Հայ գրականութիւն

/236/

ԽԶ. ԴԱՍ
ԱԶՆԻՒ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՆԵՐ [1]

Օրագրին [2] մէջ ձեր հրաւէրը կարդացի Պէշիկթաշլեանի շիրիմը փառաւորելու համար իր մահուան տարեդարձին օրը։ Օրհնեա՜լ ըլլայ ով որ այդ մտածութիւնն յղացաւ, օրհնեա՜լ ըլլաք դուք, հայ երիտասարդներ, որ այդ միշտ երիտասարդ [3] բանաստեղծին յիշատակը կը մեծարէք, անոր՝ որ ամէնէն գեղեցիկ տիպարն եղաւ հայրենասիրութեան եւ հանճարոյ:

Աւա՜ղ, եւ երբ դուք իր գերեզմանին շուրջը կը բոլորուիք, ձեր սիրոյն հաւաստիքը նորոգելու համար առ այն՝ որ իր հոգւովը միշտ ներկայ է մեր մէջ, իր մտերիմ բարեկամաց եւ թերեւս մտերմագոյնը, պիտի չկրնայ թանալ [4] իր արտասուքներով, այդ սուրբ գերեզմանը: Այլ ուր եւ քաշէ զինքն անողոքելի հարկը, իր սիրտն ու մտածութիւնը հոն կը թառի [5], հոն կը թափառի եւ հոն կ՚արտասուէ ձեզի հետ, ո՛վ բարեկամք իմ բարեկամիս:

Միայն թէ այդ օրն՝ որ ընտրեցիք իբրեւ հայ զգայուն երիտասարդութեան վայելուչ հանդէսի օր, չմոռցուէ՜ր ասկէ ետքն ալ, եւ ամէն տարի նոյն օրին հոն հաւաքուէր հայ երիտասարդութիւնը խմբովին՝ ընդունելու համար այն ներշնչմունքը՝ զոր ես ինքս միշտ գտած եմ այդ գերեզմանին քով, ամէն անգամ՝ որ իմ բարեկամիս այդ յետին բնակարանին այց եմ ելած, մտածելով այն յոյսերուն զորս ի միասին կը սնուցանէինք, եւ որոնց քանի՜ն, ափսոս, մարեցան անկէ ի վեր, եւ միշտ լսած եմ, իբրեւ թէ դեռ լսուէր իր գերեզմանին խորունկէն այն աղաղակը` զոր ամէնէն առաջ հնչեցուց եւ որ պիտի չմարի. —

«Եղբայր ենք մենք»։

Թող այս աղաղակը միացնէ մեզ հայերս ողջոյն [6] եւ ամրապնդէ մեր սէրն իրարու հետ, մինչեւ որ գայ օր մը՝ ուր հայ ժողովուրդն ամբողջ կարող ըլլայ կրկնել Արեւելքի բոլոր ժողովըրդոց. «Եղբայր ենք մենք»։

Քոյդ ՕՏԵԱՆ [7]

 

 

ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄ

(ՅԱՏԱԿԱԳԻԾ)

 

1. Այս գրուածքին սեռը քրոնիկ մըն է (յիշել բառին թելադրած յեղաշրջումը արեւմտահայ գրականութեան մէջ)։

2. Նիւթը։

3. Օտեանին մտածումը (ո՞րչափով մասնակի, անձնական, ո՞րչափով` ընդհանուր)։

/238/ 4. Զարթօնքի սերունդին մէկ քանի կարկառուն նկարագիրները.

Ա) — Ազգայնականութիւն (Օտեան զայն կ՚անուանէ հայրենասիրութիւն)։

Բ) — Ոգեպաշտութիւն, որ կը նշանակէ ոգեղէն արժէքներու փառաբանում։

Գ) — Օգտապաշտութիւն (արուեստը օգտագործել ժողովուրդի ամէն կարգի պէտքերուն լրացման)։

Դ) — Ռօմանթիզմ, որ կը նշանակէ հոս, արժէքները ոսկէզօծել, նոյնիսկ իրականութիւնը այլայլելու գինով։ Հոս, Պէշիկթաշլեանը չափազանցուցած փառքի մը մէջ տեսնել, Օտեանի ռօմանթիք խառնուածքը կ՚ապացուցանէ։

Ե) — Զգացական կարողութիւն, որով հպարտ են այդ մարդերը, պատրաստ ըլլալու ծափելու, պոռալու։ Այդ սերունդին գրականութիւնը զետեղելի է այս վերնագիրներուն տակ առանց անպատեհութեան։

5. Օտեանի զգայնութիւնը (պետական եւ քաղաքական գործիչ՝ խմբագրած՝ կայսրութեան ամէնէն ծանր, կենսական օրէնքները ինչպէս նաեւ իր ժողովրդին համար վարչական գործունէութեան օրէնքներ, ապրած՝ դիւանագիտական բարձրագոյն շրջանակներու մէջ, անիկա ատեն գտած է ծառայելու նաեւ իր ժողովուրդին գրականութեան։ Դժուար է այսօր, այս յատկանիշները համախմբել մէկ դէմքի մէջ։ Եւ սակայն Օտեան այն հազուադէպ բացառութիւնն է, որ վարչական պաշտօններու խամրեցնող ազդեցութենէն գիտցած է անվթար պահել իր զգացումները։ Ատոնք հասարակած են անշուշտ իր սերունդին, բայց ունի նաեւ գրականութեան շատ զօրաւոր եւ ջերմ հակում։ Իր բարեկամութիւնը Պէշիկթաշի դալկահար քերթողին հետ (Պէշիկթաշլեան, յիշել՝ Սկիւտարի սոխակը՝ Դուրեան) սրտառուչ ըլլալէ վեր բան մըն է։ Գրեթէ կանացի անոր զգայնութիւնը պետական մարդու մարմինին մէջ դժուար բայց իրաւ հակասութիւններէն մէկն է կեանքի։ Այս ծանօթութիւնները ո՞րչափով կը լուսաւորեն վերի կտորին ընդհանուր մթնոլորտը:

