Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Ի սկիզբն գտանեմք քաջութիւն զինուորական, եւ աշխարհաշէն բարեկարգ ութիւն միանգամայն։ Ի մէջն տկարութիւն 'ի զինուորութեան, եւ անփոյթութիւն յաշխարհաշէն գործս։ Ի վերջն բոլորովին թուլութիւն 'ի զինուորութեան, ապականութիւն վարուց, կեալ ինքնակամ ըստ հաճոյից, երկպառակութիւն ծայրայեղ։
      
       ՎԱՂԱՐՇԱԿ Ա
       Պարտ է զսա համարել նորոգ կառավարութե, եւ իբր հիմնադիր ընտիր բարոյականութեան յաշխարհի մերում. որ արժանապէս գովելի գտաւ ըստ ասելոյ Խորենացւոյն բ. 7. «Արժանի բանից ողորկագունից եւ յոլովից ». այնու զի փափագօղ գտաւ բազմատեսակ աշխարհաշէն բարեկարգութեանց, զինուորութեան , դպրութեան եւ ընտիր բարոյականութեան, որովք առաւել քան զամենայն թագաւորս մեր գովելի հանդիսացաւ. «Համայն ասել օրէն թագաւորութե, եւ որ ինչ շուրջ զթագաւորութեամբ ». Խորենացին բ. 7։ Զերկուս զայսոսիկ յետին բարեկարգութիւնս միանգամայն ընդ առաջնոցն՝ ոչ ոք 'ի թագաւորաց մերոց 'ի կիր արկ, եւ ոչ իսկ մեծն Տիգրան, զորս մի առ մի ունիմք յիշել 'ի տեղիս իւրեանց. յոյր սակս Խորենացին առանձին գլուխ կարգեալ բ. 7. դնէ վերնագիր, թէ Վաղարշակ «ո՛րպէս եւ զիարդ կենցաղավարել հրամայեաց »։ Եւ զարմանք մի մեծ այն է, զի եւ ոչ առ մեծի զբաղանաց յօգուտ հասարակաց, եւ 'ի կարգաւորել զարքունիս իւր եւ զժողովուրդն՝ արգելաւ երբէք անձամբ մտանելոյ 'ի դժնդակ պատերազմունս, որպէս է տեսանել 'ի պատերազմին՝ որ ընդ հզօրին Մորփիւլիկեայ. յորում մահ առաջի կայր նմա եթէ չէին աճապարեալ եւ օգնեալ քաջազունք 'ի մերոց հայկազանց եւ 'ի սենեքերիմեանց։ Քանի գովելի եւ այն կարգադր ութիւն երկուց յիշեցուցչաց առ բարւոք կառավար ութիւն թագաւորին, զորոց գրէ Խորենացին բ. 8. Եւ հաստատէ «Յիշեցուցանօղս երկուս 'ի ձեռն գրոյ. այլ ոմն զբարի յիշողութին առնելով, եւ այլ ոմն զվրէժխնդրութեցն. եւ բարւոյ յիշեցուցանողին հրաման տայ 'ի բարկ ութեան արքայի եւ յանիրաւ հրամանս՝ յիշեցուցանել զիրաւն եւ զմարդասիրելն»։
      
       ԱՐՇԱԿ Ա
       Որդի Վաղարշակայ «Նախանձաւոր եւ հետեւօղ հայրենի առաքինութեանցն լեալ բազում կարգս ուղղ ութեանց գործեաց ». ասէ Խորենացին բ. 9։ Բայց թէ զինչ կարգ, զինչ ուղղութիք էին, ոչինչ նշանագրէ։
      
       ԱՐՏԱՇԷՍ Ա
       Որդի Արշակայ. «Էր, ասէ բ. 11. այր հպարտ եւ պատերազմասէր »։ Յայն սակս միայն ոգւով աշխարհակալութեան եռայր, եւ արդեամբք զաշխարհակալաց կատարէր զգործ, որ իբրեւ զայլ ոմն Քսերքսէս եգիպտացի երեւեալ յաշխարհի, «Զամենայն զտիեզերս ընդ իւրեւ նուաճել 'ի մտի եդեալ », որպէս ասէ Դիոդորոս սիկիլիացի ըզՔսերքսեայ. վասն որոյ եւ մերս Խորենացի զարշաւանս Արտաշէսի կոչէ Տիեզերակալութի, որ եւ 'ի յիշատակ իւրոյ տիեզերակալութեան՝ թողոյր զկարկառս քարանց կուտելոց յամենայն իջեւանս ըստ մարդաթ ութիւն իւր զօրուն՝ զորոյ զթիւ բազմութեն ոչ կարէր 'ի համար արկանել. «Մինչ զի չափոյ պէտք եղեն (ասէ Եւադարոս առ Խորենացւոյն բ. 13) առաւել քան զհամարոյ »։ Այլ որ մեծն է յայնպիսի փառս մեծազոր ինքնակալութեան եւ ճոխութենէ զորս յիշեցաք 'ի գլուխն Պատմուե, չունէր բնաւ անձնապարծութիւն ըստ նորին պատմագրի, այլ յաւէտ յիշել զունայնութիւն աշխարհիս. «Ընդ այս ոչ հպարտացեալ, ասէ, այլ արտասուեաց ասելով. Աւաղ փառացս անցաւորի »։ Յորմէ երեւի թէ կրթեալ էր 'ի մանկութենէ ընդ բարեկիրթ դաստիարակօք ըստ կանոնաց սահմանելոց առ 'ի հաւոյն իւրմէ Վաղարշակայ։ Բայց յանչափ նահատակութեանց իւրոց եւ արշաւանաց յայնչափ հեռակայ սահմանս՝ չեղեւ ինչ օգուտ աշխարհիս եւ ազգիս, որպէս է սովորական եւ այլ ամենայն այսպիսի աշխարհակալաց, որոց անձուկ մեծ է ընդարձակել զծագս սահմանաց տէրութեան իւրեանց, բայց ոչինչ փոյթ ունին շինութեան գէթ առաջին փոքրիկ աշխարհին իւրեանց հայրենեաց։
      
       ՏԻԳՐԱՆ Բ
       Որ կոչի միջին Տիգրան. 'ի սմա երեւի կրթ ութիւն պատերազմի, քաջութիւն առն պատերազմականի, որ էր պտուղ կրթութեն՝ յորում հայր նորա ա. Արտաշէս ետ կրթել զնա 'ի մանկութէ. «Տայ ասէ Խորենացին բ. 11 զՏիգրան որդի իւր ցպատանի ոմն Վարաժ անուն… 'ի նետաձգութիւն կորովութեան ուսուցանել զՏիգրան »։ Զյիշատակ քաջութեան գործոց սորա կարես տեսանել 'ի գլուխն Պատմութեան։ Բնութեամբ էր կրօնասէր ըստ մոլար պաշտաման ժամանակին. զոր յայտ առնէ Խորենացին յասելն բ. 14. «Առաջին գործ զմեհեանսն շինեալ կամեցաւ »։ Յայտ է եւ 'ի նեղուէ անտի, զոր ետ ազգին Բագրատունեաց վասն կրօնի։ Բայց մեծ պակաս ութիւն Տիգրանայ համարի՝ թերհաւատիլ նորա վասն պատանւոյն Միհրդատայ՝ անսալով 'ի հակէ բանսարկութեան այլոց, թէ չէ իւր քուերորդի. յորմէ զհետ եկն ապստամբելն Միհրդատայ եւ անկանելն առ հռոմայեցիս եւ զրկելն բոլորովին յիշխանութէ Կեսարիոյ։
      
       ԱՐՏԱՒԱԶԴ Ա
       Որդի Տիգրանայ, զորմէ Խորենացին բ. 22. ասէ. «Ոչ ինչ գործ արութեան եւ քաջութեան եցոյց. այլ ուտելեաց եւ ըմպելեաց պարսպեալ, մօրից եւ եղեգնապուրակաց թափառեալ շրջէր եւ առապարաց. (որով զանկարգ սէր նորա զորսորդութէ կամի ծանուցանել . ) զիշավայրիս եւ զխոզս արածելով։ Զիմաստութէ եւ զքաջութենէ եւ զբարի յիշատակաց անփոյթ արարեալ՝ ծառայ եւ ստրուկ արդարեւ որովայնի լինելով՝ զաղբիսս մեծացուցանէր »։ Իսկ յորժամ լուաւ զքրթմնջիւն զօրաց իւրոց «վասն առաւել պղերգութեն եւ սաստիկ որկրամոլութեն », յայնժամ անագան իմն զգաստացեալ՝ զօր բազում հանեալ հալածական արար զհռոմայեցիս 'ի Միջագետաց։ Բայց կամելով դադարեցուցանել զխռով ութիւն զօրաց իւրոց՝ անձնամուխ եղեւ մեծաւ յանդգն ութեամբ 'ի պատերազմ, ոչ յառաջատես լեալ եւ իրազեկ մեծի զօրութեն զոր ունէին յայնժամ հռոմայեցիք, եւ ոչ քաջութեանն Անտոնինոսի. յորմէ ձերբակալ լեալ 'ի պատիժ յանդգնութեան իւրոյ մատնեցաւ 'ի ձեռս Կղէոպատրայ, որ ոխայրն ընդ նմա։
      
       ԱՐՇԱՄ
       Որդի Արտաշիսի եղբօր Տիգրանայ. 'ի սմա, որպէս եւ յայս բազումս 'ի թագաւորաց մերոց , զայն թերութիւն տեսանեմք պատճառ բազմաց վնասուց, զի ունկն մատուցեալ քսութեան Զօրայի Գնթունւոյ, առանց քննելոյ չարչարեաց զԵնանոս բագրատունի։ Նոյնպէս ոչ փոքր ինչ անարգանք էին թագաւորութեան իւրում որ ինչ անցք անցին ընդ նա եւ ընդ Հերովդէս արքայ Հրէաստանի. զի իրացն չեղեալ նախատես՝ զլացաւ նախ առաքել զբազմութիւն գործավարացն, զոր խնդրէր արքայն Հրէից. բայց ապա յահէ զօրութեան նորա նուաստանայ եւ «Երկրպագէ Հերովդի, ասէ Խորենացին բ. 25. իբրեւ տեառն ամենայնի, տալով զոր խնդրէրն գործաւորս»։
      
       ԱԲԳԱՐ
       Որդի Արշամայ, առ հեզութեան եւ իմաստութեան իւրոյ կոչեցեալ յայս անուն. «Կոչէր Աւագ այր, ասէ Խորենացին բ. 26. վասն առաւել հեզութեանն եւ իմաստութեանն, որում յետոյ եւ տիքն. զայս ոչ կարելով ուղղախօսել Յունաց եւ Ասորւոց՝ կոչեցին Աբգարիոս »։ Այս Աւագութեան անուն զոր ետուն նմա ժողովուրդք իւր՝ բազում ինչ ցուցանէ նորա գործեալ, որով սիրելի արար զինքն ժողովրդեան. այլ յամենայն գրելոցն վասն նորա իմանամք զնա լինել այր կենցաղակիրթ. զի իբրեւ ապստամբել կամէր 'ի հռոմայեցւոց՝ նախ դաշնակից իւր արար զՊարսս, եւ զՈւրհա յայնմ վայրի շինեաց քաղաք զօրանիստ, յորում էր զօրութիւն հռոմայեցւոց, այսինքն 'ի Միջագետս. եւ ապա ընդ յառնել ձախորդութեանն՝ որ էր երկպառակութիւն Պարսից, գիտաց զինքն սանձել եւ դադարիլ։ Գնիեմք զսա եւ 'ի հաւատոյս լինել եռանդոտ. նախ 'ի մօլար պաշտամունս՝ եւ ապա 'ի ճշմարտուե, զի ոչ ինքն միայն հաւատաց, այլ եւ այլոց թագաւորաց գրով եղեւ քարոզիչ. այսինքն կայսեր, Պարսից եւ Ասորեստանեայց. զորմէ տես եւ 'ի գլուխն Կրօնի։
      
