունակէն ու կը թաղուէր հեքիաթին ծոցը…

 

Ու ահա ամփոփումը անոր պատմածներուն։ Յարգեցի հին տէրտէրին շփոթութիւնը, կեդրոնացնելով, ինչպէս ինքը կ՚ընէր, միակ կեանքի մը առանցքին՝ ինչ որ տուած է մեր գեղը իր աղ ու որ հարսներէն ու հերոսներէն, ձէթէն ու գինիէն։ Արժանի են անոնք պահուելու, նախ իրենք իրենց խռովիչ, խոր, ա՛լ անվերադարձ գեղեցկութեամբը, որքան այս վէպը կազմող դէպքերուն վրայ իրենց ազդեցութեամբը։ Վասնզի տակաւին մինչեւ տարագրութիւն, Նալպանտենց ճետին վրայ ստուերի մը պէս պտտած է կնիքը Նալպանտենց Հաճի Արթինին։ Ու անոր հանգո՜յցը, որուն լուծումին կը մօտենամ, այս վէպը սկսող դժնդակ պատահարին վրայ։

 

-- Նալպանտենց հաճի Արթինը…, - կը կենար տէրտէրը, դրուագին դպելէ առաջ։

 

-- Նալպանտենց տունը…

 

Ու կը լռէր քիչիկ մը։

 

Հետեւելով իր օրինակին, ես ալ կը կեցնեմ այս պատմութեան առաջին դրուագը, ուր, երկու խնամի կը մղուին գեղին համար շատ հազուադէպ մեղքի մը գործադրումին, ու կը վերանամ, տէրտէրին ուղիէն դէպի անցեալը, մօտ հարիւր մը տարի։

 

