Անձրեւ

ԱՂՋԻ ԵՂՍԻԿ

Կառփած Կարօն, սովորականին պէս, կռնակը պատին տուած, քարմանով բուրդ կը մանէր` քարմանին շուքը` հսկայ սարդի մը պէս այլանդակ, դիմացի պատին վրայ խաղցնելով։ Կը մտածէր երթալ վարժապետին դիտողութիւն ընելու, որովհետեւ աշակերտները եկեղեցիի փոխասացութիւնները իրենց լեզուին տակ կը խեղդէին։ Այս առաւօտ Թուրօի տղան «զՏէր աղաչեսցուք» ըսելու տեղ «ըզտըրղասուք» ըսած ու անցած էր՝ առանց խոնարհութիւն ընելու։

Քարմանին թելը կտրեցաւ, կտրեցաւ նաեւ կառփած Կարօին թելը մտածումէն։

Ետինքի ատեն էր։ Արեւը, սպիտակ սաւանի պէս կախ, ցուիքներուն վրայ կը քաշուէր։ Դաշտի աշխատաւորներ հետզհետէ դէպի գիւղ ծայր կուտային։ Այդ մէկը` բահը ուսին փոքրիկ առուէն ցատկողը, Թորիկ Պետօն էր։

— Բարեւ խնամի, —   ձայն տուաւ Կառփած Կարօն, —   ի՞նչ է, չորսն ես ինկեր, կռնակդ ծռեր է կինէ ՝ բահը փիճէդ չես ձգեր։

— Դէհ, ինտո՞ր ընես խնամի, —   խօսեցաւ Թորիկ Պետօ՝ գօտիէն ծխախոտի փոքրիկ տոպրակն ու չպուխը հանելով, —   աչք է՝ կը տեսնայ։ Էսօր էդ կարմուջի արտը գացի, որ մուկերը փորփոր են ըրեր։

— Հիմա, էդ ձեր արտին քովի, Եղսիկի արտին ո՞վ տիրութիւն կ’ընէ։

— Հիչ, ո՞վ տիրութիւն պիտ ընէ. էնպէս խոպան կը մնայ. կաղշնան ըսես, պօյ մի է նետեր։

— Ես քեզ բան մը ըսե՛մ, խնամի, —   շարունակեց Կառփած Կարօն, զսպուած կատակով մը քէրմանին ոլոր տալով, —   Եղսիկի արտը արտիդ քով է. ե՛կ, կարգուէ Եղսիկին հետ. արտը արտիդ հետ խառնէ…

— Խէ, խէ, խէ, —   խնդաց Թորիկ Պետօ։ Է՛հ, խնամի, էս վախտէն յետոյ կարգուիլ մեր բանը չէ։ Որ բախտ ունենայի, մեր ողորմած հոգին տեղը կը մնար։

— Կնիկ ըսածդ ծերութեան ատեն պէտք է, էնըլ Եղսիկի պէս կնիկ։ Էրիկը մեռնելէն ասդին, կ’ըսես, գիրցեր, մեր ցորենի փեթակն է դարձեր։ Հա, տես, կնիկ ըսածդ էդպէս լիքը ըլլալու է, որ կռնակդ տաքցնէ, խնամի՛։

— Խէ, խէ, խէ, —   եւ երկու ծերեր` Թորիկ Պետօ եւ Կառփած Կարօ, խնդացին` թափած ակռաներու խնդուքով։

Երկու ծերերու կատակներէն մէկն էր։

— Կոչնակը զարկա՞ւ։

— Չէ, ժամկոչն այստեղէն նոր անցաւ։

— Ես ըլ երթամ, սը բահը տուն ձգեմ։

Կոչնակը զարկած չէր. դեռ նոր նախիրին կովերը, հորթերու կարօտն իրենց աչքերուն մէջ, առատ-առատ ծիծերով տուները ցրուած էին։ Գիւղը վերջալոյսային իրարանցումի մէջ էր։

Թորիկ Պետօն բահը ուսին դրաւ ու, հանդարտ ծեր եզան մը պէս դանդաղ գնացքով Եղսիկի դռնէն անցած պահուն, ծռեցաւ դորդան նայեցաւ՝ մինչ Եղսիկ բակէն դրացիին կը ձայնէր.

— Մանան պաճի, Մանան պաճի, կովը նախիրէն եկեր դուռն է մնացեր։

— Ի՞նչ կ’ընես, Եղսիկ, —   խօսեցաւ Թորիկ Պետօ։

— Էդ մեր Մանանին կը ձէնէմ։ Էսքան ատեն է կովը նախիրէն եկեր դուռն է մնացեր, հորթը ներսէն կը պոռայ, ինքզինք կը կրծէ. ինք գացեր է հոն, լեզուն ջուրն է դրեր։

— Էհ, կնիկ է, հեղ մը որ լեզուն թրջի, —   վրայ տուաւ Թորիկ Պետօ` ճամբան շարունակելով։

«Ողորմած հոգուն վրայ ոսկոր ու կաշի էր մնացեր. հա, տես, կնիկ ըսածդ Եղսիկի պէս լիք ըլլալու է», —   մտածեց ինքնիրեն։

Լսուեցաւ կոչնակին ձայնը։

Թորիկ Պետօն բահը տուն դրաւ. բակի հաւերը վաղուց արեւին հետ իրենց թառերը քաշուեր էին. եզները ներս կուգային, հարսներն աղբիւր կ’երթային։ Թորիկ Պետօ կօշիկին հողերը մաքրեց, թօթուեց վրան գլուխը, շալվարին վրայ խոզիդները ժողվեց, արախչին ժիր կապեց ու շտկուեցաւ եկեղեցի։