6. Օտեանի գրական կազմութիւնը։ (Վենետիկի վերջին պայծառափայլումէն [Բագրատունի, Հիւրմիւզ, Ալիշան] խորապէս ազդուած մէկն է անիկա։ Ատկէ դուրս ազդեցութեան տակն է դարձեալ ֆրանսական մեծ ռօմանթիքներուն, որոնցմէ Լամարթինի նուիրած է սքանչացումի էջեր, որոնցմէ Հիւկոն լուսապսակած է գերբնական փառքի մը դաբնիներով։ Այս տեղեկութիւնները կուտան իր գրուածքներուն բարեխառնութեանը մասին վճռական վկայութիւն։ Դժուարաւ հրաժարած է գրաբարի պաշտամունքէն։ Իր աշխարհաբարը, որ առաւելապէս ատենախօսական յղկումէ մը գտաւ իր լեցունութիւնը, վայելչութիւնը, համը, իր քրոնիկներուն մէջ կը մնայ 1860ի գրաբարապաշտներուն մտերմութեանը մէջ գունաւորուած արտայայտման կերպ մը։ Այնպէս որ իր ճառերը, քրոնիկները, ցանցառ ոտանաւորները, մեր գրական ճաշակի եւ աշխարհաբարի յեղաշրջման վրայ ուշագրաւ վկայութիւններ են)։

/239/ 7. Օտեան հռետոր։

8. Օտեան յուշագիր:

9. Օտեանի դերը մեր գրականութեան մէջ։

 

ՇԱՐԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

1. Խմբագրել ուղերձ մը (տարեդարձ, այցելութիւն, ականաւոր հիւրի մը ընդունելութիւն, բաժանում, հրաժեշտ եւայլն)։

2. Նիւթը այսպէս ճշդելէ ետքը նկատի ունենալ ընդլայնումի հետեւեալ պայմանները.

Ա) — Մուտքի բաժնի մը մէջ քանի մը տողով ներկայացնել առիթը։

Բ) — Արագ թուում մը յատկանիշներու որոնք արժէքներ են, եւ կը թելադրեն ներկայ համախմբումը, ցոյցը, հանդէսը. (ըլլալ զգուշաւոր խոշորէ, չափազանցէն, զարդարանքէն, ինչպէս նաեւ տափակէն, երկդիմիէն գովեստի մէջ)։

Գ) — Զգացումներ։

Դ) – Մտածումներ։

3. Ժուժկալութիւն, առատաբանութիւն հաւասարապէս խոտելի են։

4. Նոյնքան խոտելի է արտայայտման սովորականութիւնը, տափակութիւնը։

5. Մեծ նպաստ կը գտնէք զգացական ջերմութենէն։

6. Ընդհանուր քանի մը գաղափարներ պէտք է խարիսխ ծառայեն ամբողջ կառուցման (երախտագիտութիւն, զոհողութիւն, ազգասիրութիւն, աշխատասիրութիւն, պատանութիւն, եւ խանդավառութիւն)։

7. Պահել չափը մաuերուն։

8. Սարսափիլ շողոմէն, կեղծիքէն։

 

/240/

ԽԷ. ԴԱՍ
ՔԱՄԱՆՉԱ

Ամեն սազի [8] մէչըն գօված [9] դո՛ւն թամամ [10] դասն [11] իս, քամանչա.

Նաքազ [12] մարթ քիզ չ՚ի կանա տէսնի [13] դուն նըրա պասն [14] իս, քամանչա,

Ղաuտ [15] արա՛` էլ լավ օրէրուն էդիվըն [16] հասնիս, քամանչա.

Քիզ ինձնից օ՞վ կանայ խըլի՝ [17] աշուղի բասն [18] իս, քամանչա.

 

Անգաճըդ էրծաթէն պիտի [19], գըլուխըդ ջավահիր [20] քարած,

Կութըդ [21] շիրմայէմէն [22] պիտի, փուրըդ [23], սադափօվ նախշ [24] արած,

Սիմըդ [25] օսկէն քաշած պիտի, էրկաթըդ փանջարա [26] արած

Oչ օվ [27] ղիմէթըդ [28] չ՚ի գիդի, լալ [29] ու ալմասն [30] իս, քամանչա:

 

Ճիպուտըդ վարաղնած [31] պիտի` թահր [32] ունէնայ հազար ռանգօվ [33].

Ձարըդ [34] ռաշի [35] կուդէն [36] պիտի` վուր [37] դուն խօսիս քաղցըր հանգօվ [38].

Շատին զարթուն կու լուսացցնիս, շատին կու քընէցնիս բանգօվ՝ [39]

Անուշահամ գինօվ լիքըն դո՛ւն օսկէ թասն [40] իս, քամանչա:

 

Ածօղիդ [41] երկու կու շինիս, առաչ [42] չայի ղափա գ՚ուզիս.

Կու մէձըրվիս [43] այիվնումըն [44], պարապ վախտի [45] րափա [46] գ՚ուզիս.

Եփ [47] վէր [48] գու քաս մէջլիսումըն [49] քաղցըր զօղ [50] ու սափա գ՚ուզիս.

Բօլօրքըդ գօզալնիր [51] շարած մէջլիսի կէսն իս, քամանչա:

 

Շատ տըխուր սիրտ կու խընդացնիս, կու կըտրիս հիվընդի դուղըն [52].

Եփ քաղցըր ձայնըդ վիր կօնիս՝ [53] բաց կու՚լի [54] հիդըդ խաղօղըն [55]

Խալխին [56] էս իլթիմազն [57] արա՛` ասին. «Ապրի քու ածօղըն».

Քանի սաղ [58] է Սայաթ–Նօվէն, շատ բան կու տէսնիս, քամանչա:

 

(Էսպէս Արութինի [59] ասած քրօնիկօնի [60] 447ին)։

ՍԱՅԱԹ-ՆՈՎԱ [61]

 

 

ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄ

(ՅԱՏԱԿԱԳԻԾ)

 

1. Քամանչա։ Արեւելեան նուագներուն մէջ որո՞ւն մօտ է այս գործիքը (ձեր տեսածներէն)։ Ծանրանալ Սայաթ -Նովայի եւ իր գոված գործիքին փոխյարաբերութեան վրայ։ Կուգայ պահը երբ գործիքը անոր ամենասիրական արարածը կը դառնայ։

/243/ 2. Դասը ի՛նչպէս կը բացատրէք։

3. Բացատրել՝

Ա) — Sմարդին քեզ չի կրնար տեսնել։

Բ) — Լաւ օրերու ետեւն հասնիլ։

Գ) — Անուշահամ գինիով լիք ոսկի թաս։

Դ) — Ածողը երկու շինել։

Ե) — Մէճլիսի կէսն ըլլալ։

Զ) — Հիւանդի դողը կտրել։

Է) — Քանի ողջ է Սայաթ-Նովան, շատ բան կը տեսնես, քամանչա։

4. Գործիքին գովեստը, զայն նկարագրող պատկերներուն բանաստեղծութիւնը։

5. Բարքի ուրուագիծեր, որոնք, իրենց համառօտութեամբը հանդերձ, խոր յայտնումներ կ՚ընեն ԺԸ. դարու մեր հոգեբանութենէն։

6. Բանաստեղծին անձը.