       ՍԱՆԱՏՐՈՒԿ
       Քեռորդի Աբգարու, բնուբ ժանտ եւ անգութ սրտիւ, որ իբր յոչինչ համարէր ասել զերդումն իւր. զամենայն զաւակ Աբգարու 'ի սուր մաշեաց բաց յաղջկանց, վասն որոյ եւ արժանապէս գրէ Խորենացին բ. 36. «Որ ինչ գործք եղեալ Սանատրկոյ, ոչինչ յիշատակաց արժանի համարեցաք, բայց 'ի շինուածոց Մծբին քաղաքի»։
      
       ԵՐՈՒԱՆԴ Բ
       «Յետ մահուանն Սանատրկոյ շփոթի թագաւորութիւնն » ասէ Խորենացին բ. 37. եւ թագաւորէ ոչ որդի թագաւորի՝ այլ Երուանդ ոմն որդի կնոջ Արշակունւոյ, բայց այր խորագէտ եւ կենցաղագէտ, որ եղեւ գլուխ ամենայն նախարարաց. «Եւ խոնարհութեամբ եւ առատաձեռնութեամբ զամենայն ոք յինքն յանգուցանէր »։ Բայց զի կոտորեաց զամենայն որդիս Սանատրկոյ բաց 'ի միոյ մանկանէ Արտաշէս կոչեցելոյ, որոյ 'ի հասանել յարբունս՝ գրեթէ ամենայն նախարարք զնա կամէին հաստատել յաթոռ թագաւորութեան, եւ ոչ զԵրուանդ, ոչ օգտեաց յայնժամ Երուանդայ իւրն առատաձեռնութիւն. «Որչափ առատանայր, ասէ Խորենացին բ. 45. առաւել եւս լինէր. քանզի գիտէին ամենեքեան եթէ ոչ առ առատ ութեան տայ, այլ առ երկիւղի վատնէ . եւ ոչ այնչափ սիրելի զայնոսիկ առնէր՝ որոց շատն տայր, քան թէ թշնամի զայնս՝ որոց ոչն տայր պերճագոյնս»։
      
       ԱՐՏԱՇԷՍ Բ
       Որդի Սանատրկոյ, որ եղեւ արդարեւ ծաղիկ եւ պարծանք ոչ միայն 'ի թագաւորս արշակունեաց, այլ նաեւ յամենայն կարգս այլոց թագաւորաց մերոց. զի որ ինչ անկ է թագաւորի՝ ոչ զանց արար 'ի գործ արկանել։ Առաջին պարտք են թագաւորի 'ի դիւր ութեան պահել զժողովուրդն, այսինքն փութով պնդ ութեան խնամ տանել՝ զի դիւրաւ հայթհայթեսցեն զկարեւոր պէտսն ընտանեաց եւ զգեստուց եւ բնակարանաց։ Երկրորդ՝ 'ի հանգստեան եւ 'ի խաղաղութեան պահել ոչ միայն յարտաքին թշնամեաց, այլ եւ 'ի ներքին երկպառակութեանց։ Երրորդ՝ ծաղկեցուցանել զամենայն արուեստս եւ զամենայն դպրութիս, որք երկուց առաջնոց են պատճառք։ Զառաջինն եւ զերրորդն գտանեմք 'ի գիրս յայտնի 'ի գործ եդեալ Արտաշիսի առաւել քան զամենայն թագաւորս մեր. զերկրորդն եւս իմաստասիրեմք ոչ զանց արարեալ՝ զոր Վաղարշակայ էր քաջ սահմանեալ. մանաւանդ զի Արտաշէս ունէր իւր դայեակ զՍմապատ բագրատունի, որ միանգամայն էր քաջ զօրավար, այր հմուտ պատերազմի։ Եւ այսպէս «յետ ամենայն առաքինուեց եւ գործոց ուղղ ութեանց Արտաշիսի, հրամայէ զսահմանս գիւղից եւ ագարակաց որոշել, ասէ Խորենացին բ. 56։ Այս ուղղ ութեան նորա գործք կենցաղօգուտք գոլով զանազան՝ 'ի զանազան գլուխս ունիմք յիշատակել. որպէս եւ նորին իսկ Քերթողահօրն այսպէս 'ի դէպ վարկուցեալ ասէ բ. 59. «Քանզի բազում ինչ գործք յաւուրս Արտաշիսի գործեցան, վասն այնորիկ 'ի բազում ճառս կոտորեցաք»։
      
       ԱՐՏԱՒԱԶԴ Բ
       Որդի Արտաշիսի, այլ այնպիսւոյ հօր այնպիսի զաւակ անարժան, որ «ի ծննդենէն եւեթ մոլ ութեամբ լեալ, ինչ նովիմբ եւ վախճանեցաւ ». ըստ ասելոյ Խորենացւոյն բ. 61. եւ 'ի յորսորդ ութեան աղմկեալ կորեաւ։
      
       ՏԻՐԱՆ Ա
       Նոյնպէս որդի Արտաշիսի. «Սորա ոչինչ պատմին գործք մեծամեծք, այլ միայն թէ մտերմ ութեամբ ծառայեաց հռոմայեցւոց . եկաց խաղաղու թեամբ, որսոց եւ զբօսանաց պարապեալ ». Խոր . բ. 62։
      
       ՏԻԳՐԱՆ Գ
       Որդի Արտաշիսի, որ եւ կոչի վերջին. «Ոչինչ գործ արժանի յիշատակի ցուցեալ, ասէ Խորենացին բ. 64. միայն զկրսերագոյն ազգ նախարար ութեանց հաստատեալ. զոր յիւրում տեղւոջ յիշատակեսցուք։
      
       ՎԱՂԱՐՇ
       Որդի Տիգրանայ, շինօղ միայն երկուց քաղաքաց յիւր անուն անուանելոց Վաղարշաւան եւ Վաղարշակերտ. եւ պարսպաւ պատեաց զերեւելի մայրաքաղաքն Վաղարշապատ կոչեցեալ։
      
       ԽՈՍՐՈՎ Ա
       Անուանեալ Մեծ, որդի Վաղարշայ. որոյ գործքն ցուցանեն զբնաւոր ութիւն նորա առաջնոց արշակունեացն համեմատ, եւ զսէր յաշխարհաշէն մեծագործուիս հանդերձ պատերազմական քաջագործուբ. նոյնպէս եւ զթեր ութիւն 'ի կրթ ութեան եւ նախատես ութեան ճանաչելոյ զշահ իւր։ Ընդ լսելն զխռով ութիւն պահլաւեանց իւր ազգականաց յօտար աշխարհ՝ այսինքն յաթոռն Պարսից, մոռացաւ զաշխարհ իւր. 'ի տարապայման հոգոց առ հասանել նոցա յօգնուի, վնաս մեծ եհաս գահուն իւրոյ եւ աշխարհիս, եւ տարաժամ մահ կենաց նորա, որոյ կեանք օգտակար ունէր լինել աշխարհիս. զամս տասն 'ի պատերազմունս դեգերեալ միայն առ 'ի անդրէն դարձուցանելոյ զթագաւորուին Պարսից յառաջին ցեղն պարթեւական կամ պահլաւեան՝ երկիցս խաղաց 'ի վերայ սասանեան Արտաշրի Պարսից թագաւորի, յառաջնումն թափելով 'ի նմանէ զասորեստան եւ զայլ արքայանիստ աշխարհս, որպէս գրէ Խորենացին բ. 72. եւ յերկրորդումն՝ «Հալածական առնելով մինչեւ յաշխարհն Հնդկաց ». անդ գլ. 73։ Բայց 'ի յաղթութէ աստի չեղեւ օգուտ եւ ոչ մի. այլ կամելով բարի առնել իւրոց հեռաւոր ազգակցաց եւ օտար աշխարհի, արար չար իւրոց մօտաւոր համազգեաց եւ աշխարհիս. զի ինքն սպանեալ դաւով յԱրտաշրէ, համազգիք իւր եւ աշխարհս մնացին ընդ լծով նորին Արտաշրի զամս 27 մինչեւ ցթագաւորել Տրդատայ։
      
       ՏՐԴԱՏ
       Որդի մեծին Խոսրովու, կրթեալ 'ի մանկութենէ կրթութեամբ հռոմայեցւոց. իսկ բնական քաջութեամբ եւ ուժով գերեզանցեալ քան զայլ ամենայն թագաւորս մեր, նմանելով Վահագնի։ Եղեւ սա մի յերեւելեաց 'ի կարգս թագաւորաց մերոց. եւս առաւել երեւելի հանդիսացեալ դարձմամբ իւրով 'ի քրիստոնէական հաւատս, եւ դարձուցանելով զամենայն աշխարհս Հայոց միանգամայն, որով եւ պատմ ութիւն վարուց իւրոց կացուցանէ նոր իմն թուական 'ի պատմ ութեան կրօնի ազգիս, որոյ եւ ամենայն բարեկարգ ութիւն եւ աշխարհաշին ութիւն զոր արար՝ եղեն առաւել 'ի հոգեւորս. բայց ձեռամբ հռոմայեցւոց գոլով թագաւորեալ՝ եղեւ իբրեւ առիթ իշխելոյ հռոմայեցւոց 'ի վերայ աշխարհիս։
      