Իմ մանկութեան օրերուս, այսինքն՝ ասկէ քառասուն մը տարիներ առաջ, հոն կար նորէն Նալպանտենց տունը, տուն մը, խորը այն ընդարձակ պարտէզին, որ վաթսուն–եօթանասուն տարիներէ վեր, կտցուելով-կտցուելով  –- դուք իմացէք՝ ծախուելով-ծախուելով –-  ծնունդ էր տուած գեղին լայնանիստ ու նորագոյն մէկ թաղին, միս-մինակը հակակշռելու չափ մնացած անունով շէնքերը, գեղեցկութիւնները՝ հաճի Արթին աղայէն կառուցուած բաղնիքովը եւ պարտքի փոխան պոլսեցի վաճառականի մը անցած մետաքսի հսկայ մանարանովը։ Ատենին, առանձին գիւղի մը չափ մեծ այդ հողամասէն, ուր զոյգ ձիթահան ֆապրիքա ներ, ոսկիի ուժով, ժամեր հեռուներէն բռնի բերուած աղբիւրներ, սալարկ մը (ով գիտէ ի՜նչ նպատակի համար – քառակուսի ՛, տասը կալ ծածկելու չափ լայն, որուն քարերը երբեմն երկու մարդահասակ, միշտ քառակուսի, իրարու կը մնային հեղ[ի]ւսուած [92], անգտանելի արհեստով մը), տակաւին այսօր կորսուած յիշատակարաններ, աղբիւրի կիսակործան կամարներ, սիւներ ու քարէ գմբէթիկներ [93] նստած գետին ու անկործելի, կը պատմէին յորդ կենդանութիւնը անոր տիրոջը։ Ու տարիներու ժանիքին տակ ձողիկ-ձողիկ կտրտուած թաղը [94] կը յամառէր տակաւին կրկնել ու դիմացնել անունը հողին սկզբնական տիրոջը, Նալպանտենց հաճի Սերոբէի թոռ հաճի Արթինին, կարճ, ընդհանրացած յորջորջումով մը՝ հաճի աղային, զոր կրեցին տղաքը, թոռները այնքան ապաշնորհ արժեզրկումով։ Տղա՛քը, որոնք իրենց հօրը մահէն յետոյ, Աստուծոյ անհաս մէկ տնօրինութեամբը – մենք պիտի ջանանք հասկցման մօտեցնել խորհուրդը – ստիպուեցան, բացի մէկէն, իրենց բաժինները ծախելու հսկայ դարաստանէն ու խառնուեցան գեղին աղքատութեան միջին խմորին։ Բայց երբ արիւնը կը դալկանայ, այսինքն՝ կը լռէ, քարերը կը կարմրին եւ լեզու կ՚ելլեն։ Աղբիւրները, գեղին միւս թաղերէն անգամ, իրենց խոր ու կոյր խաչին յատակէն, խոր ու կոյր գիրերու հիւսքի մը մէջ կը պատմէին ու մինչեւ իմ ժամանակս յարգանքի արժանի կը կեցնէին փառքն ու յիշատակը այդ մարդուն, որուն այդքան վերերը ամբարձումը – ինչպէս ըսի – տարօրինակ, աստուածատուր երեւոյթի մը նման պտտած է մեր գեղին վրայ, նախորդ դարու առաջին քառորդէն մինչեւ կէսերը։ Բերանաբաց, խանդավառ, խենթեցած ու նոյն ատեն լալու չափ տրտում մտիկ կ՚ընէինք ի՛նչ որ պատմուէր մեզի նիհար, երկայնահասակ այդ մարդուն վրայ։ Տէրտէրը հաճոյք ունէր գեղն ալ ետ տանելու, պզտիկցնելու, անտառի մէջ բուսած բոյնի մը վերածելու, ուրկէ մեծ կացինները կը պառկեցնէին կաղնին ու կը դնէին յետոյ պատերուն։ Ու կ՚ընէր մարդերը խոշոր, աժտահար՝ բայց բարի։ Ու կ՚ընէր մարդերը բռնուած իրենց ցեղին մեծ փոթորիկէն, գալու համար այս ափերը, պահէ պահ ու դարէ դար։ Ատոնցմէ մէ՛կը՝ եկուոր մը ուրեմն, նման ուրիշ քանի մը տանուտէրներու, որոնք Հայաստանի մարդոց հաստ լեզուին հետ հաստ սիրտեր ունէին, բայց չէին մօտեցուեր [95] նոյնիսկ հեռուէն հաճի աղային տոհմական տուրքերուն։ Ինչերնո՞ւդ պէտք է պատկերը անոր դէմքին։ Այս տողերը գրողը իրապաշտ վիպասան մը չէ, որպէսզի վրձինը մատին, մանր-մանր ձեւէ զայն։ Ոչ ալ ենթական սիրոյ հերոս մը՝ որպէսզի շահագրգռուիք անոր մէջ աչքին ու ճակտին յարուցած խռովքովը։ Բայց անիկա շինած է, առանց այդ պատմուճանին, իր հեքիաթը, սա դարուն իսկ։ Ու իրական, արեւելեան հեքիաթ մը, մեզի մօտիկ, քանի որ անոր ընձիւղներէն տակաւին ապրողները հանդիպելի են Պոլսէն մինչեւ Ամերիկա։ Շատերու համար անհասկնալի՛, թերեւս։ Բայց որուն մէջ աւանդութիւն, պառաւի բերան, տէրտէրի կզակ ու հող ու բլուր, ձոր ու աղբիւր, հազարով ծառեր, ագարակի աւերակներ փոխն ի փոխ կը միջամտեն։ Ու վկայ է անոր փառքին լիճը, ուր անոր նաւակները ոսկին ու դիպակը փայլեցուցին արեւուն ու ճաթեցան բեռին տակ ` հոսելով կարմիր հեղուկը ջուրերուն սիրտը։ Ու հիմա ջուրերէն կլլուած պալատ մը, կրկնութիւնը անոր, որ վերի գեղին մէջ կը սպիտականայ, ուր անիկա կը քաշուի ձմեռները ապրելու արքայի իր կեանքը, որսալու ու լողալու։ Իր իսկ ձեռքովը հիմնուած գիւղ մը, Իզնիկի կուշտին, զոր մալարիան, ջուրերուն ամբարձումով, լուծած է իր դեղնութեան մէջ ու ջնջած։ Եւ աւանդութիւնը կը գործածէ հեքիաթին հրաշալին [96], ինչպէս մարդկային եղերականը, անպաճոյճ արուեստով, ծանր իրականութեան մը բազմադրուագ մառախուղին տակ, արեւով բշկտուած [97], բայց կարկուտով ալ կոծուած, փոթորիկէն ելլող նաւու մը կազմածին պէս սուտ ու իրաւ։ Իրակա՛ն։ Որուն մէջ երեւան կու գան թերեւս այն թաքուն, մեզի կէս-ծանօթ ուժերը, որոնք ապրեցուցին այս ժողովուրդին առհաւական առաքինութիւնները եւ արժեցուցին մէկ քանի արտակարգ ընդունակութիւնները անոր։ Իրա՛ւ ալ, ով որ պտտած է Նիկիոյ մարզին հայկական գեղերը, երբ կային անոնք, ա՛լ չի կրնար մոռնալ այն շատ սուր, յստակ, բացառիկ տպաւորութիւնը, որ կու գար անոնցմէ։ Բոլորն ալ՝ ինչպէս աքցանի մը թեւերուն ձուածիրին մէջ, սեղմուած թուրքերու գիծերէն, կը կրեն զսպուած, խոշտանգուած խստութիւն մը, որ կը բացատրէ յաղթականին ճնշումը, բայց նոյն ատեն ցեղային հակազդեցութիւնը։ Կարծրօրէն, ամրապէս խարսխուած իրենց ժառանգութեանց խորը, անոնք ճկած են, նեղցած, խորտուբորտ ինկած, բայց չկասած ։ Ու իրենց բանադրուած այդ մեկուսացումը վերածեր են շեշտ, հզօր ապրումի ու տուեր են այդ ամայի, լքուն մարզերուն գոյն ու նկարագիր։ Չեղող իրենց զանգատունները [98] հազիւ համարձակելով քիչիկ մը վեղարել, անոնք կրունկ կրունկի նստեր են ապառաժներու շուրթին, կամ ձորակներու իրերահատման գիծին ու շինա՛ծ՝ ինչ որ եղած է հին հայրենիքը, այսինքն՝ բնութենէն բռնի կորզուած, յաղթահարուած ընտելացումը քարին ու հողին, մարդուն ձեռքէն ձեւի ելած կառո՛յց կամ մշակոյթ։ Ու տեղն է զարմանալ այն կենսունակ ու առողջ ուժին, որ այդ գեղերը այդպէս արձակած է միջոցին վրայ, դուրս, տնկած զանոնք քարերու իսկ ողնասիւնին, արձանացուցած ամենավայրագ բնութեան մը պորտին վրայ, ուր թուրքը չէ իսկ մտածած արմատ երկարել, ինք մակաղած հովիտին ու լճափին իսկապէս «դրախտագեղ» ու ոսկեբեր հարթութեանց ծոցը։ Պարապին վրայ այս յառնումը կը նմանի, աւելի համեստ անշուշտ, այն միւս յառնումին, որուն կը հանդիպինք օտար ազգերու տարեգրութեանց մէջ, կատարուած մեր արենակիցներու նոյնքան դժնդակ, բայց աննահանջ բխումով, արտարձակումով։ Սերունդի մը հասակին իսկ չբաւող – այնքան քիչ – տեւողութեան մը մէջ, ուր ինծի տրուեցաւ շինուիլ, կազմուիլ, հեռանալ ու դառնալ, ու շատ մօտիկէն շփուիլ գեղին ոգիին, նոյնանալ անոր բազմերակ սրտին ու հասկնալ մեր ժողովուրդէն՝ ինչ որ ուրիշներ գիրքերէն սերտեցին ու գոց սորվեցան, այս գեղերը, բայց ամէնէն դժբախտ տնտեսութեան մէջ կապկպուածն անգամ, ամէն կողմէ խղդուած, մագիլուած, ամէնէն անողոք ու արդիական կազմածով գործող բռնապետութեան մը ճիրանին տակ թաւալգլոր, իմ աչքերուս իսկ տակ, կրկնեցին, երեքնեցին իրենք զիրենք, յաճախ անօթի, վզակոթին՝ թուրքին գարշապարը, երակները բաց դէպի կառավարութեան գանձը [99], կողոպտուած, զուրկ ամէնէն անհրաժեշտ բաներէ, ամէնէն առաջ հողէն, բայց չկասեցան ։ Ու մի մոռնաք, երբ վարը, լիճին հրաշաբեր ափերուն - ածականները քիչ կու գան տալու համար անհուն բարութիւնը, բերրութիւնը այդ հողերուն, ուր հոգի ցանես կը բուսնի – թուրք գեղերը մնացեր են, իրենց ծագումին, գուցէ ցեղին ձայնին հաւատարիմ՝ քի՛չ՝ լեարդէն զարնուած ու ամորձիքներէն կրծուած, միայն արիւնի, բարբարոսութեան ուռուցիկ շպարով մը սոսկալի – վասնզի աւելի վերջը տեսանք, թէ ինչպէ՛ս կը դողային անոնք մեր քաջերուն դանակէն հալածական, ու ինչպէ՛ս անոնց կիները հոգի կու տային մեր տղոցը սերմին – ո՞ր հրաշքին գինովը [100] լեռնամէջերը վտարուած մեր ժողովուրդը նուաճած է ապառաժը, անտառին արգանդը, բզիկ-բզիկ ըրած բլուրներուն գարգմանակը եւ կողերը, զանոնք հագուեցնելու համար խաղաղ ու անընդմէջ պարեգօտովը ձիթենիներուն։ Այսպէսով է, որ անոնք՝ բացած են ձորամէջերը գինիին եւ իւղին ու, աւելի վերջը՝ ոսկիին։ Իմ օրերուս, թուրքերը մեր գեղին ձորը ոսկեձոր կ՚որակէին, վասնզի տուրքի համար ղրկուած ուղտերը ոսկեբարձ կը դառնային ետ։ Հայ այդ գեղերը իրենց բնակչութեան թիւովը եօթնէն, տասնէն աւելի անգամ ետ կը ձգեն թուրքերը, [101] հաստատուած թերեւս վաւերական աւանդութեան համաձայն՝ նոյն դարերուն։ Գեղերը նոյնանուն, երբեմն իրերախառն, երբեմն ճակատ ճակատի իմաստալից վկանե՜ր երկու քաղաքակրթութեանց։ Ասիկա օրէնք էր այդ շրջանին։ Ու աւելի ետքը, հասուն տարիքիս, երբ աչքերուս ետին ուրիշ աչքեր շինուեցան, մելամաղձոտ հաճոյք էր ինծի դիտել ու մտածել հարուստ պէյերուն, որոնց երիտասարդութիւնը չկար [102], բայց ծերութիւնը կը ծանրանար սքանչելի հողերու վրայ, ձգուած մշակումին մեր տղոցը, քարի պէս պինդ ու գորշ պատկերի պէս վայելչակազմ, եւ որոնք հողերէն քաշուած կ՚առաջանային, պարզ ու մշակ, կը մղուէին մինչեւ նոճեստանները, թզենիները անոնց հարեմներուն, մշակելու համար նոյն խոփով արտերն ու արգանդները, հանելով երբեմն անոնց մանրիկ, բայց բռնկած ծոցերէն հերոսատիպ դրուագ ու ոճիր։ Պէյերու ագարակնե՜ր։ Ո՜վ կը բանի հիմա ձեր ոսկեհանքերը։ Ու մելամաղձոտ բան էր մտածել այն միւս հողերուն – երբ մեր գեղը հողի համար ոսկի կը թափէր–, որոնք ամէնէն բարեբերները, հոճաներու թուղթերով կը բաժնուէին աս ու ան յիմարին, թո՛ւրք, անշուշտ, ու անկարող հասնելու իր իսկ պապերուն ձգածին, մնալու համար տարի մը վերջ անմշակ ու անտէր, յափշտակուելով մորենիէն ու մասրենիէն, տախտապարուելէ, շղթայուելէ ետքը ամենազօր բազուկներէն։ Երբեմն պտոյտի ընթացքին կարելի էր հանդիպիլ այդ աղաներուն, պէյերուն, չաւարտած փաշաներուն, խեղճ ու փոքր, փաթթոցով կամ առանց, երիթացած մորթով ու խատուտիկ մօրուքով, յաճախ գօս ու գոնջ նոյն ատեն, վատասերման բոլոր խարաններով։ Որոնց գերագոյն արժէքը պէտք պիտի ըլլար փնտռել ու գտնել թերեւս հայհոյութեան հոյակապ արձակութեանց մէջ։ Ծեծին մէջ՝ գործադրուած թիւով առատ, մարմինով քիչ իրենց կիներուն վրայ, քի՛չ, բարա՛կ, տարօրէն կարմիր կամ դալուկ, նուշի աչուըներով, չնայա՜ծ, ու չսիրած՝ Աստուծոյ արեւին, բայց ստուերին մէջ հասունցած ու զգլխի՜չ մահէն ալ անդին։ Քի՛չ, բարա՛կ, բայց երաշտ, անպեղ, անյագուրդ ու անհուն իրենց արգանդներով։ Ի՜նչ տղայ արժած են մեզի այդ արգանդները։ Իմ օրերուս, այդ տանուտէր գեղացիներէն դուրս ոչ մէկ դէմք, որ անցնէր տարազին տարողութենէն անդին։ Բռնապետները դուրսէն կը ղրկուէին։ Ու տեղացիներէն ոչ մէկ բազուկ, որ պապերէն մնացած դանակը կարող ըլլար անցընելու իր մէջքին։ Գուցէ պետութիւնը, Պոլիսը այնքան մօտ, առած-ծծած ըլլայ ամէն տրամադրելի աւիշ այդ գեղերէն։ Նոյնիսկ քաղաքիկներու մէջ, ուր դպրոցը, վարչական պահանջները, կեդրոնէն, Պոլսէ ն վարուած քաղաքական իմաստութիւն մը իրարու կու գային ժողովուրդի շերտ մը պայմանաւորելու, դժուար էր հաստատել ուժին, սերմին մարդը։ Ու տարօրինակ չըլլայ այս սպառումը ցեղի մը մէջ, ուր սեռը ամէն բան է միշտ։ Միջակութեան, ցաւագար արզուհալճի ներուն եւ բորբոսած քեաթիպ ներու եւ կանչըցած, այսինքն՝ ժանգոտած մոլլա ներուն [103] եւ հանգիստի կոչուած հնամաշ էֆէնտի ներու այս հեղգ ու թմրած ու անկանգնելի ամբոխին դէմ, իրականութիւն է, որ մեր ժողովուրդը տուած է դէմքեր։ Ու այս քանի մը դէմքերուն վրայ շատ մի տեսնէք ինծի, որ հաստատել ջանամ նոյն այն ընդունակութիւնները, որոնց ընդարձակ աճումին, գրական տարազով՝ գերուռճացումին մեզի տրուեցաւ ականատես ըլլալ Արեւելքի եւ Արեւմուտքի մեծ ոստաններուն մէջ։ Գե՞ղը։ Բայց ժողովուրդը իրաւունք ունի երբ կ՚ըսէ – «ձուկը ծովով»։ Այդ յատկութիւնները թերեւս կու գան շատ հինէն ու, ինչու չէ, թերեւս մեր փառքի շրջանի կայծերէն։ Թող որակուին անոնք զանազան տիտղոսներով – միշտ դիւրաւ պիտի վերածուին հիմնական փաստի մը – իր հայրենիքէն դուրս՝ նոր ու դժուարատար պայմաններու յարմարելու հզօր ընդունակութիւնը, որով նուաճած է անիկա, գերի ու չուառ, Պոլիսն ու Գահիրէն, Մատրասն ու Թիֆլիսը, Լւովն ու Կալկաթան։ Շեղում չէ, որ կ՚ընեմ, վասնզի վէպը ինծի համար ճերմակ թուղթ մըն է եւ կ՚արհամարհեմ բոլոր օրէնքները, ըսելու համար ինչ որ կը մտածեմ։ Մեզ կը նախատեն ժողովուրդներ, որոնք կարճ կը տեսնեն։ Կ՚ընդունիմ մեր դնդերներուն անարիւնութիւնը, մեր հոգիին էկզէմա ն, մեր ուղեղին սիֆիլիս ը թերեւս, բայց չեմ ընդունիր [104] վճիռը, որ մեզ կը գրէ, կը ստորադրէ [105] գեհենին, գերեզմանին։ Մեզ կը նախատեն թուրքերը, որոնք՝ երկու դար՝ միայն իբր ոսկոր ու դնդեր ապրեցան մեր վեց-եօթը դարերուն դէմ։ Մեզ կը նախատեն իսրայէլացիները, մեզ իրենցմէ վար` ստորակարգ ցեղ մը տեսնելով։ Ու թերեւս կը կռթնին իրենց հին ու նոր փառքերուն ու ստացումներուն։ Չեմ զբաղիր հինով, որ թուրքերէն ալ քիչ տարիներու մը վրայ, ափ մը լայնքով հողի մը կռնակէն, յաղթանակի տեղ աղօթարան մը միայն տնկեց ու սուզուեցաւ աննահանջ գերութեան մը ծոցը։ Իրենց գի՞րքը։ Անշուշտ քիչ մը Արեւելք, քիչ մը աւազուտ բանաստեղծութիւն։ Բայց ատոր փառքը արժէքի կանչողնե՞րը։ Այսինքն՝ բարբարոս Եւրոպա՜ն։ Ու մի զարմանաք, որ տակաւին ազգեր յագեցում գտնեն հրեաներուն Մատեան էն, ինչպէս արաբներուն Մատեան էն։ Նո՞րը։ Բայց անոր ալ տիրապետութիւնը կը զուգադիպի միջերկրականեան ոգիին նուազումին [106] ։ Դրամ վաստկիլը, պանքան՝ նոր է, որ հոմանիշ դարձան մեծութեան։ Մնաց որ, հրեայ մտքին փայլը, իմացական մարզերու վրայ, մեր քաղաքակրթութեան մէջ արդիական է բոլորովին ու նահանջող։ Երկու հազար տարի, Արեւելք թէ Արեւմուտք, անոնք ականաւոր եղան իրենց բաղարջովը, որ բարբարոսութիւնն է, կղզիացումն է, ուրացումն է խմորին, տիեզերքին մէջ կարելի ամէն ստեղծումներու այդ նախապատճառին։ Անոնք ականաւոր եղան իրենց թաղերուն բորբոսովը եւ գլուխներուն գոնջովը։ Կէս դար առաջ, անոնցմէ բնակուած թաղերէն հոտն ու թարախը կը հոսէր հեշտութեամբ ու ընտանի ու հրեայ։ Կէս դար առաջ, անոնց սինակոկներուն մէջ մազը, պատուարը [107] մեղքէ մը աւելի կը կշռէին։ Ու ոչ-գոնջը իբր անհարազատ կը նետուէր դուրս։ Ի՛նչ ըրած են, ի՛նչ շինած են, բացի կոշտ ու ոսկիով ու արծաթով գէրցած, մորթացած իրենց տաճարէն։ Ո՞ւր է իրենց ճարտարապետութիւնը։ Ո՞ւր՝ բանաստեղծութիւնը։ Ո՞ւր՝ երաժշտութիւնը։ Մերիննե՜րը [108] ։ Ասոնց համար նիւթական ամէն բարգաւաճում պատրուակ մըն է կարծես: [109] Կը վաստկին, որպէսզի քարի, վայելքի վերածեն, որպէսզի իրենց պակսած հպարտութիւնը, իրենց անձին՝ միջոցէն դուրս սաւառնումը կարելի ընեն։ Անի՛ն։ Անշուշտ, հարիւր անգամ աւելի մեծ, քան Երուսաղէմը, ուր ոճն ու մարմարը – քա՛րը, մարախներուն կտուցովն է, որ կը կրուի։ Անի՛ն։ Կը հետեւի ամէն նիւթականի ելքի՝ հոգին։ Նոյն՝ մերիններուն արշա՛ւը, հոգեկան մարզին վրայ, խելայեղ վազքը՝ դէպի զգացական ու զգայարանական փարթամութիւն ու արուեստ, դէպի փառք ու գեղեցկութիւն, դէպի իշխանութիւն ու գահ ու ոճիր–, այն խե՜նթ, պղտոր, բայց երբեմն ցօղի նման աղուոր ալ բխումը, որ մեր արիւնէն իշխաններ ու դաւաճաններ, կայսրեր ու սուրբեր, հերոսներ ու նոյնքան դիւրաւ՝ ոչխարի անհունական հօտեր, արուեստագէտներ ու ընչեղ ու փարթամ ու արի կիսաստուածներ է բարձրացուցած եւ նետած ազգերու կրկէսին ու հիացումին։ Ասիկա դասական սնամտութիւնը չէ, ոչ ալ պարտութեան շրջուած երգ մը՝ համայնացման միջակապաշտութեան ծոցը։ Հիմա, մեր նորագոյն, ամօթակուռ անկումէն – ի՜նչ զզուելի են անոնք, որ ատ աղէտին մէջ իրենց ձեռքերը լուացող պիղատոսեան իմաստութիւն մը կը ծախեն մեր գլխուն, երբ լրբութեամբ, գիտակցաբար կը դաւեն իրենց խղճմտանքին – ու տեղն է ըսել լալով` մեր պատմութեան մարդով ամէնէն աղքատ շրջանէն, երբ նոյն այս աղէտը – մարդերու սով որակուած հիւանդութիւնը – կործանեց մեր սրբազնագոյն Դատը, քաղցր է ինծի վերանալ անոնց, մեր նախնիքներուն, գործողութեան, շարժումի, ցանկութեան ու կամքի հսկայ պարունակներէն եւ աղեղներէն, անո՛նց` որոնք, մեկնած բոպիկ` ոսկեկնիք ու արծուակտուց կօշիկներ կապեցին իրենց ոտքերուն, պալատներ ու կայսրուհիներ գրաւեցին եւ բանակներ սանձեցին։ Մեր լեարդը կրծող այս դեղին ցաւը գուցէ անիրաւ կ՚ընէ զիս, մեզ։ Գուցէ փախուստ մըն է ասիկա կրկէսէն։ Ու ըլլայ թերեւս միամիտ բան` իմ տղայութեանս վրայ, հեքիաթէն փրցուած, անջատուած ոսկի քանդակի մը պէս կախուող Նալպանտենց հաճի աղան մերձեցնել մեր ցեղին վաւերական փառքերուն։ Բայց անկեղծ ու խոր ամէն զգացում իրաւունքէն չէ, որ կ՚առնէ իր ուժը։ Ան մեզ զինաթափ կ՚ընէ ինքնիրմով։ Ո՞վ գտաւ իրաւն ու իրաւունքը, որպէսզի ցեղերը ճանչնան, հասկնան զայն։ Ու կ՚աւելցնեմ, – ոչինչ այնքան արմատական է ու անվերծանելի, որքան մանկութեան շրջանէն ամբարուած վախին, ատելութեան, հիացումին կնիքը մեր հոգիին վրայ։ Այդ ստացումը անխորտակելի յատակն է մեր հոգիին։ Կը պարպեմ զայն այս էջերուն ` առանց վախնալու։ Հիմա կրնամ դատել մեր մեծութիւնները եւ չտկարանալ մեր թերութեանց վայրաքարշ մղումէն։ Այն ատեն, քառսուն տարի առաջ, հեքիաթին խորհուրդը անմատոյց էր իմ ուղեղիս։ Երբ քալեցի, հաճի Արթինին լաստակերտովը` ուրիշ անուններ ու կեանքեր ճանչցայ։ Տղայական է անշուշտ իր ցեղը սիրելը, բայց աւելի տղայական` զայն դատապարտելը, չսիրելը։ Մենք ենք, որ թուրքերէ առաթուր քաղաքներուն մէջ առաջին նուաճումները դրինք արդի ըմբռնումի ու տուինք հարիւր տարի առաջ ինչ որ հազիւ կը համարձակին ընդունիլ այսօր, զգեստ ու բնակարան, երգ ու խաղ։ Ու մի մերժէք գեղեցկութիւնը այն ճիգին, ձգտումին, որ ամէնէն ահաւոր ստրկութեան մը անուրին է ճակատագրուած։ Ու շատ մի տեսնէք, որ փորձողներ ըլլան այդ ցայգալոյսին քանի մը շառայլ, մեծկակ քանի մը լիճ արիւն նետելու... ։ Քառսուն տարի առաջ, ըսի ձեզի, թէ տունը, տուն մը կար նորէն հոն։ Կար պարտէզ մըն ալ, ան ալ [110] ստուե՛րը` հեքիաթին պալատին։ Բայց օտար [111] ու հիւծած գամբռերու պաշտպանութիւնը ազատ չըրաւ զայն իմ գիշերազբաղ արշաւանքներէս, խենթ, սարսռոտ, բայց տարօրէն անուշ, որոնց յաղթագինը կը կազմէին գեղին մէջ մէկ հատիկ նուռերը, – կարծես Նալպանտենց հարսներէն փոխ առած իրենց արիւնը, ոսկեգոյն իրենց պարոյրներովը եւ սուրբի մը, պատերազմիկ, արքայազուն սուրբի մը սաղաւարտին վրայ` բազմանկիւն, ատամնաւոր իրենց գարգմանակովը։ Ես չնայեցայ խակին ու հասունին ու անմուրատ ըրի ծառերը, ծծելու համար ինչ որ իմ պապերուն արգիլուած է եղեր։ Նուռերէն ետք` թուզերը։ Երբ տերեւին ղենջակէն հանէին իրենց կաղապարները, պզտիկ ծիծերու նման, ծառերը ընելով էգ ու հոսանուտ, կաթոտ ու քաղցր, ակռաներուս` ապագայ համերուն նախախայրիքը միւռոնելով, աղուամազ ու թաւիշ ` ինչպէս պիտի զգայի վերջը, երբ մատներս ճանչցան պտուղը գիտութեան ծառին։ Ի՛նչ որ հօրքուրս պատմած ըլլալու էր այդ տունին հին օրերէն – ինչե՜ր չէ պատմած այդ աչքի տեղ միայն հոգի եղող աղջիկը, որ իր շունչը տուաւ, հեքիաթ մը ըսելու նման, կար ու չկարի շեշտի մը վրայ–, բաւական չէր անշուշտ, որպէսզի հասկնայի անդամալոյծ ըսուելու չափ քիչ մարմինը, զայն մշտապէս անկողինին գամող անիմանալի հիւանդութիւնը Նալպանտենց հաճի Սերոբէին, որ կու գար, գալու էր շիտկէ շիտակ հաճի աղային արիւնէն։ Դեռ աչքիս առջեւն են անոր ուրուականը, պատուհանի ապակիին փակցուցած երեսը, կանաչորակ, լման ու ոսկոր, միշտ մէկ ձեռքը բերնին, հազէն վախնալուն, զուրկ` բաց օդէն ու արեւէն, կծկտած ու դաժան ու դեղնաւուն։ Ինչո՞ւ կը ճգնէր այդպէս։ Կը հարցնէի ու կ՚անցնէի։ Տղոց հոգին պզտիկ է ծաւալով։ Հոն կը տեղաւորուին արժանաւոր փափաքներ։ Պտուղն ու գողութիւնը կը գրաւէին այդ պզտիկ աշխարհը։ Բռնուի՞լ։ Բայց ցերեկը հաւերուն ու բադերուն համար ստեղծուած ըլլալու է։ Ու գիտէի, թէ հաճի Աննան, ինչպէս անոր թինկոզիկ [112] աղջիկները, չէին կրնար պարտէզ յանդգնիլ։ Անոր աղջիկները ցերեկն անգամ չէին կրնար հեռանալ տունին անմիջական շրջանակէն։ Երբ գիւղին կաղ ու մէկ թեւը դարձած վարժապետը, ա՛ն` որ աւելի հասկնալի մակդիրով մը կը յորջորջուէր «հազի քիւփ», տարիի մը մէջ հազիւ սորվեցուց գիրերը ճանչնալ (նախիր գացող ուլերու նման կ՚երթայի դպրոց, կը նստէի լուռ, ճաթելով զրկանքէն, որ կը խածնէր հոգիս։ Հարուստի տղաքը մէկ շաբաթուան մէջ կ՚անցնէին քերական, շատ լաւ հասկնալով վարժապետին առածը, որ կը պատգամէր «դրամը տուողը տիւտիւկը կը չալէ»: [113] Գողցուած հաւկիթներ վտանգեցին վարկս, վասնզի թուխսի տակէն թռցուած, վարժապետին տապակին մէջ խլինք ու արիւն պարպած էին։ Ու գամուեցայ իմ սիւնիս, տարի մը ամբողջ, թողլով, որ դպին ու անցնին), չես գիտեր ինչպէ՛ս ինծի տրուեցաւ մտապատկեր մը կազմել Նալպանտենց հեքիաթին ու այն ահաւոր ծեծին մէջտեղը, զոր պարտաւոր էի ուտել, վարժապետին գրաբարովը` «ըմպել», շաբթուն քանի մը հեղ, անօթի որբի մը դաժան ու հեստ ու յամառ նիհարութեանս մէջ։ Կատարուած էր այդ զուգորդութիւնը` բացառիկ ու շատ պաշտօնական ֆալախայի մը պատճառով, որ կը պատժէր իմ «մեղապարտ, նզովեալ» ոտքերս ու «ամբարիշտ, գող» դաստակներս` ներկայութեանը Նալպանտենց հաճի Աննային, որ չարախինդ ու զովացած, վարժապետին իւրաքանչիւր ամբարձումին կ՚ընկերէր իր անէծքները, իրաւ, հաստ, որդ ու շէռ բուրող, հայհոյութիւնները, լեզուանի ու սահուն, իրարու ետեւէ մէկէն միւսին։ Աստուծոյ կրակը, դժոխքին զիֆթ ը, սատանային զէմպէրէկ ը աղերսելով, կործելով իմ կոտրտելիք, վարնալիք [114], եփուելիք եւ ալիւրի պէս փոշի թափուելիք մատներուս, որոնք խակն ու հասունը չէին խնայած, աղուորիկ, հանըմուկ, ոսկի-ոսկի նուռերէն։ Պոռա՛ մամայիդ, որ եօթը լեռ անդին մանարանի մը մէջ մատները կը խաշէ չոր հաց քաշելու համար եռացող ջուրէն եւ մետաքսը կը պատրաստէ Նալպանտենց հարսներուն ճերմակ կուրծքերուն։ Պոռա՛ պապայիդ, որ եօթը լեռ անդին հողին խորունկէն ով գիտէ ինչպէ՛ս կը խորովի իր զաւկին արցունքէն... ։ Անկէ յետոյ վարժութի՛ւնը, որ վարժապետին վարկը կը պաշտպանէր «ակռայ ունեցող», այսինքն` խածան տղոցը քամակին, առանց վախի ու վտանգի սպաննելու չափ, ինչպէս կը գոռար գաւազանը գլխէն պլորած ու ոտքերուս հասցուցած պահուն, ծեծելով անհայր տղան, որ մէկը չունի, բացի կոյր իր հօրքուրէն, անկարող մեր թաղէն դուրս ոտքը փոխելու, եւ որուն բանբերով ղրկած անէծքները քառապատկուած կը բերուէին ետ ` ծոցը թափելու։ Ի՜նչ սրտի ցաւ էր անորը, երբ անկարող իր բարկութեան մէջ, արցունքի տեղ արիւն թորելով աչքերէն, ձեռքերը վեր` կը խնդրէր մուրատատուր Կապուտուորէն հեղիկ մը գոնէ բանար աչքին կապերը, երթար, երեւար երկու անէծքով փարթը [115] դուրս հանէր բերնէն ատ խուզուրխուրդ, խժան, անաստուած վարժապետին, ու ցոյց կու տար իմ ոսկորներս` ոստի նման, ու կը պոռար։ Դրացիները կը խղճային, կը խառնուէին անէծքին իրենց չափովը։ Որ մէկը խօսք կու տար ըսել էրկանը, որ երկննար հեղ մը ժամուն օտան ։ Ուրիշ մը Աստուծոյ խշումին [116] արդէն յանձնուած վարժապետը հեղ մըն ալ ինք կը յանձնէր։ Ու կը քաշուէինք [117] մեր սենեակը։ Հոն, այդ հող ու թրիք հոտող յատակէն, հօրքուրս լացը գովքի կը փոխէր ու կը կանչէր «կէնճըճուկ» հայրս, հեռու հողերէն, տէր, տիրական կենալու ճնճուղի պէս բարակ սա որբին