Ա) — Տիպարային յօրինում (աշուղները մասնաւոր ապրումի մը ենթակայ)։

Բ) – Ձայն, եղանակ, անձնաւորութիւն (զուր տեղը չէ որ պալատներու դուռները տեղի կուտան այդ ձայնին առջեւ)։

Գ) — Ընդհանրականութիւն (երեք լեզուներու մէջ ալ հաւասարապէս տիրական)։

7. ԺԸ. դարու արեւելքը.

Ա) — Վրաստան (իր ազնուականներով, վանքերով, իշխաններով ու գեղեցկուհիներով)։

Բ) — Թուրք տարրը (որ արեւմուտքի մէջ [Եւրոպա] ընկրկումի սկսած, արեւելքի մէջ միահեծան կը տիրէ։ Նկարագիրներ — մոլեռանդ, հաճոյամոլ, հեշտախոյզ, հարուստ, արիւնարբու, բայց տարբեր մեր օրերու տիպարէն, որ կ՚արհամարհէ քրիստոնեան, բայց չարհամարհեր անկէ գալիք վայելքը)։

Գ) — Հայը (որ իր պապերուն ճամբովը կը շարունակէ տառապիլ, ապրիլ, հաւատալ իր խորհուրդին, սիրել, ու երգին մէջ փոխադրել իր ստեղծագործութիւնը)։

8. Ընդհանրացում.

Փնտռել այս կտորին մէջ՝

Ա) — Հայեցիութիւն։

Բ) — Երեւակայութիւն։

Գ) — Ստեղծագործ հուրը արուեստի մարդուն:

Դ) — Փոխաբերութիւն։

Ե) — Կշռականութեան զգայարանք:

9. Լեզուին վրայ դատաստան մը։

10. Մերձեցնել ոտանաւորը Քուչակեան տաղերուն։

 

/244/ ՇԱՐԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

Ժողովրդական երգիչ մը

 

1. Այս պատկերը արեւելքի մէջ ընթացիկ է։

2. Զայն տեսնել շարադրական յարդարանքի համար անհրաժեշտ պայմաններու մէջ (տեղ, պահ, շրջանակ, տէգոր, տարազ եւն. ):

3. Դէմքը։

4. Ձայնը։

5. Երգին անդրադարձը:

6. Զայն կը փոխադրէք իր հիւղակը։

7. Մտածման բաժին (որ կրնայ բաշխուիլ ամբողջ մարմինին վրայ նիւթին, կամ առանձնանալ իր շարքին մէջ)։

 

ԽԸ. ԴԱՍ
ԱՅՐԱՐԱՏԵԱՆ ԱՇԽԱՐՀ [62]

Ու խորհելով այս ամէնը, Արշակ [63] թագաւորը կը լքէր բարեբեր եւ բնիկ [64] ժառանգութիւնը իր նախնիքներուն՝ Այրարատի գաւառը, որ հոյակապ է ու ականաւոր [65], որ ամեն ինչ կը բուսցնէ, ամենաբուխ [66] է եւ ամենալի [67], ուր կարելի է գտնել ամէն ինչ որ մարդկային կենցաղին հարկաւոր է թէ՛ իբր ուտեստ, թէ իբր միջոց վայելչութեան եւ զբօսանքի:

Մեծատարած ու որսալից դաշտեր, շուրջանակի գեղեցկանիստ ու պարարտարօտ [68] լեռներ որոնք լեցուն են կճղակաբաշխ [69] եւ որոճացող երէներու հոծ բազմութեամբ։ Անոնց կատարներէն ջուրերու հոսումներ դաշտերը կ՚արբեցնեն, զանոնք ոռոգման անկարօտ ընելով, ու քաղաքներու մէջ կիներու, այրերու, ընտանիքներու անբաւ բազմութեան մը անպակաս կ՚ընեն հացն ու գինին, բանջարներուն տալով անուշահոտ մեղրահամ քաղցրութիւն, եւ բազմազանութիւն՝ իւղաբուխ [70] հատիկներուն։ Իսկ եթէ նայիս լանջակողմերուն [71] կամ սարահարթներուն [72], պիտի տեսնես պարարտաբոյս ու պարարտահամ արօտներ որոնք այդ տեղերը զգեստով կարծես կը հագուեցնեն եւ ոչ թէ ծաղկաբոյս գոյներով։ Անոնց խոտերուն թանձրախիտ [73] աճումը կը յագեցնէ [74] անհամբոյր [75] բոյլերը [76] վայրի երէներու, եւ անբաւ արօտական ընտանի էշերու, թանձրաթաղանթ [77], առուգագա/245/ւակ [78], որոնք հպարտօրէն կը պտտցնեն իրենց մարմիններուն գիրութիւնը։ Ու անուշահոտ ծաղիկներուն բարկ բոյրերը, դիւցազներուն [79], որսի խենթ նետողներուն [80] ու բացօթեայ [81] հովիւներուն առողջութիւն կ՚ընձեռեն, ու զգայութիւնները [82] կը թարմացնեն։ Հոն կը գտնուին դարձեալ, տեսակ տեսակ բոյսերու արմատներ ա՛յնքան պիտանի դեղերու համար, հմուտ բժիշկներուն ճարտարագէտ ցուցմունքներուն համաձայն։ Անոնք ախտահալած [83] ու երագահաս [84] սպեղանիներ [85] կը հայթայթեն, կամ, երկարատեւ ցաւերով տառապեալներուն առողջութիւն կը հասցնեն։