       ԽՈՍՐՈՎ Բ
       Կոչեցեալն Փոքր. զի ըստ ասելոյ Խորենացւոյն գ. 6. «Փոքր էր յանձնէ եւ անարի ոսկերօք, ոչ գոլով 'ի նման ութիւն պատերազմողական հասակի »։ Եւ 'ի բ. 83. «Ոչ համեմատ հասարակի ծնողաց իւրոց »։ Այլ թողեալ զհասակին՝ փոքր եղեւ յամենայն բարելաւութիս արշակունեաց սեփական. նմին իրի մահն Տրդատայ՝ վախճան արար ամենայն բարեկարգութեանց Արշակունեաց. բոլորովին փոխեալ գտաւ յաշխարհիս մերում եղանակ թագաւորելոյ, նաեւ բարք թագաւորաց եւ նախարարաց։ Թագաւորք կամէին ամենեւին ըստ հաճոյս վարիլ եւ 'ի զբօսանս ընկղմիլ. յորմէ զհետ գայր այս մեծ վնաս, զի նախարարք ոչինչ համարելով զթագաւորն՝ կամ թշնամ ութիւն գործէին, եւ կամ ապստամբէին. որում զհետ գայր ապա եւ երկրորդ վնաս աշխարհիս ծանրագոյն, զի առ 'ի զերծանել յապստամբաց աստի՝ հարկ լինէր խմբի նախարարաց եւ եկեղեցականաց դիմել ապաւինիլ առ կայսրն, որպէս զի զօրօք եւ օգն ութեամբ կարասցեն նստուցանել թագաւոր զօրինաւոր ժառանգն՝ որ էր որդի Տրդատայ։ Եւ այսպէս յանկարգութենէ թագաւորաց եւ նախարարաց մերոց աստի եւ անդր ամենայն արշակունի թագաւորք հրամանաւ կայսեր նստան, եւ երբեմն հրամանաւ Պարսից։
       Զվիճակ թշուառ ութեան աշխարհիս որ յայսմ ժամանակի՝ Խորենացին գ. 4. նմանեցուցանէ անիշխան ութեան ժամանակի եբրայեցւոց՝ յորժամ յետ դատաւորաց իւրաքանչիւրոք ըստ հաճոյից իւրոց գնայր։ Անկարգուիք որ զհետ եկին մահուան Տրդատայ եղեն երրեակ. առաջին՝ նախարարաց զմիմեանս կոտորել. «Յանիշխան ութեան մնացեալք, ասէ Խորենացին գ. 2. յարեան ազգ յազգի վերայ նախարարուիք կոտորել զմիմեանս. ուստի եւ երեք տոհմքն□ սպառեալ բարձան 'ի միմեանց »։ Երկրորդ՝ զի ընդ լսելն Սանատրկոյ զմահ Տրդատայ, ինքն թագաւորեաց ըստ ոչ իրաւանց. «Թագ կապեալ ինքեան, ասէ Խորենացին գ. 3. ունի զքաղաքն Փայտակարան. զօր ութեամբ օտար ազգաց խորհէր տիրել բոլորումս Հայոց »։ Եւ երրորդ՝ զի տեսեալ զայն Բակրոյ բդեշխին Աղձնեաց, ինքն եւս տիրագլուխ եղեւ առ Պարսս դիմելով։ Ահա առաջին նուագ դիմելոյ առ Պարսիկս, եւ մուտ համարձակ ութեան տալոյ Պարսից իշխել 'ի վերայ մեր։ Ի պատճառս երկուց ապստամբաց, Խոսրով ոչ կարէր ինքնին նստել թագաւոր, այլ պէտք եղեն ժողովով նախարարաց եւ Վրթանիսի եպիսկոպոսապետի խնդրել 'ի Կոստանդեայ կայսերէ թագաւորեցուցանել զնա։ Ի թղթին զոր գրեցին առ նա՝ զհայաստան կոչեն աշխարհ կայսեր. «Մի՛ տացես զաշխարհն քո Պարսից անաստուածից, այլ օգնեսցես մեզ զօրօք՝ թագաւորեցուցանել զորդի Տրդատայ զԽոսրով »։ Այնպէս արար կայսրն. զի առաքեաց զօր ծանր, ծիրանիս եւ պսակ. եւ 'ի թղթին իւրում գրէ առ մերսն։ Զայս արարաք, «որպէս զի բարեկարգ ութիւն հաստատեալ, մեզ ծառայեսջիք միամտուբ »։ Բայց ահա եւ սկիզբն իշխել տալոյ եւ կայսերաց 'ի վերայ մեր 'ի պատճառս երկպառակ ութեան մերոցն։ Աշխարհ մեր նաեւ յայնմ ժամանակի հանապազորդէր տալ հարկս կայսեր, զի ասէ գ. 6. վասն Անտիոքայ զոր առաքեալ էր զօրագլուխ. «Եւ իւր ժողովեալ զհարկն՝ առ կայսր գնայ »։ Տայր եւ ուրոյն հարկ ինչ առ թագաւորն Պարսից Շապուհ, զոր ապա խափանեաց, գիտելով թէ ձեռն Շապհոյ ընդ թշնամիսն է, այսինքն է՝ ընդ Սանատրուկ եւ ընդ կովկասայինս, որք արշաւեցին 'ի վերայ Խոսրովու. վասն որոյ «Լուծանէ, ասէ գ. 10 զխաղաղ ութիւն ընդ նմա (ընդ Շապհոյ ), եւ զմասնաւոր հարկսն ազգելու 'ի նմանէ՝ տալով կայսեր, եւ ածելով զզօրս Յունաց»։
       Այսչափ ինչ սակս խռովութեց՝ որ 'ի ժամանակս թագաւորելոյ փոքուն Խոսրովու. իսկ սակս գործոց նորա չիք ինչ արժանի 'ի յիշատակել. «ոչինչ արութիւն քաջ ութեան ցուցեալ որպէս զհայրն, ասէ Խորենացին գ. 8. այլ եւ ոչ վասն հատուածելոց կողմանցն (Սանատրկոյ եւ Բակրոյ ) հակառակեցաւ ինչ□ ամենեւիմբք ոչ ունելով փարել ազնուական մտածութիս□ զքաջուէ եւ զբարի յիշատակաց անփոյթ արարեալ, զբօսանաց՝ հաւորս ութեանց եւ այլոց որսոց պարապեալ »։ Միայն 'ի բանից Բուզանդայ գ. 3. իմանամք 'ի խաղաղ ութեան մնացեալ յայնժամ աշխարհիս. զի ասէ. «Խաղաղ ութիւն եւ շինութիւն, մարդաշատ ութիւն եւ առողջութիւն, պտղաբեր ութիւն եւ ստացուածաշատ ութիւն եւ շահեկանութիւն, եւ մեծն աստուածասէր պաշտօն 'ի հաճոյակատարն բար ութիւն յամս յաւուրս սոցա աճել բազմացաւ ». այսինքն է յաւուրս Խոսրովու եւ սրբոյն Վրթանէսի։
      
       ՏԻՐԱՆ Բ
       Յետ մահուն Խոսրովայ առ թագաւորացուցանել զՏիրան զորդի նորա՝ հարկ եղեւ առ կայսրն անկանիլ, եւ 'ի ձեռն նորա կացուցանել թագաւոր. բայց այս ձեռնտու ութիւն կայսեր՝ յայլմէ կողմանէ վնաս բերէր աշխարհիս. զի գրգռէր զպարսիկն իշխել 'ի վերայ Հայոց փոխանակ կայսեր. վասն որոյ Շապուհ արքայ Պարսից աճապարեալ՝ զՆերսէհ զեղբայր իւր բազում զօրօք առաքեաց 'ի Հայս, առ 'ի կացուցանել թագաւոր 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց, «Իբրեւ անառաջնորդ զսա վարկուցեալ » ասէ Խորենացին գ. 10։ Այլ Արշաւիր կամսարական՝ առ որ յանձն արարեալ կայր յայնժամ աշխարհս՝ այր հաւատարիմ եւ զօրաւոր՝ փախստական արար զայնչափ զօրս Պարսից։ Տիրան թագաւորեալ, «ունի զաշխարհս մեր խաղաղու թեամբ, հաշտ ութիւն ընդ Պարսս առնելով եւ ոչ պատերազմունս. հարկելով Յունաց, այլ եւ մասնաւոր ինչ Պարսից ». գ. 11։ Գործ այս խոհեմ ութիւն կարծեցեալ առ նմա, ամենեւին նուաստամտ ութեան էր գործ. նմին իրի ասէ Խորենացին գ. 11. «Կայր 'ի հանդարտ ութեան իբրեւ զհայր իւր. ոչինչ ար ութիւն քաջ ութեան եւ սորա ցուցեալ. նաեւ ոչ հայրենի առաքինութեն հետեալ, այլ թուլացեալ յամենայն բարեպաշտութէ գաղտնի, ոչ իշխելով համարձակ պատուել զախտն 'ի մեծէն Վրթանիսէ »։ Այլ ահագին եղեւ չար ութիւն նորա յանդգնիլն 'ի սպանանել զերկոսին լուսաւորսն՝ զսուրբն Յուսիկ, եւ զծերունին Դանիէլ, զնորին զանէծսն ժառանգելով. որոյ պատիժ համարի Խորենացին զգնալն նորա 'ի կոչ Շապհոյ. եւ յիրաւի, զի որ գիտաց պատճառել իբր անկար գոլ 'ի ձիավարել, եւ հրաժարեցաւ յընկերելոյ Յուլիանոսի մինչեւ 'ի Պարսս, զիա՞րդ ոչ կարաց հրաժարել 'ի կոչոյն Շապհոյ. այլ կուրացեալ մտօք կորոյս բնաւ զխորագիտութին, եւ «խելագարեալ գնաց առ նա. քանզի արժանն տանէր զնա 'ի տեղի հատուցմանն ». գ. 17։ Յայնժամ Շապուհ կալեալ զնա կուրացոյց զաչս նորա. զայն «լոյս աշխարհի , ասէ, յորմէ խաւարեցոյց Տիրան զՀայս, խաւարեցաւ եւ ինքն »։ Բայց առաւել զարժանաւոր պատիժ ընկալաւ, յորժամ հրամանաւ որդւոյն իւրոյ Արշակայ ընկալաւ զմահ իւր հեղձամահ լինելով, որպէս ինքն էր արարեալ երկուց հոգեւոր հարց իւրոց։
      