ու «երւալու» [118] վարժապետին, բայց մա՛նաւանդ «Նալպանտենց կատղած Աննային», որուն մեղքերը խորունկ հորերէ քաշուած դոյլերով կը տարածէր իմ ապշահար երեւակայութեանս առջեւ։ Այն ատեն, իմ միտքս [119] ինքնաբերաբար կ՚երթար ան միւսին` Նալպանտենց պապին, որ աղքատին հայրը յորջորջուած էր ողջուցը, ինչպէս ըսած ըլլալու էր յաճախ իմ հետաքրքիր հարցասիրութեանս գոհացումին։ «Որբին ինքը, Տէրը հասնի, օղո՜ւլ», - կ՚ըսէր անիկա, կ՚առնէր զիս ծոցին, անվարժ բազուկներով ու կը գոցէր, գլուխը երեսիս, լացէն խղդուած շունչի անկարող։ Չեմ գիտեր, չեմ յիշեր հիմա, ինչպէս պառկած կ՚ըլլայինք։ ... Քաւելու համար իմ ոճիրներս, ես պարտաւոր էի իմ իսկ ձեռքերովս կտրել անտառէն կաղնեճիւղերու ամբողջ տրցակ մը, մորթազերծ ընել, ժամեր ի բուն, զանոնք, ապակիով, մինչ ուրիշ տղաք գունդ կամ ֆինկիլ կը խաղային, յղկել գառնուկի կամ հաւու ոսկորին պէս` փայլուն ու ջնարակով, գիշեր մըն ալ փուռը չորցնելէ յետոյ` տանիլ-դնել վարժապետին սեղանին։ Այսպէս քաւութիւնը կ՚ըլլար արժանաւոր ու զօրաւոր։ Ու այս ամէնը` որպէսզի մաքրուէին գող իմ մատներս իրենց թոյներէն, ով գիտէ ո՜ր սատանի ձագէն փակած, «շաղուըւած» իմ միսերուս, ոտքերուս ու ափիս` ամէնէն աւելի։ Ծե՛ծ` անշուշտ ուրիշներուն ալ։ Բայց շատը ինծի։ Բայց հակառակ ահաւոր զգայութեան, որ վախին հետ կը խորանարդանար իմ մէջ, ու գաւազանին ներքեւ միսերը կրակի վրայ բռնուածի նման` ամբողջական բռնկում կ՚ընէր զիս, այսօր կրնամ որբի տարտամ, սեւ քմծիծաղով մը վերակոչել ոտքերու եւ ձեռքերու այդ «չոր խաշոց»ը, ինչպէս կ՚որակէր զայն հեւասպառ վարժապետը, թացը վերապահելով պտուկին մէջ խաշուած ոսկորին, եւ լեզուովը շրթունքի անկիւնակապերէն ներս կ՚առնէր քիչ մը արնախառն փրփուր։ Բայց ես չեմ կրցած մինչեւ այսօր բացատրել, թէ ինչո՞ւ շատ աւելի հզօր սարսափ մը փուշ-փուշ կ՚ընէր մազերս այն ատեն, երբ գաւազանէն յոգնած, բայց շատ ալ կատղած, կը սպառնար ինծի` դդումի պէս երկու կտոր ընել գլուխս, կաշեպատ հսկայ Յայսմաւուրքով մը, որ ճիշդ ամսուան մը ուլի հասակ ունէր եւ նիհար բարձին յենակ կը ծառայէր միշտ քովնտի նստող վարժապետին ձախ ուսին։ Բացառիկ այս օրերուն` վարժապետը – Տէրը լուսաւորէ անոր հոգին, բայց երկինքին կամ դժոխքին մէջ չդնէ ուրիշ դպրոց մը անոր մականին ներքեւ – իր փրթելու չափ բարակցած մատներովը, հեւուն ու տքալով, հազն ի հազ կը վերցնէր զայն բարձին տակէն ու անընդմէջ` հարուածուած հազին բազմակտուց հարուածէն, դժուարաւ ճար ու ատեն կը գտնէր գիրքը գլխուս կործելու – ես ամրապէս կաշկանդուած չորս ուժով տղու թեւերուն մէջ` երկու թեւերէս եւ երկու ոտքերէս – մեծաշռինդ, հերարձակ ու հոգիէն կարծես պաղշտըկած Աստուծմէն իրեն[ց] [120] գրուած տառապանքին վրէժը լուծելով իմ որբութեանս վրայ, բայց անմիջապէս ալ նուաճուելով հազէն, որ ըսես փեթակէն դուրս քշուող մեղուներու սլաքներու նման ասեղ-ասեղ կը բզկտէր անոր կոկորդը, կ՚ուռեցնէր աչքերը ` դուրս նետելու չափ զանոնք, փոթ-փոթ ընելով մինակ կաշի անոր երեսները։ Ու խուխ ու արիւն, ձմեռը` կրակարանին, ամառը ` պատուհանէն դուրս, պատառ մը հողին վրայ, ուր պիտի խաղայինք կոչնակէն ետքը ու ցոյց տայինք սեւցած արիւնը իրարու, հայհոյելով, զովանալով։ Այդ գի՛րքը։ Երկաթի պէս ամուր, զոր պէտք է կազմած ըլլային պողպատով, իմ գլխուս կ՚իջնէր մութ քարի մը նման, որ լուսաւորուէր մէկէն։ Աչքերէս լոյս կը վազէր մէկէն ու յետոյ կու գար մութը, զոր արիւնի նման պղպջակում մը խօսուն ու եռուն կ՚ընէր։ Կը մնայի լխկած ու կործանած։ Ի՜նչ արցունք արժան է ինծի դպրոցէն դուրս մանաւանդ։ Ֆալախան ու կաղնեփայտ [121] – ոչ կաղնիէն, այլ` կաղինէն – հասարակաց պատիժներ, իրենց ցաւէն ետքը սփոփանք ալ կը բերէին, վասնզի զիս կը հաւասարցնէի ուրիշներուն։ Նոյնիսկ հարուստի տղաք, իրենց հօրը արտօնութեամբը ու ներկայութեան` կը պառկէին ու կու տային իրենց ոտքերը զարհուրելի գործիքին։ Այդ հարուստները` բացառաբար գիր ու կարդալ չունեցող, կը հաւատային «փայտին ամենազօր իմաստին», ինչպէս չարափոխած էր վարժապետը` խաչի նշանաւոր շարականի մը տողերը յարմարցնելով «գործիք փրկութեան» ին։ Ու իրենց ծխատուփին պարունակութիւնը, երախտագէտ արտայայտութեամբ պարպելէ յետոյ վարժապետին ծխատուփին, կը հեռանային իրենց «շան ցնկնած»ներուն արցունքին մէջ, «կաշի մը եւ ոսկոր մը» միայն պահանջելով իրկունը։ Բայց գիրքին ծեծը վերապահուած էր բոլորովին անոքներուն։ [Մէկը] [122] ՝ հայրն ու մայրը մեռած տղայ` ինծի ընկեր էր հոդ, ինձմէ աւելի դեղին, ալիւրի տեղ մոխիր կերած ինծի պէս, մնացած հօրեղբօր կնոջ մը թաթին տակ։ Անոր հետ մեր գողութիւնները սրտառուչ կ՚երեւին ինծի հիմա, այդքան հեռուէն իսկ պահելով այն անորակելի տրտմութիւնը, քաղցրութիւնը, զրկանքին աղն ու կրակը, որով վարշամակուած մենք մեր մարմինները կը տանէինք կալէ կալ, ցորեն մուրալու կամ բոլորովին անօթի կը մղուէինք հարուստի մը պարտէզը եւ կը թալլէինք, «սատկիլն իսկ աչք առած»։ Ան իրմէն պզտիկ աղբարները չէր մոռնար, գողօնը բաշխելու ատեննիս եւ կու տար անոնց բաժինները։ Որբե՜ր, անօթութիւնը գիտութիւն մըն է, զոր չեն սորվիր մարդիկ։ Զայն ապրողը միայն գիտէ, թէ ի՛նչ ըսել է կենալ վիզը ծուռ, փողոցին դուռին ու նայիլ հացին, որ քեզի տարեկից տղու մը ձեռքէն կը յորդի գետին։ Անոր հետ մեզի վիճակուած այս պատիժին վրայ անշուշտ չենք մտածած պատճառներ գտնել, յանցանքներ [123] խոշորցնել։ Իմ մասիս` այս ամէնուն մէջ զիս անասնացնողը, խղդողը Նալպանտենց տունն էր միշտ, քանի որ անոնց նուռն էր, որ սկիզբը դրած էր իմ վրայ կիրարկուած այս նախատինքին։ Կ՚անցնէր աշունը։ Ձմրան ձիւներուն` գողերու պետ ու վարժապետ աղուէսն անգամ կրելիք ոչինչ կը գտնէր։ Բայց գիրքին պատիժը անգամ մը հաստատուած, օրինադրուած [124], երբեք չէր մոռցուեր։ Վարժապետը իր հեղինակութիւնը կանգուն պահելու համար ստիպուած էր անոր դիմելու, երբ սըկէ-նըկէ տրտունջներ շատնային տղոց մասին։ Մառան կողոպտողներ, [սնտուկ խուզարկողներ] [125], հաւ թռցնողներ, որքա՛ն որ կ՚ուզէք։ Ու այս գողութիւնները` անշուշտ կեցած տուներէն [126] ։ Անոնք կը գողնային, մենք պէտք է «խաշէինք»։ Արդարութեան աշխա՜րհ։ Ո՜վ հնարեց այդ յիմար բառը։ Ֆալախայէն ելլելուս, երբ չկրնայի կոխել նոյնիսկ կրունկիս, ոռքաշ [127] կ՚երթայի իմ տեղս, կը փչէի ուռեցած ներբաններուս, երբեմն ափովս կը փայփայէի փոքրիկ մողէսը, որ սեւցած արիւնը կը ձեւէր մորթիս տակէն, ու կը լռէի։ Կ՚անցնէ՞ր կսկիծը։ Չեմ յիշեր։ Բայց յստակ է ինծի, որ կը մնար գլխուս կոտտալը, պոռալը, մշուշը, որոնք գիրքին հարուածին հետ ծնունդ կ՚առնէին։ Ու լխկած, յիմար, ուշակորոյս, մոռցած լացն ու ցաւը, որոնք ծիծաղելի ալ էին երկարած ատեննին [128] եւ վարժապետին թաքուն հաճոյքը կը համեմէին, ես մտքով գացած կ՚ըլլայի մեր հողէ սենեակին, հօրքուրիս ու մսող մուկերուն, անկրակ տուներէ Նալպանտենց հարուստ սենեակին [129] ։ Ու ասիկա, այսպէս, տարիով։ Մինչեւ որ հասակ առի։ Գացի քաղաք մօրս քով։ Տեսայ պալատներ, ո՛չ հեքիաթէն, այլ ա՛ն հարուստներէն, որոնց մանարաններուն մէջ կ՚աշխատէր մամաս։ Ու պալա՜տը հսկայ հարուստի մը, որուն մէկ զաւակը խլած էր կաթն իմ բերնէս, չորս ամսու մանկիկի իմ բերնէս։ Հոն կը մտնէի տեսակ մը իրաւունքով, կարծր հպարտութեամբ։ Ու կը նայէի պալատէն աւելի այդ աղջկան, անա՜նկ բարակ ու երազ, անա՜նկ խարտեաշ ու քաղցր։ Որուն աչքէն խունկ կը հոտէր [130], իմ այն օրերու գերագոյն զգայութիւնս` գեղեցկութենէն ու համէն։ Անոր լաթերը կը շտկէր մամաս, կ՚անցնէր կռնակիս ու քաղքի տղու մը վերածած, ամրան մուտքերուն գեղ կը ղրկէր, երբ ձմեռուան հանգիստէն յետոյ գործարանները վերաբացուէին։ Գիրքը հոն էր միշտ, մեր դպրոցը, որուն ամառնային աշակերտն էի, շերամի եւ խոզակի ատեն, ընելիք չունեցող տղու մը գիծէն։ Վարժապետը` աւելի կամարած։ Բայց ես` հասակ առած եւ հագած ի՛նչ որ չէր անցած մեր գեղի ամէնէն հարուստին տղուն կռնակին։ Նալպանտենց տո՜ւնը։ Տո՞ւն էր այդ փոքր բանը, գէր ու կարճ, որուն դուրսն ու ներսը մազի չափ իսկ արժէք չունէին մօտիկը դրուելու իմ տեսածներուն։ Չեմ գիտեր, ինչո՞ւ չխնդաց իմ երեսը մանկութեան այդ օրերէն մինչեւ հիմա։ Բայց գիտեմ, որ իմ հոգիիս մէջ` քարուկիր ու անքակտելի` մնաց այդ առաջին ու անողոք զրկանքը, զոր իմ ոսկորներս ունեցան գուցէ կեանքին սեմէն իսկ. ու մեծափարթամ ապարանքներէ ներս ես սեւեռած ըլլալու եմ անհուն ու անկարեկիր հակադրութիւնը, որ հարուստին եւ աղքատինն է, ատանկ հեռաւոր, տղայ, մանուկ, զոր ոչինչ կրնայ մեղմել կամ սրբագրել։ Զգայարանքները, ջիղերը կ՚առնեն այդ կնիքը եւ կեանքը անզօր է անկէ թեփ մը, փուր [131] մը իսկ բան փրցնելու։ Գեղին մէջ, նոյնիսկ ատանկ պզտիկ պարոնի մը իմ հոգիիս խորը, չմարեցաւ սակայն ատելութիւնը վարժապետին դէմ (որ հակառակ իր անգթութեան` ողորմելի էր գուցէ ինձմէ աւելի, իր լալկան, Մեծ պահքի փոխին պէս երկայն-հասակ [132] հազովը, հատնիլ չունեցող, քիթն ու բերանը բզիկ-բզիկ բերող ու աչքին պտուղները կուց-կուց ծեծքող. ու ողորմելի էր իր անհատնում գերեզմաններով – տղաքն ու աղջիկները, դպրոցի արժանի չեղած` կը մեռնէին, անպատճառ, ով գիտէ ո՛ր սիրտը ցաւած մօր անէծքին մատաղ երթալով – ու, իր կերած թթու չախերովը նոր ժմնած աղաներէն [133] ու հոգաբարձուներէն), այլ մա՛նաւանդ գիրքին դէմ, որ շարունակեց դիմանալ, այսինքն` չքակուիլ իր կազմէն։ Կատոզի [134] տախտակէն ու գոմշու մորթէն ձողուած [135] իր պատենին եւ կողերուն շնորհիւ։ ... Օր մըն ալ, վարժապետին մահէն ետքը, որ գտաւ զինքը իր բազմոցին վրայ, քովնտի նստած, ձախ ուսը վեր վիճակի մէջ, յանկարծահաս ու կարմիր, սափոր մը արիւնի հեղեղին մէջ խեղդելով անոր խեղճ, թշուառ հոգին, գիրքը մնաց առանց բարձի եւ մէջտեղը։ Այն ատեն ես կարդացի, կատաղի ատելութեամբ, անոր առաջին էջին վրայ խոշոր -խոշոր գիրեր, շատ բան, որոնց կարգին Ապուչեխ տարօրինակ, բայց մեզի ընտանի բառը։ Ուրկէ աւանդութիւն մը` տէրտէրին հօրմէն ալ վաւերացուած, կը բերէր թէ՛ գիրքը, թէ՛ գեղին մեծաւոր անունը ` Նալպանտենցը ։ Ուրե՞մն։ Հաճի աղային մեծ հայրը ու հետն ալ գեղին երկրորդ, ձորակէն անդիի մասը հիմնաւորող առաջին եօթը ընտանիքները։ Տգեղ, հաստ, տզրուկի պէս ուռած այդ գիրերը, որոնք պատիւներով, փշիկներով եւ աղեղներով իրարու կը փաղանգուէին եւ կը ներկայացնէին արի՜ւնը զիրենք հոդ թափողին։ Ձեռագիրը կը նմանի գինիի. քանի՛ հիննայ` ա՛յնքան թունդ կը դառնայ։ Ո՞վ էր մեղաւոր այդ գրի՛չը։ – Մահտեսի Արութիկը, որ իր հոգիին համար շահած էր այս մատեան ը եւ նուիրած գեղին վայելումին։ «Որք ընթերցջիք, մի մոռանայք զողորմիսն»։ Այն ատեն չըսածս` հիմա առատ ու սրտագին, ո՜վ երանելի Արութիկ, ներէ, որ հայհոյած ըլլամ այնքան յաճախ քու անունիդ ու յիշատակիդ։ Հիմա կը զգամ, որ մտքէդ պիտի չանցնէր, թէ ի՛նչ պատուհաս մը կտակեր էիր դուն ութամեայ տղոցը գլխուն... ։ Հիմա` որ այս տողերը կը գրեմ, ո՛չ պատմութեան, ոչ ալ սրամտութեան կը ծառայեմ։ Իրաւն հոն [136] է, որ սիրտի նոյն սեղմումով ես հանդիպումն ըրի ուրիշ գիրերու։ Հին մատեաններու, ձեռագիրներու ուրիշ պրպտումներուս ընթացքին, բացառիկ ու անորակելի յուզում մը կը ծաւալէր մատներէս, երբ որեւէ յիշատակարանի մէջ կը կարդայի անուններ, նոյն այդ գեղէն – ամիրա կամ ոչ–, որոնք բոլորն ալ երանելի Արութիկին նման, իրենց մեղաւոր հոգիներուն փրկութեանը համար գրել կամ տպել տուած էին սրբազան մատեաններ... ։ Եւ Ապուչեխը տեսակ մը հնոց էր եւ է՛ տակաւին, իմ մտքիս մէջ, ուր ոսկին եւ մեղքը, հաւատքն ու «հովանին սուրբ եկեղւոյս»ը իրարու հետ զանգուած, տարօրինակ կնդրուկի մը նման կ՚այրին ու չեն հատնիր։ Հիմա՛, այսքան հեռուներէ, ով Յայսմաւո՜ւրքը մեր գեղին... ։ Գուցէ դժուար չըլլայ նմանութիւններ հաստատել ապուչեխցիներուն ընչեղ յիշատակին եւ Նալպանտենց տունին կապուած դրուագումներուն միջեւ... ։ Ու պէտք է բանալ ծրարը։ Չեմ զբաղիր ծագումով, որ մեր հեքիաթներուն մէջ այնքան սիրական, ընտանի ճակատագիրը կը ձեւէ գոնջ տղուն, անով սկսելու համար հիմնարկէքը բոլոր մեծ բախտերուն եւ հարստութիւններուն։ Հաճի Արթին աղան բացառութիւն պիտի չկազմէր։ Կային մարդեր, որ կ՚երդուըննային։ Ու ի՞նչ։ Լսած էին անպատճառ, եթէ չէին ալ տեսած։ Ու լսած էին, թ է ինչպէ՜ս հաճի աղային մեծ հայրը` հաճի Սերոբէն, ջուխտ մը տրեխով ինկած էր մեր գեղը եւ ժում մը հացի գնով կ՚աշխատէր իրենց պապերուն մօտ։ Ու աւանդութիւնը չի ստեր անշուշտ։ Ո՞ր պանդուխտը այդպէս չէ սկսած կեանքը։ Դուք լրացուցէք անջրպետը, որ օրան մը կը բաժնէ գերեզմանէն։ Ու լեցուցէք անով, որուն անունը կեանք են դրած, բայց սա ձեր գիտցածէն քիչ մը տարբեր։ Դրէք անօթութիւն, քրտինք, զրկանք, կարաս-կարաս, կատոզ-կատոզ։ Դրէք քիչ մըն ալ, ջուրի գաւաթով, համ ու վայելք։ Դրէք լիճի երեսին պէս պարագրկող ցաւ, տառապանք։ Յետոյ հաւաքեցէք ձեր բոլոր դրածը։ Եթէ բուռ մը հող գտնէք, երանի՜ ձեզի, ո՜վ մեր ցեղին հողէ զուրկ զաւակներ, որոնց գերեզմանն անգամ սուտ պիտի ըլլայ... ։ Բայց պէտք է քալել։ Իրական ու պատմական փաստը ա՛յն է, որ հաճի աղան գագաթը կը կազմէ այդ կառուցումին։ Հայր Ղեւոնդ Ալիշան այդ ընտանիքին իսկական անունը հիւրընկալած է իր Աշխարհագրութեան մէջ, որ երկրորդ Յայսմաւուրքի մը նման, սնդուսէ ծածկոցով, կը պահուէր դեռ իմ օրերուս։ Իրականը ա՛յն է, որ մէկ սերունդի վրայ, այսինքն` դեռ հայրը չմեռած, հաճի Արթինը գրաւած էր գեղին կէսը, երբ պարապ հող էր ասիկա։ Ինչպէ՞ս։ – Շահեկանը սա չի կրնար ըլլալ հիմա` հարիւր տարի ետքը։ Մարդոց գործելու կերպը կը մոռցուի, բայց գործը կը դիմանայ։ Ան է, որ շինած է գեղին հսկայ եկեղեցին` կռնակովը կրելով ձորակէն քար, ու քսակովը` շաղախ։ Բայց զգուշացած է իր անունը փորելէ դրան ճակատին։ Դիւրին է, մահուան անկողինէն, պանքաներու խողովակով, թուղթի ճամբաներէ եկեղեցիներ կտակել։ Հաճի Արթինը շինա՛ծ է։ Ա՛ն է, որ այդ ժամուն ծոցը թափած է անգին ու առատ գանձերը Արեւելքին. [137]  –  ոսկի՛ն, բայց հաստ, ոչ եղէգի պէս ծուծը պարապը, այլ բազուկի պէս լի՛քը, որով կաղապարուած են լման Քրիստոսներ, Ադամներ, Եւաներ, օձեր եւ պտուղներ։ – Գոհարնե՛րը, խոշորն ալ, մանրն ալ, փոշեձեւ կամ նռան հատիկ, ամէն գոյնէ ու ամէն լոյսէ, որոնք խաչվառներուն ու խաչերուն ու սկիհներուն ու Աւետարանի պատեաններուն մարմինը կ՚ընդելուզեն, խատուտիկ, պսպղուն, մութէն անահ, լոյսին տակ հեղուկ եւ անոր անունը կը սեւեռեն վառող ու անջինջ։ – Ու բեհե՛զ, ծաղկի թերթին պէս բարակէն սկսեալ, որ ափիդ մէջ հովի կը փոխուի, մինչեւ ուսդ տեղէն խախտելու չափ ծանրը, որուն ծալքերուն բերաններէն անտես շերամ մը դեռ չէ մոռցեր իր ճարտարանքը հիւսելու եւ հեղելու։ – Ու խաչ ու կանթեղ` որոնց արծաթը տարիներ չի խարզիր եւ [որոնք] [138] ժամուն ամէն թեւերէն լոյսին հետ` պլպլումը, վառքին [139] հետ` մահուան մուգը, խունկէ աղօտացումին հետ` նշուլումին հեւքը, հոգեւարքը [140], երկնաւորումը կը կերպադրեն։ – Ու շուրջառներ, որոնց վրայ բանուած ծաղիկները փսոր-փսոր կ՚արիւնին, կը ծիածանուին, մոմերուն լեզուէն, բայց կը մնան իրաւ, իրական` պզտիկները, նոր տեսնողները, օտարները պատրելու աստիճան, որպէսզի ասոնք թեւ երկարեն քաղելու համար վարդ ու շուշան ու շահոքրամ շրջիկ պարտէզէն, թափօրի ելած քահանային կռնակէն։ – Ու լման ոսկի, ոսկեհիւս ըսել կ՚ուզէ ժողովուրդը, վարագոյրներ` որոնք, մայր ու աղջիկ, մէկը` խորանին, միւսը` բեմին, Աւագ սեղանին վրայ կը քաշեն բոցի եւ հեղուկ ոսկիի ծփանուտ պատեր ու մարմարին վրայ` իրենց ալիքներէն – ո՛վ ալեկոծումը բեհեզին, երբ մետաղին վրայ կ՚աւելնայ ներքին կրակը, երկինքին հեղուկցած մտապատկերը, արքայութեան թեւաւոր շառայլը, ատանկ ցոյցի եկած` մեղաւորներուս աչքին – ադամանդն ու զմրուխտը, մարգարիտն ու ախեխը [141] բուռ-բուռ կը թօթուեն։ Անոնք, որ, տօնական օրերուն, մեր եկեղեցին դրախտին հետ չեն փոխանակեր – այս ոճը ընթացիկ էր մեծին ու պզտիկին բերնին–, աւելորդ ու ծիծաղելի չափազանցութիւն չէ, որ կ՚ընէին։ Ե՛րբ եւ ինչպէ՜ս` այս արքենի առատութիւնը` սուղ մետաղի՛ն։ Գտէք պատմութիւն [142]. դրէք խաչ ու հայու խելք։ Դրէք տակաւին դա՛րը. ամիրաները, թուրքերուն անիւը – ըսել կ՚ուզեմ` մեծաւորներուն ճակատագիրը եւ ատոնց լծուած հայերունն ալ – դուք չէք սխալիր։ Բայց չէք գտներ ակը։ Այդ օրերուն «մարդիկ կառքով նապաստակ կ՚որսան», ինչպէս կ՚ըսէ ժողովրդական երգ մը։ Այս ամէնը շնորհն էր այդ մարդուն։ Անոր մահէն ասդին, այսինքն` ամբողջ կէս դար, մեր հարուստները շարունակեցին Երուսաղէմ երթալ ու «բեռնով» դառնալ, բայց յիսուն հարուստ յիսուն տարուան մէջ չեն ըրած այնքան` որքան հաճի Արթինը մէկ տարուան մէջ, մեր ժամուն համար։ Ու ան շինել է տուած, թրքական պալատներու ոճով, գեղին առաջին ու վերջին ապարանքը, հին` գոյներուն աղօտութեամբը, լայնանիստ ապարանք, միայարկ` բայց երկթեւ, բայց որուն մէկ յարկին մէջ միւս տուներուն զոյգ յարկերը դիւրաւ կը զետեղուին։ Տեսնողներ կային իմ տղայ օրերուս։ Շէնքին երկու թեւերը իրենց մեկնումի կէտէն կը յօրինէին ճակատ մը, կնճռոտ` վասնզի հին ու ժանգահար մարմարներուն վստահուած էր այդ կառոյցը, որուն ներքեւ հսկայ դո՛ւռը, ինքնին ծանր ու անջատ, մուտք տալու համար բեռնաբարձ ուղտերուն, եւ կուրծք` հաւանական ասպատակներուն, որոնց արշաւները հետզհետէ ցանցառ, բայց միշտ կարելի` այդ գեղերուն ամէնէն դժնդակ պատուհասը եղան դարերով։ Ընդհանուր իր ոճին մէջ, պալատը կը կրկնէր Արեւելքի մէջ զուսպ երեւնալու պարտաւոր, քրիստոնեայ բնակարաններու արտաքին լրջութիւնը։ Գոյնի փայլատ պաստառ մը կը պարուրէր անոր ընդարձակ երեսները։ Լայն ու մշտապէս փակ պատուհաններ ետ կը հրէին նայուածքը ` հպատակելով աչքէ խուսելու թաքուն բնազդի մը, ինչպէս ուզած ըլլալու էր մեծ, փորձ իմաստութիւնը, շէնքը այդպէս ամբարձողին։ Բայց հեքիաթի պէս մշուշոտ ու խտղտիչ է անոր ներքին պատկերը։ Անոր բաղնիքը իր մարմարները առած է Նիկիոյ աւերակներէն, որոնք բացած, բանեցուցած է սեպհական [143] քարահանքի մը նման։ Անիկա կը կրկնէր եկեղեցիին զարդարանքը, աշխարհիկ առարկաներու ապշեցուցիչ հանդէսով։ Հեքիաթը կը սաւառնի տալու ատեն հիւրասրահը։ Բայց այդ մասին աւելի ուշ։ Պէտք է դառնալ իրեն, զարդերուն զա՛րդը։ Փառքին ու դրամին տարօրինակ գործաւո՛րը։ Որ չէ մօտեցած մարդերէն ըմբռնելի կաղապարներու, ու վարած է իր կեանքը կշռոյթին տակ իր ցեղին խոր օրէնքներուն։ Օրէնքներ` մեզի ծանօթ, բայց անհնազանդ։ Որոնք մեզ կը լքեն մեր երկրին վրայ, բայց չեն ուրանար ու կը գտնեն իրենց մարգարէները աշխարհի ամէն ծագերուն։ Որոնց մատովն է, որ քալեցին մեր պատմութեան գոնէ վերջին տասնհինգ դարերը։ Բայց... ։ Ինչ որ տակաւին, իմ օրերուս, կը քաշքշուէր անոր փառքէն, գործէն, նկարագրէն բեկորներ, բոլորն ալ անշուշտ, ցոլացման ենթարկուած ժամանակին մեծ ջուրին ծոցը ու բեկուա՜ծ, մեծ մասով մաշած կամ բոլորովին գուլցած, զայն կը մօտեցնեն անցեալ դարու մեր ամիրաներուն։ Ու ամիրան` հիմա պարապ հնչիւն, այն օրերուն մեր գերագոյն խտութիւնն էր։ Ինչպէս հայրապետը, որ մեր հոգեկան երակները կը համադրէ եւ մեր պատմութիւնը կը կերպադրէ։ Ինչպէս փարթամ ու պարթեւ կաթողիկոսները ե ւ կղերիկոսները, որոնք մեր աշխարհիկ արքաներուն խորհուրդը կ՚անձնաւորեն ու մեզ կը պատրեն, կուլ տալու չափ իրենց օրայ ին (aura) մէջ ամբողջ զգայնութիւնը [144], հոգին ու մարմինը մեր ցեղին, այնպէս որ, մեր վաւերական թագաւորները տժգոյն դիմակներու կը վերածուին ու կը ջնջուին անոնց վեղարին ստուերին մէջ, ինչպէս մեր երկիրը` սրբազան լերան եռանկիւն շուքին մէջ, փոքր ու երկարուն բանի մը կը փոխուի... ։ Ոչ ոք ստոյգ փաստեր ունի հաճի Արթինին հարստութեանը ստոյգ խմորին։ Կ՚ըսուի, թէ անիկա Պոլսէն սկսած է շէնքը։ Կ՚ըսուի, թէ յունական պատերազմներուն ատեն ջորի հաւաքած է պոլսեցի հայու մը հաշւոյն, որ անոր անութին տակ դրած է արքունի հրովարտակը` ոսկի գլանի մէջ եւ առաջնորդած է զայն մեծ ձեռնարկներու։ Կ՚ըսուի, թէ պատերազմէն ետք երկարած, երկարած, երկարած է անոր ձեռքը, ափ ի բերան ձգելու չափ գեղին հին գերդաստանները։ Այս ընդարձակումը անիկա գունաւորած է իմաստուն արարքներով։ Արագ-արագ, իրենց իսկ արբանեակներուն նպաստովը` անիկա սանձահարած է գեղին շուրջ աւազակները, ինչպէս որջացած բռնակալները, շրջանին աստուածները ասոնք, ընդհանրապէս հանգստեան կոչուած զինուորականներ, որոնք յանուն Ալլահ ին եւ փատիշահ ին կը գանձեն տուրքերը եւ կը մարսեն, կեդրոնին ուղարկելով թուղթէ ցուցակը անուններու եւ գումարներու։ Կառավարութեան պաշտպանութիւնը ապահոված է անիկա իր այս ճարտար խաղարկութեան համար ու մեր լեռներուն է՛ն հուժկու ասպատակը, Քէօր օղլուն, հաւու մը պէս մորթել է տուած խենթ Օհանին... ։ Ու հարուստ է անիկա։ Դրամը կը հոսի դէպի անոր պալատը` բոլոր առ ուներէն։ Ան կը ճկէ իր առջին, թուրք աղաները շրջանին, զանոնք առանձին-առանձին ենթարկելով, Պոլսոյ իր կռնակին շնորհիւ, եպարքոսներու ցասումին եւ սոթտելով անոնցմէ գրիւով ոսկի, որ ուղտերով կը ճամբորդէ [145] Պոլիս։ Գեղի՞ն մէջ։ Ան թէ՛ կը սիրէ, թէ՛ կ՚ատէ` այդ կարգի տիպարները։ Բռնաւոր ժպիտով եւ լռութեամբ, բայց անդիմադրելի ամէն ճակատէ, ան կառավարած է ո՛չ միայն հայ իր գեղը, այլեւ` ամբողջ շրջանը, 30-40 կտոր գեղերովը, թուրք ու հայ, որոնք աւելի մօտ տարիներուն, դեռ չէին տաճկցուցած իր կառուցած աղբիւրները, բաղնիքները, ջրհորները եւ ձիթահան [146] գործարանները։ Կռի՞ւ։ Այսինքն` զէնքի գրոհ, քաջութիւն, կրակին դէմ վազել, խենթենալ ու սպաննել, – չի յիշուիր իրմէ։ Գուցէ վերջին դարերու իմաստութիւն մըն է հոս միջամտողը։ Բայց գիտեն, թէ առանց երեւալու` ան կ՚ենթարկէ մարդերը իր հրամաններուն։ Չի յիշուիր ոչ իսկ մէկ հատիկ դրուագ առանձնական քաջագործութեան, որմէ այնքան կ՚ախորժի հեքիաթը, երբ այդ մարզերէն չուան կը քաշէ։ Բայց կը պատմեն անոր տաղանդը ձի քշելու, ինչպէս խոզ ու արջ որսալու մէջ։ Գեղէ գեղ, այն ատենուան բառով` իջեւանէ իջեւան, պետութեան կողմէ հաստատուած դրութեան նման, անոր սեպհական [147] կայանները – ախոռ կամ ձէթ հանելու գործարան, կամ ագարակ – անոր պէտքերուն համար մշտապատրաստ կը պահեն լաւագոյն երիվարները։ Ան կ՚երեւայ ամէնէն անակնկալ պահերուն, ձիւնի հսկայ մրրիկներուն կամ քառասունութ ժամ ինկող անձրեւներուն, երբ երկինքն ու երկիրը կը լուծուին իրարու մէջ ու ջուրն ու հողը կը նոյն[ան]ան [148] ։ Որ [149] անյագուրդ կրակը այդ դանդիռի [150] ատեններուն զայն դուրս կը նետէ պալատին ոլորտէն ու կ՚արձակէ հեղեղին եւ մշուշին։ Անոր ձին զայրագնած հեղեղները կը փնտռէ եւ ճահիճները կը պատռտէ... ։ Թռչունի նման կու գայ, կը ձգէ ջարդուած երիվարը, կը թռի պատրաստի քամակին ու կը սուզուի մշուշին ծոցը։ Զինուած` մինչեւ «ականջին վրանները»։ Խռով այս պահերէն իր ախորժը ոմանք կ՚ուզեն շաղկապել խորամանկ իր հաշիւներուն։ Կրնայ մեկնուիլ անձնական բխումով։ Մարդեր կը ծնին յիմարութեան մը ոլորտին մէջ, որ անոնց շրջաշխարհն է, եթէ ներուի այս բառը։ Մէկը պիտի խենթենայ կիներուն ետեւէն, վասնզի իր