Ամէն անգամ, որ եկեղեցի մտնար, նախ իր մինտէրին վրայի փոշին կը թօթուէր թեթեւ ու երկիւղածօրէն կը սկսէր իր աղօթքին։ Այդ օրն ալ շտկեց իր մինտէրը ու սկսաւ «Հայր մեր»ը՝ մինչ խորանին առջեւ աշակերտները փոխն ի փոխ «Ապրեցո»ն կը ձայնէին։ Իսկ Պետօ, «Հայր մերն» լրացուցած, «զի քո է արքայութիւն»ը կը խաչակնքէր, հեղ մ’ալ, չգիտես ո՞ր տեղէն, մօտեցաւ յանկարծ Եղսիկի ձայնը.

— Մանան պաճի, Մանան պաճի, կովը նախիրէն եկեր դուռն է մնացեր։

Թորիկ Պետօ, արտօրանքով ծունկի եկաւ, խաչակնքեց ու շարունակեց իր աղօթքը.

— Աշխարհին խաղաղութիւն պարգեւէ, բարեգութ Աստուած, թագաւորաց՝ հաշտութիւն, դաշտօրէից՝ անձրեւ առատ ու առատ հունձք. ցորենները աֆադէ ու ազգիս Հայոցն ալ փորձանքէ պահես ու խաշինքները…

Ու նորէն Եղսիկի ձայնը մօտեցաւ այնպէս, ինչպէս բզզացող մեղու մը` ոսկեգոյն ու աներես, դաշտին մէջ ճարակ փնտռող հորթի մը ականջներուն շուրջ կը դառնայ. հորթը կը չանչէ իր գլուխը, մեղուն կը հեռանայ ու պահ մը վերջ նորէն կուգայ, նորէն նոյն մեղուն միեւնոյն շրջանակը կը դառնայ միօրինակ բզզունով. ճիշդ այդ աներես մեղուին պէս նորէն մօտեցաւ Եղսիկի ձայնը։

— Մանան պաճի, Մանան պաճի, կովը նախիրէն եկեր դուռն է մնացեր։

Վարժապետն ու տիրացուն «Համբարձումի»ն կը ձայնէին։ Թորիկ Պետօ նորէն ծունկի եկաւ, ուզեց շարունակել իր աղօթքը.

— Աղբիւրներուն ջուրը ողորմութեանդ չափ երկան ընես, ողորմած Աստուած, դուռ դրացիի, թշնամիի, թէ բարեկամի, թռչունի, թէ գազնի՝ խաղաղ գիշեր…

— Զտէ՛ր ա՛ղաչե՛սցո՛ւք, ըսէ, ծօ շունշանորդի, —   յանկարծ լսուեցաւ ժողովուրդին մէջէն ձայն մը։

Կառփած Կարօին ձայնն էր։

Ի՞նչպէս համբերէր, մէկ չէ, երկու չէ։ Նորէն Թուրօի տղան «զտըրաղասցուք» ըսեր ու անցեր էր։ Վարժապետն, ըսես, փայտի կտոր է կանգներ, ուշադրութիւն չդարձներ։ Ա՛լ ի՛նչ բանի համար վարժապետ կը պահեն, տարին էսքան դրամ կուտան. որ շնորհքով ժամասացութիւն չը սորվեցնէ, ալ ի՛նչ բանի համար է։

— Հա, հա, որ վարժապետութիւն չկրնար ըներ, թող երթայ լեռնէն կաւ բերէ ծախէ, կաւ, —   Կառփած Կարօն, եկեղեցիէն դուրս ելած, կը պոռպռար բարկացած։ Բարկութիւնը չէր կրնար զսպեր։ Ինչ հոգ, թէ վարժապետը լսէր իր ձայնը։

Ժամուորներէն ոմանք դանդաղեցան Կառփած Կարօի շուրջ։

— Դէհ, խնամի, ամօթ է, —   կը խօսէր Թորիկ Պետօ, —   մարդը քոլէճ կարդացեր, ինկլիզերէն, գաղիերէն ջուրի պէս է ըրեր։

— Մեզի ի՞նչ պէտք էդ շէյթանի լեզուները, —   շարունակեց Կառփած Կարօն։

— Խէ, խէ, խէ, ի՞նչ շէյթանի լեզու, գի՞ժ ես ի՜նչ։ Ի՛նչ ըսիր, Եղսիկ, —   խօսեցաւ Թորիկ Պետօ՝ Եղսիկին աւելի մօտենալով ու միասին մի քանի քայլ առնելով։

— Էդ արտին հալը ի՞նչ պի ըլլի, Եղսիկ, էսօր տեսայ ճխկոռ-ճխկոռ խորուըցեր, խոր-խոր է եղեր։ Էսքան վախդ է՝ էդ արտին մէջ եզայ ոտք չէր մտեր, արտին մէջ եզայ ոտքը օրհնութիւն է, Եղսիկ, օրհնութիւն։

— Ո՞վս տիրութիւն պիտ ընէ, ղուրպան Պետ Ամու, նէ՛ վարող ունիմ, նէ ցանող. մենուճար կնիկն ի՜նչ կրնայ ըներ։

Եղսիկ ճիշդ էր. ողորմած հոգուն մեռնելէն ասդին երեսի վրայ ինկած էին թէ՛ տունը եւ թէ՛ արտը. երեք տարի է, որ տան տանիքը շըղախ չէր տեսեր, ոչ ալ արտը եզայ ոտք։

— Էդ արտին մեղք է, Եղսիկ, մեղք, —   կրկնեց Թորիկ Պետօ՝ իր տան ճամբան բռնելով, մինչ փոքրիկ թոռնիկն իր դէմ կը վազէր պոռալով.