       ԱՐՇԱԿ Բ
       Ի մեռանելն Տիրանայ՝ Շապուհ Պարսից արքայ յոյժ առաւել խորագէտ քան զմերս, ինքն կացոյց թագաւոր Հայոց զԱրշակ զորդին Տիրանայ, որպէս զի ինքն տիրեսցէ 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց եւ մի՛ Յոյնք։ «Ակն ածելով 'ի զօրացն Հայոց, ասէ Խորենացին գ . 18. զի մի՛ խափան ինչ առաջի արկելոց իւրոց գործոցն լինիցին. այսպիսի իմն պատեհ համարեալ, բարերարութիւն առնելով՝ իւր հաստատել զաշխարհս »։ Եւ այնչափ իշխեաց՝ մինչեւ «նուաճեաց եւ զազգ նախարարացն, պատանդս առնելով յամենեցուն »։ Վասն որոյ եւ համարձակ փոխեալ զքաջն Վահան ամատունի 'ի սպարապետութէ, փոխանակ նորա զիւր հաւատարիմն կացոյց, որ էր Վաղինակ սիւնի, նմա յանձն արարեալ զՀայս, որպէս ասէ։ Այսչափ իշխելն Պարսից 'ի վերայ մեր՝ հարկաւորապէս ունէր գրգռել զՅյոյնս. յոյր սակս յուշ առնէ Վաղենտիանոս կայսր գրելով առ Արշակ. «Պարտ էր քեզ յիշել զչարիսն՝ որ անցին ընդ ձեզ յանաստուածիցն Պարսից, եւ զերախտիսն որ 'ի մէնջ՝ 'ի վաղնջուց մինչեւ ցքեզ. եւ հեռանալ 'ի նոցանէ, եւ մօտել 'ի մեզ »։ Բայց Արշակ յայնժամ եցոյց դիւր գոռոզութիւն եւ զծանծաղամտուի, յորժամ ոչ միայն չարար ինչ պատասխանի թղթոյն, այլ եւ խրոխտանօք արհամարեաց զդեսպանս առաքեալս 'ի կայսերէն։ Այլ թէ քանի անմտ ութեան էր գործն՝ 'ի ցասումն շարժել զՎաղենտիանոս յորժամ 'ի պատանդի կայր առ ինքն Վաղենտիանոս յայնմ ցասման պահու 'ի վրէժխնդր ութիւն Արշակայ հրամայեաց սպանանել զՏրդատ, իսկ 'ի վերայ Հայոց զոր ծանր առաքել։ Հարկ եղեւ յայնժամ եւ Արշակայ նուաստանալ, եւ միջնորդ առաքել զմեծն Ներսէս. որով «ի հաշտ ութիւն մաղթեալ՝ տայ լիով (Արշակ ) զխափանեալ հարկսն ». գ. 21։ Բայց զայս առնելով ընդ կայսերն՝ 'ի միւս կողմանէ յՇապուհ Պարսից արքայ բարկացոյց, որ «յայտնեաց զցասումն զոր ունէր առ Արշակ, վասն ոչ նմա՝ այլ կայսեր հարկելոյ զայնքան ամս »։ Արդարեւ Արշակ անգէտ գոլով ամենեւին կառավար ութեան եւ կենցաղագիտուե, ըստ ասելոյ Խորենացւոյն գ. 19. «Անձնահաճ եղեալ պարծելով հանապազ 'ի գինարբուս եւ յերգս վարձակաց ». երբեմն Յունաց ծառայելով եւ երբեմն Պարսից, ոչ միոյն հաճոյ լինէր եւ ոչ միւսում, իսկ աշխարհ մեր երբեմն 'ի Յունաց կայսերէն, եւ երբեմն 'ի Պարսից թագաւորէն վրդովեալ աւերէր։ Այլ եւս առաւել անմտացաւ Արշակ՝ յորժամ զԱրշակաւն շինելով զքաղաքն անիրաւաց՝ զամենայն նախարարս իւր թշնամացոյց ընդ ինքեան. զայն վրդովումն զոր օտարք ունէին առնել, ինքն արար 'ի մէջ իւրոյ աշխարհին եւ ընտանեաց. նորին աղագաւ արժանապէս կոչէ զայն Խորենացին՝ գործ անմտուե. ապա նախարարք իւր առ 'ի վրէժխնդրութիւն՝ զպարսիկն կոչեցին մուծին 'ի Հայս. «Որ աւերեալ գերեաց զաշխարհս մեր, մինչեւ զոսկերս անգամ հարցն բրեաց 'ի գերեզմանաց ». որպէս բողոք բարձեալ գրէ նա ինքն Արշակ առ Վաղէս կայսր. գ. 29։ Ոչ յայս վերջացաւ Արշակաւանին, այլ եւ 'ի կոտորել նախարարաց զբնակիչս նորա յառնէ մինչեւ ցկին. եւ յայնմանէ գրգռեցաւ մարտ սաստիկ եւ բազում արիւնհեղ ութիւն 'ի մէջ թագաւորին եւ 'ի մէջ իւրոց նախարացաց. զի Արշակ 'ի վրէժխնդր ութիւն ընդդէմ նախարարացն՝ թէ ընդէր կոտորեցին զբնակիչս Արշակաւանին՝ ժողովեալ զզօրս Վրաց ել 'ի պատերազմ ընդդէմ նոցա. նոքա եւս ճակատ տուեալ ըմբոստացան. որով յարեաւ քաղաքական պատերազմ 'ի մէջ համազգեաց . յերկուց կողմանց անկան բազմ ութիւն հայկազանց. յայնմ վայրի եւ զօրք Վաղէսի կայսեր հասին պատերազմել ընդ Արշակայ։ Տեսեալ Արշակայ անմիտ կառավարութբն իւրով թշնամի եղեալ զանձն միանգամայն Պարսից, Յունաց եւ իւրոց նախարարաց, դիմեաց առ մեծն Ներսէս՝ կեղծաւորելով ապաշխարութի . զնա ինքն միջնորդ կալեալ, զՊապ զորդի իւր եւ զորդիս ամենայն նախարարաց պատանդս տուեալ, եւ զհարկն վճարեալ. ջանաց 'ի հաշտ ութիւն ածել զկայսրն Վաղէս. բայց հաշ տութեան ոչ գտաւ տեղի. եւ մեծն Ներսէս 'ի պատճառս նորա աքսորեցաւ յանապատ եւ յանջրդի կղզի։ Իսկ ինքն Արշակ փոխանակ շահելոյ զսիրտս իւրոց նախարարաց, զհեռանալ մեծին Ներսէսի ժամ դիպօղ համարեալ իւրումն անմիտ վրէժխնդրութեան՝ զբազումս կոտորեաց 'ի նախարարաց, ասելով ուխտին զոր արարեալ էր միջնորդութեամբ մեծին Ներսէսի, որպէս պատմէ Խորենացին գ. 29. «Ամենայն նախարարքն հաստատեցին ուխտ, զի յայնմ հետէ թագաւորն վարեսցի ուղղութեամբ. եւ նոքա (նախարարքն ) ծառայեսցեն միամտութեամբ »։ Այլ ստեաց ընդդէմ ուխտին՝ տալով քարկոծել զխրատատուն իւր զեպիսկոպոսն զԽադ։
       Քանի յանդգն ութիւն էր ցասնուլն Արշակայ ընդդէմ Վաղէսի կայսեր՝ թէ ընդէր արգելեալ կալաւ զմեծն Ներսէս, եւ յայնմանէ աւերել զերկիր նորա, առաքելով զզօրավար իւր զՎասակ, որ ըստ Բուզանդայ գ. 11. «Հարկանէր աւար առնոյր զկողմանս Գամրաց մինչեւ 'ի քաղաքն յանկուրացւոց. զվեց ամ զմիմեանց զհետ աւերէր զաշխարհ սահմանացն Յունաց »։ Զիարդ եւ իցէ, հազիւ խաղաղացեալ ընդ դրան Յունաց, նեղեալ 'ի զօրացն Պարսից՝ փախեաւ. բայց տեսեալ թէ թափուր եւ օտարացեալ մնայր յիւրոց նախարարաց, որք «կամաւ երթային առ Շապուհ, տաղտկացեալ յիւրեանց արքայէն Արշակայ », եւ պատուով դառնային 'ի Հայս, որպէս ասէ Խորենացին գ. 34. ջանաց որսալ զզօրագլուխն Պարսից, որ էր պահլաւիկ ազգակից Արշակայ. խոստանալով նմա բազում ինչ պարգեւել իբրեւ իւրում ազգակցի, եթէ թողցէ զինքն փախչել յերկիրն Յունաց. բայց ըստ գործոց իւրոց պատասխանի ընկալաւ, եթէ դու ոչ խնայեցեր 'ի կամսարականս՝ որ քան զիս բազմօք առաւել մերձաւոր քո էին, զիա՞րդ յինէն ակնունիցիս խնայուե։ Արշակ յանհնարինս մտեալ յակամայս գնաց առ Շապուհ. բայց գնաց իբր դիմելով առ մահ իւր, զի շղթայիւք կապեալ արկաւ յԱնյուշն կոչեցեալ բերդ. անդ յուսակտուր եղեալ անձնասպան եղեւ։ Եւ այսպէս առ անմիտ ագահուեն զոր կարծէր լցուցանել շինելով զԱռշակաւան՝ այնքան կոտորածք եղեն բազմ ութեան բնակչաց քաղաքին եւ նախարարաց, եւ ինքն իսկ զրկեցաւ 'ի կենաց. եւ ոչ այսչափ միայն՝ այլ եւ նոյն խստապարանոց ութիւն եւ անմտ ութիւն իւր պատճառք եղեն մահուան նաեւ այլոց բազմաց. զի բաց 'ի նախագրելոցս՝ ինքն Արշակ տարապարտուց սպան զԳնել յեղբօրորդի իւր, առանց քննելոյ ամենեւին զամբաստան ութիւն բանսարկուաց , եւ ոչ կամելով լսել միջնորդ ութեան մեծին Ներսէսի, յորմէ ընկալաւ զանէծս նորա. էառ եւ զկին Գնելայ զՓառանձեմ, սպան եւ զՏիրիթ եւ զՎարդան։ Եւ 'ի վերայ ամենայն չարեացս այսոցիկ՝ հասանէր եւ համաշխարհական աւերումն 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց . զի յետ գնալոյն Արշակայ՝ 'ի միոյ կողմանէ բազմ ութիւն նախարարաց փախեան յաշխարհն Յունաց, եւ 'ի միւս կողմանէ երկու ուրացօղք յազգէս՝ Մերուժան եւ Վահան՝ զօրօք Պարսից մտեալ 'ի Հայս. եւ թափուր գտեալ յամենայն զօրութէ՝ վերջին աւերումն ածին աշխարհիս . քանզի Շապուհ Պարսից արքայ այնպէս հրամայեալ էր, «զի քանդեալ աւերեսցեն զամր ութիւն ամենայն քաղաքաց » աշխարհիս Հայոց, որպէս ասէ Խորենացին գ. 35։ Ի գրելոցս աստի յայտնի երեւի լինել Արշակայ այր բարուք ժանտ, ագահ եւ չարանախանձ, մտօք անխորհուրդ, ծանծաղամիտ, գործովք անգութ եւ արիւնռուշտ։ Մեծ էր արդարեւ անգթութին զոր արար տոհմին կամսարականաց, յոչինչ պատճառս կոտորելով զնոսա, միայն առ յափշտակել զերկիր նոցա զԱրտագերս եւ զԵրուանդաշատ. այլ մեծագոյն՝ թողուլ զնոսա անթաղ առ 'ի կերակուր լինել շանց. իսկ առաւել մեծագոյն՝ սպանանել նաեւ զսայլորդսն թէ ընդէր թաղեցին զմարմինս տերանց իւրեանց կամսարականաց, զորմէ պատմէ Խորենացին գ. 32։ Մի միայն բարեկարգութիւն յիշատակեալ վասն Արշակայ է կարգադր ութիւն իշխանաց՝ զոր արարեալ գրեն Մեսրոպ, եւ Բուզանդ. որ դ. 2. ասէ. «Եւ նորոգեցաւ զուարթացաւ տէրութին թագաւորուեն հայաստան երկրին որպէս եւ զառաջինսն. մեծամեծքն յիւրաքանդիւր գահու, եւ գործակալքն յիւրաքանչիւր չափու»։
      