աշխարհը կը յուզուի անոնց հոտերէն։ Ուրիշ մը պիտի սիրէ գետը։ Ուրիշ մը` անտառը, եւ այսպէս` ամէն մարդու համար... ։ Անիկա ուղտերով ոսկի կը փոխադրէ դէպի Իզնիկ ու դէպի Պրուսա ու դէպի Պոլիս։ Անշուշտ պէտք է ոսկիին քով պղինձն ալ տեսնել։ Ու պատմական են ու գեղեցիկ անոր կարաւանները։ Պսակաւոր, այսինքն` դրօշազարդ ու մեծաշուք, երբ կը ճեղքեն լիճին ափէն թուրքերուն գեղերը ու անվախ, մա՛նաւանդ` երբ խճուղիէն շատ առաջ, լեռնէն, այսինքն` հսկայ անտառուտքներէն, ուր ճամբան իսկ կը վախնայ ինքնիրմէ ու կը փոքրանայ, անոր ձիերը կը խրխնջեն համարձակ ու սրտոտ։ Բոլոր լեռներէն եւ բոլոր պահակ ներէն [151]  ան ունեցած է ազատ ու հարթուած անցք։ Յուղկահարները, որոնք պետութեան պաշտօնական առաքումներն իսկ անխնայ կը թալլեն, յարգանքով ճամբայ կու տան անոր կարաւաններուն։ Կ՚ակնածին իրմէն շրջանի գեղերուն բոլոր մեծաւորները, Եմէն ըրած կոշկոռուտ ու կանանչ-գլուխ [152] շէյխերը, դատարաններու մեծ- գլուխ [153] փաթթոցները, ինչպէս կուսակալանիստ քաղաքին մոլեռանդ, վայրենաբարոյ դահիճները։ Իր անունը կը բաւէ, որպէսզի բացուին կապուած ճամբաները։ Ասոնք հիմա իբր բառ կը տպաւորեն ձեզ։ Բայց գիտցողը միայն, տեսնողը միայն կրնայ մտապատկերել ուժը մարդուն, որ միս-մինակը կը մտնէ երկու բերանները ամրօրէն բռնուած կիրճէն ներս, հրաման կ՚ընէ, որ արձակուին կողոպտուած ու կապուած ճամբորդները, վերստանալով ինչ որ տուած էին աւազակներուն, ու շարունակեն իրենց ճամբան։ Կը սիրեն զայն աւազակները, որոնք ազատեց նոյնիսկ կախաղանէն, ո՛ւր որ տրուեցաւ իրեն հանդիպիլ չարագուշակ եռանկիւնին, դրամի գնով կշռելով ու քաւելով անոնց մեղքերը։ Սիրելի էր ան ջոջ թուրքերու, մայրաքաղաքէն, ուր կը ճամբորդէր ամէն տարի, հարիւրէ աւելի ձիերով եւ նոյնքան մըն ալ ուղտերով։ Ուշագի գորգ եւ Քէօթահիայի յախճապակի, Պրուսայի մետաքսեղէնները կը կազմէին անոր հակերը, մա՛նաւանդ դեղին ոսկին, զոր շրջակայ գեղերը կթան կովերու նման պարտաւոր էին ճարելու անոր։ Ու հարիւր ձիաւոր, բոլորն ալ սպառազէն, հագուած թուրքի պէս, կ՚ընկերէին կարաւանը, լիճին հարաւէն դէպի Նիկիա, անկէց` Իզնիմիտ [154] - Պոլիս։ Ծովը խարդախ է կնիկի նման։ Ու քաջարի մեր տղաքը կը վախնան անկէ։ Այս կարաւաններուն շքեղութիւնը, առթած արմանքը, յարուցած խռովքը դեռ չէին մոռցած 70-80 տարիներ վերջն ալ։ Կը դառնար հաճի աղան «երջանկութեան տունէն» (Պոլիս), շատ զօրաւոր պաշտպանութեանց գրաւականով։ Վասնզի իր թուղթերը կը վարէին գազայ ին գործերը` Պոլսէն գրուած։ Տեղակալը, միւֆթին [155], կառավարական բոլոր պաշտօնեաները կամակատար գործիքներ էին անոր ափին մէջ։ Բայց աւելի շահեկան է անիկա գեղին մէջ, բարքերուն վրայ իր հեղինակութեամբը։ Բարեպաշտ, թերեւս սրտա՛նց – իր եկեղեցին այդքան փարթամ ընծայող բա՛նը իր մէջ` իր հաւատքը` խիստ էր ու բարբարոս, հին մարգարէներուն ունեցածին նման, բայց անողոք կարծրութեամբ` հաստատուած սովորութեանց կիրառումին մէջ, ուր կը մտնէին թերեւս մռայլ ալ հաշիւներ` անիկա ամիսով կը բանտարկէր, որո՛նք որ թերանային իրենց կրօնական պարտքերուն մէջ։ Պահք մը աւրելը ողբերգական հետեւանքներու կրնար դուռ բանալ։ Կթան ունեցողները ամբողջ Մեծ պահքին չէին կրնար զատել մայրերը հորթէն ու գառնուկէն։ Առածի կարգ անցած է ուժը անոր քիթին, որ թաղ մը հեռուէն կ՚առնէր հոտը տապկուած իւղին ու սոխրացին։ Կը մտնէր անիկա ամբարիշտ յարկէն ներս ու կերակուրը ամանով միասին կը շպրտէր փողոց, ջարդ ու փշուր կոխկռտելով իր մոյկերուն տակ պղնձեղէնները։ Ու ասիկա, այսինքն` ներողամտութեան այս աստիճանը` ձէթին համար։ Չէր քաւուեր կարագը, հաւկիթը։ Նոյն ատեն դատաւոր, երէցփոխ, աթոռակալ, կառավարիչ` անիկա ժամուն զնտանը կը նետէր գինովները, այրիին այգին աւարողները։ Կը ծեծէր անգործը, դատարկապորտը` երեք օր ջուր միայն տալով կերակուր։ Կը պատժէր, հրապարակային ու հանդիսաւոր արարողութեամբ, հայրը անսաստող անօրէն որդին, գեղամէջի սօսիին կապած, ոսկեգունդ իր ճոկանով անխնայ թակելով տմարդի այդ ոսկորները։ Ու պատգամ էր անոր ձայնը` մեծ` ինչպէս փոքր վէճերու մէջ։ Անոր տիրակալութեան ամբողջ ընթացքին գեղը ապրեր է գառնուկի պէս։ Ոչ ոք ոչ ոքի քիթն է արիւնած։ Իր գեղացիներուն հանդէպ այդքան խստաբարոյ` անհասկնալի տկարութեամբ մը անիկա պաշտպանած է օտար գեղերէ ո՛վ որ օրէնքէն հալածուած, ապաստան է փնտռեր իր շեմին։ Գող, մարդասպան, հրձիգ, պարտապան` օգտուած են իր լայն ձեռքերէն։ Անիկա մտքէն չէ անցուցած օգտագործել այդ տիպարներուն բազուկը կամ խելքին պակասը, ինչպէս պիտի ընէին մեր օրերուն նոր հարուստները, իրենց անկշիռ մարմիններուն իբր պահպանակ թոշակելով յուղկահարներ եւ ոճրագործներ։ Իրմով ազատուածները [156], հակառակ իրենց բուռն ցանկութեան, չեն կազմած իր անձնապահ գունդը, որ շրջանի թուրք բռնաւորներուն հաւատարիմ գործիքն է եղած, կեղեքման ու ահաբեկման։ Պաշտպանած է դարձեալ զօրաւորին թաթէն փախստական յանցաւորը, այն օրերուն ղարիպը` իր բնակարանին հազարումէկ անմատոյց խորշերուն մէջ դուլ ու հանգիստ բաշխելով անոնց վտանգահար գլուխներուն, կերցնելով, հագցնելով, զինելով եւ իր մարդոց միջոցով, ապահով, զանոնք Ողիմպոսի անառիկ կիրճերը առաջնորդելով։ Ու ասիկա` հալածիչներուն աչքին առջեւ։ Իր ահը զարկած է տուներուն խորագոյն մասերը, անցած էրիկ-կնկան մահիճէն անդին։ Կիներ չեն համարձակած իրենց գժտութիւնը, կռիւներն ու անէծքները հրապարակ թափել... ։ Ու չէ աւրուած ոչ մէկ անկողին թուրքին սերմովը։ Գեղը կը ներկայացնէ անոր առագաստը անարատ ու օրհնուած։ – Երկվեցեակ մը մանչ ու աղջիկ, որոնք կ՚անցնին մահուան բոլոր ճամբաներէն ու յաջողութեամբ ոտք կը դնեն երկրորդ մանկութիւնը, ուրկէ անդին անոնք գրողէն ալ վախնալիք չունին։ Կ՚աճին անոնք, զսպուած ու խելօք, իրենց հօրը փառքին տակ, անաղմուկ, խօսքմռուկ, ամչկոտ ու խրտչուն։ Գեղը կ՚անգիտանայ դժնդակ փորձանքը, որ անոր ծերութեան սկիզբը կ՚ընէ տկար ու տխուր, ու կը ձգէ զայն թաթին տակը սատանային։ Բայց այդ մասին աւելի ուշ։ Երկար է թուումը անոր ստորոգելիներուն` բարոյական մարզէ։ Դարձեալ աւելի ուշ։ Ու անբաւ է անոր հարստութիւնը, հաշիւը հերքելու չափ անբաւ։ Դուք մի խաբուիք կամ մի բաւարարուիք ուղտերով։ Անոնց տարածը միշտ խմորի պէս ոսկին չէ։ Դուք լաւ կ՚ընէք, եթէ ժողովուրդին ըրածին նման, որ ամէն բան կը չափէ ու կը ձեւէ իր կանգունով, իջնէք անոր խորհրդաւոր, կնիկին իսկ անծանօթ նկուղը, հողէն եօթը կանգուն ներս, ուր ցորենի թեղի [157] մը պէս ան շեղջած [158] պիտի ըլլայ ոսկին։ Տեսնո՞ղը։ Ոչ ոք անշուշտ, քանի որ գաղտնիք է ոսկին` ինչպէս արգանդը։ Ո՞վ աչքով է տեսեր այս երկուքին վրայ պատմուածները։ Ո՞վ կրնայ ուրանալ անոնց ճշմարտութիւնը։ Ու այսքան հեռուէն աւանդութիւնը չի մոռնար ժողովրդական երեւակայութեան բոլոր ծաղիկները բուսցնել մարդուն ու նկուղին փոխադարձ պաշտամունքին վրայ, լուսաւորելով երբեմն անհուն խորութիւններ։ Այսպէս, անիկա ոսկին պիտի չափէ մարդկային գանկով մը ու գոց թարթիչներուն վրայ պիտի փակցնէ մէյ մէկ հատ... ։ Բայց կը շարէ անիկա, կարասները լեփ-լեցուն ոսկիո՜վ, ու անոնց առջին` ծունկի՝ մոմէ [159] պուկի մը, տղու մը մարմինով, որուն սիրտը կը մխէ ամէն տարի մէյ-մէկ մաստ-ասեղ [160]... ։ Գետնէն դուրս, անորն են շրջակայ բոլոր գիւղերուն, հայ թէ թուրք` բաղնիքներն ու ձիթհանները, խաներն ու առաջաւոր սրճարանները, առաջին անգամ ինք խորհած ըլլալով անոնց հիմնումին։ Ու անհատնում տուներ, մօտ ու հեռու գեղերէ, երբեմն ամբողջ թաղեր, որոնք անիկա ձեռք ձգած է իր ճամբաներով։ Հանրային հողերու վրայ կալուածական ստացումները այդ օրերու մասնայատուկ ռազմավարութիւններ են, որոնցմէ կը պարտուի պետական պաշտօնեան ` չհասկնալով հաշիւները անխելք հայերուն։ Չէ՞ որ ասոնք կը կաշառեն ու կը գրաւեն անպէ՜տք հողերը։ Անիրաւին, ապօրէնին բաժի՞նը` հաճի Արթինին այս տարածականութեանը մէջ։ Մոռցուած է հարկաւ առատութեանը դէմ միւս փաստերուն, որոնք անոր ձեռքը կ՚ընեն բաց, դատաստանը` արդար, սիրտը` բուխ։ Ո՞վ իջեր է խղճմտանքին տունը։ Ո՞ւր է մոմը, որ բռնենք [161] ափ մը այդ անդունդին վրայ։ Կը սիրէ զարդը` ինչպէս իր ցեղին բոլոր փարթամները, ինչպէս իր ցեղին հասարակ անհատները, որոնք քաղաքի մը, գեղի մը մէկ մասին կը դրոշմեն իրենց նկարագիրը եւ հակառակ ընդոտնուած [162] ըլլալնուն, նոր ժամանակներու մուտքին տուած կ՚ըլլան Արեւելքի քաղաքներուն կարելի շնորհ, մաքրութիւն, ճաշակ ու դաշնակութիւն, – հեռաւոր հրիտակները իր նախնիքներուն։ Զա՛րդը [163] իր տունին ու Աստծոյ տունին մէջ։ Գիտէք իր եկեղեցին։ Բայց չէք գիտեր իր հիւրասրահը, որ համբաւ է նետած մինչեւ կուսակալանիստ քաղաքը։ Գեղերու մէջ թուրքերուն գոնագ ները քարեղէն, փեթակախուց կառոյցներ էին եւ ուրիշ քիչ բան։ Կառուցուած ու կահաւորուած հաճի աղային իսկ ձեռքով, հիւրասրահը համադրութիւնն էր անոր ընդունակութեանց եւ ցեղին ցուցմունքներուն։ Ակնայ մէկ բեկոր այս գեղին մէջ, գուցէ Ակնայ ամիրաներուն պերճանքը ծանր գար հայերէն առաջ անապատ այս վայրերուն։ Լերան մը գագաթէն նայուածքը պիտի ճանչնայ շատ բան երկու ցեղերուն տուրքերէն։ Ու անիկա ճարած է անոր փայլին համար օձին եղջի՛ւրը նոյնիսկ, չըսելու համար ժողովուրդին պէս` օձին լեղին։ Արեւելքի փոքր իշխաններուն վաղանցուկ բոլոր շքեղութիւնը, որ կ՚ելեւէջէ յանկարծ փայլող պէյերուն, փաշաներուն, մա՛նաւանդ եպարքոսներուն բախտին համեմատ եւ կը մարի այնքան տարօրինակ արագութեամբ։ Պոլսէն է, որ ձեռք է ձգած թանկ, երբեմն թանկէն շատ անգին կտորներ... ։ Ու ասոնց վրայ` նրբութի՜ւն, որով սուլթանուհիները կրկնաւորեցին իրենց գեղեցկութիւնը եւ օրին մէկը ղրկուեցան դահիճին փաթթուած իրենց բեհեզին` ինչպէս մեղքին մէջ։ Ու ճոխութի՜ւն, որ կը յորդի Սուլթանին կնիքը կրող իշխանաւորին պալատներէն եւ քմայքի մը գնով կը շեղի` գալ թափելու համար ծոցը ուրիշներու, անո՛նց` որ որսի շուներուն [164] նման շղթայակապ կը հետեւին սատրազամ ին ու կը լզեն թռցուած գլուխներէ արիւնը իրենց բարերարներուն։ Ու ձոյլ ոսկի, Երուսաղէմէն բերուած նկարներուն շրջանակը զարդարող, օձի, եղջերուի, շան ու աղուէսի մանրանկարներով։ Ու ադամանդ, առատ ու հեշտայարոյց, լուցանելով կիներուն մազը, հեղուկ լոյսի մը պէս ծփծփալով խոպոպներն ի վար, ուր կը դրուի անիկա ծամակալի, սանտրի, համայիլ ի վրայով։ Ու կարկեհան, զմրուխտ ու յակինթ` սուրերու երախակալին սառած ու գունաւէտ, կաթիլ-կաթիլ այրելով պատկերի մը յատակէն։ Ու մարգրի՛տ, որուն ողկոյզները թաւշեայ եւ բեհեզեայ պաստառներու ծոցերն ու ծոպերը կ՚ընդելուզեն ու կը կախուին ճիտէն այլանդակ, հինաւուրց Մարիամներու, ով գիտէ ո՛ր ասպետին կնոջ ձեռքովը ասեղնուած, ու գերի տարուած բարբարոս սնտուկներու [165] ։ Այս թանկագին իրեղէնները գուցէ կու գան շատ հին դարերէ, մեզմէ եւ յոյներէն, ու դարեր թրքուհիներուն սպասազարդ ծառայելէ յետոյ փախած են դուրս արիւնոտ ձեռքերէ ափափուած, կրելով բախտը իրենց անդրագոյն տիրուհիներուն։ Կողոպուտի, արիւնի, խորունկ դժբախտութիւններու յաճախանք մը` այս ամէնը, բայց անհրաժեշտ` հաճի Արթինին մտախոհութեանց։ Գոց էր սրահը գիշեր ու ցերեկ։ Հոն կը մտնէր անիկա` Պոլիս երթալէ առաջ ու գալէն ետքը։ Գոց գիտէր ամէն մէկ առարկայի վրայ թափուած հարիւրաւոր քարերուն անուններն ու տեսակները։ Իր հարստութեան առաջին մեծ ծորակը քարերու այս գիտութիւնը եղաւ, որ տաղանդի կը նմանի։ Հոն կ՚ընդունէր պէտքին համեմատ` սրբագրելով պատերուն պերճանքը, կուսակալները եւ աւագ պաշտօնակալները, որոնք, իրենց այգեկութքին համար գաւառները այցի ելած ատեն` չէին մոռնար խելացի եւ ազդեցիկ կեավուր [166] Արթինը, անշուշտ պատկառելով անոր կռնակէն, որ Պոլիս [167] էր։ Օր մը առաջ կուսակալ փաշային դահիճները կը փութացնէին կարճահասակ եւ ցախի պէս նրբասրուն մու[նե]տիկները [168], որոնք ձիերու նման վարժ էին վազելու եւ չյոգնելու։ Անոնց կը հետեւէին հսկայ մարդեր, գազանատեսիլ, որոնք գեղին մէջ կը պտտցնէին ահաւոր իրենց պեխերը, կարմիր վարտիքները եւ արնակալ խոշոր աչուըները, իրենց մէկ ձեռքին բուռի մը չափ խոշոր սաթէ ծխամորճը, եւ միւսին` բարտիի [169] կտորի մը նման երկու կանգուննոց դանակը, որ մէկ հարուածով գլուխը կը թռցնէր վզակոթէն, եւ զոր սովորական պատանին չէր կրնար զատել գետնէն կամ պատեանէն։ Հաճի կեավուր ը զանոնք կը տեղաւորէր իր պալատին բացառիկ մէկ սրահը, կը վազէր ընդառաջ, կ՚անցնէր մեծաշռինդ կարաւաններուն գլուխը, գեղ առաջնորդող բոլոր մուտքերուն դիմաւոր հեծեալներ բարեւի կեցուցած։ Իւրաքանչիւր խումբ իր առջեւէն կը քշէր նուէր ուղտը ` ժանեկազարդ եւ ոսկեբարձ... ։ Կու գար փաշան, կը պառկէր ըստ պատշաճի աղքատացած հիւրասրահին մէջ, կ՚աղօթէր թանկագին գորգի մը վրայ, որ առտուն կը փոխադրուէր կուսակալի ձիուն քամակին։ Իրմէն առաջ կը մեկնէր նոյն մունետիկը, յայտարարելէ յետոյ փաշային գոհունակութիւնը հաւատարիմ ժողովուրդէն` ինչպէս խելացի հաճի Արթինէն, որ միշտ ներկայացուցիչը կը մնար պետութեան աչ[ք]ին [170] ։ Ժողովուրդը կը խառնշտկէր նկուղին ոսկիները, անոնց հոտը գտած ըլլալու միամտութեամբ մունետիկին բարբառին մէջ։ Տալու եւ առնելու այս ճարտարութիւնը նկարագիրի մաս կը կազմէ։ Շատ տալով չէ, որ մեծ գործ կը տեսնեն, կ՚ըսէ ժողովուրդը։ Ու հոն կ՚ընդունէր նորէն միւսները, Աստուծոյ եօթը ղազէպ ները, կուսակալէն տասը անգամ մեծերը, Պոլսէն առաքուած կտրուկ ու զարհուրելի քննիչները, որոնք քաղաքէն դուրս վրան կը զարնեն, Պոլսէն բերած իրենց հացը կ՚ուտեն եւ գեղերուն ջուրը միայն կը խմեն, որպէսզի դատեն` առանց ազդուելու ոսկիէն ու կնիկէն։ Որոնք իրենց կախաղանները թափօրի կը դնեն քաղաքի փողոցներէն եւ կախուած պէյերն ու փաշաները ժամերով կը պտտցնեն։ Որոնք եօթը կանգուննոց ձողերու ծայրէն գլուխները կը ճօճեն եւ արդար-մեղաւորի սրտին հովանք, թեթեւութիւն կը բաշխեն, պատուհասելով բռնաւորը, անիրաւը, վաշխառուն եւ կաշառակերը։ Անոնց ընդ առաջ [171] կը սողար, մոխրակոծ ու խոնարհ, մէկ ձեռքին աղ, միւսին ալ գունդ մը հաց, կը համբուրէր անոնց ձիերուն ծածկոյթը եւ կը մնար գետնամած, չշարժելով իր դիրքէն, երբ կենդանիին սմբակը հարուածէր իր թեւը։ Նուիրումի, հաւատարմութեան, անկեղծութեա՜ն այս ցոյցը կը տպաւորէր իշխանաւորը, որ, Պոլսէն գրաւուած` հաճի Արթինին պաշտպաններէն, Պրուսայէն մեկնած ատենը հարիւրով թուղթ գրպանած, բոլորն ալ կեավուրին գլուխը պահանջող, հրաման կ՚ընէր վերցնել գետնէն այդ հողին կտորը, փոշի՜ն։ Տիւա՜ն ։ Այսինքն` ատեա՛ն։ Կ՚առաջնորդէր զանոնք արագօրէն մերկ պատի եւ պարզ տախտակի վերածուած սրահը։ Ու կու գային քահանաներն ու մոլլաները, մուխթարներն ու դրացի գեղերուն մեծարիւն պէյերը, կը խօսէին քննիչի ն ու ձիւնէն աւելի ճերմակ կը հանէին անոր ճակատը։ Ոխացողները զգոյշ եղան ներկայանալու այս տիւաններուն, խրատուած զարհուրելի դասէն, զոր քննիչները կու տային ամբաստանիչներուն, վասնզի Պոլիսէն քաշուած ականջները փաստ կ՚ուզէին եւ փաստերը կը ջրէին ըստ իրենց հաճոյքին։ Ան այս տիւանէն յետոյ, կ՚ըսեն, կ՚իջնէր գիշերանց եօթնականգուն նկուղը ու գրիւ-գրիւ կը կրէր ոսկին ձիերու հապիկա ներուն [172], թեթեւ մըն ալ մեղրոտելով բոլորին թաթիկները։ Քննիչները կը հեռանային գեղէն շղթայակապ տարագրումի կամ կախումի ֆերման ները վազցնելով մօտակայ գիւղերու եւ քաղաքիկներու ամբաստանուած բռնակալներուն, պաշտօնեաներուն, քիչ մը էւել հարուստներուն։ Քանի՜ անգամներ, իր գլուխը ազատելէն ետքը, անիկա իր տունը պահած է զինքը ամբաստանող թուրք պէյերը եւ շեղեցուցած անոնց վրայէն անողոք ցասումը Աստուծմէ ղրկուածին, այսինքն` հոգէառին։ Անոր օրով, գեղը ազատ եղաւ հարկահան ջոկատներէն, որոնք քրիստոնեայ գերութեան ամէնէն նուաստ ու տխուր պատկերները յօրինած են աղքատիկ գեղերու մէջ։ Մե՜ղք, որ այս դրուագները ռոմանթիզմ ով միայն տրուեցան մեր գրական պահեստին։ Բայց անոր յիշատակը լոյսով կ՚ողողուի ամէն անգամ, որ խօսքի նիւթ դառնայ անագորոյն, մահէն ալ դաժան տեսարանը։ Ուր, հարիւրաւոր ենիչէրի – ի՜նչ զարմանալի է երբեմն բառերուն ճակատագիրը։ Ո՞վ պիտի մտաբերէր այդ ոգումին տակ տեսնել արարածը, որ դնդեր ու ոսկոր է միայն։ Որուն բաց թեւերուն դանակն ու չուանը կը թրթռան ու աչքերուն մէջ դժոխք մը կ՚այրի։ Որ կը մօտենայ ու կեանքը կը մարէ հեքիաթին աժտահարին ու դեւին նման – իրենց սուրերը ամբարձիգ [173] կը մտնէին ժամ, կը զատէին հարսներն ու մանչերը ու կը տանէին իրենց վրաններուն տակ։ Մայրե՜ր, թող կապուէին ձեր արգանդները ու չտեսնէիք այդ օրը։ Անիկա դրամին ուժով գնչու տղաքներ ճարած է այդ հորդաներուն եւ հաճեցուցած անոնց մեծաւորը։ Ասոնց փճացումէն յետոյ` անիկա շատ քիչ զոհ է տուած միւս արշաւախումբին, որ թիարանին համար տարապարհակ աշխատողներ կը գերէր հայ գեղերէն եւ կը նետէր Պոլիս, արգանդին մէջ կայսերական նաւարաններուն, ուր անոնք կը փտէին աղտին ու ոջիլին մէջ, մահմետական իսկ ըլլալու անարժան` իրենց վիրալից մարմիններով։ Գեղը մոռցած է, թերեւս խելացի զիջումով, անարդար արարքներ, ընդարձակ, բայց ապշեցուցիչ ընդարձակութեամբ, բռնագրաւումներ, որոնք, անհասկնալի ըլլալնուն` չեն զետեղուիր մարդկային դատումներու աստիճանատախտակին. սանկ-նանկ, սահմաններու զիկզակումէ բխող զրկումներ. գողութիւն, որ նկարագիր է երբեմն ուտող եւ չկշտացողին. իւրացում, վարչական խողովակով, որ կամացուկ մը որբին կալուածները, երկու սուտ վկայով, իր անունին կ՚արձանագրէ եւ թափու կը ստանայ. բռնի սեպհականացում, երբ յամառ տիրոջ մը կամքը կարելի չ՚ըլլար հաճեցնել – այս բոլորէն բան չէ փակած անոր անունին։ Ու աւելի՛ն. կառավարութեան մեղսակցութեամբ, նոր օրերու բառով մը` մատնութեամբ, այդ օրերուն հրապարակաւ [174] թուրքին ուժովը, անիկա չէ մտած արիւնը իր ազգակիցներուն, տարագրելով, դաւաճան ցոյց տալով, գողերու պաշտպան ներկայելով իր անձնական թշնամիները [175] ոչ թէ չունենալուն, այլ անոնցմէ վեր ըլլալուն, - երեւոյթներ, որոնք օրէնքի պէս անխուսափելին կը կանխեն ու կը պաշտպանեն այս կարգի անակնկալ ամբարձումները։ Գեղը կը ծանրանայ անոր բարոյական դիմագծութեան շատ մը կողմերուն։ – Ժամասիրութիւն, որ ահազանգի կը վերածուի տաղաւարներուն եւ զօրաշարժի պէս աղմկոտ բան մը կը պտտցնէ տուներու դուռներուն, բոլոր ոչ-անկարները, այսինքն` ոտքն ու ձեռքը բռնողը, անկողին չգամուողը թափելով եկեղեցի, մեծ պաշտամունքին։ Ու կը սիրեն իր ձայնը, կախարդ իսկութի՜ւն, որ կը զեղուի իր իսկ եկեղեցիին մէջ, խոր, հա՜յ, դարաւոր, տարփագին ու թշուառ տիրացուի շապիկին մէջէն, որ կը կոկէ իր ոսկեհուռ կտաւովը անոր մարդկեղէն ցցունքները մարմինէն եւ կը վերածէ խորհրդանշանի, թափելով քաղցրութիւն, սարսուռ, խռովք ու երկնայնութիւն մեծ գետակի մը նման, ամէնքը ողողելով ու ամէնքը լացնելով։ Ու արուեստագէտի նանրամտութիւն թէ հաւատքի խթանում` ան կը բռնանայ։ Պատգամ է անոր ճոկանը, զոր ժամկոչները կը պտտցնեն փողոցներուն մէջ, կոչնակի նման, հրաւիրելով հաւատացեալները «ի սուրբ եկեղեցի»։ Իր ժամուն հանդէպ անոր գուրգուրանքը կ՚անցնի մարդկայինին [176] սահմանը, վերածուելու համար դժուար ըմբռնելի բանի մը, տեսակ մը սրբազան զայրոյթի, կատաղութեան։ Ամէն Պոլսէն դարձին` երկու ուղտ պիտի մտնէ բակէն ներս [177] ժամուն ու պիտի պարպէ անոր իւղագինը տաճարին դրան։ Ան իր ուսերովը, բոպիկ, պիտի կրէ ծանրածանր գորգերը, կանթեղները, բեհեզները սեղանին առջեւ, պիտի համբուրէ ոսկեդրուագ խաչը կեդրոնի քարին ու պիտի դառնայ պալատը։ Անոր դրամովը գնուած ամբողջ նախիր մը եղջերաւորներու լման տարին կը պտտի գեղին բոլոր արօտները, մշակելի` բայց հնձուած հողերը, բերքէն պարպուած պարտէզները – դուք դիւրին մի՛ գտնէք այս արձակութիւնը։ Գեղացին իր հողին վրայ իր ոտքն անգամ շատ կը տեսնէ եւ կը խնայէ իր մարմինին բեռը, փափուկ ու ուռեցուոր պահելու համար անոր սուրբ, անսպառ ստինքները, նոյնիսկ բերքերէն ետքը – բացարձակ ու անարգել, զարդարուն ու նախշուն, մատաղ իյնալու համար Սուրբ Հրեշտակապետին օրը, – տօ՛նը ժամուն, գեղին ու հօրը անունին։ Այս խրախճանութիւններուն աղօտ արձագանգը հասած էր մինչեւ իմ մանկութիւնը։ Իր դարուն` անոնք հաւասարելի էին թուրքերու թլփատութեանց հանդիսանքին, բայց մայրաքաղաքէն [178] ։ Եօթը օր եօթը գիշեր տեւող հարսնիքները հիմա հեքիաթին անցած են ու քմծիծաղ կ՚ազդեն մեզի, երբ անոնք տառացի իրողութիւններ եղած են անցեալին։ Ո՛չ միայն գեղը, այլ [179] դրացի թուրք գեղերն իսկ իրենց մասնակցութիւնը կ՚առնեն տրուածէն։ Արդար, մեղաւոր, հարուստ ու աղքատ կը լիանան ու կը յղփանան։ Այնքան առատ է միսը, որ վայրի գազաններուն իսկ բաժին կը զատուի։ – Գթութի՛ւն։ Ան կը հասնի չունեցողին, կը փնտռէ զայն իր միջոցներով, կ՚ազատէ նեղէ ու տար ժամէ [180] ։ Անոր պալատին շրջափակին մէջ զատ բաժին կայ յարդարուած ղարիպներուն, ճամբորդներուն, ուխտով եկողներուն, որոնք հոն կը գտնեն մշտապատրաստ սեղան իրենց անօթի փորին եւ առատ խար ու դարման իրենց անասուններուն։ Կու տայ` առանց գրաւի, փո՛խ, ուզողին, կ՚առնէ տուածին կէսը, քառորդը, շատ անգամ ստուերը, բայց չէ լսուած կարծր բառ պարտականին երեսին։ Բոլոր այրիներուն ու ասոնց անտիրական որբերուն կնքահայրն է անիկա, ո՛չ` պոլսական իմաստով անշուշտ, այլ անոնց տարեկան չուխան եւ մայրերուն զոյգ մը կօշիկ հայթայթելու մտահոգութեամբ։ Կու տայ չուզողին ալ, երբ անոր օգուտը իյնայ իր ճամբուն։ – Համեստութի՛ւն։ Ան կը խօսի ծերին ու անդամալոյծին, արհամարհուածին ու հեգնուածին հետ, հաւասար ու ժպտուն, խոնարհ ու յուսադիր։ Կը լսէ բոլոր գանգատները, որքան ալ անհիմն ըլլան անոնք։ Հիւանդները կ՚ընդունին զինքը իրենց մահուան մահիճներուն։ Ու մահտարաժամի ատեն, անվախ ու ոգեւորիչ` ան կը բարձրանայ վարակուածներուն անկողինը մինչեւ։ Կը թաղէ ժանտախտահար դիակները, ու շաբաթներով իր տունէն պատրաստ սեղան կը մեկնի դէպի այն տուները, որոնցմէ դագաղ մը դուրս է ելած։ Ասոնք, թէեւ հեքիաթով հով առած, դրուագներ են, որոնք անոր դէմքը կը մօտեցնեն հին-հին պատմութեանց հերոսներուն։ Իմ օրերուս այս գիծերը զատ-զատ [181], բայց աղօտ կերպով կարելի էր հաստատել քանի մը հինաւուրց մարդերու [182] վրայ։ Բայց այսպէս համադրուագ` աւելի վերջն ալ չգտայ Պոլսէն Եգիպտոս, ուր մեր ցեղը մեծ զաւակներ ստեղծած է սակայն։ Հրապարակային ոչ մէկ անէծք, որ կառչած մնար անոր գլխուն, չվախնար ու չյոգնէր անոր մահէն ու ծառացած, տարածուէր` գալու համար մինչեւ մեր օրերը, ինչպէս եղած է պարագան ուրիշներու։ Գեղացին մինչեւ այսօր չէ մոռցած բանադրումը ուրիշ տունի մը, որուն տէրը, ամբարիշտ, հաճիին Պոլիս եղած մէկ տարին, յանդգնած է իր սրբապիղծ ոտքերով անցնիլ դաս, քաշել տէրտէրը դուրս ու կախակայե՜լ։ Անիկա անիծուած է շրջանին եպիսկոպոսէն եւ տունուտեղը ջուր է կտրած, իր յիշատակին դասը անկորուստ ձգելով բոլոր ընչեղներուն, արհամարհողներուն, աստուածամոռացներուն։ Ըսի՞, թէ կը մնար անոր անունը անպարտ եւ անմասն այն անլուր աղտեղութենէն, որով պարուրուած էր անոր սերունդին ճիւղաւորումը, առեղծուածի