— Տէտէ, տէտէ, լուսնկայ քեռին էս գիշեր մեր տունը պի գա՞յ։

— Որ խելօք ըլլաս, լուսնկայ քեռին պի գայ մեր տունը. խելօքները շատ կը սիրէ։ Հա, տե՛ս, մինչեւ մեր երդիքին վրայ է եկեր, —   կը խրատէր Թորիկ Պետօ՝ իր թոռնիկին ձեռքէն բռնած, միեւնոյն ատեն իր մտքին մէջ պահելով ծանր ու լիք միսերով կաղապարը Եղսիկին այնպէս, ինչպէս լուսնկայի կաղապարն էր թոռնիկին մէջ։

«Կառփած Կարօն իրաւունք ունէր. կնիկ ըսածդ Եղսիկի պէս ըլլալու է. էդ ի՛նչ կռնակ է, շալվարն էնպէս թուխ…», —   մտածեց։

Ախ, թէ մի քիչ ճահիլ ըլլար, Աստուած վկայ, կը կարգուէր Եղսիկին հետ, եւ իրենց պառաւուած թեւերուն հետ իրար կը խառնէին նաեւ իրենց արտերը բեղուն, ու էնպէս կ’ապրէին մէկ բարձի վրայ։ Էս վախտէն յետոյ որո՞ւ ինչ ըսէր. կ’ամչնար իր ծերութենէն։ Եղսիկ քառասուն եւ ութի մօտ ճահիլ կին է, ինք` վաթսուն եւ հինգ տարեկան, աչքերը պղտոր, ցամքած մարմնով, դողդողան ձեռքերով. անտարակոյս, կարգուիլ իր բանը չէր։ Թորիկ Պետօ գիտէր այդ բոլորը։ Եղսիկի հետ կարգուիլ անկարելի էր։ Ա՛խ անիծուած ծերութիւն…

Արդեօք պիտի զգա՞ր այդ բոլորը, եթէ չըլլար արտը, մանաւանդ եթէ չըլլային Եղսիկի լիք միսերը ու էդ տնաշէն Կառփած Կարօի խօսքերը. «Եկ կարգուէ Եղսիկի հետ, արտը արտիդ հետ խառնէ»։ Չէ՞ որ կատակ էր, չէ՞ որ խնդացին միասին, սակայն ինչո՞ւ Եղսիկին ձայնը իր աղօթքին հետ խառնուեցաւ։

Առաւօտուն, կոչնակին հետ արթնցաւ։ Ախոռին դուռը կը բացուէր ու կը գոցուէր ճզալով։ Հարսը թոնիր վառելու պատրաստութիւն կը տեսնար։

— Հարս Աննա, հարս Աննա, —   Թորիկ Պետօ պոռաց դողդղան ձայնով։

Հարս Աննան ձեռքի գործը ձգեց ու կեսրարին քով գնաց։

— Հարս Աննա, էս իմ գօտին փրդգտեր է. ողորմած հոգուն սնտուկը նայէ. էն նոր գօտին բեր, որ կապեմ։

Թորիկ Պետօ կապեց իր նոփնոր գօտին, որ երեսուն տարի առաջ Էրզրումէն բերած էր ու միայն տաղաւար օրերը կը կապէր։ Թաղիքէ գլխարկին վրայ բամպակները մաքրեց, խնամքով կապեց արախչին ու շտկուեցաւ եկեղեցի։ Եկեղեցիէն յետոյ քրքուր հաց մը իր ծոցը ծալլեց ու, բահն առնելով, ուղիղ դաշտ գնաց։ Անցաւ շօշ ծառին քովէն, մօտեցաւ իրենց արտին, հա, ճիշդ քովը Եղսիկին արտն էր։

Արեւն հոն աւելի առատ երեւցաւ. կաղշնաներուն հասակը, աւելի երկարած, հովին առջեւ կ’օրօրուէին դարձդարձիկ ու դաշնակաւոր։ Կաղշնաներուն մէջ հովին թեթեւ սուլումը կը վազէր, կարծես Եղսիկի ձայնին արձագանգը ըլլար, որ իր մէջ կը տարածուէր միշտ ու չէր հատներ։

— Մանան պաճի, Մանան պաճի, կովը նախիրէն եկեր դուռն է մնացեր…

Թորիկ Պետօ այդ օր իրենց արտին կողմն իսկ չնայեցաւ. նոյնիսկ չնայեցաւ, թէ բակլան ծաղիկ տուա՞ծ է, որուն կը սպասէր անձկանօք։ Բահը ուսի Եղսիկի արտին մէջ մտաւ։

Ճըռվռացող գորշ թռչուններ կարճ թռիչներ կ’առնէին։ Երկու արագիլներ իրենց լայն թեւերով իրարու ետեւէ առագաստ բացին կաղշնաներուն վրայէն դէպի Էքնօենց փշերը։ Թորիկ Պետօի ոտքի ձայնէն ու հասակէն սարսափահար գոհարազարդ մարմնով պճնուած մողէզներ հոս հոն կը խլրդային ու կը կորսուէին խոր-խոր բացուած ճեղքերուն մէջ։