Ու ամենալրութիւնը [86] դաշտերուն որոնք կարծես խօսքերով իրենց կը գրաւեն աշխատողներուն կամքը, եւ զանոնք լիացնելով բերքով եւ բարիքով աւելի շուտ վերադարձ մը կը հրաւիրեն իրենց։ Անոնք միայն արտաքին երեւցած շահերը չէ որ կը ցուցադրեն, այլ մանաւանդ յորդորախոյզ [87] աշխատողները կը մղեն դէպի շահագործումը, գետնին տակ ծածկուած գանձերուն, ասոնցմէ քաղելու համար օգուտ եւ վայելք իրենց անձերուն, թագաւորներուն` մեծ վայելչութիւն, հարկահաններուն՝ [88] ապահովութիւն, ոսկի, պղինձ, երկաթ, պատուական քարեր որոնք արուեստագէտ [89] ձեռքերու մէջ բանուելով, արքաները կը զարդարեն մեծվայելուչ զարդերով, երբ կ՚ընդելուզուին [90] ոսկեհուռ [91] պաճուճեալ [92] պատմուճաններու, թագերու, խոյրերու [93] վրայ:

 

(Պատմութիւն Հայոց)

ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑԻ [94]

 

 

ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄ

(ՅԱՏԱԿԱԳԻԾ)

 

1. Մատենագրական տեղեկութիւն։

Այս կտորը առնուած է Ղազար Փարպեցիի Պատմութիւն Հայոց առաջին գիրքէն։

2. Կտորին մարմինը։

Ա) — Պատմական ակնարկ:

Բ) – Երկրին ֆիզիքը (դաշտ, լեռ, ջուրեր, սարահարթներ)։

/248/ Գ) — Երկրին բուսականութիւնը:

Դ) — Երկրին ընդերքը եւ հանքային հարստութիւնները։ Սեղմ այս գիծերուն մէջ գրագէտը դրած է՝

Ա) — Մարդկային կենցաղ։

Բ) — Այդ կենցաղին զանազան երեսները. (նախարարներ, աշխատողներ, թագաւորներ, եպիսկոպոսներ, հայ ընտանիքը, առողջներ, հիւանդներ, բժիշկներ եւայլն)։

Գ) — Նկարագիրը՝ շատ սեղմ եւ սակայն վերջնական եղանակով մը, մեր երկրին մեծ կարկառներուն:

Դ) — Ջուրերը: Գինի։ Իւղ։

Ե) — Բուսականութիւն (գոյն, սնունդ, վայելչութիւն, բժշկական օգտակարութիւն)։

Զ) — Գլխաւոր անասունները (նկատի առնուած իրենց արտաքին կերպարանքին, ինչպէս ընձեռած օգուտին մէջ)։

Է) — Հանքային գանձերը եւ ասոնց արուեստագործեալ օգուտը։

3. Այս գրուածքին, զոր արդարութեամբ կ՚որակենք դասական, ուշագրաւ են հետեւեալ յատկանիշները։

Ա) — Ժուժկալութիւնը: Ինչ որ բացառիկ պարագայ մը կը ներկայանայ մեր հին մատենագրութեան շատաբան նկարագիրները երբ նկատի ունենանք։ Իւրաքանչիւր բառ մտածում մը կը յաղթահարէ։ Իւրաքանչիւր մտածում լայն ապրումներու խտութեամբը կը պաշտպանուի։ Փարպեցի այն հազուադէպ գրողներէն է որոնք քիչ էջի մէջ այնքան շատ բան կը թելադրեն։ Վերի կտորը ո՛չ միայն երկիր մը, այլ ժողովուրդ մը ու անոր բարքին մեծ գիծերը մօտեցուց մեզի, արագ, պարզ, հասկնալի մանրամասնութեանց հանդէսով մը։

Բ) — Թելադրականութիւնը: Որով գրագէտը իր բառերով կը թելադրէ շատ մը բաներ մեր միջոցներով գուշակելի։ Ժուժկալութեան ուղղակի հետեւանքը չէ այս յատկանիշը։ Կարճ նախադասութիւնները չեն որ միշտ յարգի են։ Թելադրելը՝ մտածման մղող միջոց մըն է։ Մենք կը յարգենք այն գրագէտը որ մեզի առիթ կուտայ մեր մէջ քնացող բաները արթնցնելու:

Գ) — Ճշգրտութիւնը։ Հակառակ անոր որ սեղմութեան պատճառաւ ստիպուած է նոր նոր բառեր դարբնել, Փարպեցի կը մնայ ճշգրիտ պատկերող մը, մտածող մը, եզրակացնող մը։ Իրարու ետեւէն եւ իրարու մէջէն երկիրը (անոր երեսն ու ընդերքը), մարդերը, իրենց դասակարգային զանազանութեամբը, զբաղումներու մեծ պատկերովը, կենդանիները եւ բուսականութիւնը մեզի կը մատուցուին իրենց վերջնական գիծերուն մէջը, արագ, ճիշտ եւ վճռական։

/249/ Դ) — Որոշ փարթամութիւնը։ Հակառակ գոյներու ցամաքութեան, անհրաժեշտով միայն բաւարարուող գծագրութեան, այս էջը մեր մէջ կ՚արթնցնէ ճոխ եւ հարուստ զգայութիւններու շարք մը։ Բարիքը հոն է որ սա յորդութիւնը զերծ է ամենադոյզն հռետորութենէ։ Թարգմանութիւնը կատարուած է բնագրին կարելի հաւատարմութեամբ, եւ հակառակ անոր որ մօտ 1500 տարի անցեր են այս էջերուն վրայէն, գրուածքը մեզ կը տպաւորէ մեր օրերու քրոնիկի մը նման։

4. Մօտեցնել այս էջը մեր հին մատենագրութեան՝ այն կտորներուն որոնք առնուած են այս գրքէն ներս։ Ձեր բաղդատութիւնները պէտք է նկատի առնեն ընդլայնումի, ներկայացման շնորհներ։ Ոյժի, փափկութեան, տափակութեան հանգամանքներ։ Լեզուական կորով, սլացք, հետեւակութիւն, նիւթ մը մշակելու արարքը. այս նիւթին մէջ անձնականութեան բաժինը ինչպէս նաեւ կարելի տափակութիւնները։

5. Բարձրանալ այս կտորին դասական որակուած գրականութեան քանի մը հիմնական նկարագիրներուն։

Ա) — Կարգ։

Բ) — Համեմատականութիւն ընդլայնման։

Գ) — Բանաւորականութիւն (raison):

