Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Ա. Մատանւոյ իշխանութիւն։
       ՄԱՏԱՆԻ ՏԱԼ 'ի նշան իշխան ութեան գտանեմք առ Թոմայի Արծրունւոյ յերկրորդ պատմ ութեան ե. 2. ուր ասէ, թէ յորժամ Գագիկ Արծրունի սպան զԱպումրուան բռնաւոր, եւ ազատեաց զեղբարս իւր 'ի բռնութենէ նորա, «Հանեալ զնոսա անտի ('ի բերդէն ), տայ զՄատանին 'ի ձեռս Աշոտոյ (երէց եղբօր իւրոյ ). եւ տիրեցուցանէ սեպհական ժառանգ ութեան (Վասպուրական աշխարհի ), հանդերձ իշխանական ճոխութեամբ»։
       Բ. Մատանեաւ կնքել։
       Մատանեաւ կնքել զթուղթս եւ զհրովարտակս յիշատակի առ Եղիշէի 'ի թղթ. 235. յասելն վասն Վասակայ որ էր մարզպան. «Եւ 'ի բոլորեսին յայսոսիկ թուղթսն վաւերականի՝ Մատանի Վասակայ եդեալ էր… Ատոմ… յանդիմանէր զնա հրովարտակաւն իսկ զոր տուեալ էր նորա իւրով Մատանեաւ »։ Յորմէ յայտ է թէ 'ի վերայ մատանւոյն փոխագրեալ կայր անուն գրողին։
       Գ . Խաղով օծանիլ։
       Սովոր ութիւն իւղով օծանելոյ գէթ երբեմն՝ ցուցանէ լինել եւ 'ի Հայս բան Ղազարու 'ի թղթ. 190. ուր յիշելով զխիստ ճգն ութիւն կանանց մեծամեծացն 'ի ժամանակի հալածանացն, ասէ. «Չօծան իւղով»։
       Դ. Երեւելի ակունք։
       Ըստ մասին փարթամ ութեան գոհարաց՝ 'ի պատմութեան Օրպելեանին 'ի գլուխն է. գտանեմք յիշատակեալ Յակինթ քար պատուական դժուարագիւտ ըստ մեծ ութեան եւ ըստ ազնուութեան. յասելն վասն Դաւթի՝ զոր փոքր թագաւոր կոչէ Սիւնեաց. «Ունէր առ ինքն զԳովհար մի պատուական յոյժ լուսաւոր, եւ տեսիլ նորա կարմիր, յորմէ հատանէին նշոյլք իբր 'ի հրոյ. եւ 'ի գիշերի լուսաւորէր զտունն որպէս զջահ »։ Այլ այս ակն անգիւտ ոչ մնաց 'ի Հայս. զի առեալ Սմբատայ տարաւ նախ առ Բաչու Նոյինն, որպէս գրէ անդէն. «Եւ ցուցեալ նմա զլուսատու գովհարն՝ ասէ. կամ առ դու, եւ պարգեւեա ինձ զոր խնդրեմս, եւ կամ յուղարկեա զիս առ մեծ ղանն, զի տարայց նմա զայս. իբրեւ տեսեալ նորա զայն՝ զարմացեալ՝ ասէ. այդ անգին եւ անգիւտ ջովհար է. ես ոչ իշխեմ առնուլ զայդ. այլ յուղարկեմ զքեզ առ մեծ աշխարհակալ ղանն »։ Սմբատ զայս յակինթ տանելով առ Մանկու ղանն Թաթարաց՝ փոխանակ այսր ընծայի էառ 'ի նմանէ զամենայն ազատ ութիւն վասն երկրին Սիւնեաց եւ վանորէից։ Այսպիսի պատուական ակունք յիշատակին եւ առ Զենոբայ 'ի թղթ. 24. այլ յեկեղեցական զարդս, յասելն վասն Ղեւոնդիէ հայրապետին Կեսարու. «Տայր եւ սրբոյն Գրիգորի երկու լուսաւոր ակունս, զոր էր տուեալ նմա Հռոմայ հայրապետն »։ Զայսոսիկ եդ սուրբն Գրիգոր յերկուս տեղիս 'ի տապան նշխարաց սրբոյն Յոհաննու. զի ըստ գրելոյ 'ի թղթ. 33. «Զմի ակն լուսոյ՝ զոր եբեր 'ի Կեսարիոյ՝ անուն Լիգրոն », եդ յԻննակնեան տեղւոջ։ Եւ ըստ գրելոյ 'ի թղթ. 38. «Զմիւս եւս զակնն լուսաւոր դնէր 'ի նոյն տապանին, յաղագս միշտ լուսոյն զոր ունէր », յԱշտիշատ վայրի։ Առ օտարազգի մատենագրին կոչեցեալ Բրուեննիոս Կեսար՝ ականատես վկայի՝ գտանեմք յիշատակ ութիւն վասն Շիրակունւոյ Վեստ Խաչատրոյ իշխանին 'ի մետասաներորդ դարու՝ ունել ակն ինչ մեծ եւ գեղափայլ քան զամենայն ակունս։