Եղսիկի արտին մէջ վաղուց էր, որ մարդու ոտք չէր մտեր։

Թորիկ Պետօ նախ սկսաւ ոտքով քարերը մէկ կողմ ընել, բահը ուսէն վար առաւ ու փորձեց հողի կտոր մը քրքրել, խոր ճեղքերը լեցնել։ Ինքզինք էնպէս երիտասարդ ու ուժեղ զգացած չէր բնաւ։

Երեկոյին, երբ գիւղ վերադարձաւ, շատ յոգնած էր, բահը ուսին վրայ բռնելու իսկ անկարող։ Փոքրիկ առուէն անցնելու համար հազար հաշիւներ ըրաւ։

— Բարե՛ւ, խնամի։

Ալ ո՞վ պիտի ըլլար. Կառփած Կարօն էր. ճիշդ միեւնոյն տեղը կանգնած ու վերջալոյսին երկայնքով իր շուքը ձգած` քարման կը մանէր։

— Կոչնակը զարկա՞ւ, —   Թորիկ Պետօ հազիւ ըրած էր իր սովորական հարցումը, երբ լսուեցաւ կոչնակին ձայնը։

— Ժիր, ժիր, տնաշէն, —   Կառփած Կարօն յանկարծ պոռաց ինքն իր դէմ։

— Կոչնակը սանկ քիչ մը ժիր մախամով չթխթխկացնե՞ս. կ’ըսես, դագաղ է, կը թակէ, —   կը բարկանար` կոչնակը թակելու կերպէն դժգոհ։ Ու մտադրեց խօսիլ ժամկոչին։

Թորիկ Պետօ չպուխը լեցուց ու շարունակեց ճամբան. Եղսիկի դռնէն անցած պահուն ներս նայեցաւ ու պոռաց դողդղան ձայնով ու մէջքը շտկելով.

— Ա՜ղջի Եղսի՜կ։

— Ի՞նչ է, Պետ Ամու։

Թորիկ Պետօ չէր ուզէր դռնէն խօսիլ. քայլերը ներս առաւ։

— Եղսիկ, էսօր էդ արտին քարերը իստկեցի, խորոչները լեցուցի. մեղք է, Եղսիկ, մեղք է էդ արտին։

— Ե՛կ ներս, ե՛կ, ղուրպան Պետ Ամու. եկ, գինի մը տամ, խմէ։

Թորիկ Պետօ աւելի ներս մտաւ, գինու բղողին քով։

— Ողորմած հոգին ի՜նչ լաւ մարդ էր, —   շարունակեց Թորիկ Պետօ՝ գինու թասը պարպելով ու գինիով թրջուած պեխերը ծծելով։

— Որ բախտ ունենայի, էդպէս շուտ հող չէր իջներ, Պետ Ամու։ Մարութը շատ մեծ չէր, յիսուն տարեկան կար չկար։ Ողորմած հոգին էդ արտը իր աչքին լոյսին հետ չէր փոխեր։ Է՜հ Աստըծու կամքն է, —   խօսեցաւ Եղսիկ՝ Թորիկ Պետօի համար գաւաթ մը եւս լեցնելով ու շարունակեց.

— Ի՜նչ կ՚ըլլի Պետ Ամու, եկուր, էդ արտը ձեզի կիսութեան տամ, բամպակ ցանեցէք. որ կ’ուզես, տղուդ` Մարգարին խօսիր հեղ մը։ Ինծի չորս-հինգ լիր բամպակ որ տաք, վրայ գլուխիս հերիք է։

— Հա, էդ լաւ ըսիր, Եղսիկ, —   վրայ տուաւ Թորիկ Պետօ` աչքերն աւելի բանալով, —   ես կը խօսիմ Մարգարին. հա, հա, էդ շատ լաւ է. ո՞վդ տիրութիւն պիտ ընէ. ես Մարգարին կը խօսիմ։

Եղսիկ թաս մըն ալ լեցուց. Թորիկ Պետօ թաս մըն ալ պարպեց։

Դուք տեսա՞ծ էք, թէ ի՜նչպէս բարկ արեւը վարուած արտին վրայ կը բացուի, արտը կը սկսի քրքրիլ, հողերը կը շարժին, կարծես, հողակոյտերը կը փըլին առանց աղմուկի. ճիշդ այդպէս լուռ շարժում մը կը տարածուէր Թորիկ Պետօի ծերացած ոսկորներուն մէջ։

Ժամուորները եկեղեցիէն քակուած իրենց տուները կը ցրուէին շէն աղմուկներով։ Թորիկ Պետօ առաջին անգամն էր, որ եկեղեցիէն կը բացակայէր։

Այդ երեկոյ մտադրեց Եղսիկի արտին մասին խօսիլ իր տղուն։ Սեղանը շտկուած էր, թոռնիկը ոտքի կանգնեցաւ ու սեղանին համար «Հայր Մեր»ն ըսաւ։

Ի՞նչպէս խօսիլ իր տղուն. Թորիկ Պետօ պատանիի մը չափ ամչկոտ կը դառնար հետզհետէ։ Կը վախնար, որ ինքզինք պիտի մատնէր։