Դ) — Անանձնութիւն։

Ե) — Պարզութիւն։

Զ) — Մարդկային տարրին ընծայուած գերակշռութիւնը (անոր մէջ ծանրանալով իմացական կողմերուն)։

Է) — Լեզուական կանոնաւորութիւն։

Ը) — Անհրաժեշտի զգացում (որ կը նշանակէ խուսափիլ յորդ զգացումէն, շատ զեղուն անձնականէն, պոռոտ գոյներէն, անժուժկալ հռետորութենէն)։

6. Սեղմ գիծերու բարիքը։

7. Փարպեցիի անձնականութեան նկարագիրը [եկեղեցական, ազնուական (թէեւ ծնունդով գիւղացի բայց անիկա մեծցած է Մամիկոնեանց Վահանին հետ, հետեւաբար իշխանական մտայնութեան ոչ անհաղորդ մէկը), բանգէտ, իմաստուն, սակաւախօս։ Այս բոլորը կ՚արդարանան վերի կտորին ցուցմունքներովը]։

 

ՇԱՐԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

Երկիրը ուր կ՚ապրիք

 

Հետեւելով Փարպեցիի ծրագրին։ Արտօնուած չէք շեղելու մտածումին գնացքէն։ Ձեր ընելիքը փոխանակումն է Փարպեցիէն օգտագործուած մանրամասնութիւններուն ձեր կողմէն մեր երկրին վրայ ձեր ճշդած ուրիշներով։ Պէտք է պահուի ընդլայնումին ալ համեմատականութիւնը։

Անշուշտ մեր օրերուն, վայրի էշերը, աղեղնաձիգ դիւցազունները կը պակսին, բայց ատոնց տեղը ուրիշ բաներ է որ կը գրաւեն այսօր։ Այդ ուրիշ բաներուն հիմնական գիծերը ջանացէք ամուր քաշել:

 

/250/

ԽԹ. ԴԱՍ
ԴԻԱԿԻ ՍԱՅԼԸ

Իրիկուան դէմ, փողոցներէն ամայի,

Սայլ մը կ՚անցնի ճըռընչելով [95].

Ձի մը աշխէտ [96] զայն կը քաշէ. ետեւէն

Կ՚երթայ զինուոր մը [97] գինով։

 

Ջարդուածներուն [98] դագաղն է ան որ կ՚ուղղուի

Գերեզմնատունը [99] հայոց.

Արեւն յետին [100] իր շողերով կը սըփռէ

Վըրան` պատանք մ՚ոսկեզօծ [101]:

 

Ձին նիհար է: Հունձն այդ իր ժանտ [102] տէրերուն [103]

Ան հազիւ հազ [104] կը տանի.

Ականջներն իր կախած, կարծես խորասոյզ [105]

Կը մտմտայ թէ քանի՜

 

Դարեր [106] պէտք են ժամանելու համար հուսկ [107]

Մարագն հնձուած սուրբերուն [108].

Ու շրջակայ պատերուն՝ պոչն իր տատան [109]

Կը սրսկէ միշտ, միշտ արիւն:

 

Ու արիւն է որ կը կաթէ յարաբուխ,

Անիւներուն հեցերէն [110].

Սայլն իբրեւ վարդ կրէր [111], իբրեւ թէ ըլլար

Արշալոյսին կառքն հրեղէն [112]:

 

Հոն են դիերն [113], իրարու վրայ, որդին մօր

Գանգուրներով պատանքուած [114].

Մին խըրած է իր ամբողջ բռունցքը միւսին

Տաք վերքին մէջ լայնաբաց։

 

Մէկուն կուշտէն աղիք մը վար սահմռտկած [115],

Սայլին ճեղքին կ՚առկախի.

Շուն մ՚ետեւէն կուգայ եւ զայն քաշած դուրս,

Լափլիզելու [116] կ՚ըզբաղի։

 

/251/ Դեռ ծերունի մը ծընօտով ջարդուփշուր

Կ՚յառէ [117] աչքերն երկնքին,

Որոնց մէջ սեւ անեծք մ՚, աղօթք մ՚ իրարու [118]

Նոյն վրէժով կը խառնին [119].

 

Անոնց վըրայ ոչ ոք կուգայ արտասուել [120]

Կամ տալ ողջոյնը վերջի.

Քաղքին լռութեան [121] մէջ արեան հոտը միայն

Զեփիւռին հետ կը շրջի [122] ։

 

Բայց, մութին մէջ, պատուհանէ պատուհան

Ահա մոմեր կը վառին [123].

Մամերն են որ գաղտագողի կ՚աղօթեն

Վըրան կարմիր դագաղին։

 

Եւ այն ատեն պատըշգամի մը վրեայ

Կոյս մը կ՚ելլէ գեղանի,

Ու կը նետէ` արտասուաթոր [124], բուռ մը վարդ,

Սայլին վըրայ որ կ՚անցնի:

 

(Ցեղին Սիրտը)

ԴԱՆԻԷԼ ՎԱՐՈՒԺԱՆ [125]

 

 

/254/ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄ

Ա.

 

1. Քերթուածը վերցուած է «Ցեղին Սիրտը» հատորէն։ Այս գիրքը Վարուժանի առաջին մեծ գիրքն է ու նոյն ատեն գլուխ գործոց մը: (Սարսուռներ եւ Ջարդը՝ անկէ առաջ տպագրուած, նախափորձեր են):

2. Չափը՝ խառն։ Տունը կը բաղկանայ երկու մետասանոտնեան եւ երկու եօթնոտեան տողերէ որոնք մէջէմէջ անցած են։ Այս կազմը փոխառութիւն մըն է ժամանակակից եւրոպական քերթողութենէն։

3. Յանգերը: Վարուժան հաւասար դիւրութեամբ կը գործածէ հին ու նոր չափերը։ Հին չափը որ չորս անդամ (հետեւաբար հատած) ունի, ընդհանրապէս զանց կ՚ընէ յանգը: Դ. Վարուժան յանգաւոր ալ գործածած է այդ չափը։ Իր բոլոր ոտանաւորներուն մէջ իր յանգերը եթէ ծիծաղելի ճոխութեան մը չեն ելած, միշտ ալ բաւած են ոտանաւորին։ Ներկայ քերթուածին երկայն տողերը իւրաքանչիւր տունի մէջ դուրս են յանգի պահանջէն։ Բայց այդ պարագան վնաս չի բերեր քերթուածին։

 

Բ.