       ՊԱՊ
       Որդի բ. Արշակայ. որ նստաւ միջնորդելով մեծին Ներսէսի առ կայսրն , եւ օգն ութեամբ կայսեր. ընդ նստնել՝ գիտելով մեծին Ներսէսի թէ ամենայն պատճառք աւերման աշխարհիս Հայոց՝ եղեւ յանիրաւուէ եւ յանմարդի բարուց Արշակայ, եւ զի յայնմանէ հետեւեալ էր երկպառակութիւնն 'ի մէջ նախարարաց եւ արքայի, «Դնէր, ասէ Խորենացին գ . 38. վկայ ութիւն 'ի մէջ արքային եւ նախարարացն, գնալ յամենայն ճանապարհս արդարութե. զի վկայեսցեն ըստ հաւատոց քրիստոնէ ութեան եւ գործքն, եւ զի արքայի մի՛ հօր իւրում (Արշակայ ) նմանել, անիրաւել եւ զրկել. այլ վարեսցի ուղղուբ՝ հայրաբար խնամով առ նախարարսն. եւ նոքա մի՛ եւս յաւելցեն վտարանջել նշկահելով զնա. այլ ծառայել միամտութբ »։ Եւ արդարեւ Պապ հեռի եկաց 'ի զրկանաց, որպէս վկայէ նոյն մատենագիր. «Յոյժ անընչասիրաբար ցուցանէր զիւր ախորժակսն. եւ առատաբար կայր »։ Վասն որոյ 'ի կասարականն Սպանդարատ դարձոյց զՇիրակ եւ զԱրշարունեաց գաւառ. բայց «ոչ իբրեւ զանիրաւ զագահ ութիւն հօր իւրոյ Արշակայ, այլ որպէս պարգեւս ընդ վաստակոց քաջին Սպանդարատայ՝ որ սպան զՂեկաց արքայ. այլ եւ զայլոց նախարարացն դարձոյց զզրկանս»։
       Այլ ո՞հաւատայր, թէ սուրբն Ներսէս իբր 'ի հատուցումն արդեանց այսպիսի գեղեցիկ խրատու իւրոյ եւ բարեկարգ ութեան տեսանել ունէր զինքն թունաւորեալ 'ի նմանէ. բայց արդարեւ այնչափ եղեւ անգթութիւն եւ բարբարոս ութիւն Պապայ, եւ այնչափ խստապարանոց յամառ ութիւն յանարժան գործս անառակ ութեան իւրոյ, մինչեւ կեղծաւորել զղջումն սուտ, յիւր սեղան հրաւիրել, եւ անդ ձեռամբ իւրով արբուցանել այնքանոյ առն աստուածարեալ հայրապետի դեղ մահու, եւ այնպէս լուծանել 'ի կենաց զայն՝ որ համօրէն աշխարհիս Հայոց եկաց իբրեւ զայլ ոմն Լուսաւորիչ, եւ նորին իսկ արքայի մեծ բարերար. զի առ աղաչանս մեծի հայրապետին զիջեալ կայսեր նստոյց զՊապա թագաւոր, եւ դարձեալ զնոյն ինքն զՊապա աղօթիւք իբր յայտնի սքանչելեօք փրկէր 'ի կորըստենէ մարտին, քանզի միայն աղօթից սրբոյն Ներսէսի ընծայեն պատմագիրք զյաղթուին որ 'ի Ձիրաւ դաշտի ընդդէմ Շապհոյ Պարսից արքայի, որ ամենայն զօրուբ իւրով խմբեալ ճակատէր ընդդէմ Պապայ 'ի կորուսանել զնա։ Առ այնչափ երախտիս նորա այսպիսի առնելով ապերախտուի, ընկալաւ զանէծս սրբոյն, զի յորժամ լուաւ զխռով ութիւն կայսեր Թէոդոսի 'ի Թեսաղոնիկէ՝ անմտացաւ զանմտ ութիւն մեծ, եցոյց զիւր յետին ծանծաղամատութի՝ ժամ բարեպատեհ համարեալ նշկահելոյ զզօրս կայսեր եւ զզօրագլուխ նոցա զՏերեն տիանոս. որով եւ զարժանի հատուցումն ընկալաւ՝ սակրով վճարեալ 'ի կենաց։
      
       ՎԱՐԱԶԴԱՏ
       Յաջորդ Պապայ, եւ չէր արքայորդի, այլ միայն 'ի տոհմէն արշակունի. եւ թէպէտ էր կորովի մարմնով եւ քաջ սրտիւ, այլ Բուզանդ ե. 34 կոչէ զնա «Ի մտաց թեթեւ մանկաբարոյ, աղայահանճար, մանկամիտ ». զի հասակաւ եւս մանուկ էր. միայն յանձնապաստան լինելով 'ի բնական ոյժ մարմնոյն՝ ոչ ումեք անսոյր. «Արբեալ, ասէ Խորենացին գ. 40 'ի մանուկեն արուիս, առ այսոքիւք եւ 'ի թագաւորուեն, ոչ հնազանդէր խրատու վերակաց ութեան զօրացն Յունաց »։ Մեծ բարերազդ ութիւն էր նորա ունել զայնպիսի հաւատարիմ եւ աշխարհաշէն զօրավար՝ զոր օրինակ էր Մուշեղ սպարապետ, որ ըստ գրելոյ Բուզանդայ ե. 34. «Խրատ բարեաց թագաւորին մանկանն Վարազդատայ մատուցանէր. եւ հոգայր հանապազ վասն թագաւոր ութեան աշխարհին Հայոց, եւ զիարդ կամ որպէս շէն լինել մարթասցէ. եւ հանապազ երկս արկանէր բարեխորհուրդն, զի հաստատուն կալ կարասցէ թագաւորուին »։ Բայց 'ի գլ. 35. գրէ՝ թէ մեծ նախարարքն Հայոց տեսեալ զի Վարազդատ «մանուկ բանսերթուկ է, զչար 'ի բարոյ որոշել չգիտէ□ նա առաւել ունկն դնէր մանկտոյն՝ որ 'ի տիոց հասակակիցք էին նորա, առաւել քան ծերոցն իմաստնոց՝ որք կարող էին զօգտակար խրատն մատուցանել նմա »։ Վասն որոյ եւ նախարարք Հայոց, ասէ, «սկսան այնուհետեւ ըստ կամաց իւրեանց վարել զթագաւորն. որպէս եւ կամէին, բանիւք իւրեանց տանէին եւ բերէին զնա »։ Նմին իրի եւ Բատ նահապետն Սահառունեաց տոհմին՝ որ դայեակ սնուցիչ էր լեալ Վարազդատայ՝ յինքն կամելով յափշտակել զսպարապետութին Հայոց, քս ութիւն մատուցեալ յունին նորա՝ ետ սպանանել զՄուշեղ զայրն քաջ եւ զերախտաւոր։ Արդիւնք իւրոյ անմտ ութեան այն եղեւ՝ զի անձին օգուտ համարեցաւ ելանել 'ի տէրութէ կայսեր՝ որոյ ձեռնտու ութեամբ ունէր զթագաւորութիւնն, եւ դարձուցանել զաշխարհս Հայոց առ տէրութին Պարսից. եւ զայս ոչ զանխուլ ինչ, այլ յայտնի՝ խնդրելով 'ի Շապհոյ Պարսից արքայէ զդուստր նորա 'ի կն ութեան իբրեւ 'ի հատուցումն փոխարինի։ Զայն զգացեալ Թէոդոսի կայսեր՝ հրամայեաց իւրոց զօրավարաց ունել եւ առաքել առ ինքն զՎարազդատ. որ եւ ինքնակամ գնաց, չյիշելով ամենեւին թէ խորհուրդ իւր զոր երկնէրն՝ 'ի վեր ելեալ ինչ իցէ, այլ կարծէր թէ կարող իցէ ասել զամբաստան ութիւն անձին եւ պատրել զկայսրն. զայն ինչ որ կարաց զմտաւ ածել, թէ զինչ ունէր առնել՝ յորժամ ոչ իսկ խօսել թոյլ տային նմա, որպէս եւ եղեւ իսկ. զի կայսրն, ասէ Խորենացին, եւ ոչ իսկ տեսութեան արժանի արարեալ՝ ետ տանել երկաթի կապանօք 'ի Թուղիս կղզի. եւ անդ եղեւ վախճան նորա։
      
       ԱՐՇԱԿ Գ. ՎԱՂԱՐՇԱԿ Բ
       Սոքա էին երկու եղբարք որդիք Պարսից, որք կային 'ի Բիւզանդիա. մեծն Թէոդոս յետ Վարազդատայ զերկոսին զսոսա միանգամայն թագաւորեցոյց. որպէս զի երկու գոլով՝ դժուարին լիցի նոցա վտարանջիլ. Արշակ եկն յարեւելակողմն հայաստան աշխարհիս, իսկ Վաղարշակ յարեւմտեան կողմն. այլ սա 'ի նմին ամի մեռաւ։
       Յայսմ ժամանակի բ. Շապուհ Պարսից արքայ եւ Արկադէոս որդի մեծին Թէոդոսի արարին հաշտ ութիւն ընդ միմեանս, բաժանելով 'ի մէջ իւրեանց զաշխարհս Հայոց. յորմէ սկսաւ անուանի բաժանումն այն աշխարհիս մերոյ յերկուս, զորմէ գրեցաք 'ի խօսելն զնուազմանէ աշխարհիս։ Այս բաժանումն պատճառս ետ Արշակայ թողուլ զբաժինն Պարսից եւ անցանել 'ի բաժինն Յունաց. «Վասն որոյ, ասէ Խորենացին գ. 42. թողեալ Արշակայ զբուն թագաւոր ութիւն հարց իւրոց զԱյրարատ, եւ զամենայն մասն բաժնին Պարսից, գնալ տիրել արեւմտեայ կողմանց աշխարհիս մերոյ՝ որ 'ի մասն բաժնին Յունաց. ոչ միայն մօրն աղագաւ որ էր 'ի կայսերական քաղաքէն, այլ լաւ համարեալ նուազ կողմանն տիրել եւ ծառայել քրիստոնեայ թագաւորի, եւ ոչ յոլովից իշխել եւ մտանել ընդ լծով հեթանոսաց »։ Բայց աւերման աշխարհիս այն եղեւ պատճառ, զի եւ բազմութիւն նախարարաց որ 'ի բաժնին Շապհոյ՝ հանդերձ որդւովք գնացին զհետ Արշակայ. յորմէ Շապուհ զչարեալ գանգատ գրեաց առ Արշակ. իսկ Արշակ պատասխանի արար՝ թէ «Վասն զի ոչ համբերէին ընդ պարսիկ առաջնորդաւ վարիլ, (վասն այնորիկ ) եկին զհետ իմ»։
      