— Մարգար։

— Ի՞նչ է, աբար։

— Գիտե՞ս, որ մեր արտին քովի Եղսիկին արտը խոպան է մնացեր։

— Խոպան է, հա, այդ Եղսիկին յանցանքն է. մինչեւ վերջը տունը նստեր, կռնակը կը լէնցնէ. կ’ըսես, մեր եզան` Նաշխունին կռնակն է. որ չի կրնար, մէկի մի թող կիսութեան տայ։ Էքնօենց Ճուվարին չա՞փ ըլ չկայ։

— Ըսաց ինձ, Մարգար, էսօր ինձ ըսաց, որ ձեզի կիսութեան տամ, բամպակ ցանեցէք։

— Էհ որ ըսաց, լաւ. վաղը մշակին ըսէ, թո՛ղ երթայ, վարէ։ Ես վաղը կանուխ ջրտուքի պիտ երթամ։

Յաջորդ առաւօտ կոչնակէն առաջ արթնցաւ, մշակէն առաջ ախոռ մտաւ։ Երկու զոյգ լաւ եզներ դուրս հանեց, մշակին օգնութեամբ սամիները կապեց ու սուր խոփերը զատեց։

— Էսօր ո՞ւր պիտի վարենք, —   հարցուց մշակը Թորիկ Պետօին։

— Եղսիկին արտը, Եղսիկին արտը, —   խօսեցաւ աճապարանքով` հացին ծրարն աւելի ժիր ծրարելով։

Արեւը դեռ նոր ծայր կուտար, արեւը կը ծռէր Եղսիկին գինու փարչին պէս ու կը թափէր անհատնում։ Դաշտը կը լենար լոյսով` Եղսիկի գինու թասին պէս։ Կը լենար` նորէն պարպուելու ու նորէն լենալու համար. հովերը միշտ կային, արտոյտին երգը միշտ կար դաշտին մէջ, միշտ նոր ու յաւիտեան։ Միակ Թորիկ Պետօի կեանքն էր անցաւոր, որուն ծեր մարմնոյն մէջ հողին երակն ու Եղսիկի շունչը կը դողդղար։ Թորիկ Պետօ, բովանդակ հոգիով մաճին վրայ ծռած, ուժ կուտար։ Եզները ժիր, կոտոշները նորածագ արեւին տնկած, հպարտ ու խրոխտ, Եղսիկի արտին երկայնքն ի վար կ’իջնէին ու հին մագաղաթի մը իմաստուն տողերու պէս կը շարէին ակօսները քով քովի։

— Սերոբ, —   հեռուէն ձայն տուաւ մշակին, —   մաճդ ժիր սըխմէ, տղաս, ակօսները մանր ու խորունկ ձգէ։

Դաշտերու լոյսը կը պարպուէր, մշակը եզներուն հետ տան ճամբան բռնեց, ինքն ալ շարք-շարք ձգուած ակօսներուն նայեցաւ, վրան-գլուխը թօթուեց ու յոգնած գիւղ մտաւ։ Եղսիկի դռնէն անցած պահուն՝ կանգնեցաւ, մէջքը շտկեց ու պոռաց.

— Աղջի Եղսի՜կ։

— Ի՞նչ է, Պետ Ամու։

— Էսօր էդ արտը…, —   շարունակեց՝ միեւնոյն ատեն ոտքերը ներս առնելով։

Թորիկ Պետօ այնպէս յոգնած էր, որ առանց եկեղեցի հանդիպելու, ուղիղ տուն գնաց։ Մարգար դեռ եկած չէր դաշտէն։ Թոռնիկին հետ իսկ խօսելու սիրտ չունէր ու շատ կանուխ անկողին մտաւ։

— Հարս Աննա, հարս Աննա, էդ խուբը տաքցուր բեր սը կռնակիս վրայ դիր, վա՜յ կռնակս։

Մարգար երբ տուն վերադարձաւ, կինը պատմեց, որ հայրը այսօր առանց կերակուր ուտելու անկողին գնաց։

— Ինչո՞ւ։

— Էդ հալով ինձ հետ պարապար Եղսիկին արտը վարեց, —   վրայ տուաւ մշակը։

Մարգար սրտնեղեցաւ, նորէն բարկացաւ։

— Ի՞նչ, մէկ լուծք չէ՞ր բաւեր։ Երեք տարի է` էդ արտը վար չէ տեսեր. դուն էդ հալովդ ինտո՞ր վարեցիր. հազար անգամ ըսեր եմ՝ մի աշխատիր. էս տարիքէդ յետոյ քու աշխատանքդ ինծի պէտք չէ։

— Թըդ, թըդ, —   սրտնեղեցաւ Թորիկ Պետօ, ու հերսոտ ելաւ անկողնէն, —   էհ, դուն ի՞նչ գիտես, դո՛ւն տահա երէկի լակոտն ես։ Հիմա որ չցանես բամպակը, ա՛լ երբ պիտ ցանես։ Դու ի՞նչ գիտես, տահա երէկի լակոտը…

Արտը վարեցին, բամպակ ցանեցին ու ալ ամէն օր արտէն վերադարձին Թորիկ Պետօ կը կանգնէր Եղսիկի դրան առջեւ, մէջքը կը շտկէր ու կը պոռար ուշագրաւ ձայնով.