մը նման, մտալլկումի մատնելով բանգէտն ու միամիտը ու մօրուք օրել տալով ծերերուն, որոնց տղայութիւնը ոռոգուած էր փառքովը հաճի Արթինին։ Գեղը մոռցա՞ծ է, դիտումնաւոր յապաւումով, թէ իրերու բնական բերումով` մեղքերը, որոնք յաճախադէպ են եւ անխուսափելի այսքան ընդարձակ ծիրով բազուկներու համար եւ որոնք կը հակադրուին, շրջանին արիւնռուշտ ճաշակներէն եւ անհուն ախորժակներէն, երբ մարդ իր սահմանը իր զէնքովը կը չափէ։ Աւանդութիւնը անոր կոկորդը կ՚ընէ ժուժկալ, մանուկի մը չափ։ Ու չի մօտեցներ խմիչք անոր շրթունքին մինչեւ աչքերը գոցելը աշխարհքին, շեշտելով այսպէս ոսկի ծանրութիւնը անոր առաքինութեանց, ազատելով անոր յաջողութիւնները, թուրքերու հետ վարուելակերպը, համն ու խելքը օղիին շոգէն ու քմայքէն։ Գիտնալու էք, որ առիւծին կաթէն ալ զօրաւոր կ՚ընէ անգոյն հեղուկը, երբ կը տարածուի մեր ջիղերն ի վար։ Շատ մը քաջութիւններ, անակնկալ մեծագործութիւններ ի գլուխ են ելած գինիով տիկ եղածներէ։ Աւանդութիւնը անոր կու տայ վէզիրներու վայել մառան մը, ուր երկաթ շրջանակներով ամրապինդ տակառներ, յատկապէս պատրաստուած իր ձեռքերով, հալած ոսկիի նման թունդ, զգլխիչ կ՚ընծայեն Նոյի հեղուկը։ Այս յուռութքով անիկա շեղեցուցած է գեղին վրայէն կործանարար զայրոյթներ ու շահած բարեգործ համակրութիւններ։ Նոյն աղբիւրը, համառօտ իրապաշտութեամբ մը, կը ներկայէ անոր անկողինը զերծ` ըսուելիք ու չըսուելիք մեղքերէ: [183] Միահեծան ու անդիմադրելի` անիկա հաւատարիմ է եղած իր իսկ պատիւին ու ոսկիի պէս մաքուր է դուրս եկած այն ցանկագրգիռ տեսարաններէն, որոնք փաշաներու, պէյերու, պոլսական ամիրաներու սարքած խրախճանութիւնները ի հանդէս կը բերեն։ Կը խնայէ անոր` արատները, անկումները, երբեմն ապականութիւնները, որոնք մեր միւս իշխանաւորներուն  --ամիրա կամ պէյ, ճարտարապետ կամ փողերանոցապետ-- յիշատակը, Պոլիս թէ Եգիպտոս, ցեխէ պսակի մը պէս կը շրջանակեն, պոռնիկներու գայթակղութիւնը` սեպհական տունէն ներս, ուր տանտիկինը ստիպուած է գերին դառնալու օտարամուտին, եթէ չ՚ուզեր ճաթիլ. անպատկառ, անաստուած այդ պատուհասումը, զոր կը գործադրէ գազանաբարոյ ամուսին մը գառնուկ ու նահատակ կնոջ մը գլխուն. մանչերու գործածութի՛ւնը ` հրապարակային` ամուրի կամ ամուսնացած բարբարոսի մը կողմէն, զանոնք մատաղատի որդեգրելու, ընչաւորելու եւ մազ ու մօրուքով տարիքին իսկ դեռ իր տռիփին շղթայուած պահելու լրբութիւնը. մանկահասակ աղջիկներու բռնաբարում, սեպհական զաւկին կնոջը հետ բռնի անկողին, մեղքեր` այնքա՛ն յաճախադէպ այդ կիրքի եւ արիւնի յորդ հերոսներէն, ու անոնց ընչեղ արարքներուն մատեանէն, որոնք կը խոցեն այդ մարդերուն այնքան առատ, մեծ, յորձանուտ առաքինութիւնները եւ գօս կ՚ընեն գեղեցկութիւնը անոնց հոգիներուն։ Իրաւունք ունի՞ աւանդութիւնը։ Կենսագրողը իրաւունքը ունի սակայն այս հարցումին, տրուած ըլլալով սեռային անլուր մաղաղկումը, որ յետոյ յայտնուեցաւ անոր արիւնին վրայ։ Պէտք է փնտռել հաճի Արթինին թոռներուն մէջ սերմին սառումը հետահայեաց [184] աչքերով։ Բայց աւանդութիւնը եթէ անմասն է սեռային մարզէն, անդունդ մը ցատկելու համար (ոչ մէկ փաստ կը յիշուի այդ ուղղութեամբ), ստոյգ ալ է, որ կ՚անգիտանայ մեծ ոճիրը, որ Նալպանտենց հաճի Արթինին պալատէն է փրթած։ Ճիշդ է, որ ասիկա չիջաւ հանրութեան ու յայտնուեցաւ յետ մահու` անոր որդիներէն մէկուն։ Բայց այդ մասին աւելի ուշ։ Մինչեւ իր մահը` ան անկորուստ պահպանեց իր հմայքին ամբողջ կշիռը։ Չվախցաւ թուրքերէն, որոնք քրիստոնեաներէն  --ռուսերէն ու յոյներէն--  իրենց կերած ծեծին փոխվրէժը կը ջանային հանել հայերէն։ Չունեցաւ համար ու հաշիւ։ Առաւ, տուաւ, միշտ խօսքով ու ատեց թուղթերը ու անոնց վստահուած պատիւը։ Իր մահէն ամիս մը առաջ` անիկա չորրորդ անգամ Երուսաղէմէն դարձին, աներեւոյթ, այսինքն` խորհրդանշական հանդէսը ըրաւ հարսնիքի մը, աճապարող ու անժամանակ, երբ կրնար սպասել մէկ տարի եւ իրականը տօնել իր մէկ զաւկին։ Թափեց իր բարիքները, աղբիւրի պէս, իր դուռներէն։ Եօթը օր անոր ձիթարաններէն հնձաններն ու գուբերը իւղ բաշխեցին բոլորին։ Ով որ սափոր մը բերաւ, զայն լեցուն շալկած տարաւ տուն։ Եօթն օր անոր մատաղները կշտացուցին բոլոր փորերը։ «Թագաւորի ուժ», ինչպէս կը դիտէ հեքիաթը։ Ու ոչ ոք հասկցաւ ինչո՛ւն։ Զայն տեսան այդ օրերուն քիչ մը տրտում, աւելի բարի, աւելի լուռ։ Վերջին Կիրակին, հակառակ սովորութեան, անիկա հագաւ շապիկ։ Պարզ այդ Կիրակիին համար, որ լուր օրուան մը պէս կ՚անցնի գեղին վրայէն` անիկա կարգադրեց հսկայական հոգեհանգիստ։ Ինչու՞։ Ինքն ալ չէր գիտեր։ Ըսուեցաւ, որ տեսիլք է եկեր աչքերուն։ Զարդարեց ժամը Զատկուան մեռելոցին բոլոր շքեղանքովը։ Ու երգեց Որ յանէից ը, այնքա՜ն սրտառուչ, այնքա՜ն անդիմադրելի, որ բոլոր ժողովուրդը դողդողալ առաւ։ «Գլխուն գալիք կայ», ըսաւ ծեր մը, արցունքը դանդաղ սրբելով իր ափին։ Պատարագէն ետքը անիկա թափօրը առաջնորդեց դուրս, եկեղեցիին հարաւի բակը, ուր աշտանակ մը` լման ոսկի, եօթը թեւերով, բոլորն ալ ընդելուզուած – իր սրահին ամէնէն թանկ զարդը, որ այսպէս կը դառնար ժամուն իր վերջին նուէրը–, լուցուած [185] կը սպասէր։ Տէրտէրը կարդաց Աւետարանը։ Յետոյ` ինք շապիկը հանած, պարզ մարդու իր հագուածքովը – երբեք իր կռնակին չտեսան մուշտակ կամ սուղ չուխա – մէկիկ-մէկիկ մարեց մոմերը եօթնաստեղեան աշտանակին, հանեց արցունքոտ խաչը եւ նշան [186] ըրաւ։ Թափօրը շտկուեցաւ գերեզման։ Գեղը տեղէն թնդաց ու վազեց սիրական վայրը։ Հոն, համատարած ու հսկայական հոգեհանգիստ կատարել տուաւ, բոլոր մեծ ու պզտիկ, արդար-մեղաւոր ննջեցեալներուն հոգուն։ Գերեզմաննոցին զոյգ սօսիները իրենց ճիւղերէն կախուած կանթեղներով, իրենց բուներուն շուրջը շարուած մարդահասակ մոմերով անջնջելի պատկեր մը ստեղծեցին։ Ու քահանաներով ու տիրացուներով շրջապատուած` անիկա ծունկի եկաւ անծանօթ մեռելի մը քարին, խոնարհ, կուրծքը ծեծելով ու լալահառաչ։ Տէրտէրը չկրցաւ յիշել, թէ ո՛վ էր թաղուած անոր տակը, ոչ ալ` ուրիշներ։ Այն օրհնութենէն յետոյ, անիկա գերեզմաննոցէն դուրս սպասող ձիէ մը բերել տուաւ պայուսակ մը, պարպեց հանգիստի քարին անոր պարունակութիւնը – ոսկի՛ – ու կտակ ըրաւ. եօթը տարի, եօթը գեղէ աղքատներուն բաշխել զայն։ – Տուն դարձին, կողէն վար ցաւով մը մտաւ անկողին։ Քուն։ Արթնցաւ քրտինքով։ Կանչեց տղաքն ու աղջիկները մահիճին շուրջ, ծառաներն ու հին աշխատաւորները։ Ու խօսեցաւ, երկար, հանդարտ։ Արդարութեան, հալալ վաստակին գովքն ու ծարաւը երբեմն կը գունաւորեն անոր բառերը։ Կը շեշտէ, այդ խաղաղութեան մէջ զգալի ուժգնութեամբ մը, մարդոց մարդկային տկարութիւնները։ Կը ցուցադրէ փառքին, բոլոր փառքերուն սպասող վախճանը, ափ մը աղտահար փոշի, որ կը բուսցնէ մեր որդնահար մեղքերը մեր աղուոր, առողջ, անկործան սեպուած մարմիններէն։ Ու կը խօսի անոնց տեսիլքէն, որ կը սկսի։ – Խաղաղ ու լայն ու գեղեցիկ է անոր հոգեւարքին [187] անկողինը – խորհա՞ծ էք ձերինին, դուք, որ կը կարդաք այս տողերը։ – Բայց աւելի գեղեցիկ` ինքը` պառկողը, լման, հազիւ քիչ մը դեղին, ցերեկուան քունի մը մտած ըսելդ կու գայ։ Բայց տարտամ անձուկ մը անոր աչքերէն կը պատրաստէ քուներուն մեծը։ Հազիւ անորոշ ստուերում մը, տեսարանումին վրայ, անհասկնալի ու արագ, որ շուտով կը լուծուի արարուածին ընդհանուր ոլորտին մէջ։ Մնացեալը` լոյս է եւ ժպիտ։ Արքայութիւն եւ հրեշտակներ։ Ան կ՚աւանդէ հոգին` առանց ցաւի ու առանց լացի։ Անոր աչքերը կը գոցուին կնկանը մատներով ու կը գոցուի, ըսես, նոյն այդ մատներով, բախտը Նալպանտենց տունին։ Տակաւին անոր գերեզմանին վրայ հողը չչորցած` անոր հարստութիւնը հեքիաթին կը պատկանէր արդէն, կարծես անոր հետ գերեզման մտած ըլլար։ Ու եղաւ ատիկա, անակնկալ, անլուր ճամբաներով։ Անոր ողջուցը, ոչ ոք – մարդկային արարած – համարձակած էր անկէ ոչինչ ուզելու։ Բայց ահա, մահուան յաջորդ շաբթուն երեւան եկաւ կարաւանը ագռաւներուն։ Պոլսէն, Պրուսայէն, Իզնիկէն ու Նոր քաղաքէն ու Նաւահանգիստէն բուսան անոնք, մարդեր, թուրք, հայ, յոյն, քուրտ [188] նոյնիսկ, մէյ-մէկ թուղթ ձեռքերնին, բանակ մըն ալ վկայ իրենց առջեւէն։ Յօշոտումը սկիզբ առաւ կառավարութենէն, որ տուրքին անունով – անիկա անփոփոխելի կապալառուն էր տէրութեան հարկերուն – կնքեց անոր կալուածներուն դուռները եւ գրաւուած հռչակեց անոնց պարունակութիւնը մինչեւ հաշիւներուն քննութիւնը։ Ու մէջտեղ եկան մեծ տետրակները ու փաթթոցաւոր քեաթիպները։ Անոնք երկու օրուան մէջ աւարտեցին իրենց գործը եւ յաջորդ օրն իսկ կառավարութիւնը անհուն բացի մը մեծադղորդ հռչակումովը գրաւեց ու ծախեց անոր շարժուն կալուածները, ամէնէն առաջ անոր նախիրը, որ հազարէ աւելի գլուխ կը համրէր։ Ու գրեթէ ձրի բաշխեց իր մարդերուն, շրջանի թուրք աղաներուն` երամակը անոր ընտրազգի մտրուկներուն, որոնք մինչեւ կայսերական ախոռները տարած էին անոր անունը։ Մտաւ պալատէն ալ ներս, առանց ձեւակերպութեան, ինչպէս էր օրէնքը այն օրերուն բոլոր ինկողներուն համար, օրինաւոր թէ բռնամահ, գրաւեց ու ծախեց, տեղին վրայ, ինչ որ գտաւ գորգեղէն, պղնձեղէն, մետաքսեղէն եւ արծաթեղէն։ Ամբողջ գազա ն` ծախու առնելու բաւող այդ հարստութիւնը – ժողովրդական ամէն չափազանցութիւն կը մեկնի հասկնալի պատճառներէ – այսպէս գնահատուած, անբաւական եղաւ պետական տուրքը փակելու։ Կրեցին ձրի եւ առանց գիրի – ինչպէս պիտի ըլլար 70-80 տարի յետոյ պատկերը մեր ժողովուրդին ամբողջ գոյքերուն – կաղ էշերն ու հսկայ ջորիները, շրջանի գեղերէն, դէպի կեդրոն։ Ու կառավարութիւնը ձեռքը երկարեց նաեւ գիւղէն դուրս ուրիշ հասութաբեր կալուածներու, աճուրդի հանեց եւ փոխանցեց զանոնք իր անդամներուն անուան, ամենացած գիներով։ Ի՛նչ որ անոր կնոջը սուր բնազդը չէր յաջողած ծածկել ադամանդէն ու ոսկիէն, ոսկեդրուագ նկարներէն եւ զարդեղէններէն, գնաց չորս հովերուն։ Ու այս ամէնը այնքան արագ, որքան չէր եղած ինքը մահը։ Ոչ մէկ բողոք, ընդդիմութիւն, ձեռնարկ` կասեցնելու այս քայքայումը։ Ամբողջ քառսուն տարի գեղին տեղը ան էր մտածած այդ բաներուն վրայ, ու հիմա չկար։ Անոր տղաքը, լուծի վարժ, բռնակալ ու ամենազօր իրենց հօր սարսափին մէջ հոգեպէս կրացած, ճռզած, աղէտին անկարող ու ապշահար հանդիսատեսները [189] միայն եղան։ Մնաց որ, այս յանկարծահաս փճացումը, ինչպէս ամբարձումները, այդ օրերու բարքերուն անբաժան վերջաբանները կը նկատուին։ Կու գայ ուրակա՜նը... ու շէն գեղէն խլեակ ու փոշի միայն կը գտնես։ Ու մարդիկ վարժուած են այս ամէնը բառնալու [190] վիզին անտես այն Նախախնամութեան, որ իր հաշիւները պարտաւոր չէ ոչ ոքի հրապարակելու եւ կ՚առնէ–կը քալէ։ Փառք տան թող Նալպանտենց տղաքը, եթէ կարենան իրենց գլուխները ողջ հանել Աստուծոյ պատուհասէն։ Կողոպուտի նոյն ծարաւը չխնայեց անոր գեղերէ դուրս ոչ-կարեւոր կալուածներուն անգամ։ Գրաւուեցան բաղնիքները յանուն գեղերուն, որոնք տոմարներով պահանջ ստեղծեցին։ Բաղնիքին վրայ աղիւս մը դնողը` պատի մը իրաւունքը տուաւ իրեն։ Նոյն բախտով զարնուեցան ձիթհանները եւ, մա՛նաւանդ` լիճին երկու եզրերուն վրայ գեղեցկօրէն ծաղկող, բարգաւաճ անոր ագարակները։ Ու անոր ահէն վարատական ու տարիներով հայ գիւղին մէջ ոտք չկոխած փոքր աղաները, բոլորն ալ անոր փառքին դաւադիրներ, բայց անկարող ու խեղճ, ներկայացան, համարձակ, առիւծ կտրած, դուռը անոր պալատին, սպառնագին պահանջելով առասպելական գումարներ, իբր թէ փոխ տրուած, ու ցոյց տուին անոր ստորագրութիւնը թուղթերու տակ, որոնք Գուրան էն փրցուած էջերու կը նմանէին աւելի, քան թէ մուրհակի։ Ու թաթառը – ուրիշ անուն անյարմար պիտի գար – զգետնեց այդ մեծադղորդ փառքը ու փոշի ըրաւ զայն։ Ընդհանուր այս յարձակողականին զուգընթաց, հաճի Արթինին պալատը խախտեցաւ իր իսկ ընդերքէն։ Ան երեւան բերաւ աւելի տխուր փաստեր։ Հերիք չէր, որ անոր հետ գերեզման կ՚իջնէր մահմետական բռնութեան դէմ ազդու պահպանակ մը, անաչառութիւնը, օտարի՛ն, մա՛նաւանդ թուրքին, ոստիկանին, պզտիկ բռնաւորին վրայ երկիւղ ձգելու գաղտնիքը, ու այնքան իրաւացի պանծացուած «աստուածային» խելքը եւ պատկառանքը հայ-քրիստոնեային։ Ասպարէզ թափեցան, անոր սերունդին վրայով, ժխտական յատկութիւններ, բոլորն ալ հասարակ մոլութիւններ, որոնք իրենց հօրը ահէն ծրարուած կը մնային անոնց ներսը ու հիմա կը նետուէին կրկէս, ճնշումէն քառապատկուած սաստկութեամբ մը խռովելով գեղին սուգն ու խղճմտանքը։ Հարուստի ամէն մեռել բնութեան մեծ պատահարի մը նման կը ցնցէ գեղացիները։ Կը գոցուի դպրոցը ու տղաքը տուն կը դառնան իրենց գիրքերուն տոպրակը գլուխնուն վրայ բարձրացուցած։ Կը թափին ժամ մեծն ու պզտիկը ու դագաղին մէջ երկնցողին հետ կ՚ունենան աչքի այն դառն փոխանակութիւնը, որ ամբողջ կեանք մը կ՚արժէ երբեմն։ Այս է պատճառը, որ գոնէ շաբաթով կը դադրին մեծ խրախճանութիւնները եւ կռիւները։ Դադարի տեսակ մը, զոր ամուր աւանդամոլութեամբ կը պահպանէ գեղացին։ Ուստի` մեծ եղաւ անոր զարմանքը, երբ տակաւին աքողքի [191] շաբթուն տեսաւ հաճի աղային տղաքը, կարգուկները` ինչպէս նշանածները, իրարու դէմ լարուած, զինուած։ Մինչեւ այդ ատեն գեղին կեանքէն անմասն այդ մարդերը, որոնք կոչնակին հետ ժամ, ժամէն շիտակ տուն կը դառնային ու չէին կրնար մոլորիլ դէպի սրճարան, ջնջուած իրենց դերէն` անցան հակադիր երեսին։ Իրենց հօրը համբաւը կը ծանրացնէր անոնց դէմքը, ծիծաղելի ընելու աստիճան։ Անոնք իրենց ոչնչութենէն դուրս եկան հսկայ ու կռուազան բնազդներով ու սկիզբը դրին միջ-գերդաստանեան այն ահաւոր ատելութեան, որ ժառանգական ախտի մը նման վարակեց անոր բոլոր անդամները` անցնելով մա՛նաւանդ կիներուն։ Որ զանոնք մինչեւ ոճիր առաջնորդող կիրքով մը իրարու դէմ հիւսելէ յետոյ, անոնց հոգին ալ առաւ սաստկագոյն չարիքի մը թաթին տակ։ Անոնց մէջ մշակեց բացառիկ ու խորարմատ նախանձ իրարու ունեցածին. հող, տուն, դրամ ու, մա՛նաւանդ` կին ու զաւակ ։ Ներէ ներ ու աղբարէ աղբար` անոնց վրէժխնդրութիւնը երեւան բերաւ անասելի փոքրութիւններ ու դուռ բացաւ արիւնոտ ծեծկըւուքի, անդամատող վիրաւորումի, կիներուն մէջ` վիժումի, ու ծերերուն մօտ` յանկարծահաս մահուան։ Որ փճացուց, դատի ու կաշառքի մէջ, ինչ որ պալատին անայց նկուղները ազատած էին ուրականին ժանիքէն, ու կիներուն ծոցը` պատսպարած անոր մատներէն։ Եւ որ այս պատմութեան տրամը հեռազդող, պատրաստող խոշորագոյն զսպանակն է գուցէ։ Դեռ առաջին իսկ Կիրակմուտքին, մեռնողին հոգուն համար պաշտօնական ճաշը եղաւ տեսակ մը գինեսեղան։ Հաւաքուած էր գեղին բոլոր առաջաւոր մասը ու խորտակուած` հետեւեր գիշերային աղօթքին։ Հակազդելու համար` առաջարկուած գինին կատղեցուց անոնց տարիներէ իվեր զսպուած, յետս մղուած անասնութիւնը ու անոնք, առանց ամչնալու տէրտէրներէն, մօտաւոր գեղերու սգակիր այցուորներէն, բացին առաջին արարուածը հսկայ եղերերգութեան, որ պիտի տարածուէր կէս դարու տեւողութեան մը վրայ։ Այդ սեղանէն սկսած, ուր անոնց գաւաթները իրար կոտրեցին առաջին անգամ, տարիներ շարունակ անոնք իրարու գլխու պիտի կործէին, ապականութեան, հայհոյութեան, գազանական վայրագութեան հեղեղի մը մէջ ոչ թէ գաւաթները, այլ տակառները իրենց մեղքերուն, ինչպէս ըսէր պիտի գեղին իմաստութիւնը աւելի ուշ։ Այս կռիւները, այսպէս տխուր արարողութեան մը ընդմէջէն բուսած, կը զատուէին բացառիկ լրբութեամբ մը գեղին համով միւս ընդհարումներէն, կիներու պարունակէն, առանց մեծ հետեւանքներու, ուր աղտը չորնալ գիտէր, երբ թափէր մէկու մը վրայ։ Ի՛նչ ալ լաւ մտիկ ըրած էին հոգեւարքի [192] պատգամները, կը հեգնէր գեղացին, երբ կ՚ելլէր պալատին դուռէն։ Ո՞ւր հասակ առած էին այս մոլութիւնները, կը հարցնէին անոնք իրարու, ցոյց տալով վանդակի պէս խիստ վարագոյրները պալատին, որոնք դուրսէն ծածկած էին ներսին բորբոսն ու շարաւանքը, եւ մէջտեղ դնելով սուրբ, խլուրդ, անկնճիռ կենցաղը հաճի Արթինին զաւկըներուն, կը զարմանային Աստըծոյ բանին։ Ո՞ր մեղքին համար հաճին կը յօշոտուէր այսպէս իր իսկ զաւկըներուն ատամներովը։ Ամիս մը բաւ եղաւ` որպէսզի հետախաղաղ [193] կորսուին գեղեցկութիւնը, անունին ահն ու պատկառանքը, բարիքին կշիռը ու իր բոլոր արարմունքները։ Եւ սակայն եթէ հովը տարած էր շատ բան, կը մնար եկեղեցին։ Մենք, զառիթափերուն, անխնայ գլորողներ եղանք ու ինկած մարդուն ետեւէն աքացին չխնայեցինք։ Քառսունքը հազիւ աւարտած` Նալպանտենց պատկառելի պալատը բաժան-բաժան կոտորակուեցաւ` յարմարելու համար տղոցը թիւին։ Ի՛նչ հեշտութեամբ անոնք բզկտեցին թեւերուն խաղաղ ու զուսպ փայլը ու տախտակորմերուն գռեհիկ թերթերը շարեցին ընդարձակ սրահներուն վրայ։ Ու անասելի բան է խոր տգեղութիւնը, դաժան նախանձայուզութիւնը բաժինքի տեսարանին։ Որուն կարելի չէր հանդիպիլ նոյնիսկ գնչուներու վրանին տակ, իրարու ունեցածին հանդէպ իրենց բծախնդրութեամբը այնքան հռչակաւոր, փոքրիկ սալը մէջտեղէն ճեղքելու աստիճան։ Բայց ի՛նչ որ տխուր է աւելի քան դէպքը, անոր կրկնութիւնն է ամէն մեռելի։ Գեղը սորվեցաւ այս մարդերէն յամառ ու աննահանջ այն աներեսութիւնը, որով անոնք, այսինքն` տանտէրերը կը սպասէին, հրապարակաւ, գաղտնի, առանց ամչնալու կամ վախնալու` իրարու սատկիլը, որպէսզի կանգունը մէկ կողմ, մկրատը աջին, գրիւին վրայ նստած ու խանթարին [194] կամ տիրհէմին հետ խաղալով` ժառանգորդները պղծէին մեռնելուն իսկ խաղաղութիւնը եւ կրելով մեռնողին տունէն, ինչ որ իրենց բաժինն էր, հայհոյէին ուրախ ու կռէին գանկին [195]   հանգուցեալին։ «Պայտերը քակել»ը անոնք ընդհանրացուցին եւ ոճ է այսօր։ Կ՚ակնարկէր գնչուներուն, որոնք իրենց սատկած էշերուն պայտերը չքակած` չէին կրնար հանգչիլ։ Ամէն մեռելի` գեղը թունդ պիտի ելլէր այս կռիւներէն ու տեսարաններէն։ Ու ամէն տղայ յամառեցաւ իր հայրը ապրիլ, այսինքն` անոր կեանքին ամէն դիւր [196] եւ դուրս երեսը – ձին ու որսը, մեծածախս խնջոյքներն [197] ու ընդունելութիւնները։ Ու ամէն տղայ դրօշակի մը պէս, որ կը ծածկէ որդնոտած դիակը, կը փաթթուէր անունին մէջ հաճի Արթինին։ Անոնք մտքերնուն չանցուցին տառապիլ այն պակասով, որ զիրենք մղոններով հեռու կը բռնէր հանճարեղ իշխանէն։ Անոր խելքը, ճարտարութիւնը, միջոցներու առատութիւնը, քաղցրութիւնը, մա՛նաւանդ կախարդ լեզուն, որով օձերը կը հանէր իրենց ծակերէն եւ առիւծները կատուի նման խօսք մռելու կը կանչէր, տղոցը մօտ կը փոխարինուէին պանդոյր կոշտութեամբ, որ կերած ու չքաքած [198] մարդերու երեսը կը յօրինէ, ամբարիշտ ծիծաղով մը, ինքնիրեն ձգուած անասունի մը զռինչին նման բարձր, խիստ ու վիրաւորիչ. ու անտանելի, սպաննող բարձրամտութեամբ։ «Փոքր լեռները ես ստեղծեցի» ըսողներուն նայուածքը գիտէ՞ք։ Գիտէ՞ք մանաւանդ չտես, անարժան մարդոց նանրապարծութիւնը, որ դիրքը, դրամը, կինը, պաշտօնը կը զետեղեն մեր յօնքերուն եւ մենք նայելու տեղ կը հրէշանանք։ Ընդոծին այս թերութիւնները թող գործեն։ Բայց ահա աւելին։ Այսինքն` կիներ, բոլորն ալ պոռնիկ, որոնք իրենց էրիկները խաղցուցած, հարեմէն դուրս նետուած աս ու ան դաւին պատճառով, իրենց մարմինը, այսինքն` անոր ապրելի մասը, կը սպառէին քաղաքին մէջ եւ թառամելու մօտիկ, տարիքէն, ճերմակ մազերէն հալածական, կ՚ամրանային գեղերը ու ատենի մը համար ալ` նախճիր կը ձգէին երիտասարդներուն մէջ։ Հրապարակային այս խառնակումները համիտեան մոլեռանդութեամբ դեռ չէին թունաւորուած։ Թէեւ հայ տղաքը, խճուղիէն առաջ, առիթ չունեցան անոնց հետ շփուելու։ Բայց մեծահարուստները, իրենց կալուածներուն տնտեսումին համար, ծանօթութիւնն ու համը առած էին թուրք այդ վայելքներուն։ Այդ գեղերուն մէջ է, որ տեղի կ՚ունենային, լերան մը զով ապաստանին մէջ, այն հռչակաւոր խենէշանքները, որոնք իրապաշտ վիպասան մը հաճոյքէ գինով պիտի ընէին։ Հոդ խաղցող կիներն են, որ, դրամի սիրոյն, սանկ ու նանկ տիտղոսներով, վար դրուեցան գեղին ներքեւ անգրաւ մնացած ագարակին մէջ ու անոր սեպհականատէրերը, որոնք, ճիշդ պալատին նման, ձողիկ-ձողիկ բաժնած էին հսկայ կառոյցը, ապրեցուցին զեխութեան ու անհոգ սպառումի սանձակոծ վայելքներուն մէջ, այնքան թա՜նկ աշխարհի բոլոր ժառանգորդներուն։ Իրենց կինե՞րը։ Չարաչար խոշտանգուեցան ագարակին բակը, սագերու եւ ուլերու աղմուկին մէջ, իրենց էրիկներէն ու դարձուեցան գեղ, անիծելով եօթը պորտը` հորթլամիշ [199] ըլլալիք հաճի Արթինին։ Ու անոնք, որ գեղէն վար դէպի լճափ իջած էին, յոխորտ ու ամբարհաւաճ, թռցնելու [200] պուկը «անաստուած քածերուն», փակուեցան տարիներով, իրենց աղջիկներուն պատիւովը մաղաղկուն։ Կիները խորապէս խոցելի են իրենց տունին ամօթովը։ Աւանդութիւնը հաճի Արթինին նկուղեան պահեստէն իւրաքանչիւր եղբօր բաժին էր հաներ ոսկի` երկերկու գրիւ, ու արծաթ` տասնական։ Անշուշտ չափողը ինք չէ, բայց իրողութիւն է, որ հալեցաւ մետաղը, կակուղիկ-կակուղիկ, հոսելու եւ օծելու համար ծոցը այդ պոռնիկներուն։ Ու ամէն աղբար գրեթէ ըրաւ դասական արշաւները դէպի Պրուսա ու դէպի Պոլիս։ Ատոնց յիշատակը դեռ պահողներ կը ցուցուէին ծերերու շարքէն։ Հագուած, իզմիտեան [201] էֆէ ներուն նման, Նալպանտ օղլուն կը քշէր երիվարը քաղաք, ուղղակի բոզանոցները։ Կը վարձէր տուն մը, իր բոլոր սենեակները։ Իր ձիուն հոտն առնող դատարկաշրջիկները կը բոլորէին անոր մեծ անձնաւորութիւնը, կը հագնէին անոր դրամով նոր զգեստ, նոյն կարէն, կը թափէին պոռնիկները առջեւնին ու բաց դանակներով ու բաց կուրծքերով, չըսելու համար կիսամերկ` անոնք պարի կը հանէին բոլոր այդ թշուառական արարածները։ Քաղաքէն բաժնուած անոնց թաղը բեմ կը դառնար անասելի տեսարաններու։ Երկու օր, գիշեր-ցերեկ, ջուրին եզերքը, թէ տանիքի տակ` Նալպանտ օղլուին ոսկին կը հոսէր, մինչեւ որ պայուսակը, պատմական հապիկան քաշէր ջուրը։ Յետոյ` գեղ կը դարձուէր անիկա նոյն այդ կնիկներէն, ծեծուած, խայտառակ, վիրաւոր ու գարշ։ Այս ծախքին խազնա (գանձ) կը դիմանա՞յ։ Մնաց որ, մահուան յաջորդող տարիներուն, անոնք մատերնին մոխիրը չթաթխեցին [202] ու երբ քաղաքը չէին խենէշանքի, մնացին պղերգ ու գինով իրենց տուները, պահակը ըլլալով իրենց կիներուն ու, աւելի ճիշդը` ժողովուրդին ըսածին նման անոնց թուզերուն կամ թութերուն [203] ։ Իրողութիւն է, որ աւազակները – լերան, թէ տունի – կիսնորդը եղան անոնց դրամին, ինչպէս բերքերուն։ Միայն ու միայն ընդունակ վայելքի, անոնք հետզհետէ անկարող եղան դոյզն վաստակի։ Այսպէս վարժուած, անոնք ծախել տուին պապենական կալուածները։ Մէկիկ-մէկիկ բաժնուեցան անոնցմէ գեղեցկագոյն արտերը լճափին` սկսելով ագարակին շրջանակէն։ Ու բլուրի մը ամբողջ կուրծքը կանանչ զրահի մը պէս պահպանող մարզին է՛ն բարեբեր ու գեղատեսիլ ձիթաստանը անցաւ օտարներուն։ Ու կէս մը բռնի, կէս մը կաշառք, ինչ որ տակաւին կը մնար անշարժ գոյքերէն, թողուեցան թուրքերուն, որոնք արագութեամբ տաճկցուցին այդ կեավուր ապրանքները։ Ժամանակը շատ մանրամասնութիւն ու դրուագներ չէ սեւեռած այս կործանումէն, գուցէ նման գտնելով զայն ընդհանուր պատկերին, որ պարտաւորիչ է մեծ հարստութեանց համար։ – Տղաքը պիտի փճացնեն ինչ որ իրենց հայրերը շահեցան։ Ու այս ամէնը կրկնապատիկ լայնքով` թուրքերու գիծէն, քաղաքական տրամին լոյսովը... ։