 

1. Քերթուածին տեսակը՝ Նկարագրական։

2. Բաժանումները.

Ա) — Պահ

Բ) — Դերակատարներ

ա) — Ձի մը։

բ) – Զինուոր մը։

գ) – Զոհերը։

դ) — Մամերը:

ե) — Աղջիկ մը։

Գ) — Խորհուրդի բաժին մը:

3. Քերթուածին մէջ իրապաշտութիւնը:

4. Քերթուածին մէջ դասականութեան հետքերը:

5. Գերակշռութիւնը իրապաշտ շունչին:

 

Գ.

 

1. Նկարագրական բանաստեղծութիւնը մեր մէջ ամէնէն աւելի փորձուած սեռ մըն է, վասնզի միշտ ստեղծող ուժ չի պահանջներ: Կը բաւէ գործիքը լաւ իւրացնել, բառացանկը ճոխացնել, տարրական գծագրութեան մը հնարքը ունենալ որպէսզի ոտանաւոր կարենաք արտայայտել ձեր տպաւորութիւնները։ Արեւելահայերը տակաւին չեն բարձրացած ըմբըռնումին այս աստիճանէն։ Վարուժան՝ հիմնական գիծեր ունենալով հանդերձ մեծ նկարիչի, ստեղծում եւ յուզում, խորհուրդ եւ թելադրութիւն դնել գիտէ իր քերթուածին մէջ։ Վկայ՝ այս կտորը, ուր իրականութեան հարազատ փոխադրութիւնը կը պաշտպանուի թաքուն, արագ, փայլակող բանով մը որ յուզումն է, խռովքն է, արցունքն է, այսինքն ազնուական տարրը արուեստի գործերուն։

2. Բաժանումները:

Ա) Պահը։ Քերթուածին համար ծանրութիւն չունի, կամ թէ՝ նուազագոյն չափի մը վրայ կը մնայ: Իրիկունը ընտրած է՝ քանի մը /255/ մանրամասնութիւն օգտագործելու համար։ (Արեւին ոսկեզօծ պատանքը, պատուհաններէ վառուող մոմերը)։ Բայց այս քանի մը գիծը բաւական են որպէսզի մթնոլորտը ստեղծուի։ Վասնզի տեղի տարտամութիւնը միւս կողմէն պիտի նեղէր մեզ:

Բ) – Դերակատարներ, այսինքն շարժող մասերը քերթուածին մէջ։ Անոնց շատութիւնը չի վնասեր իրենց դիմագծութեան։ Իւրաքանչիւրը կ՚երեւայ տեսարանին վրայ, ինքզինքը կը յայտնաբերէ, կը նպաստէ ընդհանուր շարժումին ու կ՚անցնի, տեղը տալու համար ուրիշներու: Բանաստեղծին բնազդը կրցած է բաշխումը կատարել նուազագոյն վնասով։ Այս ամէնը աչքի կուգան երբ մէկ մէկ քննենք դերակատարները։

ա) — Աշխէտ ձի մը։ Երկու տարրեր կը կազմեն այս կենդանին։

1. Արտաքին, նիւթական պատկերացում մը. ածականներ՝ որոնք իրական ձի մը նկարեն. պատահական երանգներ` ինչպէս պոչը որ արիւն կը սրսկէ։

2. Ներքին յօրինում մը որ ձախողած է։ Չենք կրնար մտածել Դ. Վարուժանի հետ որ կենդանիները մեր բարոյական ըմբռնումները իւրացնելու աստիճան նրբացած ըլլան։ Ու մանաւանդ զանազանեն սուրբերը՝ հնձուած իրենց ժանտ տէրերուն սուրերովը։ Չենք մերժեր կենդանիներուն՝ տարրական իմացականութիւն մը։ Բայց նոյնիսկ այդ վերագրումը հոս չ՚օգտագործուիր։ Զինուորները գոնէ առատ կեր կուտան ձիերուն: Ձիուն պատկերը դարձեալ ամբողջ չէ իբր արտաքին գծագրութիւն, սառած տեսիլ։

բ) — Զինուոր: Վերադիր մը միայն` գինով։ Բայց որքան թելադրող։ Առէք այդ մարդը կառքին ետեւէն, տարէք Ղալաթիոյ փողոցները։ Ձեռքը տուէք իր սուինը, մերկ ու ազատագրուած՝ զինուորական կարգապահութենէն։ Ըսէք անոր թէ իր փառքն ու պարտքը մորթելն է, կողոպտելն է կարգ մը մարդեր։ Ու հետեւեցէք այդ վայրենիին որ, խանութին մէջ, իր գործասեղանին առջեւ աշխատող մարդուկի մը գլուխին տնկուի։ Չը հարցնէ ու սուինը մխէ անոր սիրտը։ Ու հանդարտ առնէ ինչ որ իյնայ ձեռքին տակ: Տուէք անոր միակ աճապարանք մը, աւելի շատ սպաննելու աճապարանքը։ Անոր սրտին մէջ պահի մը համար արթնցուցէք մարդկայնական զգացումներ, թող պուտիկ մը գորովի գայ իր ամուսինին փաթթուող կնոջ մը աղերսանքին առջեւ. յետոյ թող ամրանայ, դառնայ իր վայրագ բնազդներուն ու այս անգամ անասնական կիրքերուն։ Ու ամբողջ օրը այդպէս խմէ, սպաննէ, բռնաբարէ ու աղօթէ նոյն ատեն։ Իրիկուան՝ զինքը դրէք կառքին ետեւէն։ Այո՛, գինո՜վ է այդ զինուորը, ու ի՜նչ գինով։