— Աղջի Եղսի՜կ։

Երեկոյ մը Թորիկ Պետօ, նորէն յոգնած, սվորականէն աւելի կանուխ անկողին գնաց։

— Հարս Աննա, հարս Աննա, էդ խուբը տաքցուր բեր, սը կռնակիս վրայ դիր, —   Թորիկ Պետօ կը պոռար անկողնէն։

Հարսը խուբը կը տաքցնէր։ Տղան` Մարգարը, ճրագին առջեւ եզան նոր կապ կը հիւսէր, ճիճեռներ, ուլունքներ կը շարէր կապին վրայ, երբ ներս մտաւ Կառփած Կարօն։

— Բարով խնամի, հազար բարով. խաչերկաթ մը ձգե՞նք ոտքերուդ առաջ, —   խօսեցաւ Մարգար խնդալով։

— Էդ ճիշդ ըսիր, Մարգար. հեղ մը անցեալ ծնունդին եկած եմ, հեղ մըլ հիմա։ Որ Տէր Մինասին հետ խօսքի չբռնուէի՝ աւելի շուտ կուգայի։ Էս ի՞նչ անտիրութիւն է, տէրտէր է եղեր, օր մ’օրանց չնայիր, թէ էդ ժմուն տանիքը շըղախ պէ՞տք է, թէ չէ։ Ո՞ւր է խնամի Պետօն։

— Էսօր շուտ պառկեցաւ։

— Դէհ լաւ, ես ըլ եկայ, որ քու հետ խօսիմ։ Որ խօսիմ՝ չնեղուիս, —   շարունակեց` քթախոտը քաշելով։—   Մարգար, եզը որ եզ է, երբ ծերանայ, ա՛լ չեն աշխատցներ. ձին որ ծերանայ, կապը կը քակեն գլխին ու իր հալին կը ձգեն։ Ըսել կ’ուզեմ՝ խնամին ալ տարիքը առեր է. էս տարիքէն յետոյ պէտք է հանգիստ ըլլի։ Էսօր տեսայ՝ էնպէս յոգներ, բերանը բաց էր մնացեր։

— Խնամի, դուն ըլ եկեր, եօթն օտարի պէս կը խօսիս, —   սրտնեղած խօսեցաւ Մարգար. —   որ ուրիշ մը ըլլար, առանց մտիկ ընելու էս տունէն դուրս կը հանէի։ Ըսէ տեսնեմ, ես իմ հօր աշխատանքին ի՜նչ պէտք ունիմ։ Փառք Աստըծու, երեք զոյգ եզ ունիմ, աղալըղ եւ պաշխա հող ունիմ։ Մինակ մեր արտերը վարեմ ցանեմ, մեզի հերիք է։ Ես ըլ նամուսի ու զգացումի տէր մարդ եմ։ Խնամի, օր չըլլար, որ չը խօսիմ, զրուցք չընեմ էդ բանին համար։ Հազար անգամ ըսեր եմ՝ մի՛ աշխատիր, քեզի ժամ աղօթք պէտք է։ Մի՛ աշխատիր, քու աշխատանքդ ինձ պէտք չէ։ Նորէն ամէն ատեն բահը կ’առնէ ու դուրս կ’ելլէ. չգիտեմ` ի՞նչ կայ։ Էսօր ի՞նչ գործ կար, որ Եղսիկին արտն է գացեր. ես որ գիտեմ՝ իրեն ընելիք գործ չկայ։ Տահա չորս օր առաջ բամպակը ցանեցինք ու դուրս ելանք մէջէն։

— Էհ, դուն ի՞նչ գիտես, —   պոռալէն դուրս եկաւ յանկարծ Թորիկ Պետօ` անկողնի լաթերով, գլուխը շալով փաթաթուած, դողդղալէն ու բարկացած, —   դուն տահա երէկի լակոտն ես. էսօր էդ Եղսիկի արտին թումբը քակուեր էր. որ չերթայի, չշինէի… Անցեալ օր Եղսիկի բամպակին մէջ էծի ոտք էր մտեր. որ չերթաս, պահապանին չխօսես… Հէլպէդ կիսութեան բամպակ ես ըրեր, տիրութիւն պիտի ընես։ Հեղ մը տեսե՞ր ես, էդ արտին թումբերը ի՞նչ հալի են։

— Քու աշխատանքդ ինծի պէտք չէ, աբար. ի հարկէ, արտ է, էծի ոտք ըլ կը մտնայ, աղուէսի ոտք ըլ։ Ես գիշեր ցորեկ էս տունին ու քեզի համար կ’աշխատիմ։ Քու աշխատանքդ ինձ պէտք չէ։

Թորիկ Պետօ կը սրտնեղէր։ Ինքզինք ի՞նչպէս հասկցնէր, մանաւանդ որ Եղսիկի արտին հետ իր սիրտն էր կապեր։

 

***

Բամպակը շուտ կը բուսնի. սերմնացանը հազիւ իր ոտքերը արտէն դուրս հանած՝ բամպակի սերմերը կը սկսին խլրտալ։ Չորս օր էր, որ ցանուած էր. հինգերորդ օրը, երբ գնաց, տեսաւ բամպակին ծիլերը մատղաշ, որ աչքերնին դեռ չբացած` արեւի տակ շուարած էին կարծես, այնպէս, ինչպէս մատղաշ գառնուկ մը իր մօրը հետ առաջին անգամ դաշտ կ’ելլէ։ Թորիկ Պետօ անհուն գոհունակութիւն մը զգաց։ Իր մաշած ու քայքայուած մարմնոյն մէջ կեանքը կը խլրտար բամպակի սերմերուն պէս, որ, սակայն, չէր բուսներ, ա՛լ չպիտի բուսնէր…

Ի՞նչպէս չերթալ, Եղսիկին ի՞նչպէս չպատմել, թէ բամպակն է ծլեր։

— Աղջի Եղսի՜կ…

Թորիկ Պետօ հազիւ իր ոտքերը ներս առած էր, երբ Եղսիկի տան դիմացի չարտախէն լսեց պատանիի մը ձայնը, որ կը փորձէր պոռալ ճիշդ իրեն պէս.