 

Ստոյգը ան է, որ հաճի աղային տղաքը, մեծ մասով, իրենց տղոցը հարսնիքը ըրին հայրենի պալատէն դուրս, հոս ու հոն ճարուած տնակներու տակ պարտկելով իրենց աղքատութիւնը, ինչպէս գոռոզութիւնը, հսկայ՝ բայց կորակոր անունը, որ անոնց առջեւ կը բանար դուռները բոլոր հարուստ աղջիկներուն։ Ընտանիքէն շառաւիղի մը վերընձիւղումը, աւելի ճիշդ՝ կանանչ մնալը, մեծագոյն ազդակն էր այս հմայքին։ Մինչեւ վերջին ատենները, այսինքն՝ երբ այլեւս մսավաճառը ետ կը դարձնէր [204] զանոնք առանց միսի, գեղացին չէր համոզուած տակաւին այս անլուր տապալումին։ Կը պատմէր նախանձով պահծու ադամանդները անոնց կիներուն, օրինակը առնելով Նալպանտենց հաճի Սառայէն, որ տարիներ ետքը հաճի Արթինին նորոգուած հիւրասենեակին վերադարձուցած էր հին համբաւէն բաւական մը բան։ Պատերը ողողուած էին հնօրեայ զարդերով, բոլորն ալ ոսկեզանգ ու կրակի պէս սուղ. այս ցուցադրանքը արդիւնք էր Նալպանտենց ներքին խմորումին։ Իր ներուըտանքը ճաթեցնելու համար հաճի Սառան փողոցի ուլունքներն անգամ թանկագին քարերու տեղ, գիշերը գաղտուկ, կը հանգուցէր իր վառերուն եւ շղարշներուն, ճարտարութեամբ պարտկելով անոնց ապակի պարզութիւնը։ Այսպէս է, որ անոնց տղաքը հայրերնուն բերին քանի մը տարուան լայնք։ Հաճի Արթինի ամէն տղայ շփուելով հաստ, միջակ, տոկուն, քսակը կոխուած գիւղացիի մը, պահ մը կը սանձուէր իր ախորժակներուն մէջ եւ ինքզինքը կը գտնէր։ Բայց ի՛նչ կ՚արժէ հաշուըւած ժամանակը, երբ մեղքը գիրն է մեր ճակտին։ Ու ի՞նչ կ՚արժէ, ի՞նչ կը դիմանայ չափուած ստակը, թէկուզ գրիւով ոսկի ըլլայ անիկա։ Կ՚անցնէր երկու տարին։ Ու ջուրը կը դառնար իր հունին, ինչպէս ջաղացը՝ պապենական իր պարին։ Գեղացին նախ խշխշաց` ափ ի բերան հետեւելով այս ընկղմումին, չհաւատալով իր իսկ աչքերուն։ Բայց պատուհասին երկարաձգումը, վաւերագրումը խրատեցին իր հաստ գլուխը։ Ու ան օրինաւորեց Աստուծոյ կամքն ու դատաստանը` այս քայքայումին մէջ տեսնելով դասը, որ կը տրուէր իր աչքերուն, իբր փառաւոր օրինակ մը մարդկային կաւին, կտաւին ու անոր կարելի արժէքին։ Եպիսկոպոս մը ժամուն բեմէն – հաճի Արթինին ստուերէն առանց վախնալու – յիշեց, թէեւ քողարկուած, Պաղտասար արքան, անոր խնջոյքները [205], պատին մատը եւ «չափուած», «պակաս գտնուած» մեծատուններուն սարսռազդեցիկ կորանքը։ Ու վերացաւ փիլիսոփայական պատգամներու, մօտեցնելով հրեաներու Մատեանին տպաւորիչ պատմումը ժամանակակից շիջումներուն։ Համով կը խօսէր այդ գեղացի եպիսկոպոսը եւ ունէր իրեն հետ համամտութիւնը ժամուորին։ Նալպանտենց կործանումին մէջ, իրենց անձնական բաժինէն դուրս, մուտք ունեցան նաեւ ուրիշ ազդակներ։ Բնութիւնն ալ չուշացաւ իր զայրոյթը խառնելու տեսարանին, թերեւս սրդողած հեղգութեան քանակէն, որ կը դիզուէր այս մարդոց հետքին։ Զարնուեցան անոնց ձիթաստանները, ձիւնէն խանձուելով, վրայէ վրայ, քանի մը տարի, ու կարօտ ձգեցին իրենց տէրերը իւղին ու պտուղին։ – Գերագոյն զրկա՜նքը անոնց, որոնց մանկութիւնը լոգցած էր ձէթով։ Իրաւն ան էր, աճուրդը [206], ստուար մասը ծախելով ձիթաստաններուն, անոնց ձեռքը թողուցած էր միայն բացադիր ու ձիւնէն –Ողիմպոսի լեռնակոյտ ձիւնէն, որ մինչեւ Յունիս երկինքը ձիւնէ զանգուածի մը պէս կը ձեւաւորէ եւ օրերով հեռու արտերուն ու տունկերուն իր ճերմակ կրակը կը ցոլարձակէ– անպատսպար ծառաստանները միայն, որոնք ամառէն յետոյ կը գտնեն իրենց տերեւները, կը փայլին, բայց ստերջ կովերու նման հորթ չեն ունենար։ Ու ջուր կտրեցան անոնց շերամները, դեղնելու տեղ, խոզակի ցախին տակ անհոգ էրիկներու ծուլութեան զոհուելով։ Սատկեցան անոնց կովերը, անշուշտ նման միւս կովերուն – համաճարակը տասը տարին անգամ մը անպատճառ կ՚այցելէ–, բայց պատուհասումի սպասող, քանի որ վարժուած գեղացին մեծցուց անոնց սատակները։ Ու այս ամէնէն անդին, կործանեցաւ ու կորաւ հետախաղաղ, երկու ժամուան մէջ, հսկայական ապարանքը, Աստուծոյ կրակով, ինչպէս կը յամառէր հաւատալ մինչեւ իսկ կոյր հօրքուրս, իրականին մէջ, անզգոյշ տղու մը ձեռքէն։ Գեղը լուսաւորուեցաւ, մթնշաղէն առաջ, անմոռանալի այդ կրակէն, որուն երախը անհուն ախորժակով մը լզեց ու սրբեց անոր իւղաներկ ու շքեղ յարկերը, հազիւ խնայելով պատմական հիւրասենեակը, զոր ազատեց զայրացած գեղացին, նետուելով կրակին մէջ, կտոր մը բան գոնէ ձգելու համար գեղին ու ժամուն հին տիրոջմէն, ժմնելիք տղոց իբր օրինակ։ Այդ հիւրասենեակն է, որ յետոյ պիտի վերածուի այս պատմութեան օճախով սենեակին, մեզի ծանօթ արդէն իսկ մուտքին։ Օրերով ծխացին գերանները, նման հսկայ կերոններու, բռնուա՛ծ՝ միջոցին վրայ։ Մայրերը իրենց օրնի տղաքը առած եկան ու տեսան ու փորձը ըրին տղոցն ալ ցոյց տալու անկարելի պատահարը։ Մինչեւ իսկ վարի գեղերէն, թուրքեր, խաղ ու խնդուն, աչքով ստուգելու համար աւերածը, այցի ելան Նալպանտենց սուգին։ Ցա՞ւ։ Արգահատա՞նք։ Հայ ու թուրք վախցան խնդալ ու լալէ։ Կը վախնային Աստուծոյ ճամբաներէն, որոնք զարտուղի են այնքան։ Ու հարցո՜ւմը կրկին, – ո՞ր մեղքին համար։ Բայց մեր մեղքերը խեղճ են մենէ աւելի, մա՛նաւանդ յիմար, մա՛նաւանդ ծածուկ։ Ծովուն տակ ճճին գուցէ դիւրին ըլլայ հաշուի ձգել, քան մեղքին որդերը մարդոց սրտին մէջ։ Քառսուն փողրակ աղբիւրին նման անսպառ հոսող այս հարստութեան այս ձեւով փճացումը ոչինչով զգաստացուց Նալպանտենց տղաքը, որոնք շարունակեցին իրար առաւել ատել, առածի կարգ անցած սաստկութիւնը քառապատկելով իրենց ոխերուն, տեսակ մը քէն ասիկա, անլուծելի, անհաշտ, չնմանող գեղին է՛ն արիւնազանգ ոխերուն, որոնք կակուղնալ ունին, սա անցաւոր աշխարհի ամէն բաներուն նման, ու հոգէառին իսկ նիզակին տակ կռնակ դարձուցին իրարու հոգեւարքին [207] ։ Կալուածներէն յետոյ եկած էր կարգը կիներու զարդեղէններուն։ Հալեցան անոնց գլուխէն ոսկեհիւս թագերը, որոնք հաճի Արթինին կենդանի նուէրներն էին իր հարսներուն, ծանր, հաստ, աղէտէ մը ետք տուն մը կանգ[ն]ելու [208] չափ ուժ պարունակող։ Ու հալեցան անոնց ճիտերէն օխանոց շարանները ոսկիներուն, օժիտը ճարելու համար կարգուող աղջիկներուն, երբեմն պարտքը, տուրքը, գինեպանը լռեցնելու։ Ու հալեցան կրկին, լճին ափերէն, նմոյշի համար յօրինուած ու «դրախտ» որակուած ծաղկաստաններն ու պարտէզները, որոնք անոնց հօրը փառքը կ՚արձանէին թուրքերու աչքին, Նիկիոյ ափունքը փոխադրելով գեղեցկութիւնը, քմայքը, դալկութիւնը, զմրուխտն ու ոսկին վոսփորեան մրգաստաններուն, որոնց մէջ տրուած էր մուտք ունենալ խելացի հաճի Արթինին, ներկայանալով սատրազամին անոր եալը ներուն մէջ, առնելու համար հրովարտակը իր եկեղեցիին կառուցման։ Ու կրակին մատաղ գնաց ծովափի գեղեցկագոյն ագարակը, տեսակ մը նմանակերտ պալատ, որ այդ մրգաստաններուն, բուրաստաններուն կեդրոնին կանգուն՝ լիճին ամբողջ շրջանակէն, ութ ժամ