գ) — Զոհերը: Երեք տուներ նուիրուած են զոհերու պատկերացումին։ Ու այսքան նեղ շրջանակի մը մէջ տեսիլը կը յառնէ մեր առջեւ։ Որդին, մայրը, ծերունին, իւրաքանչիւրը սեփական ու յատկանշական նօթով մը։ Պատկերը պահելով այսպէս իր մասնական, անհատներով շինուած նկարագիրը, տարօրինակ դիւրութեամբ մը կը յարմարի նաեւ զանգուածային տեսարանին, ինչպէս է իրականին մէջ դագաղ-կառքին պարունակութիւնը: Հոս ահաւոր մանրամասնութիւններ կը լրացնեն պատկերին դժնդակ հէնքը, ու նոյն ատեն կը յօրինեն խորհուրդի մասը։ Զուսպ յուզում մը կը թափանցէ մեր ջիղերուն։ Պատրաստ ենք լալու։ Բայց Դ. Վարուժան չախորժիր աժան լալկանութենէն։ Կը պրկէ պատկերը, արագ կ՚անցընէ դագաղը, ու հեգնութիւնը կը գտնէ հակազդելու համար մեր լեցուած ջիղերուն։

/256/   դ) — Ու ճիշդ այդ պահուն կը միջամտեն մամերը, իրենց սրբազան հաւատքին չմարող մոմերովը։ Անոնք անուններ են միայն, ոչ մէկ տարր որ զիրենք թանձրացնէր։ Կ՚երեւան, աղօթքի ձեւ ունին, ցեղին ձայնը ատանկ լոյսի ձեւով կը վառեն ու կը բարձրացնեն։ Մամիկներուն երեւնալը արդէն խորհուրդին նախապատրաստութիւնն է։

ե) — Աղջիկ մը։ — Ուրիշ, աւելի թելադրող խորհրդանշան մըն ալ այս աղջիկը։ Դիտեցէք որ անիկա վերադիր մըն ալ ունի հետը՝ գեղանի։ Ու ասիկա պատահական բառ մը չէ, ոչ ալ հակադրութեան մը սիրոյն տեղաւորուած օտարոտի տարր մը: Անիկա բխած է բանաստեղծին անգիտակցութենէն։ Պարապ տեղը չէ որ դարերով մեր երկրին, շղթայակապ մեր ժողովուրդին խորհրդանշանը գեղեցիկ այրի մը եղաւ։ Պարապ տեղը չէ որ մեր կիները դարերով աւարի տրուեցան աւազակներու ինչպէս իշխանազուններու կողմէն։ (Էջերու հարկ կայ այդ մտածումը ամբողջութեամբ քաղելու համար)։ Հոս, քսաներորդ դարուն մէջ, ոչինչ փոխուած է այդ կարգերէն։ Ու հրապուրիչ այրին իր գեղանի աղջկան տարազովը այսպէս կը մօտենայ դագաղին։ Արտասուաթորը կը հասկնաք առանց մեկնութեան։ Ու անոր վարդերը թող ձեզի համար կնոջական թեթեւ շարժում մը չըլլան։ Գեղեցկութեան ու արիւնի այդ մռայլ եղբայրութիւնը որ գոյութիւն ունի այդ ծաղիկին վրայ, թելադրող է մանաւանդ հոս։ Որո՞ւ համար մեռան անոնք որ դագաղին մէջ կը քալեն։ — Հայրենիքին։ Ի՞նչ է հայրենիքը։ – Բայց ամէնէն առաջ գեղանի այդ օրիորդին անձեռնմխելութիւնը:

Գ. Խորհուրդի բաժինը: Դ. Վարուժան եւրոպական արեւմտեան քերթողութեան մէջ ընթացիկ եղանակով մը չի քալեր դէպի խորհուրդը: Այդ արուեստը տարրերը կը պատրաստէ ու կ՚առաջնորդէ լուծումին որ միշտ քերթուածին խորհուրդը կ՚ըլլայ։ Հոս մասնաւոր գետին մը, շրջանակ մը չէ տրամադրուած անոր։ Անիկա բաժնուած է քերթուածին ամբողջ երկայնքին։ Այնպէս որ զուտ նկարագրական տողերուն ներքեւն ալ քիչ մը բան կարելի է գտնել։ Այս ցրուումը վնասած չէ։ Նախ օգտակար եղած է տեսակ մը գոլ` ջերմութիւն բաշխելու համար կտորին ընդհանուր մարմինին։ Յետոյ, ճարտար ինքնադարձով մը երկու տեսիլի մէջ դրած է ցեղին բարձրագոյն ձայները, հաւատքն ու յոյսը։

Ասոնք են ահա, արագ ակնարկէ մը դիտուած, կտորին ներքին մասերը։

3. Քերթուածին մէջ իրապաշտութիւնը։ Իբրեւ նկարագրական՝ այս քերթուածը ենթարկուած պիտի ըլլար գոյներու եւ մանրամասնութիւններու ճնշումին։ Իրապաշտութիւնը՝ մանաւանդ բանաստեղծութեան մէջ, սահման դնել մըն է ստեղծումին, կապուելու համար իրականութեան անմիջական անդրադարձումին։ Իբրեւ այդ, քերթուածը կը մնայ իրական, այսինքն, գէշ բառով մը, իրապաշտական։ Բայց մի մոռնաք որ Վարուժան մեր ամէնէն երեւակայող բանաստեղծն է գրեթէ։ Իրականութեան հետ մնալ կարենալու համար անիկա տառապած է միշտ։ Ու միշտ ալ աղուորցուցած հասարակ տեսիլները հասարակ կեանքին։ Հոս ալ պատահած է նոյնը։

4. Դասականութիւնը քերթուածին մէջ։ Դասական զարգացումով բանաստեղծի մը համար, ինչպէս է Վարուժան, դժուար է ամբողջութեամբ թօթափել հմայքը հին պատկերներուն որոնք այնքան սերունդներու հոգին ու աչքերը խռոված են։ Ներկայ քերթուածը ունի այդ հին գեղեց/257/կութիւններէն փշրանքներ որոնք գրեթէ օտար կը թուին մեր այսօրուան ճաշակներուն։ «Սայլին վարդ» կրելը, «Արշալոյսին կառքը» բացատրութիւններ են որ առանց Վարուժանի հզօր տաղանդին, մեր ծիծաղը շարժէին պիտի։ Բացի բացատրութիւններէն, քերթուածին յօրինումը դասական է մանաւանդ: Ամէն ինչ լուսաւոր է հոն, ամէն ինչ չափուած ու ստոյգ հաշիւներ ըրած են տուներուն բաժանումը։