— Աղջի Եղսի՜կ…

Թորիկ Պետօ, յանկարծակիի եկած, վեր նայեցաւ։ Յետոյ լսեց կիներու խնդուք։

Անտարակոյս, դրացիները բան մը կռահած են, մտածեց Պետօ` դող ելած սրտով։ Բայց թէ ի՞նչ բան. Եղսիկին արտը իրենք վարեցին, իրենք ցանեցին. բոլոր գիւղացիները գիտեն այդ։ Ահա թէ ինչո՞ւ Թորիկ Պետօ Եղսիկին տունը կ’երթար կուգար։ Թորիկ Պետօի ու Եղսիկի խօսակցութեան գլխաւոր առանցքը արտն էր։ Եղսիկի համար արտը այն վայրն էր, ուրկէ բամպակ պիտի գար. Թորիկ Պետօի համար արտը Եղսիկի ու իր միջեւ ձգուած նարօտն էր, ուր բամպակին հետ հետզհետէ հասակ կ’առնէր նաեւ իր սէրը։ Սակայն ոչ ոք գիտէր այդ։ Եղսիկն իսկ չէր գիտեր, չէր իսկ կասկածեր։

Երեկոյին, երբ եկեղեցիէն տուն կը վերադառնար, տեսաւ նոյն պատանիին ձայնը, որ կը պոռար իր ետեւէն.

— Աղջի Եղսի՜կ…

Թորիկ Պետօ վեր նայեցաւ. տեսաւ Վառօի ստահակ պատանին, որ ցուիքին վրայ, աքաղաղի պէս կանգնած, կը պոռար։

Թորիկ Պետօ ալ չէր կրնար համբերեր.

— Հէ՜յ, շունշանորդի, գնա պեխերը ծուռ պապուդ պոռա, —   պոռաց, բարկացաւ ինքնիրեն։

Թորիկ Պետօի մէջ փախաւ խոշոր կասկած մը. իրեն այնպէս թուեցաւ, որ բոլոր գիւղացիները գիտեն, թէ ինչո՞ւ կ’երթար Եղսիկին տունը եւ թէ ինչո՞ւ կը պոռար։

Այդ օրէն ի վեր Թորիկ Պետօ շիփ շիտակ մարդու երես չնայեցաւ. իրեն այնպէս կը թուէր, թէ բոլորն ալ գիտէին իր յանցանքն ու իր երեսին չէին ըսեր։

Առաջին անգամ Թորիկ Պետօ բարկացաւ Թուրօի տղուն, ահա թէ ինչո՞ւ մէկ-երկու ստահակ պատանիներ կը սիրէին բարկացնել` «Աղջի Եղսիկ» պոռալով։ Այլեւս Թորիկ Պետօ ամէն անգամ, որ մանուկ մը տեսնէր, ականջը ետեւ կ’ընէր այնպէս, ինչպէս մուրացիկ մը փայտ կը բռնէ ու փողոցէն զգուշութեամբ կ’անցնի, երբ մի քիչ հեռուն փոշիներուն վրայ պառկած շուն մը կը տեսնէ։

Կասկածն աւելի կը տարածուէր ու օրէ օր անհանգիստ կ’ընէր զինք։ Այնպէս կը թուէր, թէ գիտէր նաեւ իր թոռնիկը ու իր ետեւ չէր պոռար, որովհետեւ թոռնիկին հայրը` Մարգար այդպէս պատուիրեր էր։ Տան մէջ հարսին ու տղուն դիմագծի սովորական արտայայտութիւններէն միշտ իր կասկածը կը հաստատէր։

Թորիկ Պետօ այլեւս Եղսիկին չուզեց հանդիպել։ Երբ «Աղջի Եղսիկ» պոռար, իրեն այնպէս կը թուէր, թէ իր գաղտնիքը կը պոռար բոլոր գիւղացիներուն։ Գէթ մի քանի չարաճճի պատանիներու հետաքրքրութիւնը մեղմելու համար մտադրեց այլեւս ուշադրութիւն չդարձնել, չբարկանալ, որովհետեւ գիտէր, որ իր բարկանալը անոնց համար հաճոյք էր։ Ա՛լ չէր բարկանար. շատ դժուարութիւնով ինքզինք զսպած կը քալէր։ Քանի հեռանար, սիրտն աւելի կը հատնէր, ու վերջապէս կը ծռէր ետեւ, կը նայէր։ Վառօի տղան էր. ծիտի պէս ճիտը ծռած` կը պոռար..

— Աղջի Եղսի՜կ։

Գիշերները նոյնիսկ անհանգիստ էր։ Երազին մէջ, տեսնես, պատանի մը արագիլի մը բոյնէն, քուրջի կտորի մը պէս կախուած, կը պոռար՝ «Աղջի Եղսիկ»։

Երբ դաշտ կ’երթար ու կը տեսնէր արագիլ մը, որ իր վիզը կը շարժէր, Թորիկ Պետօ կը սպասէր, որ պոռար, իր երեսն ի վեր «Աղջի Եղսիկ» պոռար։ Սակայն երազ չէր. մերթ ընդ մերթ հովերուն մէջ կը լսէր այդ ձայնը` իսկական պատանիի մը ձայնը, որ կը պոռար.