հեռուներէն, ճերմակ իր ցայտքը կը դնէր մուգ կանաչ խորքին ու բաց կապոյտ երկինքին մէջտեղ։ Ըսին, թէ թուրքերուն մատը բերաւ կրակը։ Իրողութիւն էր, որ անոր տիրացումին համար ծովափնեայ երկու թուրք գեղեր դատի ինկան, երբ այլեւս հայերուն խօսքը իրենց գեղէն դուրս լսուիլ չէր կրնար, եւ զոր ազատեց անիրաւ այդ ոտքէն նահանգին սրբազանը, կուսակալին մօտ բարեկամ ու դիւանագէտ։ Ու կեանքը քալեց։ Ու նեղցան տարիները։ Գեղին աճումը հացը ըրաւ աւելի դժուարագիւտ։ Թուրքերը կը մտնէին իրենց գաղթային քաղաքականութեանը մէջ եւ հայ գեղերուն սահմաններուն վրայ, բռնագրաւելով արօտներ, մէրա [209] տարածութիւններ, կը հաստատէին Ռուսիայէն գաղթական բարբարոս ցեղերը։ Արդէն անբաւական, հո՛ղը դարձաւ անգտանելի, տուներուն եւ շունչին աճումին դիմաց պակսելով անդադար։ Առնուեցան լեռնամասեր, գեղին ատաղձի անտառները, տրուելու համար գաղթականներուն։ Առնուեցան դարաւոր արտերը, որոնց տուրքը մինչեւ տարագրութիւն վճարողը մենք եղանք, թուրք արդարութեան գեղեցիկ մէկ վճիռովը։ Քաղաքներէն թափանցում ըրին նորանոր պէտքեր։ Սրճարա՛ն։ Խանո՛ւթ։ Ճամբու ամէն անցքերուն ու ամէն աղբիւրի մօտիկ։ Հին, հօրենական հարուստ տուներէն դուրս, միւսները, այսինքն՝ ամբողջ նոր մասը գեղին, ինկաւ [210] նեղութեան։ Ու դժուար էր վաստակը նոյնիսկ անոնց համար, որոնք իրենց մօրը փորին մէջ իսկ պիտի սկսէին հողին տագնապը, ու դուրս ելլելէ վերջ ալ, հազիւ հինգ տարի մանուկ մնալով, պիտի նետուէին հողին ընդերքին, մինչեւ ծերութիւն ու մինչեւ մահ, ու տան հանգիստը ճանչնային պիտի, երբ մեռնելու համար երկարէին անկողին։ Տուն մը տղա՛յ։ Ու գիտցէք, որ պէտքին անողոք ու հապշտապ բռունցքը չի թողուր երբեք օձիքը այս մարդերուն, եւ անոնք ցամաք հացին ահաւոր, անհաս[ան]ելի [211] խորհուրդէն գերուած, առանց ճանչնալու ուրիշ բան, պիտի քաշուին այս աշխարհէն, հողին տակն ալ անօթի մնալու սարսափով։ Անոնք աղքատ ծնած ու աղքատ մեռածներ, չեն նմանիր միւսներուն, որոնց գլխուն փորձանք մը, սովորաբար անժամանակ մահը կը խանգարէ դասական կարգը եւ երէկուան կուշտերը այսօր անօթի կը ձգէ։ Թռա՛ւ, անոնց ու բոլորին բառովը՝ պէրէքէթ ը արտերուն, մեր մեղքերուն շատութեանը, ինչպէս մեծութեանը երեսէն։ Քմահաճ դարձան այգիներն անգամ, չարքաշ սակայն ու դիւրահաղորդ, հետեւելով ձիթենիներուն օրինակին, շեղելով Աստուծմէ գծուած օրէնքներէն։ Ու տեղի ունեցաւ անլուր պատուհասը, մէկ տեսակ պտուղի, բերքի կապուած տնտեսութեանց համար իր կործանիչ արդիւնքովը։ – Տարիներ, երկու-երեք, առանց զարնուելու ձիւնէն, իրենց փթթումին բոլոր շքեղութեանը մէջ, հասակ ճօճեցին գեղավարս ծառերը, առանց հատիկին մութ մանիշակ ընդելուզումին, որ անոնց տերեւներուն փոքրադիր դաշոյնները կը հագուեցնէր քաղցր, բարի մշուշով, աշնան առտուներուն, եւ արեւին հետ արցունքն ու սփոփանքը կ՚ըլլար վարը, իրենց արմատին վատնուած աշխատանքին։ Գեղ մի ըսէք ու անցնիք։ Անիկա տարիներ սանդուխ չիջեցուց դէպի ձիթաստանները։ Ու տարիներ անոնց գուբերը մնացին չոր, ու տապակները՝ առանց ճզզոցի։ Տղաք ծնան առանց ոսկորի ու կաթը գտան ջուրի պէս անհամ իրենց շրթներուն…։ Ու մարախ…։ Ու պատերազմ։ Ասոնք բառեր են, բայց կը նմանին կծիկներու։ Տարածեցէք լարերը, տարածեցէք իմաստը։ Կծիկը աշխարհ մը երկարութեան պիտի երթայ, բայց պիտի չգտնէ ալքը այն դժբախտութեան, որուն անունը կու տանք սովի մը տարի։ Ու ինկաւ կարօտութիւնը գեղին ու գեղերուն վրայ։ Ու սո՜վը։ Թերեւս իրաւունք ունի մեր մէկ կաթողիկոսը իր ճարտասան ընդլայնումով։ Ան հակառակ չափազանցութեան ստոյգ չի հասնիր տալու, ինչ որ մարդիկը տեսան մեր օրերուն։ Ու սովը խիստ էր, քիչ մըն ալ տաճկըցած։ Նոր հարուստներ, մեծ մասը թուրք, դժկամ կը ծախէին իրենց ցորենը անհաւատներուն։ Նալպանտենց տղաքը ի՜նչ արդար հպարտութեամբ ոգեկոչեցին օրերը, երբ հաճի Արթինին ամբարները, ուրիշ սովի մը տարիներուն, բաց մնացին մօտին ու օտարին, բոշային ու լազին։ Ու տխուր բան էր ականջ երկարել այս մարդոց, կո[կո]կոզած [212] իրենց խեղճուկ սեմերուն վրայ, երբ անօթի, շունչերնին հատած ու աչքէ [213] մարած՝ կ՚որոճային իրենց փառքին փոշիները, կը հայհոյէին անօրէններուն, – թլփատուած կամ ոչ, բայց մա՛նաւանդ իրարու, անընդհատ սրելով, անընդհատ աղալով գերդաստանեան ատելութիւնները, ու կը սպասէին իրարու դիակին։ Մեռնող մեռնողի։ Պզտիկ ու հասուկ։ Ու տարինե՜ր։ Անոնք չյոգնեցան սպասելէ մա՛նաւանդ իրենց աղջիկներուն բախտին։ Գեղանի եւ նրբահիւս աղջիկներ, բոլորն ալ մէկ ջուրէ ելած դանակներու պէս սլացիկ, որոնք յօնքերու նմանատիպ թափուածքով ու այտերու կտրուածքովը, կաղապարովը դունչերու՝ ճանաչելի էին հազար օտարի մէջ եւ կը կրկնէին սկզբնատիպ ճարտարապետութեան մը տարօրինակ ձուաձեւերը իրենց միսերէն։ Ու փափուկ էր անոնց մորթը, դեռ չստացած դալկութեան մօտիկ երանգը, բոլորովին ճերմակ, որ աւելի վերջերը այդ մարզերուն բոլոր դէմքերը ըրաւ այնքան տարբեր, որ յայտնուեցաւ կիներուն մորթէն դուրս, մետաքսին ալ, մանարաններու մետաքսին ալ վրայ, բացառաբար բաց, դեղինէն ինկած։ Կիներու երեսին այդ դալկերանգ բանը մարդիկ խորհեցան կապել ժամանակին եւ իր խորհուրդին։ Ոչ ոք մտքէն անցուց 10-20 տարի յետոյ հրապարակ վազող հիւանդութիւնները, արգանդի ճամբաներէն, կապել այդ նուազումին [214] ։ Ու սրտագրաւ էր, հայրենի հողէն նոր փոխադրուած – երկու կամ երեք դարը շատ չի կշռեր արիւնին վրայ, երբ ոլորտ, հող հիմնովին չհակասեն մեկնումի գետինը – ու տակաւին չայլափոխուած, զաղփաղփուն այն կիսերանգը, որ այդ աղջիկներու այտերուն՝ այցելու, մնայուն, օրուան ժամերուն համեմատ շղարշ փոխող ու թեւաւոր կարմիր կ՚ըլլար, քիչ, բարակցած, դեղձային [215] ու տարօրէն անուշ։ Որ անոնց արտայայտութիւնը, ըսել կ՚ուզեմ՝ քէլքը, առքը, սանկ նայիլն ու ժպտիլը ըրաւ զգլխանք ու խենթութիւն։ Անոնք այդ իսկ ստորոգելիներուն գնով փնտռուեցան խուլ ու խոր մոլուցքներէ ու արթնցուցին հսկայ ցանկութիւններ։ Պատմութիւնը անոնցմէ մէկ-երկուքին շուրջը եղերական դրուագներ ալ կը դնէ։ Այրերու գիծով ժառանգական կնիքը շատ շուտ խանգարուող, կիներու վրայ դիմացկուն է տարօրէն։ Կալի մը մէջ երբ կը պարեն խումբով, դէմքերը կը պատմեն նոյն արիւնէն։ Այսպէս է, որ գերդաստանները կը շինուին տեւողութեան վրայ` կրկնելով, արեւին հանելով ա՛լ շիջած ձեւերը անցնողներուն։ Անոնք կը կրեն հետքը առջի հոսումին, առջի տաղաւարումէն, հօր[մ]էն [216] ՝ երբ ժայթքեցին, մօրմէն՝ երբ վրանի մտան [217] …։ Ամէն փեսայ պահի մը համար խանգարուած անոնց տնտեսութեան մէջ փոքր շրջան մը բերաւ լայնկեկ օրերու։ Նալպանտենց տղաքը տգեղ՝ երբ մսխեցին, շնորհ կը դնէին ուտելու եւ հագուելու մէջ, հիմա՝ որ բարակցած էին։ Ժամուն փողոցին մէջ, հակառակ իրենց աղքատութեանը, Նալպանտենց կիները բարձր կը խօսէին ու կը վայլեցնէին անցեալին հեղմունքը իրենց գիծերէն։ Ու այդ աղջիկներուն հայրերը, իրենց փոխադարձ կռիւներու ընթացքին, զգուշացան դպելէ իրենց աղջիկներուն պատիւին, այսինքն՝ չբամբասեցին։ Ու «լուսի» պէս աղուոր ծնած այդ աղջիկներէն կը ծնէին, հաստ գեղցիի մը տունին մէջ, նոյնքան լուսաւոր ուրիշ աղջիկներ։ Ու աշխատեցաւ մահը՝ իր կարգին, քիչ-քիչ կրելով երէցները, ու վերցնելով մէջտեղէն այդ կոտրած փառքերուն այլապէս եղերական փտութիւնը, – ո՜վ անհասելի տխրութիւնը փտած փառքերուն, կոտորա՜ծը՝ որ ծերի ձեւով կը շրջագայի, փայտով, դողդոջ, անօթի, ճուռպոտ, շռան ու տոլկոկով [218] ։ Որ կը հայհոյէ, երբ ձի մը տեսնէ եւ տասը քայլին գետին, սաքու կը նստի [219] ու կը նայի կէս-աչք ու տկար՝ կախուած միսերուն, թուքը կուլ տալով։ Որ բարեւ կու տայ ու կը հաւատայ իր այն զօրութեան, երբ իր խօսքը գետին չէր իյնար ու իր բարեւը երջանկութիւն մը, շնորհ մը կ՚ընդունուէր իր շրջապատէն։ Որ…։ Բայց պէտք է կենալ, ամէն մէկուն հետ փակելով կոյանոց մը մեղք ու դժուար, անպատիւ պատմութիւն։ Ու մահը, օգնուած ժամանակէն ու երկրորդուած [220] ՝ կարօտութենէն, սրբեց-սրբագրեց նեխութիւնը անոնց յիշատակին։ Կեանքը նոր է միշտ ու մեր մտքի ջաղացքին անդադար նոր ցորեն ունի նետելիք։ Ու կեանքը, գործածելով նոյն ազդակները, վերածեց անոնց ժառանգորդները գեղին միջին տիպարին, ընթացիկ ու խեղճ։ Որ պիտի աշխատի, չարաչար ու անյոյս ու հասնի պիտի ցամաք իր հացին. ոչ աւելի ոչ պակաս։ Ժմնեցին նոր անուններ, ո՛չ անշուշտ լայնքովը Նալպանտենց տոհմին։ Կառուցուեցան կրկնայարկ, մինչեւ իսկ եռայարկ, շատ ընդարձակ բնակարաններ։ Ու եղան, բուսան այսինքն, հաճի աղաներ, զանազան անուններով – Արթինն ալ կար անոնց մէջ–, որոնք հագուեցան մուշտակ, ծանրագին, սամոյր, մինչեւ կրունկները ծածկող, որուն օձիքը միայն տարուան մը ապրուստ կ՚արժէր Նալպանտենց տղոց։ Անցուցին անոնք իրենց ոտքերուն կարմիր մուճակներ, ա՛լ աժանցած, առանց վտանգի, – փա՛ռք, որուն նախանձովը խանձեցան անցեալին մեծատունները, երբ մահուան գնով իրենց – կեավուր ներուն – արգիլուած այդ մեծութի՜ւնը, կարմիր մուճակը կը տեսնէին հաճի Արթինին ոտքին։ Կրկնեցին հաճի աղային հսկայ ուխտերը դէպի Երուսաղէմ։ Դպրոցը պարպեցին իրենց կրունկին ու ճամբու դրուեցան Տէր ուղղեայ-ով։ Ընդունուեցան ալ նման փառքերով իրենց վերադարձին` բերելով սակայն իրենց ժամուն իբր նուէր ներկուած արծաթ ու փչուած, ոսկեջուր պղինձ…։ Բայց պէտք է քալել։ Ու գեղը կը մոռնար, գուցէ հիմնովին, [221] յիշատակը իր ժամուն մեծ երախտաւորին, եթէ գերդաստանէն շառաւիղ մը, հրաշքով, ազատած չըլլար երկնային խշումէն։ Ա՛ն՝ որ աղքատիկ կնիկ ունէր բոլոր եղբայրներուն մէջ ու սրտառուչ ձայն։ Որ – պատմող տէրտէրին կարծիքն է կու տամ – չէր ուշացած կրակին մէջ տեսնելու Աստծոյ մատը եւ հասկնալու անոր սաստն ու իմաստը: [222] Ան հաւատարիմ մնաց հաճի Արթինին յիշատակին, այսինքն՝ խնայեց գեղին երեսին՝ այն տրտմութիւնները, անկումները, խենէշանքն ու աղտերը, որոնք աղբարներուն հետքերէն կը յորդէին։ Առաքինի՞։ Անշուշտ սխալ պիտի ըլլար դասական այդ կաղապարին մէջ զետեղել մարդ մը, որ մանկութեան դուռներէն իսկ շիներ է իրեն ճռզած հոգի։ Որ չար, ատեցող ըլլալու վախնալուն չափ, վախցեր է մա՛նաւանդ լայն, հերարձակ ըլլալէ։ Որ չէ պարած, չէ խմած ոչ թէ կծծի, դաժան ըլլալուն, այլ զուարթ, բացսիրտ, ուրիշներու պէս թեթեւ չըլլալու սիրուն։ – Գեղացին «գոմշու քակոր» կ՚որակէ տիպարը, որ շրջապատին ո՛չ շահ ունի, ոչ ալ զէն [223] ։ Չէզոք, նոր բառով մը՝ ներքինի այդ մարդոց շուրջը չ՚ուշանար ծիծաղելին, նոյնիսկ եթէ դրամը զեղու։ Հին գերդաստաններ, դարերու հոլովոյթէ մը վերջ՝ կը յանգին յաճախ այս կիսապուշներուն։ Հոգիին վրայ աճող այս պալարը երբեմն կը ջնջուի սերունդին շրջումովը։ Ամուսնութեան նոր քուրան, պատահած է, որ ծնունդ տայ զօրաւոր մետաղի, ինչպէս ճիշդ է նոյն չափ միւս պատահումն ալ, որուն համեմատ տունը կը չքանայ իր յետին բողբոջին վրայ, այլասերուած, ծաղրանկար ու աղէտ։ Հաճի աղային ութ տղոցմէն ամէնէն անկշիռը, մաշուածը, ոչինչը՝ Աստուծոյ կողմէն կանչուեցաւ օճախը կանգուն պահելու երկնային պարտքին։ Աւելորդ է տալ հոս ամբողջ հոծութիւնը այս ըմբռնումին։ Ներկայ պատմութիւնը այդ զսպանակէն կ՚առնէ իր ցայտքը։ Չեմ զբաղիր այդ «ջնջուած» [224] մարդուն թերութիւններովը, ինչպէս առաքինութիւններովը։ Իր կեանքէն կ՚առնեմ գիծ մը միայն, որ շահ կը բերէ այս պատմութեան։ Ան ձիգբերան, ու վախկոտ – դուք վերադիրները կրնաք փոխանակել իբր պատճառի եւ արդիւնքի կշիռ–, ոչ ոքի բացաւ տարօրինակ դէպքը, որ յայտնուեցաւ կրակէն քիչ վերջ, պալատին աւերակներուն վրայ։ Գիշեր մը անիկա արթնցաւ, անօրինակ փսփսումէ մը, որ չեղող [225] աղբիւրէ մը ինչպէս, կար՝ բայց չէր տեսնուեր։ Շփեց աչքերը։ Մութը, ակօս-ակօս, ձայնին ալիքներովը։ Գո՞ղ։ Բայց ի՛նչ կար գողնալիք պալատին տակերը։ Անաղմուկ, բայց շատ խռոված, առանց լուր տալու կնոջը եւ առանց լոյսի, սողաց դուրս ու կեցաւ, ամբողջ լարում ու ականջ, պարտէզի դուռին։ Մօտեցաւ հոսումը ու եղաւ… հայրը ողջ ու իրաւ, փառքի օրերուն լիութեամբն ու կնիքովը։ Սարսափը գամեց զայն դրանը սեմին։ Յաջորդ առտու զայն գտան մարած ու լեզուն կապուած։ Յայտնի էր, թէ զարնուած էր։ Ատանկ դէպքեր յաճախակի են ու կը վերագրուին չարք երու [226] կամքին։ Բերին մեծ բանալիները ժամուն, խզկեցին բերնին։ Աւետարան։ Սեւ խոյէն արիւն։ Սեւ հաւէն լեարդ։ Ծխում ու վանում (այսինքն՝ ոգիները վանող արարմունք)։ Գտան իր դաշտէն հաճի Դաւիթը, որուն համայիլը հրաշք կը գործէր։ Բերին զայն, վասնզի հաճին իր միսին հետ հիւսած էր համայիլին փոկը։ Բերին ատաղձագործ Պետրոսը, իր Վեցհազարեակ ով։ Ու ըրին հանդէս։ Ծերունի Պետրոսը  --երդում ըրած ա՛լ ձեռք չառնելու նշանաւոր ձեռագրին էջերը--  տուաւ տէրտէրին կարդացուելիք գլուխը։ Ու կարդաց տէրտէրը` ակռաներուն մէջ սարսափ ու փորին մէջ խիթ. [227]