       ԽՈՍՐՈՎ Գ
       Զայս Խոսրով որ էր արշակունի՝ Շապուհ կացոյց թագաւոր իւրոյ բաժնին սակս նախագրեալ բանին Արշակայ. եւ յայնժամ արդարեւ դարձան վերստին նախարարքն՝ տեսեալ զմուրհակ ուխտին Շապհոյ՝ որով ապահով ութիւն խոստանայր նոցա։ Բայց այս յերկուս բաժանումն նախարարաց՝ ունէր լինել յաւուր միում պատճառ կռուոյ, որպէս եւ եղեւ իսկ. որում նաեւ Արշակ ետ առտթ՝ անխորհրդաբար անսալով քս ութեան այլոց առանց քննելոյ. այսպէս ունկն մատուցանելով բանսարկ ութեան այլոց՝ եհան 'ի ձեռաց զՍահակ ասպետ զայրն քաջ. որ առ 'ի զերծանիլ՝ փախուցեալ անկաւ առ Խոսրով, եւ 'ի կողմանէ Խոսրովայ եկն յարձակեցաւ 'ի վերայ զօրացն Արշակայ։ Յորժամ զգանձն արքունի հանեալ յամրոցէն Անի՝ տանել կամէին առ Արշակ, Սմպատ յինքն գրաւեալ զայն ամենայն տարաւ առ Խոսրով. եւ նա զկէս գանձուն յղեաց առ Շապուհ։ Եւ այսպէս մի միայն անսալն Արշակայ տարապարտուց սուտ քսութե՝ զրկեաց զինքն յայնպիսի առնէ եւ յայնչափ գանձուց. իսկ զայնչափ ինչս վայելեալ ժառանգաց օտարազգին պարսիկ։ Բայց ոչ եթէ այս միայն էր վնասն, այլ որպէս ասէ Խորենացին գ. 45. «Այս եղեւ սկիզբն պատերազմին Արշակայ եւ Խոսրովայ »։ Յետ բազում պատգամաւորութեանց՝ երկու գունդք Հայոց՝ ազգայինք ընդ ազգայինս տան պատերազմ սաստիկ յոյժ, կոտորեն եւ փախստական առնեն զԱրշակ. իսկ Յոյնք եւ Պարսիկք ոչ պատճառ եղեն եւ ոչ խափանիչք այսմ պատերազմի ըստ գրելոյ նորին Խորենացւոյն, այլ միայն կային 'ի զնին կորստեան Հայոց 'ի միմեանց 'ի պատճառս խորհրդակորոյս կառավար ութեան արքայի։ Ի մեռանելն Արշակայ Յոյնք այնուհետեւ ոչ եւս կացուցին 'ի բաժնի իւրեանց թագաւոր, այլ իշխանս յազգէն իւրեանց. միայն Գազաւոն գլուխ էր եւ առաջնորդ յայնժամ 'ի վերայ ամենայն նախարարացն՝ որք էին յայնմ բաժնի. որոց ելեալ 'ի բաժնէն Յունաց՝ եկին 'ի բաժինն Պարսից առ Խոսրով։
       Խոսրով տիրեաց նաեւ բաժնին Յունաց խնդրելով յԱրկադեայ կայսերէն, եւ խոստանալով տալ նմա հարկս։ Բայղ կենցաղագէտ ոք, զոր օրինակ էր Մեսրոպ՝ այր վարժեալ 'ի դրան արքունի, յայտնի տեսանէր զմօտալուտ կորուստ թագաւորուեն. վասն որոյ, որպէս գրէ Խորենացին գ. 47. «Տեսեալ թէ 'ի վերջ հասեալ է թագաւորութին Հայոց, եւ զխռովութին նիւթ իւրոյ համբերութեն գտեալ Մեսրոպայ□ սիրեաց զմիակեցութեան վարս »։ Բայց գլխաւոր պատճառ վերջանալոյ տէր ութեան Արշակունեաց՝ էր անխոհեմուի, ոչ գիտելն զշահ օգտի իւրեանց, ոչ զկենցաղագիտութիւն եւ ոչ զկառավարութիւն պետութեանն։ Զինչ անխոհեմ ութիւն էր Խոսրովայ՝ տեսեալ զցասումն Շապհոյ վասն բարեկամանալոյն իւրոյ ընդ Արկադեայ, խրոխտալով եւ անարգանօք արձակել զպատգամաւորսն Շապհոյ. եւ նախ քան զմիանալն ընդ Արկադեայ՝ իբր արդէն միաբանեալ այնպէս խրոխտալ. ոչ զմտաւ էած՝ թէ սուղ ինչ յառաջ նախարարք Արշակայ ելեալ 'ի բաժնէն Յունաց եկին 'ի բաժինն Պարսից, եւ անուն ապստամբ ութեան թողին առ Արկադէոսի. թուղթ իւր եւ թուղթ նախարարաց էին առ Արկադեայ, տարեալ անդր եւ մատնեալ 'ի ձեռն Սամուէլի մամիկոնոյ, զորմէ պատմէ Խորենացին գ. 48. զիա՞րդ կարէր այնուհետեւ հաւատարմացուցանել առ Արկադէոս զիւր խոստումն , եւ ակնունել օգն ութեան առ 'ի նմանէ։
       Բայց Շապուհ Պարսից արքայ առաւել խորագէտ քան զԽոսրով, իսկոյն առաքեաց զորդի իւր զԱրտաշիր 'ի Հայս զօրու ծանու, զի ոչ պակասէին 'ի նախարարս մեր մատնիչք արքայի. որք եւ ծանուցեալ էին Շապհոյ թէ զինչ խորհէր Խոսրով. այս է ասելն Խորենացւոյն գ. 50. թէ գործեաց Շապուհ զայս «ի հրապուրելոյ գուշակ ութեան նահապետացս մերոց »։ Արկադէոս հրաժարեցաւ յօգնելոյ Խոսրովու, որով Խոսրով մնաց զրկեալ յամենայնէ. եւ չկարէր ոչ զդէմ ունել Շապհոյ՝ կամ Արտաշրի յաջորդի նորա, եւ ոչ փախչել. ակամայ կամօք անկանէր առ Արտաշիր Պարսից արքայ. որոյ ընկեցեալ զնա 'ի թագաւորութէն՝ զեղբայր նորա զՎռամշապուհ կացոյց թագաւոր, եւ զԽոսրով առաքեաց յԱնյուշն բերդ։
      
       ՎՌԱՄՇԱՊՈՒՀ
       Եղբայր Խոսրովու, թագաւոր բարեացապարտ ազգիս. զորոյ զերախտիս ունիմք պատմել 'ի գլուխն Դպրութե. սա թէպէտ զերկոսին բաժինս եւս ունէր ընդ ձեռամբ, բայց որպէս ծառայ հարկատու. վասն որոյ ասէ Խորենացին գ. 51. «Ծառայէր երկոցունց թագաւորացն տալով զհարկս. զմասինն Պարսից՝ (տայր Պարսից արքային ) Վռամայ, եւ զմասինն Յունաց՝ (տայր կայսեր ) Արկադեայ »։ Բայց Թէոդոս փոքր ոչ հաւատաց զիւր բաժինն 'ի ձեռս Վռամշապհոյ. այլ իւրովք գործակալօք կալաւ։
      
       ՇԱՊՈՒՀ
       Յետ մեռանելոյ Վռամշապհոյ՝ եւ կրկին թագաւորելոյ Խոսրովու զմի ամ եւեթ , Յազկերտ Պարսից թագաւոր զորդին իւր զՇապուհ կացոյց թագաւոր 'ի վերայ Հայոց. որպէս զի նովին դիւրին լիցի դարձուցանել զՀայս 'ի դենս Պարսից, զոր միշտ երկնէր. «Քանզի, ասէ Խորենացին գ. 55. մեռեալ Համազասպայ՝ եւ 'ի սգի մեծի եղեալ Սահակայ՝ ոչ ոք 'ի միաբան ութիւն հաւաքեաց զգունդս Հայոց. վասն որոյ դիւրամուտս եղեւ յաշխարհս (Հայոց ) Շապուհ »։ Բայց յետ չորից ամաց իբրեւ գնաց Շապուհ 'ի Տիսբոն եւ մեռաւ անդ, նախարարք Հայոց ժողովեալ՝ հարին եւ ցրուեցին զգունդ զօրացն Պարսից որ էին 'ի Հայս. եւ զի գիտէին թէ պարսիկն զկնի ունէր առնուլ զվրէժ իւր վասն այսր, «Ինքեանք (նախարարքն, ասէ Խորենացին գ. 56. ) ցրուեալք, տիրագլուխք, անձնապահապետք, յամենայն լերինս եւ յամուրս շրջէին□ ուստի աղմկաւ եւ բազում խռով ութեամբ մնացեալ աշխարհս մեր յանիշխան ութեան ամս երիս՝ աւերեալ ամայանայր. վասն որոյ պակասեալ լինէին հարկք արքունի, եւ հատեալ ճանապարհք ռամկաց, եւ ամենայն բարեկարգ ութիւն վրդովեալ ապականէր»։
      
       ԱՐՏԱՇԻՐ
       Յայնմհետէ Վռամ Պարսից արքայ գիտացեալ, ասէ Խորենացին գ. 58. «եթէ առանց նախարարացն Հայոց ոչ մարթի ունել զաշխարհն » Հայոց 'ի խաղաղութե, այլ առհասարակ ունէր մնալ միշտ ծփեալ 'ի խռովութեան, որով նուազէր եւ շահ իւր. վասն որոյ, ասէ, «Հաշտութիւն խօսեցեալ 'ի ձեռն Սմբատայ ասպետի□ հաստատեալ զհաշտուին, մուրհակ մոռացման յանցանաց կնքէ, ըստ խնդրոյ նոցա թագաւոր կացուցանելով զԱրտաշէս որդի Վռամշապհոյ. եւ փոխեալ զանունն՝ Արտաշիր կոչելով, զաշխարհս Հայոց 'ի նա հաւատաց առանց պարսիկ վերակացուի. որ տիրեաց ամս վեց»։
       Այս Արտաշիր կամ Արտաշէս իւրովք անառակ գործովք անցոյց զինքն 'ի կարգս վատթար արանց. բայց նախարարք Հայոց սուղ ինչ զկնի գործեցին 'ի վերայ նորա գործ մեծի վատ ութեան եւ անհնարին անմտութեան. զի գործ Արտաշրի՝ էր յանցանք եւ կորուստ անձին, իսկ գործ նախարարաց՝ կորուստ համօրէն տէրութե. քանզի միահամուռ միաբան առ թագաւորն Պարսից բողոք բարձեալ աղաղակաւ ամբաստանեցին վասն անառակութեան թագաւորին իւրեանց Արտաշրի. զօտար թագաւորն Պարսից իբր բնիկ թագաւոր իւրեանց ճանաչելով, իսկ զիւրեանցն իբր օտար մերժելով։ Ի բազմութէ անտի նախարարացն չգտաւ եւ ոչ մի՝ որ կենցաղագէտ մտօք քաջ կշռեալ զարարս իւրեանց՝ 'ի վերայ հասանէր չարեացն որք ունէին զհետ գալ։ Այլ մի միայն եկեղեցական գտաւ մեծն Սահակ, որ իբրեւ այր կենցաղակիրթ նախատես լինելով ամենայն չարեաց՝ հակառակ եկաց այսմ, եւ գուն գործեաց խափանել. բայց նախարարք Հայոց այնչափ կուրացեալ էին մտօք յայնժամ ընտրել զշահ եւ զվնաս անձանց, եւ ոգւով վրէժխնդր ութեան բորբոքեալ 'ի կատարումն կամաց իւրեանց, զի միաբանեցան եւ զայնպիսի այր 'ի բաց հանել յաթոռոյ՝ ասելով ըստ Խորենացւոյն գ. 63. «Վասն զի ոչ համակամեցար մեզ չթագաւորել նմա, արդ եւ մեք կամեսցուք եւ քեզ չքահանայանալ մեզ »։ Եւ որ չար եւս է, առ 'ի դիւրաւ յառաջ տանել զանկումն թագաւորի իւրեանց՝ ինքեանք խնդրեն եւ թելադիր լինին թագաւորին Պարսից՝ յայնմհետէ մի՛ եւս կացուցանել զոք թագաւոր հայկազուն, այլ պարսիկ հրամանատար. «Մանաւանդ զի, ասէ Ղազար 44. լուաւ թագաւորն Արեաց ամենայն աւագանեօք դրանն 'ի դատախազացն Արտաշէսի, թէ բնաւ զի՞ իսկ պիտոյ է մեզ թագաւոր, այլ իշխան պարսիկ ըստ ժամանակի եկեալ վերակացու լիցի մեր. որ եւ զիւրաքանչիւր ուրուք 'ի մէնջ ծանուցեալ զհպատակ ութիւն եւ զանհպատակութի՝ ցուցցէ ձեզ »։ Քանի ախորժելի Վռամայ այս խնդիր, այլ քանի ծանծաղամտ ութեան գործ մերոց նախարարաց. զի զոր թշնամին ունէր ասել 'ի շահ իւր եւ 'ի վնաս Հայոց, ինքեանք ասեն առ թշնամին առանց նախատես լինելոյ բնաւ՝ թէ զինչ չարիք ունէին անտի ծնանիլ. եւ զոր սուղ ինչ յառաջ ինքեանք ոչ կամէին, եւ ցասուցեալ էին 'ի վերայ Յազկերտի Պարսից թագաւորի թէ ընդէր զՇապուհ զորդին իւր 'ի վերայ Հայոց կացոյց թագաւոր պարսից, այժմ ինքեանք խնդրեն առանց մտադրելոյ ամենեւին թէ սովին բանիւ քանի համարձակ ութիւն տային դրան Պարսից բոլորովին իշխելոյ 'ի վերայ արքունեաց Հայոց, նաեւ 'ի վերայ նոցին իսկ նախարարաց։ Ամբաստանութբն իւրեանց եղեն պատճառք ոչ միայն ընկենուլ զԱրտաշիր 'ի թագաւորութէ, այլ նաեւ «Զամենայն ինչս ազգի նորա ունել յարքունիս. նոյնպէս (ընկենուլ յաթոռոյ ) եւ զմեծն Սահակ, եւ զտունն կաթողիկոսական ունել յարքունիս »։ Եւ այսպէս իբր թէ ձեռօք իւրեանց զայնչափ ինչս քաղաքական եւ եկեղեցական ստացուածոց ետուն Պարսից նախարարքն մեր վատախորհուրդք։
       Ի պատմ ութեան համօրէն ազգիս՝ չիք այլ անմիտ կառավար ութիւն առաւել քան զոր գործեցին միահամուռ նախարարքս իմաստուն տեսուչք կարծեցեալքն ընդդէմ շահու անձանց, եւ զրկեցան յայնպիսւոյ հայրապետէ՝ որ սրբուբն եւ իմաստուն տնտես ութեամբ ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ լուսատու էր ազգիս, սիւն հաստատութեան հայաստանեայցս եկեղեցւոյ, եւ ամուր ապաւէն երերեալ պե տութեան աշխարհիս։ Վռամ Պարսից թագաւոր մտադիւր կատարեաց զհայցուած նախարարացն, կացուցանելով արդարեւ զմարզպան պարսիկ Վեհմիհրաշապուհ անուն 'ի վերայ աշխարհիս Հայոց։ Իսկ Արտաշրի Հայոց թագաւորի ոչ մնայր ինչ ասել, բայց եթէ գանգատել զիւրոց նախարարաց, զոր Ղազար բերէ 'ի թղթ. 42. «Որպէս սովոր են 'ի բնէ թշնամանել զտեարս իւրեանց՝ ըստ նմին օրինակի եւ այժմ կամին կատարել զչար կամաց իւրեանց զխնդիրս. քանզի միշտ իշխանափոխք լեալ են եւ տիրատեացք »։ Այսպէս ահա վերջացաւ թագաւոր ութիւն Արշակունեաց. ընդ որ զարմասցիս արդարեւ՝ տեսեալ թէ զիարդ ազգ մի ողջոյն միանգամայն՝ այնչափ զօրաւոր նախարարօք տակաւին յոտին կացեալ, եւ այնչափ բարեբեր գաւառք 'ի ձեռս իւրեանց՝ ինքնակամ խոնարհին աղաչեն զթագաւորն Պարսից՝ զի նա տիրեսցէ 'ի վերայ Հայոց աշխարհիս. եւ այնպէս զողջոյն թագաւոր ութիւն հայկական մատնեն արկանեն ընդ ոտիւք Պարսից։ Զայս եթէ նորին իսկ Վռամայ էր առաջարկեալ նախարարաց մերոց՝ անմտ ութիւն էր նոցա յանձն առնուլ. որպիսի՞ անզգամ ութիւն չիցէ ապա ինքնին նախարարացն խնդրել զսոյն։ Լաւ էր թէ ինքեանք միաբան խորհրդով բարձեալ զթագաւորն՝ հասարակապետ ութեան օրինօք վարէին զաշխարհս, որպէս եւ առ այլ ազգս տեսանի այս, քան վատախորհուրդ միաբան ութեամբ մատնել զբնիկ թագաւորն եւ զաշխարհ՝ օտար թշնամւոյ։ Ահա այս ընթացք 'ի թագաւորացն Արշակունեաց՝ եւ այս կառավար ութիւն նոցա՝ զորոց մինչեւ ցայժմ գրեցաք. որոց վարք 'ի ժամանակս քրիստոնէ ութեան յայտ առնեն թէ միայն արտաքուստ ընկալան զքրիստոնէուի, այլ գործովք ոչ կամեցան թողուլ զհեթանոսականացն՝ զոր 'ի ժամանակս կռապաշ տութեան 'ի կիր առնուին. «Յորմէ հետէ առին նոքա, ասէ Բուզանդ գ. 13. զանուն քրիստոնէութեն, լոկ միայն իբրեւ զկրօնս իմն մարդկ ութեան յանձինս իւրեանց եւ ոչ ջերմեռանդն ինչ հաւատովք ընկալան »։ Այլ քանզի օրէնք բարոյական ութեան պարտի համաձայնիլ ընդ հաւատոյ, ուրանօր ա՛յլ են բարք եւ ա՛յլ հաւատք, եւ ուր յիշխողաց ոմանք գնան ըստ հաւատոյ՝ եւ ոմանք ոչ, այս այլեւայլ ութիւն բազում երկպառակութիւնս ծնանի, եւ ոչ պակասին անդ խռովութիք։
       Վասն որոյ եւ զկործանումն Արշակունեաց 'ի չարուէ բարուց նոցա յառաջ եկեալ գրեն պատմագիրք. յորս Բուզանդ գ. 12. զՏիրանայ խօսելով ասէ. «Իսկ թագաւորն Տիրան եւ այլ մեծամեծ աւագանին նախարարացն՝ կամ աշխարհն ամենայն՝ ոչինչ ըստ Աստուծոյ կամացն վարս յանձն առեալ իմաստուն ինչ գնացեալ լինէին. քան զամենայն մանաւանդ թագաւորն կամ իշխանքն սպանութիս՝ անխտիր 'ի հեղուլ զարիւն արդար 'ի տարապարտուց՝ գործէին, եւ այլ մեղս բազումս. եւ ոչ հայէին 'ի հրամանս վերնոյն »։ Թուէ ապա գ. 13. եւ զայլ չարագործութիս նոցա։ Ըստ այսմ եւ Ղազար Ղթղ. 22. գրէ. «Որոց գտեալք անարժան ազգն Արշակունեաց յաղագս անարժան գործոց իւրեանց, ըստ բանի առնն Աստուծոյ Ներսէսի, գտան եղեալ ընկեցիկք յերեսաց Աստուծոյ. մատնեցան 'ի բաժանումն թագաւորին Պարսից եւ Յունաց »։ Իսկ բան սրբոյն Ներսէսի էր անէծք՝ մանաւանդ թէ գուշակ ութիւն բարձման նոցա, վասն խարդաւանական սպան ութեան զոր արար Պապ թագաւոր. առ որ խոսելով ասաց սուրբն. «Փոխանակ զի յաճախեցեր 'ի չարիս մեծամեծս առաւել քան զհայրն քո Տիրան, եւ քան զայլ նմանիսն քո՝ որք եղեն չարք եւ ամպարիշտք յազգէն Արշակունեաց, եւ ոչ նմանեալ նախանձեցար լաւացն… կործանումն որ բերանով մարգարէին ասացաւ՝ հասցէ 'ի վերայ ձեր, ըմպել ազգիդ Արշակունեաց զյետին բաժակն. արբջիք արբեսջիք եւ կործանեսջիք, եւ այլ մի հաստատեսջիք»։
       Առաջին եւ գլխաւոր մոլութիւն նոցա էր զհետ լինել մարմնական ախտից, յորմէ թէ քանի չարիք յառաջ գան եւ անձին եւ աշխարհի տեսչութե, իմանայ ամենայն ոք խոհական. զի պատաղեալ 'ի զբօսանս հաճոյից իւրեանց՝ ոչ լինէին մտադիր 'ի գործառնութիս կառավարութեան որպէս պարտն էր։ Իսկ ուր գլուխ կառավար ութեան այսպէս՝ ապա հարկաւ բազմանան անդ հրամանատարք եւ քսուք եւ բանսարկուլք առ 'ի կորզել 'ի ձեռաց միմեանց զիշխող ութիւն եւ զբարձ պատուոյ. զչարիլ, խանդալ, գժդմնիլ ընդ իրեարս՝ հասարակաց օրէնք լինին յայնժամ 'ի մէջ մեծամեծաց, որք բազում գործս վնասակարս եւ սպառնութիս գործել տան թագաւորին։
       Այսպէս եղեւ արդարեւ յաւուրս Արշակունեաց 'ի ժամանակս քրիստոնէուե. յայնմանէ զհետ գայր քրթմնջիւն 'ի ժողովուրդն եւ 'ի նախարարս՝ եւ ոգի վրէժխնդրութե. իսկ վրիժառուք յորժամ ոչ կարեն յաշխարհին իւրեանց առնուլ զվրէժ, դիմեն յօտար թագաւորս թիկունս զնոսա առնելով 'ի գործ դնել զվրէժ իւրեանց. յորմէ հետէ գայ յայտնի ապստամբ ութիւն եւ աւերումն աշխարհի։ Եւ եթէ անընդհատ յաճախեն աղէտքս այսոքիկ, ոչ կարէ կալ թագաւորութին այն . այսպէս եղեւ յամենայն ինքնակործան թագաւորութիս, զորոց զկործանումն ոչ ոք ակնունէր տեսանել, որպէս ուսուցանէ ընդհանուր պատմ ութիւն ամենայն ազգաց։ Զսոյն եւ 'ի պետութեան Արշակունեացս է տեսանել. զի որ թուէրն անդրդուելի կալ՝ 'ի զինուորական ահեղ զօրութէն կշռեալ, դրդուեցաւ եւ անկաւ։ Զի յորմէ հետէ անձնատուր եղեն նոքա անարժան ախտից, եւ առ ոտն հարեալ զբանս խրատուացն՝ խստապարանոցուբ յամառեալ պնդեցան 'ի նոյն չարիս՝ լաւ համարեալ ունկնդիր լինել հարճից իւրեանց քան ամբիծ քրիստոսական օրինաց հրապարակել, նմին իրի եւ պետ ութիւն նոցա երթայր եւ վատթարանայր. քանզի 'ի պատճառս ախտիցն այնորիկ պակասեալ էր 'ի նոցանէ եւ հանճար եւ իմաստութի։
       Զայս ամենայն աղէտս կրից դառնութե՝ Խորենացին բ. 92. իբրեւ 'ի հիմանց 'ի վեր հանելով յուշ առնէ 'ի խօսելն զՏրդատայ . նախ պատմելով թէ Տրդատ զիարդ գուն գործէր հաւանեցուցանել զամենեսին «լինել արդարեւ Քրիստոսի, որպէս զի վկայեսցեն հաւատոցն ամենեցուն եւ գործքն »։ Ապա զազգին ընդհանուր մոլուիս 'ի մէջ բերեալ՝ ասէ. «Այլ զխստասրտութիւն կամիմ ասել, թէ եւ զամբարհաւաճ ութիւն ազգիս մերոյ յիսկզբանց եւ այսր. ո՛րպէս անհամբոյր (եղեն ) բարւոյ եւ ճշմարտութեան անհարազատ։ Կամ թէ բն ութիւն ունելով զբարձրայօն ութիւն եւ զկամակորուի, ընդդիմանան կամաց թագաւորին յաղագս կրօնիցն քրիստոսականաց, զհետ երթալով կամաց կանանց եւ հարճից »։ Ահա այս օրինակ կամակոր ութեան եւ յանդգն ութեան էր՝ որ հանապազորդեալ էանց 'ի նոցանէ 'ի յետագայ արշակունիս, միայ փոխեալ 'ի նախարարաց առ թագաւորս, որք եղեն սանձարձակք, խստապարանոցք, ամենեւին անմասն 'ի կենցաղակրթուէ. ըստ թագաւորաց եւ բազումք 'ի նախարարաց նմանեցան . յոյր սակս կոչէ զնոսա չողբս իւր Իշխանս աշխարհատէրս։
       Յայսպիսի խստապարանոցութենէ թագաւորացն Արշակունեաց եւ նախարարաց, եւ յանլսող եւ յանհամբոյր բարուց նոցա ընդդէմ սուրբ եւ աշխարհաշէն հայրապետաց՝ յայտնի երեւի թէ արքայորդիք նոցա չհրահանգեցան 'ի մանկ ութեան ընդ կրթուբ դաստիարակաց 'ի սանձահարել զկիրս իւրեանց, եւ զգուշանալ 'ի փոքունս, որ կարեւոր ձիրք են 'ի պէտս այնոցիկ՝ որոց առաջի կայ առաջնորդ ժողովրդեան կարգել զանձինս. այլ 'ի ձեռս ընտանեաց մնացեալք 'ի մանկուէ՝ աներկիւղ 'ի չարիս անկղիտանային, յոր վարէ հասակն անտիական, Թեր ութիւն անհանդուրժելի եւ ախտ մահացու յորդիս մեծամեծացն՝ յաճախեալ եւ յզկնի դարս յազգի մերում, զի ընդ աճել հասակին, աճեն եւ ախտքն ընդ նոսին. նմին իրի եւ թշուառութիք եւ աղէտք մեծամեծք պատրաստ կան վասն նոցա, եւ ժողովրդեանն իսկ ընդ նոսա եւ համօրէն աշխարհին՝ որոց տիրենն։ Յայտ է թէ չունէին թագաւորք մեր եւ ոչ զխրատուտսն զայնոսիկ զերկոսին հանապազորեայ յիշեցուցիչսն բարւոյ եւ չարի, զոր Վաղարշակ՝ թէպէտ եւ կռապաշտ սահմանեալ էր յիւրում թագաւորութե։ Իսկ սոքա թէպէտ հաւատով քրիստոնեայ՝ այլ սնեալք ըստ հաճոյից, զոր ինչ կամէին՝ զայն գործէին 'ի տհաս հասակէ անտի. այսպէս եղեն փոքրն Խոսրով, Տիրան, Արշակ, Պապ եւ Արտաշիր, որոց անսանձ բարք եւ թիւր կառավար ութիւն եղեն պատճառք զհայաստան բոլորովին 'ի ներքոյ արկանել ծառայ ութեան երկուց օտար տէրուեց։ Յունաց՝ եւ մանաւանդ Պարսից. յորմէ զհետ եկին այնքան համաշխարհական աւերմունք եւ աղէտք ոչ միայն քաղաքականք, այլ եւ որ առաւել ցաւալին է՝ նաեւ եկեղեցականք. զորմէ ունիս տեսանել 'ի գլուխն Կրօնի։
      
       Գիտելիք վասն ժամանակի Արշակունեաց։
      
       Ա. Սակս տեւող ութեան թագաւոր ութեան Արշակունեաց տարաձայնին պատմագիրք. Թոմա Արծրունի նուազ դնէ՝ ասելով ա. 15. «Յամի երկրորդն Յազկերտի որդւոյ Վռամայ երկրորդի՝ բարձաւ թագաւորութին 'ի տանէն Հայոց, որ տեւեաց ամս չորեքհարիւր հնգետասան□ իսկ զտեղի թագաւորութեն Հայոց հրամանաւ Յազկերտի ունի Մշկան զօրավար Պարսից »։ Առաւել դնէ Ասողիկ բ. 1. գրելով. «Աստանօր դադարէ թագաւորութին յազգէն Արշակունեաց, սկսեալ յերկոտասաներորդ ամի երկրորդ Եւէրգէիեայ Պտղոմէոսի թագաւորի եգիպտացւոց. եւ դադարեալ 'ի քսաներորդ չորրորդ ամի Թէոդորոսի թագաւորի Յունաց կալեալ ընդ ամենայն թագաւոր ութեան ազգին Հայոց արշակունեաց ամս հինգ հարիւր յիսուն եւ ինն »։ Առաւելու քան զայս Կիրակոսին՝ յասելն. «Յայսմ հետէ բարձաւ թագաւոր ութիւն Արշակունեաց յետ Արտաշրի, որ թագաւորեաց ամս վեց. եւ տեւեաց թագաւոր ութիւն Արշակունեաց 'ի Հայս՝ ամս հինգ հարիւր վաթսուն եւ ութ»։
      
       Բ. Սերունդ այսր ցեղի տեւեաց մինչեւ ցԱբգար թագաւոր. զկնի այնր՝ 'ի կողմանէ կնոջ եղեն միայն արշակունի. զի Անանուն որդի Աբգարու մեռաւ անորդի. քանզի ոչ յիշատակի ոք նորա որդի. իսկ Սանատրուկ որ յետ Աբգարու թագաւորեաց՝ քեռորդի էր Աբգարու. «Անանուն որդի նորա (այսինքն Աբգարու, ասէ Խորենացին բ. 34. ) կապեաց թագ թագաւորեալ յԵդեսիոյ, եւ քեռորդի նոր Սանատրուկ 'ի Հայս »։ Իսկ սկսեալ 'ի գ. Խոսրովայ՝ եւ ոչ իսկ յարքայական տոհմէ էին թագաւորօղքն։
      
       Գ. Բաց 'ի թագաւորական ցեղէ նաեւ այլ ցեղք գտանին յԱրշակունեաց զարմէն, որպէս յայտ առնէ այս բան Խորենացւոյն բ. 1. «Որ յետ նորա (Վաղարշակայ ) եղեն թագաւորք աշխարհիս մերոյ 'ի նորին սերմանէ, որդի 'ի հօրէ առնլով զտէրութին՝ անուանեցան Արշակունիք յԱրշակայ, աւելորդքն յազգ եւ 'ի բազմ ութիւն աճեցեալք, եւ միակն ըստ կարգի հետեւանայ 'ի թագաւրուի »։ Որով կամի ասել՝ թէ բաց 'ի ցեղէն որ ունէր զտէր ութիւն կամ զթագաւորուի, աւելի ցեղ գոյր արշակունի. այն աւելի ցեղն յազգ նախարար ութեան աճեցեալ բազմացան. միայն մի ազգն կամ ցեղն արշակունեաց էր որք հետզհետէ կարգաւ թագաւորեցին։ Ի սոցա համարի պարտ է դնել եւ զՌոփսեան ցեղս, որք էին հարազատ որդիք չորք վերջնոյն Տիգրանայ, ուստի եւ հարազատ արշակունիք. բայց Տիգրան 'ի թողուլն զՌափի զմայր նոցա, նաեւ զչորեսին որդիսն, ասէ Խորենացին բ. 64. «կարգէ ընդ այլ նախարարութիս, զի մի՛ անուանեսցին Արշակունիք »։ Ի սոցա սակի գուցէ դնել կամի Խորենացին եւ զԿամսարականս, եւ արտաքոյ հայաստանեայց գուցէ եւ զՊահլաւեանս։
      
       Դ. Արշակունեաց բարետոհմ ութիւն յաւուրս կռապաշտ ութեան գրեթէ վերջացաւ յԱրտաշէս բ. իսկ որդի նորա Արտաւազդ եւ յաջորդ նորա Տիրան եւ այլք՝ եղեն անարիք . յետ որոյ սերունդ Ալանաց՝ ուստի էր Սաթինիկ մայր Արտաւազդայ, խառնեալ 'ի սերունդ սոցա՝ թուի թէ այլափոխեալ իցէ բն ութիւն նոցա հայկական եւ արշակունեանց. զի բաց 'ի մեծէն Խոսրովայ եւ Տրդատայ՝ գրեթէ զամենեսին 'ի վատ ութեան տեսանեմք։
      
       Ե . Արշակունիք անկեալք 'ի մէջ Յունաց եւ Պարսից՝ 'ի հնազանդիլ միոյն զայրացուցանէին զմիւսն. յանցանելն առ Յոյնս՝ Պարսիկք խռովէին եւ թշնամանային. իսկ յանցանելն առ Պարսս՝ Յոյնք թշնամանային։ Եթէ էր առ նոսա օրէնք կենցաղագիտութե՝ պարտ էր միաբան կալ եւ ինքնիշխան վարել զպետուին, կամ միում եւեթ 'ի սոցանէ ծառայել անփոփոխ. այլ զի պակասէր 'ի նոսա, նմին իրի եւ այնչափ յաճախեաց առ նոսա այս փոփոխ ութիւն մինչեւ օտար տէրուիքն այնոքիկ առ բառնալոյ զպատճառս կռուոյ 'ի մէջ իւրեանց՝ յերկուս մասունս բաժանեցին զհայաստան։
       Յոյնք վաղու եւս բարձին զհայկական թագաւորութիւնն յիւրեանց մասին. իսկ Պարսիկք յերկարեալ՝ յետոյ ուրեմն 'ի խնդրոյ նախարարաց մերոց բարձին զթագաւորն. այլ իշխող ութիւն Պարսից 'ի վերայ մերոց թագաւորաց էր 'ի վաղուց անտի, մինչեւ զԱրշամ հրամանաւ Արշէզի Պարսից թագաւորի կացուցանել զօրացն Հայոց թագաւոր 'ի վերայ ինքեանց, որպէս գրէ Խոր. բ. 24 նոյնպէս եւ առ բազումս ձգէր իշխող ութիւն նոցա, մինչեւ 'ի յետին ժամանակս հարկ էր թագաւորին մերոյ հրամանաւ Պարսից կացուցանել զսպարապետ Հայոց, որպէս յայտ առնէ Խորենացին գ. 51։
      
       Զ. Արշակունեաց գերեզման էր յԱնին Դարանաղեաց, Բուզանդ, գ. 11 գրէ վասն փոքուն Խոսրովու. «Տարան (զմարմին նորա ) առ իւր նախնիսն յԱնի. յեկեղեցագաւառն Դարանաղեաց »։ Նոյնպէս եւ Խորենացին գ. 10 գրէ վասն նորա «Թաղեցին յԱնի առ հարս իւր »։ Վասն որոյ իբր անարգ ութիւն իմն յիշէ գ. 22 ոչ թաղիլն անդ Տիրանայ արքայի. «Ի նմին աւանի Կուաշ թաղեցաւ, ոչ արժանի եղեալ հարցն գերեզմանաց »։ Իսկ վասն հանելոյ անտի Պարսից զոսկերսն՝ տես 'ի Խորենացին գ. 27։