— Աղջի Եղսի՜կ։

Ամէն անգամ, որ դաշտէն կուգար, քարման մանող Կառփած Կարօի քով կը կենար պահ մը։

— Բարեւ խնամի, —   ձայն տուաւ Կառփած Կարօն։

Անոր ձայնը միշտ սովորական էր, բնական ու խնամիական։ Սակայն Թորիկ Պետօի այնպէս կը թուէր, թէ Կառփած Կարօի այդ բառերուն մէջ չար հեգնանք մը կար։

Կառփած Կարօի հարցումներուն կը պատասխանէր շատ կարճ կամ գրեթէ չէր պատասխաներ։

— Հիմա ուր է, ուր չէ՝ կոչնակը կը զարնէ, —   շարունակեց Կառփած Կարօն շատ սովորական խօսակցութիւնը։

Թորիկ Պետօ կը բարկանար ինքն իր մէջ ու քիչ կը մնար, որ խնամիին երեսն ի վեր պոռար. «Կարօ, Կարօ, գիտես, ամէն ինչ գիտես ու կը կեղծես։ Պոռա, պոռա… «Աղջի Եղսիկ», ինչո՞ւ չես պոռար»։

Հա, հա, բոլորն ալ գիտէին։ Անցեալ օր քահանան իր թոռնիկին որպիսութիւնը հարցուց։ Քահանան ըսել կ’ուզէր, թէ թոռնիկդ ալ «Աղջի Եղսիկ» կը պոռա՞յ երեսիդ։

Թորիկ Պետօ վաղուց էր, որ Եղսիկի երեսը տեսած չէր, նոյնիսկ չէր անցներ Եղսիկի դռնէն։ Եկեղեցիին ճամբան, երբ տեսնար, հեռու հեռուէ կ’երթար։ Կը զգուշանար մօտենալ. եւ, սակայն, կը զգար կարօտը Եղսիկի ծիծաղին ու գինու գաւաթին. կարծես երազին մէջ տեսած ըլլար միայն։ Եղսիկի արտին իր այցելութիւնները բնաւ չէր պակսեցներ, աւելի յաճախ կ’այցելէր։ Ու օրէ օր կը հսկէր բամպակներուն հասակը, որ կ’աճէր իր կարօտին պէս։

Բամպակները մեծցան, բամպակները տերեւներ տուին։ Իր ձեռքով ցանած, գրեթէ փայփայանքով մեծցուցած բամպակներու ծաղկելու ժամանակն էր, ու Թորիկ Պետօ օրէ օր անձկանօք կը սպասէր ծաղիկներուն։

Իրեն այնպէս կը թուէր, թէ ծաղիկները ուշացան, շատ ուշացան. ջրտուքն ատենին ըրած էր, սերմերն իր ձեռքով նետած, սակայն ծաղիկներն ինչո՞ւ կ’ուշանային։ Արդեօք ծաղիկնե՞րն ալ միշտ պիտի պահուին գաղտուկ ու դուրս չպիտի՞ գան, ճիշդ իր ծերացած սէրին պէս։

Օր մըն ալ տեսաւ այդ ծաղիկները, անթիւ անհամար ծաղիկներ, բաց դեղնագոյն ծաղիկներ, աչքերու պէս բաց. բոլորը մէկ, կարծես, զինք կը դիտէին` Եղսիկի աչքերուն պէս բաց ու ժպտուն…

Թորիկ Պետօ ժպտեցաւ` մանկան մը պէս անմեղ ու գոհունակ, փրցուց ծաղիկ մը, աչքերուն, երեսին քսեց ու դրաւ արախչիի ծալքին մէջ։

Ա՜խ, ինչպէ՞ս չերթալ, ինչպէ՜ս չպատմել Եղսիկին, թէ բամպակն անհամար ծաղիկներ է տուեր, եւ ամէն մէկ ծաղիկ վաղն իր խճեճը պիտի տայ լիք-լիք բամպակով։

Բահը ուսին վերադարձաւ գիւղ։

— Բարեւ խնամի։

Թորիկ Պետօ Կառփած Կարօի երեսին իսկ չուզեց նայիլ, ոչ ոքի հետ խօսեցաւ. հա, հա, բոլորը գիտէին, եւ սակայն չէին ուզեր իր ետեւ պոռալ։ Ի՞նչ փոյթ, թէ գիւղացիները գիտէին. ի՜նչ փոյթ, թէ խնդան իր վրայ. սակայն կ’ուզէր տեսնել Եղսիկը ու ըսել, պատմել, թէ բամպակը ծաղիկներ տուած է, անթիւ անհամար ծաղիկներ։

Թորիկ Պետօ բամպակի ծաղիկներուն պէս կ’ուզէր պատռուիլ ու դուրս գալ։ Մտաւ Եղսիկի փողոցը, դիմացի չարտախն իսկ չնայեցաւ։ Կանգնեցաւ Եղսիկի դրան վրան ու պոռաց` այս անգամ աւելի ժիր ու աւելի դողդղան ձայնով.

— Աղջի Եղսի՜կ…