 

Բացցին դրունք յաւիտենից եւ մտցէ թագաւոր փառաց …

 

ու նուաղեցաւ։ Ատաղձագործին գիրքը ունէր այս ազդմունքները։ Նոյն ատեն աւագերէցը խզկեց [228] անգամ մըն ալ բանալին բերնին։ Երկաթին ցաւէ՞ն [229], տէրտէրին ընթերցումէ՞ն [230], հիւանդը լեզու ելաւ։ Արթնցուցին տէրտէրն ալ։ Բայց շրջապատը ոչինչ իմացաւ։ Խօսեցաւ երկար պատահարին վրայ։ Գուշակեց նոյնիսկ ուրուականին անձնաւորութիւնը, զարնուողին կարգ մը դիմախաղերէն, որոնք զգալի էին հեռուէն նայողի մը, երբ խօսքը դառնար հաճի Արթինին։ Բայց ոչինչ կար յստակ։ Իրականը ա՛ն էր, որ կրակէն յետոյ, տարի մը-երկուք, գրեթէ ամէն գիշեր, կէսէն քիչ առաջ, կու գար նրբամարմին ուրուականը։ Անոր տղան կ՚արթննար ձիերու դոփիւնով մը, որ պալատին սալերուն վրայ երէկուան պատահածի նման կը հնչեցնէր իր կշռոյթը, այնքան ծանօթ, այնքան տեղ բռնած տղոցը հոգիին խորը, զիրենք ծակուծուկ թխմող դոփդոփը, բայց որ կ՚երկարէր, ահաւոր ու սրսփուն, մեռել կ՚ըլլար ու իբրեւ ուրուաձայն կը սառեցնէր արիւնը անոր երակներուն մէջ։ Մինչեւ որ սմբակները լռէին։ Մինչեւ որ արիւնը քալել առնէր։ Ու մինչեւ որ իր սենեակը գիծ ու թանձրութիւն հագնէր։ Կը շփէր կնոջը մարմինը, ապահովուելու համար մատէն։ Ու դուրս կ՚ելլէր ու, մեղմիւ, առանց ետին դառնալու – հպատակելով աւանդութեան, որ կը հրահանգէր ուրուականէն դուրս ոչ ոքի նայիլ–, կը կենար իր մարած կէտին։ Փոքր դուռ մը ատիկա, որ պալատին աւերակը կը զատէր տունէն։ Ու ահա մարմին կը դառնար պատկառազդու ուրուականը, ճի՛շդ հիւրասենեակին այն անկիւնէն, ուր հրաշք մը խորտակած էր կրակին մէջքը, աշխարհք մը հով ու փոշի նետած, հրած անոր երախին, թխմած կոկորդը եւ ետ, դէպի պարտէզ տապալած անոր անտես, բայց իրական մարմինը։ Հոն, ուրուականը մէկէն կը փոխուէր իր տարազէն, կը նիհարնար, կ՚երկարէր։ Ու փտած խաւի մը նման կը փրթէին անկէ զգեստին կտորները, լոյծ ու հաստատ նոյն ատեն, փոսփորափայլ պղպջակմամբ մը, որ պաղ էր՝ հակառակ կրակէ ըլլալուն։ Կ՚եղծուէին մարդկայինին սահմանները, բայց անեղծ կը մնար դէմքը։ Ու կը սուզուէր աւերածէն ներս։ Մութ, ձիւթէ մութ, թէ լուսնկայ, շարմաղ լոյս, ձիւն թէ անձրեւ՝ ան անփոփոխ կը պահէր կապտաւուն, կիսերանգ ու գորշի հակած իր պատկերը, անգամ մը, որ մտնէր մէջը իր պալատին։ Հոն կը հագնէր մարդկայինին [231] հոծ ու անհերքելի ճշգրտութիւնը, երեսին ամբողջ տնկուածքովը, յօնքերուն լուսաթել աղեղովը, որ կը թրթռար ու չէր փախչեր, ու ակնափոսերուն անյատակ, անընդգրկելի արձակութեամբը։ Ու անհուն թախիծ, անհուն մարդկեղէն հոսանո՜ւտ, որ կը բաբախէր անոր դէմքին վրայ։ Յետոյ կը նայէր հանդարտ, սիւնաշարքերուն, ոմանք հակած, ոմանք կիսայրեաց ու կանգուն։ Կը նայէր ու չէր նայեր տղուն։ Ու ինչպէս թափանցիկ, ապակի ամանէ մը ներս, անոր գանկէն, որ լուսեղէն գունդ մըն էր այդ պահուն՝ կ՚անցնէին մեր, ողջերուս կարիքները, ցանկութեան ու երազի փոխն ի փոխ վէտվէտումովը, նման ջուրի էակներու, սեւ, աղտոտ, խեղճ, տգեղ, քնքուշ ու որբ, ճիշդ ու ճիշդ մեր փափաքները, սկսելով կէտէն, քալելու, աճելու գունդին պատերուն մէջ չպարփակուելու եւ պատռտելու յարաշարժ ելեւէջով մը։ Մարդերուն գա՜նկը։ Ո՜վ պիտի գտնէ խորադիտակը քու անդունդներդ տեսնելու։… Ան կը դպէր պատերուն ածուխին ու ծեփերուն սեւցած ալիւրին, որ կը թափէր, ինչպէս մարդկային սիրտէ մը՝ ածխատիպ արիւն մը, մաղմաղ ու ջերմ, այրուած ու տրտում, այդ իսկ զգեստին տակ, այդքան անճանաչելի՝ պատմելով, թրթռումի հանելով անհուն ծարաւը այդ հեղուկին, որուն լեզուն մոռցած ենք [232] հիմա եւ զոր կը հասկնան խենթերը գուցէ, երբ՝ ծրարա՛ծ՝ իրենց ուղեղին խորը մեր զգուշութիւններն ու հանգանակները, հաշիւներն ու կեղծաւորանքը, ականջ կը դնեն անոր, սեւ այդ արիւնին յորձանքին ու կ՚ընեն ու կ՚ըլլան, ինչ որ կ՚ուզէ անիկա։ Խօսեցուցէք խենթ մը ու պիտի տեսնէք այդ ակօսը արիւնին, խո՛րը, շատ խորը պառկած բառերու աւերակոյտերուն ու թաղուած ինչ որ մարդոց պաշտօնական իմաստութիւնը – դուք հասկցէք՝ շրջուած յիմարութիւնը – դիզած է անոր ուրդերուն։ Կը հանէր ոսկեկոթ մտրակը, ադամանդակուռ պատենքէն – ինչպէս էր ժամուն պատկերին սուրը Գաբրիէլին–, որ անոր ողջուցը խորհրդանշած էր հեղինակութիւն ու հարստութիւն, որով վարած էր խենթերը եւ խելօքցուցած իմաստունները, կը զարնէր քարերուն, մրկած ու կիսափայլ փայտերուն, ինչպէս պիտի ընէր մարդոց կռնակին, կամ խառնելով մոխիրը։ Բարկացո՞տ։ Խի՞ստ։ Այսինքն այնպէ՞ս՝ ինչպէս որ ապրեր էր անիկա իր տունին մէջ, սարսափի, ապուշ ըսուելու չափ փակ ոլորտի մէջ սեւեռած իր տղաքը, կինը, հարսները։ Որ իր անցքին վրայ, իր պալատին խորշերը մինչեւ ամայութիւն էր ուզեր ու մտրակահարեր անխնայ՝ ո՛վ որ գտած էր չփակուած իր ծակին։ Անշուշտ միայն այն օրերը, երբ հիւր ունէր ընդունելիք։ Ով գիտէ ի՛նչ ահաւոր փորձառութեան մը գինն էր այս կենդանի թաղումը անոր պալատականներուն, այսինքն՝ ընտանիքին։ Ան անյողդողդ արութեամբ մը, երկու վայրկեանէն իսկ պալատին արձակ սրահներուն մէջ ամայութիւն կը ստեղծէր, իր մանր տղաքը, աղջիկները, հարսները փոխադրելով ծառաներուն բաժինը, խորամուխ՝ ընդերկրեայ փորուածքներու բանտին, երբ անակնկալ հիւր մը, մեծ քաղաքէն, ամիրա կամ այլազգ, երեւար դէմէն։ Ոչ ոք համարձակած էր անոր հարցնել պատճառը։ Ու անոր տղան շատ ուշ պիտի հասկնար գաղտնիքը, որ այս կարգերը կը ստեղծէր պալատին մէջ։ Պոլիս ու Պրուսա անոր աչքերը շատ բան տեսած էին թուրքերէն, որոնք տունէ մը ներս մտած ատեննին կը խորհին միայն ու միայն կնիկին ու տղուն։ Կողոպուտը, այսինքն՝ դրամն ու իրեղէնները աւելի ուշ կու գան։ Այդ ժողովուրդին բարքէն այս գիծերը դեռ չեն գուլցած, տրուած ըլլալով վերջին դարուն այն հսկայ առիթները հրապարակային զեղումի, ուր անոնք ամէն անգամ թաթխուեցան իրենց շատ մօտէն վաչկատուն նախնիքներուն արիւնին մէջ ու եղան իրենց պատմութեան մօտիկ վայրենիները, այսինքն՝ մարդեր, առանց կեղծիքի, առանց ջնարակի, բիրտ, մէկ երեսով, – սեռով…։ Բարկացո՞տ։ Խի՞ստ։ Բայց աչքերը ա՛լ դարձուցած՝ իր տղուն։ Ու անոր դէմքը կը թուէր տրտմիլ, զայրանալ ու լալ։ Ու անկարելի էր ճշդել այդ պահուն, թէ ո՞րն էր այդ երեքէն, որ կը տիրէր [233] անոր երեսին։ Ու ա՜ն էր, ճիշդ ու ճիշդ Նալպանտենց հաճի Արթինը, զոր տեսեր էր անոր տղան, դեռ պատանի, սա ուրուական դիմակին տակ, երբ իր հայրը, իր փառքի գագաթնակէտին, անցեր էր զգայութեան, յուզումի, բզկտումի սա բիրտ ալիքներէն, ըլլալով դող, ըլլալով խեղճ, բարկաճայթ ու լալահար, քանի որ կու գար ծեծ ուտելէ իր խղճմտանքէն, քիչ առաջ իր ծառաներէն մէկուն տղան, փոքրահասակ ու աղուոր – ով որ խմէր անոր ջուրէն եւ ուտէր հացէն, կ՚առնէր անոր մոյնքը–, յանձնելով թուրք շատ բարձրաստիճան պաշտօնատարին, ազատելու համար իր իսկ զաւակը, փոքրահասակ ու աղուոր, գազանին ճիրաններէն։ Այն ատենները թուրքերը դեռ նոր հրաժարած ենիչէրիներուն մանկահաւաքէն, չէին կրնար չերկննալ, քմայքի պահերնուն [234] քրիստոնեայ գիւղերը, զուարճութեան համար սարքելով մռայլ հանդէսը մանուկներու քաղումին, եւ իրենց բանակներուն համար ա՛լ [235] անպէտք այդ արարողութիւնը անոնք կը գործադրէին իրենց թիարաններուն, նաւարաններուն համար ու արտօնութիւնը, ուզածնուն չափ գերի ժողվելու, ի զօրու էր այդ դիմակով։ Ու այդ անհասկնալի պաշտօնակալները, չափազանց բծախնդիր իրենց հաճոյքներուն փոփոխակին, այլազանութեան, հարուստ քրիստոնեայ տուներէ կ՚ընտրէին փոքր ու գեղանի մանչերը ու զանոնք կը քշէին դէպի քաղաք, ուր թշուառ տղեկը ծառայելէ յետոյ անոնց անկողինին, կը մտնէր ստորակարգ պաշտօնի, յաջորդուած միշտ աւելի թարմերէ ու խարանը ճակտին, վռնտուած ամէն դիւանէ, հրուած դէպի ամէնէն աղտոտ զբաղանքները [236], կոյուղին ու աւելի գորշ տեղերը, կը մեռնէր անօթի, ոջլոտ, կերուած ամօթէն, աղտէն եւ ճճիներէն։ Այնքան զգուշաւոր ու փորձ հաճի Արթինը ինչպէ՞ս ինկած էր փորձանքին։ Աղէտը արդիւնք էր պատուիրազանցութեան մը։ Ան ծեծին տակ մարեցուցած էր կինը, ազատելէ ետքը իր տղան, ճարպիկ այդ խաղով։ Բայց ի՜նչ դիմագիծ էր եղեր իրը, երբ ծախուած տղուն մայրը` մէկը անոր տունին վաստակաւոր ծառաներէն, ոտքն էր ինկեր ամենազօր աղային` պահանջելով իր մէկ հատիկը, ո՜րբը, առանց բարձր խօսիլ կարենալու, իր անհուն վշտին մէջ, իր տղուն չափ խորհելով վտանգին, որ կախուած էր պալատին գլխուն։ Ի՜նչ վսեմութիւն էր ատիկա։ Անիկա, մինչեւ աղիքները վրդովուած, հաներ էր ոտքի մայրը, հեռացուցեր էր գեղէն նոյն րոպէին, երբ դեռ պաշտօնակալը կը ճաշէր ներսը` համոզելով զայն, տղան ետ բերելու տարտամ խոստումով։ Տարին բոլորած էր։ Մայրը սպասեց, ու յուսահատ՝ իր չեկած տղուն կսկիծէն խելագար – ո՜վ փոքր վիշտերուն անհուն մեծութիւնը։ Մենք չենք հասկնար, թէ ի՜նչ եղերական է հոգին, ուր ոչ մէկ լոյս պիտի իյնայ սա աշխարհէն։ Ուր տղու մը վրայ թափուելիք գորովը մեր ներսէն մեզ պիտի կրծէ, շատ եկած թթուի մը նման ու պիտի կործէ մեր հասակը։ Մենք, քաղքենիներս, մեր ցաւերը կ՚ոսկեզօծենք, գոնէ գիրով կ՚երկարենք, կ՚օտարացնենք մեզմէ։ Ի՜նչ պիտի ընէր այրի կինը, երբ իր զաւակը չկայ – եկաւ, երեւցաւ գեղին մէջ ու կանգնած պալատի շքեղ մուտքին, անիծեց անոր տէրն ու բնակչութիւնը։ Սասանեցաւ գե՛ղը։ Առաջին բառն էր, որ կը դպէր հաճիին ճակատին։ Կապեցին։ Չէին կրնար բանտ նետել։ Հեռացուց։ Նորէն եկաւ։ Ինկաւ լեռնէ լեռ` ոռնալով եւ հեկեկալով, զաւակը պահանջելով խոտէն ու եղնիկէն, ծաղիկէն ու քարէն, լեզու դնելով ջուրերուն բերնին եւ վտակներուն։ Հաճի Արթինը, գայթակղութեան սարսափէն – այրիին կցկտուր բառերը իրականութիւն մը թելադրելու կը բաւէին հետզհետէ – վերցուց զայն մէջտեղէն, շղթայակապ, ղրկելով իր ձեռակերտ Նոր գիւղը` Իզնիկի մօտ, ու ճահիճին ջերմը կերաւ ու լափեց անոր լեարդը, մինչեւ որ անզգուշութեան պահի մը, սպրդեցաւ դուրս իր ախոռէն – ուր կը պահէին զինքը – յառաջացաւ լիճը ու ա՛լ չելաւ դուրս։ Եղեռնը իջաւ անոր հետ լիճը։ Հաճին դիակը հանել ու գաղտուկ թաղել տուաւ գեղին գերեզմանը` վրան դնելով այն քարը, ուր, մահէն օր մը առաջ, անիկա ծունկի էր իջեր, վերջին զղջումի ասեղէն խոցուած։ Հաճի Արթինը փրկեր էր վարկը, բայց ոչ՝ խղճմտանքը։ Այն օրէն, անոր ոսկեկոթ մտրակը շառաչեց իր կնոջը քամակին եւ տղոցը կողերուն։ Ի՞նչ էր իր ալ պատուհասումը։ Ոչ ոք գիտնայ պիտի։ Ու շէն պալատը լռեց ինքն իր մէջ։ Անոր ահը բաւ եղաւ, որպէսզի հեծք մը իսկ չսպրդի դուրս, ծառաներուն բաժինը։ Ու տղաքն ու կիները պաշտեցին անոր հրամանը։ Աւանդութի՞ւն, իրողութի՞ւն, թէ հեքիաթ։ Պատմողը կը հաւաստէր այս ամէնը լսած ըլլալ տեսնողին իսկ բերնէն։ Ու տէրտէրը, խոստովանանքի գաղտնիքին տակ փոր տուած, անկարող իր կզակները նուաճելու, կ՚աւելցնէր տագնապը հաճիին տղուն, իր հայրը փրկելո՜ւ…։ Ու հաճի Սերոբէն կը տեսնէր այսպէս, ամէն գիշեր իր աղա, բարեպաշտ, սուրբ հայրը, գամուած պատկերին մէջը հզօր ու գալարող միւս տանջանքին, որ կը սկսէր, երբ առաջին մտրակումը կենար։ Պահ մը պալատին ամայութեանը վրայ, դալկօրէն դեղին, լոյս ըլլալէ աւելի՝ ծծումբի բխում մը, զօրաւոր այրուցքի հոտի մը մէջէն, – նշան՝ թէ կը բացուէին դժոխքին բերանները – անորոշ սղոցում մը, քսքսում մը, ոսկորներու շկահիւն մը, առաջ պտիկ-պտիկ, յետոյ հաստ-հաստ, քայլերու կշռոյթով կը լեցնէին արդէն իսկ եղծուած ոլորտը։ Ահաբեկ, փախչելու անկարող, ուրուականը, գլուխը պատսպարած [237] -- աչքերը կը գոցէր --  ծունկի կու գար կէս վառուած պատի մը բացուածքին -- դո՛ւռը` ուրկէ ելեր էր դուրս որբեւայրին։ Ան կը խածնէր կապոյտ լոյսը իր շրթունքներուն ու երեսը կը թաղէր գետին, կորաքամակ, մինչ ծոծրակէն հրաբուխի մը իբր բերնէն մեղքը սիւնակ-սիւնակ կը ծառանար, յետոյ կը դառնար վար ու կրակէ շիշերու գառագեղի մը մէջ կը հիւսէր անոր ամբողջ ծնրադրումը։ Բայց ի զո՜ւր։ Կը բուսնէր խելագար կինը, նոյն այդ բացուածքէն, ահեղ ու անդիմադրելի, կեանքին տուած բոլոր զրկանքներուն գումարովը, տեսարանէն հագնելով տրտում ու այրուած դառնութիւն, մահուան մէջ իսկ չյագեցած, բայց մարդկայինէն ձերբազատ։ Կոտրուած, թերեւս անհուն միօրինակութեան մը ձանձրոյթէն, թերեւս մօր սիրտի անյատակ զրկանքներէն, այրած՝ բայց չսպառումին վախէն մաղաղկուն, միշտ խելագարի խստութեամբ, որ մահուան մէջ այնքան կը նոյնանայ մեր յիմար բանականութեան, ան հետզհետէ կ՚ըլլար պզտիկ, այսինքն՝ մարդկային քէն, վրէժ ու մեր ջիղերով պայմանաւոր ատելութիւն, թշուառական ու կարծր ու անողոք։ Ու կ՚ըլլար ան ինքզինքը ամբողջ, զգեստի տեղ ունենալով այն դեղնահար, հողամոյն ու ահաւոր տգեղութեամբ բանը, որ մաշարայական [238] ախտերով ծիւրածներուն կտակն է գերեզմանին։ Որ կաշի չէ, ոսկոր չէ, աղբ չէ։ Որով իջեր էր անիկա լիճին յատակը։ Կը կենար դէմը գլխահակ հաճի Արթինին, կը դնէր մէկ ոտքը քամակին, որ ստիպուած կը շտկուէր ու կ՚ելլէր ոտքի։ Լուռ, աչքերը կուղպ, ինչպէս պիտի պատահէր եթէ հարիւրական շամփուրի սլաք մխուած ըլլային անոնց մէջ։ Բայց անողոք պառա՜ւը։ Կը դպէր մատովը անոր դունչին, կապտաւուն, մեռելի գոյն ցոլարձակմամբ մը, որ լոյսի վազքին կամ փսորուող հոգեկան հեղանուտի մը կրնար նմանիլ ու կը ստիպէր զայն ցցելու [239], միշտ աւելի վեր, գլուխը։ Ու հաճի Արթինին գլուխը կը լարուէր դէպի ետ, ծոծրակի ճախարակին վրայ պրկուած ու կճրտուն, պինդ ու կզակները նետուած իրարմէ, ըսես գամ էր մխուած ծոծրակի այն անտես խոռոչին մէջ, որ կեանքին ծառին արմատը կը պատսպարէ։ Ու ներսէն դէպի ակնակապիճները ձգտուած կը մնար անոր նայուածքը, առանց աչք ըլլալ կարենալու, բայց տարօրինակ կերպով իրաւ, մարդկային կիրքերուն բոլոր կշիռովը, կարօտի, ծարաւի, զիղջի ու անսփոփ տրտմութեան տեսակ մը ջրհո՛ր՝ ուր կարելի էր տեսնե՜լ։ Ու միշտ նոյն մատին ծայրովը՝ անիկա կ՚ոլորէր այդ գլուխը նման գունդի մը, որ ժանգոտած ծխնիի մը կը դառնայ ու կը բզկտուի, ամբողջական հոլովումով մը, կեցնելով զայն, քիչ մը աւելի շատ, զոյգ ուսերուն վրայ, որպէսզի պատկերը, այդպէս կառուցուած, հագնէր լիութիւնը իր սարսափին ու ընէր զայն քիչ մը աւելի լայնօրէն, դառնօրէն հրէշ, յետոյ կը տանէր ու կը խարսխէր կռնակի կողմին։ Ու փշաքաղիչ բան էր տեսնել այդ մեռելը ատանկ, որուն բերանն ու աչքերը կը նայէին սեպհական կռնակին։ Ու այս ամէնը, առանց որ մարմինը մազի չափ խախտէր գամուած իր կէտէն։ Ու զարհուրելի էր համակերպուն, անպարփակ տրտմութիւնը, որ կը թափէր այդ թաւալող կոպիճներէն, սուտ գոհարի պէս դրուած պղպջուն մոխիրի մէջ ու թարթելով անդադար, վանելու համար աղը կրակին, մաղմաղին։ Ու մատը, ազա՛տը, ցոյց կու տար, աւելի ճիշդ՝ անոր աչքի գիծին կը բերէր, կը վերբերէր համապատկերը հսկայական ու անլուր կործանումին, ինչպէս դարձդարձիկ կտաւի մը վրայ, մանր-մանր, առանց ընդհատի ամբողջական այն դժոխքը, որ անոր սերունդին կեանքը պիտի կազմէր, ծրարուած այդպէս ծոցին մէջը անբաւութեան, բայց ճամբայ ինկած դէպի հողէ արգանդները, տնօրինուելու եւ իրանալու։ Ու կը վերբերէր նոյն այդ գիծին ինչ որ կը պառկէր գետինը, աւերածին վրայ։ Ու ահա մոխիրները գոյն ու արիւն կ՚առնէին ու քարերը կը ճեղքուէին։ Կէս ծռած սիւները, դանդաղ-դանդաղ, հսկայական օձերու նման իրենց աղեղները կը ձեւէին լուսախտիղ միջոցին վրայ ու կը բարձրանային կենալու իրենց պոչերուն վրայ։ Յետոյ՝ ուղղաձիգ, ներկուն [240], իրարու կը հիւսուէին, շինելու համար պալատը, որ հրաշքով մը կը պահէր թէ՛ շարժումը շինումին, թէ՛ սառումը աւարտած ձեւին։ Ու անոր կը տրուէր իր կեանքին փառքն ու վայելքը, այնքան քիչ կշիռով։ Ո՜վ յիմարութիւնը բոլոր շինողներուն։ Հաճի Արթինին պէս պիտի գոհանաք կուտ մը ձիթապտուղով ու պիտի դիզէք կամ պիտի բաշխէք, առանց որ յագեցման գոհունակութիւնը հանգչեցնէ ձեր մոլուցքը։ Ու այդ պրկագին հեղ[ո]ւսումին մէջ անիկա թաթխուած էր ոսկեջուր պատմուճանի մը մէջ, ինչպէս հագած էր այն դժբախտ, անբացատրելի մենութիւնը, սէրէ, գորովէ օտար իր եսութիւնը, որմէ խուսափելու իր տառապանքին մէջ անիկա փորձեր էր աշխարհիկ համերը, կինն ու զաւկին հպարտութիւնը՝ մարմնառութիւնը ուրիշ պատկերի մը տակ մեր անխորտակելի իրականութեան, – ոսկին ու կիրքերը խառներ նոյն ճանձրոյթով։ Հարուստի, իշխանի, աշխարհակալի ոգինե՜ր։ Ձե՞րն է այս պատմուճանումը։ Ձե՞րը՝ այս լեղի ու ցաւէն ալ վեր ձանձրոյթը, որ ձեր մահովն իսկ չի կշտանար։… Այդ դալկութեան մէջ, մեռելներու յատուկ այդ կապուտիկ շղարշումին մէջ, ի՜նչ տգեղ, անտանելի, մա՛նաւանդ գարշ է ինչ որ մենք կեանք կը կոչենք ու, մա՛նաւանդ՝ այն մասնաւոր մէկ տեսակը, որ հանրային զբօսավայրերէն, ճամբաներէն հեռուները կը պտտի եւ իր ցանկութիւններու ասեղովը ծակծկուած, իր կիրքերուն շոգիովը տապկուած, կը շեղի ու մեղքով իսկ չի կրնար լիանալ։ Ոչ միայն այսքան։ Չարագուշակ մատը կը բերէր անոր տեսողութեան գիծին շեղջակուտակ պատկերը իր տղոցը մեղքերուն, սեւ, սեւ, ու անհամ, ու ահարկու, ու ան միւս դէզերը, պարկ-պարկ, թշուառութեան ու տառապանքի, որոնք պարպուէին պիտի տղոցը գլխուն։ Ու աւելի՝ այն մռայլ, անկշտում, անքանցելի [241] ցաւերը, որոնք նեարդ-նեարդ, ինչպէս սաղմնորդը, տեղաւորուած էին զաւկըներուն միսերուն խորը ու պիտի աճէին` հիւսելու զանոնք իրենց փաղաղիչ շապիկովը…։ Կը յոգնէ՞ր մատը։ Ան կը կենար, անկուշտ եւ ատով թշուառ, տառապանքէն անդին նոր բան մը հնարել անկարող ըլլալուն։ Հողին խաղաղ վերջաբանումը կը պակսէր հոգեւարքին [242] եւ մահուան տեսարանումին [243]</