5. Գերակշռութիւնը իրապաշտ շունչին։ Քերթուածին մէջ տիրապետող շունչը իրականութեան շունչն է։ Ասիկա կ՚ըսենք, վասնզի Վարուժանի միւս գործերուն մէջ երեւան եկան զանազան ձգտումներ։ Անիկա տգեղ իրականութիւնը ազնուական ծիրանիով հագուեցուց (Հեթանոս Երգեր)։ Անիկա գիւղին իրականութիւնը մշուշեց ինքնաստեղծ պայծառութիւններով (Հացին Երգը)։ Նոյնիսկ Ցեղին Սիրտը քիչ անգամ հաւատարիմ է այս չափով իրականութեան։

Այս հաստատումը հոս ոչինչ ունի վիրաւորիչ։

 

ՇԱՐԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

Ա

 

1. Վերի քերթուածին վերջին տունը ընդլայնել, շատ ազատ ոգիով մը։ Վերցնել անկէ ջարդի կառքի մանրամասնութիւնը, վերածելով զայն սովորական մեռելակառքի մը։ Պիտի փոխուին

1. Տէգորը

2. Մթնոլորտը

3. Ծաղիկ նետողը (լաւ է որ պառաւ մեծ մայր մը ըլլայ, որ, անդամալոյծ, քաշքշուած ըլլայ մինչեւ պատշգամ ու անկէ նետէ ծաղիկներ)։

4. Պատմելու ձեւը (ինքզինքնիդ մի խառնէք, ու առաջացուցէք պատմութիւնը չէզոք դէմքով)։

Ոչ մէկ ուռուցիկութիւն։

Լաց առաջ բերելու ոչ մէկ մտմտուք։

Հանդարտ թօն։

 

ՇԱՐԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

Բ

Գինով մը

 

1. Տեղ (գինետուն, փողոց, հարսնիք, ձեզի կը ձգուի ընտրութիւնը)։

2. Տիպարը (ընդհանուր ու մասնաւոր գծագրութիւն, միշտ իրարու խառնուած)։

3. Խորհրդածութիւններ (նիւթական ու բարոյական վնաս։ Ընտանիք, հանրային դիրք)։

 

Ծ. ԴԱՍ
ՓԱՌՔ ՔԵԶ, ՏԷՐ [126]

Փառք քեզ, Տէր Աստուած մեր, որ պարգեւեցեր զօրս զայս բարեաւ [127] եւ խաղաղութեամբ անցուցանել [128]:

Մարդասէր Աստուած, զառաջիկայ գիշերս [129] որ ի վերայ մեր գալոց է, ի մեղաց [130] փրկեա՛, ի չարեաց [131] ազատեա՛, եւ ի գործս [132] բարիս առաջնորդեա՛։

Առաւօտու օրհնութեանցն [133] եւ փառաբանութեանցն [134] արժանի արա՛ զամենայն հաւատացեալս [135] անուանդ քում սրբոյ, եւ պահեա՛ ի խաղաղութեան [136]:

Տէր Աստուած մեր, տո՛ւր զքո խաղաղութիւնդ ամենայն աշխարհի [137], բարձ զցասումն եւ զպատուհասն [138] ի յարարածոցս։

Ողորմեա՛ հարց եւ եղբարց մերոց, կենդանեաց եւ հանգուցելոց [139] ։

Ողորմեա՛ զեկեղեցի շինողաց [140], երախտաւորաց [141], պտղատուից [142], սպասաւորաց [143] եւ այնոցիկ՝ որք ընդ հովանեաւ սրբոյ եկեղեցւոյ են հանգուցեալ [144]:

Տէր Աստուած, օգնեա՛ թագաւորացն քրիստոնէից [145] եւ իշխանացն բարեպաշտից [146], զօրաց եւ զաւակաց նոցին` պահելով ի խաղաղութեան:

Տէր Աստուած մեր, պահեա՛ զառաջնորդս եւ զեղբայրութիւնս [147] մեր ամբողջ եւ անխռով, ի կամս ողորմութեան քոյ։

Նշանաւ սուրբ եւ պատուական խաչիւ [148] քով, հալածեա՛ զերեւելի եւ զաներեւոյթ թշնամին [149] ի սահմանաց մերոց եւ ի բնակութենէս [150] մերմէ։

Փրկեա՛ զմեզ ի հրոյն յաւիտենից [151], եւ քեզ փառք յաւիտեանս, ամէն։

 

(Ժամագիրք) [152]

 

 

ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄ

(ՅԱՏԱԿԱԳԻԾ)

 

1. Դատել այս գրաբարը:

2. Իր պարզութեան մէջ այս աղօթքին խորութիւնը։

3. Ո՞րչափով կ՚արտայայտէ մեր երկրին պատմական կարգ մը պայմանները։

4. Կա՞յ ընկերային վիճակ մը, ընկերութեան մը պատկերը կամ ասոր մէկ ուրուագիծը սեղմ այս տողերուն ներսը։

5. Հայութեան ցոլքը։

6. Քրիստոնէութեան զգացումը։

7. Արեւելք։

8. Ժուժկալութիւնը վնասա՞ծ է աղօթքին ընդարձակութեան։

9. Բարոյական ըմբռնողութեան ի՞նչ փաստրը զօրաւոր կերպով կը տպաւորեն ձեզ:

10. Ատոնց մէջ ո՞րչափով հայեցիութիւն։

11. Ո՞րչափով քրիստոնէութիւն։

12. Ի՞նչ գիտէք հայ միաբանութեանց նշանաւոր վանքերու մասին։

13. Վերածել աշխարհաբարի այս քերթուածը։

 

/264/ ՇԱՐԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

Աղօթքի պահը

 

(Նախընտրելի է Հսկումի, Խաղաղականի, Արեւագալի, գիշերային կամ պատարագի պահ մը։ Ձայներ, հոտեր, մրմունջներ, վերացում, խորացում, տաճարը լեցնող սրբազան իրերու արձագանգ։ Հոգեղէն խռովք: Մարդեր կեանքին բոլոր աստիճաններէն։ Աղօթքին ստեղծած խաղաղութիւնը, ապահովութիւնը։ Անոր դիմաւորած եւ ամոքած ցաւերը, յուսաբեկութիւնները)։ Այս բոլորը մասնաւորուած պատմումի մը մէջ՝ օրէ եւ տեղէ։ Ձեր անձին իսկ վկայութիւնը։ Ձեր աղօթքը։

 

ՎԵՐՋ ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍԻՆ