Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Ի ԺԱՄԱՆԱԿՍ հեթանոս ութեան թէ զիարդ լինէր յուղարկաւոր ութիւն եւ թաղումն թագաւորաց, գտանեմք առ Խորենացւոյն 'ի պատմ ութեան մահուանն բ. Արտաշէսի. «Գրէ (ասէ, Արիստոն փեղղացի , ) եթէ որչափ ամբոխութիւնք մեռան 'ի մահուանն Արտաշիսի, սիրելի կանայք եւ հարճք եւ մտերիմ ծառայք, եւ որպիսի շուք բազմադիմիս արարին առ 'ի պատիւ դիոյն քաղաքական կարգօք, եւ ոչ որպէս զբարբարոսս։ Դագաղքն էին ոսկեղէնք, գահոյքն եւ անկողինքն բեհեզեայ, եւ պատմուճանն որ զմարմնովն՝ ոսկեթել, թագ կապեալ 'ի գլուխն , եւ զէնն ոսկւով առաջի եդեալ, եւ զգահոյիւքն շուրջ որդիքն եւ բազմ ութիւն ազգականացն. եւ առ այսոքիւք պաշտօնէիցն զինուորութիւնք, եւ նահապետքն եւ նախարարութեանցն գունդք, եւ միանգամայն զօրականացն վաշտք. ամենեքին կազմեալ զինու հանդերձ, իբր թէ 'ի պատերազմ ճակատիցին։ Եւ առաջի՝ պղնձիս հարկանելով փողս, եւ զկնիսն՝ ձայնարկու կուսանք սեւազգեսք եւ աշխարօղ կանայք. եւ զհետ՝ բազմ ութիւն ռամիկին։ Եւ այսպէս տարեալ թաղեցին. եւ շուրջ զգերեզմանաւն լինէին կամաւոր մահունք ». բ. 6։
       Իսկ 'ի ժամանակս քրիստոնէ ութեան վասն Տրդատայ գտանեմք յիշատակ ութիւն 'ի ճառընտիրս. «Բարձեալ տարան զնա 'ի Թորդան արծաթապատ դիակիր դագաղօք, յորում լծեալ ջորիք ոսկեսանձք, եւ գունակ գունակ հանդերձիւք զդագաղսն զարդարելով, եւ վաշտք զօրացն աստի եւ անտի վառեալ զինուք եւ նշանակօք։ Իսկ առաջի դագաղացն ձայնք աստուածօրհնութեան, եւ բուրմունք խնկոց. իսկ աստի եւ անտի բարեկամք եւ սիրելիք, ընտանիք եւ բազումք յորդւոցն նորա հետեւակ անկեալ. եւ զկնի դագաղացն փողք եւ տաւիղք ողբոց. եւ կուսանք ողբասացաք։ Թող զայլ ամենայն ռամիկսն, որ երթացին զհետ անթիւ բազմութեամբ։ Եւ այսպէս հասեալք 'ի տեղին, արարեալ տապան թագաւորական 'ի քարանց կճեաց, եւ 'ի վերայ ապակի արկեալ, յորում եդեալ զգանձն պատուական, զանուշահոտ զպատարագն, զմեծ վաստակաւորն եւ տարեալ թաղեցին զնա 'ի տեղւոջ զբօսանաց մեծին Գրիգորի, զոր պարապեալ անուանեաց իւր պարտէզ։»
       Եւ վասն ա. Աշոտոյ արքայի բագրատունւոյ գտանեմք յիշատակ ութիւն առ Յոհաննու կաթողիկոսի. «Եւ վասն զի 'ի ճանահարպի, ասէ իջաւանս 'ի Քարասպառն կոչեցեալ տեղ ապառաժի եղեւ նորայն վախճան, բարձեալ ապա դիակիր դագաղօք տարան զնա 'ի թագաւորանիստ աւանն Բագրան ոսկեհուռ հանդերձիւք եւ ոսկեզօծ վառիւք զդագաղսն զարդարեալ, եւ խումբ զօրաց զինուք եւ զարդուք ընտրանօք եւ նշանակօք շուրջ պաշտպանեալք մեծի կաթողիկոսին, եւ այլ եւս գղերց եկեղեցւոյ առաջի եւս գնացեալ՝ զխաչակրօն սաղմոսերգութիս եւ զձայնս օրհն ութեանց նուազէին. իսկ երեք որդիք նորա գահերէցք տան արքայի, եւ այլ եւս բարեկամք հետամտէին զկնի դագաղացն… Եւ այսպէս հասեալք 'ի տեղին, անդ էր ապա տեսանել կուսանս ողբերգակս, եւ արտօսրաթոր կականումն, եւ աշխարհս տիկնացն եւ տանտիկնաց, եւ այլ եւս բազմ ութեան ռամկացն եւ անռամկաց. եւ ապա կազեալ տապան թագաւորական եդին զնա 'ի քնարանի հարց իւրոց »։ Յայսմ յուղարկաւոր ութիւն ոչ յիշէ պատմիչն փող կամ քնար հարկանել, բայց 'ի յուղարկաւոր ութեան այլոց յիշատակի, որպէս առ Ստեփաննոսի լէ. վասն Գաբուռն Վասակայ Սիւնեաց իշխանի յաւուրս Բուղայ. «Իսկ մեծ սեպուհն իշխանն սիւնի Վասակ Գաբուռ տղայ հասակաւ յերիտասարդ ութեան տիս վախճանի… ապա առեալ երանելի տիկնոջն Մարիամայ զգին նորա՝ զարդարեալ թագաւորական զարդուք, անհուն ամբոխիւ եւ անչափ աղաղակաւ, եւ ողբերգական պարուք փողոց եւ քնարահարաց, հանդերձ կաթողիկոսաւ Զաքարիայիւ տարեալ հանգուցանէին 'ի քնարանի ընդ հարս իւրեանց»։
       Նոյնպէս եւ վասն Աշոտոյ իշխանին Սիւնեաց որ յաւուրս Յուսփայ ոստիկանին 'ի գլ. լը. «Մեծ նախարարն սիւնի եւ գահերէց իշխանն Աշոտ յետ բազում քաջ ութեանց մեծամեծ երեւելի գործոցս՝ անչափ շին ութեանց աշխարհի՝ եկեղեցեաց եւ վանորէից՝ փոխի յաստեացս. իսկ բարեպաշտուհի եւ անհամեմատն 'ի կանայս Շուշան կին նորա զարդարեալ զգի նորա արքունական ձեւով, աշխարհաժողով ամբոխին. դամբանական փողովք եւ ողբերական քնարահարիւք տարեալ հանգուցին»։
       Ի յուղարկաւորութեան եկեղեցականաց յիշատակին եւ կանթեղք եւ մոմեղէնք. զոր օրինակ է տեսանել առ Բուզանդայ գ. 11 'ի թաղման մեծին Վրթանէսի, «Եւ յետ սորա փոխեցաւ եւս յաշխարհէ մեծ քահանայապետն Վրթանէս . եւ ժողովեցան ամենայն աշխարհն Հայոց, եւ մեծաւ պաշտմամբ սաղմոսիւք եւ երգովք հոգեւորք, կանթեղօք եւ մոմեղինօք եւ խնկածու հոտովք, արքունական կառօք զսուրբն Վրթանէս… մեծաւ լալեաց տըրտմ ութեամբ մինչեւ 'ի գիւղն Թորդան 'ի Դարանզեաց գաւառն յուղարկէին »։ Որպէս եւ 'ի թաղման սրբոյն Մեսրոպայ յիշատակէ Կորիւն, թէ Վահան ամատունի թաղեաց «աշխարհական ամբոխիւ… հոգեւոր ցնծութբք, կանթեղօք վառելովք, եւ ջահիւք բորբոքելովք, եւ ամենայն լուսաճաճանչ գնդիւն »։ Իսկ խնկել կամ զմռսել զմարմինն գտանեմք յիշատակեալ առ Ստեփաննոսի լը. եւ այլ սակս տանելոյ յերկիր հեռաւոր. զի պատմէ թէ յաւուրս Յուսփայ ոստիկանին «ի թափառական պանդխտ ութեան հասանէր վախճան երանելի տիկնոջն Մարիամայ մօրն իւրեանց, զոր խնկեալ եւ զմռսեալ եդին 'ի փայտեայ տապանի, եւ պահեցին մինչեւ յօրն այցելութե… ապա 'ի ժամ դարձին բերեալ շքեղագոյն պատուով զմայրն իւրեանց, եւ աշխարհաժողով հանդիսիւ եդին 'ի հանգստի մերձ առ ձեռակերտ եկեղեցոյն իւր որ 'ի Շողուագահ »։ Ըստ այսմ եղեւ եւ մարմնոյ գ. Սահակայ կաթողիկոսի. որ 'ի Խառան էր մեռեալ. զոր առ 'ի տանել 'ի Հայս՝ հարկ եղեւ խնկել, որպէս գրի 'ի պատմ ութեան Հացունեաց խաչին. «Հրամայեաց բերել հանդերձս ոսկէզօծս եւ իւղս անուշս, եւ խնկեաց զմարմին սրբոյն. եւ պատրաստեաց կառս եւ ջորիս սպիտակս, եւ յուղարկեաց յաշխարհն Հայոց»։
       Ա . Դիակապուտք։
       Զդիակապուտ արանց քանզի յիշատակի բան 'ի կանոնս մակագրեալ յանուն սրբոյն Գրիգորի, յայնմանէ իմանամք ուրեք ուրեք սովոր ութիւն լինել գէթ զոմանս թաղելոյ փառաւորս զգեցուցանելով։ Այն զի բանք Եղիշէի վասն պատուցն ուրացելոյն Վասակայ, եւ ընդարձակողին Սամուէլի այնպէս ցուցանեն՝ թէ նաեւ ոսկի թաղէին ընդ մեռեալս. քանզի 'ի սաստիկ պահանջման Պարսից 'ի Վասակայ զգերեզմանս կամէին բանալ, ասէ Եղիշէ. եւ 'ի սաստիկ հարկապահանջ ութեան Զաֆարայ արաբացւոյն յութերորդ դարուն՝ «զգերեզմանս մեռելոցն բանային, եւ զոսկին առեալ տային 'ի նա », ասէ ընդարձակողն Սամուէլի։ Որպէս Ստրաբոն ժա. 503. վասն Աղուանից գրէ դրամս թաղել միանգամայն ընդ մեռելոյն. որպէս եւ մինչեւ ցայժմ է տեսանել յոմանս 'ի կովկասային ազանց, յաւէտ յազգն Չէրքեզաց. զորս եւ տեսաք։
       Բ. Ի թուխս համակիլ։
       Վասն արքայորդւոյն Սմբատայ 'ի թուխս համակիլ 'ի մահուան հօր իւրոյ ա. Աշոտոյ, յիշատակի առ Յոհաննու կաթողիկոսի՝ որ գրէ վասն Ատրներսէհի Վրաց իշխանի. «Հանդիպի Սմպատայ, եւ թագաւորական զգեստուք զգեցմամբ՝ զսեւաթոյր զգեստու նորա զգեցումն 'ի բաց թօթափէ »։ Սոյնպէս առնել եւ կնոջ 'ի մեռանել առն իւրում յիշատակի առ Թոմայի Արծրունւոյ յերկրորդելն զմահուանէ Գրիգորի Դերանկին Արծրունւոյ. զի ասէ թէ 'ի ստուգել Սոփիայ արփիագեղ տիկնոջ (որ էր դուստր ա. Աշոտոյ ) զսպանումն առն իւրոյ, «ապա այնուհետեւ յերկիր անկեալ զերեսս 'ի գետնի դնելով, մոխիր 'ի վերայ ցանելով գլխոյն, եւ խաւար ձեռագործ յօդս ցնդէ տաճարին, (իմա վասն սենեկի իշխանին , ) եւ 'ի բաց ընկեցեալ զպատուադիր քօղն մարգարտահիւ զարդուն՝ զգեցեալ զսեաւս 'ի զգեստից, եւ պատրաստեալ գլխոյ իւրում արկանելիս թխակերպս , եւ յառաջ կոչեալ զդստերս սգոյ՝ ողբոց յօրինէ կարգս. կարգեալ կացուցանէ դասս դասս պարաւորս եբրայեցիս, եւ զթագաւորացն Իսրայէլի նորոգել տայ զողբս »։ Ի շարժման անդ Դուին քաղաքի որ եղեւ յաւուրս. ա. Սմբատայ, քանզի բազմ ութիւն մարդկան մեռան, զազգականաց նոցա 'ի թուխ համակիլ գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Թաղում ասել զազգակիցս… (որոց ) աղնողորմ ձայնք երգեցիկ կուսանաց, եւ սեւազգեաց կանանց եւ արանց վշտահար հեծութեամբ սգացելոյ մինչեւ յերկինս բարձրացեալ հասանէր»։
       Գ. Կոծել զանձն։
       Ի կոծս որպէս լինէին կամաւոր մահունք 'ի ժամանակս կռապաշտութեան, զորմէ յիշեցաք 'ի վերոյ, նոյնպէս եւ սովոր ութիւն էր զհերսն խզել, զճակատ հարկանել, եւ զերեսս պատառել, որք յիշատակին 'ի նզովսն ժողովոց, նզովիւք արգելլով քրիստոնէից. զորս մեծն Ներսէս բարձեալ էր զամենայն. բայց յետ մահու նորա անդրէն սկսան, ասէ Բուզանդ ե. 31. «Եթէ յանկարծ մեռանէր ոք, ոչ ոք իշխէր (յաւուրս մեծին Ներսէսի ) անյուս ութեամբ արտաքոյ կարգի կանոնի եկեղեցւոյ լալ զմեռեալն. եւ ոչ կոծ ոք դնէր կամ աշխարանս մեռելոյն, եւ ոչ ձայնս ոք արկանէր 'ի վերայ մեռելոյն յաւուրսն Ներսիսի, այլ լոկ արտասուօք եւ ըստ արժանի սաղմոսիւք եւ օրհնու թեամբ, կանթեղօք եւ մոմեղինօք լուցելովք զմեռեալսն յուղարկէին… Ապա յետ մահուան Ներսիսի յորժամ զմեռեալսն լային, փողովք եւ փանդռօք եւ վնօք զկոծսն պարուցն կաքաւելով, զտիգսն հատեալս, զերեսս պատառեալս, արք եւ կանայք պղծ ութեամբ ճիւաղ ութեամբ պարուք դէմ ընդ դէմ հարկանելով, եւ կամ ափս հարկանելով, զմեռեալսն յուղարկէին »։ Եւ այնպէս զայն սովորութիւն՝ որ 'ի կռապաշտութենէ անտի էր մնացեալ, զնոյն դարձեալ նորոգեցին։
       Դ. Սուգ առնուլ։
       Սուգ մեռելոց ոչ միօրինակ տեւէր առ մերսն. քանզի Թոմա Արծրունի ե. 3. վասն Գուրգենայ եղբօր թագաւորին Գագկայ Արծրունւոյ ասէ. «Եղեւ օր վախճանի նորա սուգ մեծ ամենայն հայաստան աշխարհին, եւ ելաց զնա արքայ (Գագիկ ) լալիւն մեծ զաւուրս քառասուն »։ Իսկ յորժամ մեռաւ թագաւորն ա. Հեթում, վասն սգոյ որդւոյ նորա Լեւոնի՝ որ յայնժամ Պարոն Հայոց էր անուանեալ, այսպէս գրէ Վահրամ շհ.
       «Բայց պարոնն այնքան սուգ առեալ,
       Մինչ մահուչափ հիւանդացեալ.
       Որ յամենայնից աղաչեցեալ
       Փութով լինել թագաւորեալ։
       Եւ առժամայն ոչ հաւանեալ
       Եւ յումեքէ ոչ սփոփեալ,
       Զերիս ամիս սուգ արարեալ
       Տըկար անձամբ, եւ վշտացեալ»։
       Առաւել քան զայս պատմի առ Թոմայի Արծրունւոյ դ. 2. վասն մահուան Դերանիկն Գրիգորի իշխանին Վասպուրականի, որ յաւուրս Գէորգեայ կաթողիկոսի, եւ ա. Աշոտոյ թագաւորի. «Եւ ժողովեալ աշխարհն Վասպուրական՝ զամիսս տասն արարին կոծ մեծ 'ի վերայ նորա»։
       Ե. Օձիս պատառել։
       Օձիս պատառել 'ի նշան տրտմ ութեան ըստ օրինակի Հրէից՝ գտանեմք ուրեք յիշատակեալ առ Ագաթանգեղոսի ղթ. «Եւ իբրեւ խօսեցաւ երանելին Գրիգորիոս զայս ամենայն, առ հասարակ ձեռն զօձիւք արկեալ՝ զպատմուճանսն պատառէին թագաւորքն եւ նախարարքն եւ այլ բազմութիւն մարդկանն »։ Եւ առ Եղիշէի 135. «Գուժկան հասանէր յաշխարհէն Հայոց, զճակատ հարեալ եւ զօձիս պատառեալ վասն ապստամբին Վասակայ»։
       Զ. Մահարձանս կանգնել։
       Մահարձանս կանգնել 'ի վերայ գերեզմանին՝ սովոր ութիւն լինել ցուցանէ վասն Արշակունեաց այս բան Խորենացւոյն յասելն վասն Երուանդայ թագաւորի՝ որ Արշակունի էր 'ի մօրէ. «Բայց Արտաշիսի (արքայի) յիշեալ թէ խառնուած արշակունւոյ է Երուանդ, հրամայէ զդի նորա թաղել Մահարձանք». գ. 46։
       Է. Շիրիմ կանգնել։
       Շիրիմ կանգնել միայն վասն Հեղինեայ տիկնոջ Աբգարու թագաւորին գտանեմք յիշատակեալ առ Խորենացւոյն, եւ այն յօտար երկրի, որ եւ կանգուն կայր մինչեւ յաւուրս նորին մատենագրի. «Այս Հեղինէ, ասէ, զարդարեալ հաւատովք որպէս եւ զայր իւր զԱբգար, ոչ հանդուրժեալ բնակել 'ի մէջ կռապաշտիցն, այլ չոգաւ յԵրուսաղէմ… որոյ եւ Շիրիմ նշանաւոր կայ առաջի դրանն յԵրուսաղէմ մինչեւ ցայսօր ժամանակի ». բ. 35։ Բայց զստորագր ութիւն այսր շիրմի առ օտար մատենագրի ուրուք գտանեմք, որ նա ինքն է Պաւսանիաս յոյն յԱրկադեան գիրս իւր, կամ գիրք ը. ուր նախ ասէ. «Եւ քանզի բազումս ճանաչեմ Շիրիմս զարմանալոյ արժանիս, զերկուս միայն յիշատակեցից յայսմ վայրի , զմին յԱղիկառնիա, իսկ զմիւսն 'ի Հրէաստան »։ Յետ ասելոյ նորա թէ յԱղիկառնիա կանգնեալ շիրիմն վասն Մաւսոլէոսի թագաւորին՝ այնչափ մեծագործ էր եւ փառազարդ, մինչեւ հռոմայեցւոց զամենայն մեծագործ շիրիմս կոչել Մաւսօլէ՛ու, ապա զհեղինեայն յիշէ. որով ըստ նորա յետ Մաւսոլէոսին՝ շիրիմ մեծակառոյց հեղինեայն է դասեալ. այլ սակաւուք ստորագրելով ասէ այսպէս. «Բայց առ եբրայեցիս 'ի քաղաքին սողիմացւոց (կամ շաղիմացւոց, որ է երուսաղէմացւոց ), զոր կայսրն հռոմայեցւոց 'ի հիմանց քանդեաց, գտանի Հեղինեայ տիկնոջ բնակչի Շիրիմ հրաշակերտ. զի դուռն է գործեալ 'ի նմա մարմարիոնեայ, որպէս են եւ այլ կողմունք շիրիմին, այս դուռն 'ի պայմանեալ աւուր տարւոյն եւ 'ի ժամու՝ գաղտնի իմն շարժմամբ մեքենայի բանի, ապա յետ սակաւուց փակի. զոր թէ յայլում ժամանակի գուն գործեսցես բանալ, յաւէտ խորտակել կարասցես քան թէ փակել »։ Յովսեպոս եւս 'ի հնախօս ութեան գիրք ի. գլուխ 4. յիշէ զայս շիրիմ. եւ ասէ լինել երրեակ բրգունս կառուցեալս 'ի Հեղինեայ, երիւք վտանգօք բացատ յԵրուսաղէմ. զոր ոմանք համարին նոյն որ այժմ կոչի Գերեզման Աբիսողոմայ. զորմէ կարես տեսանել 'ի ճանապարհորդ ութեան Լէպռունի հատոր ա. թղթ. 265. հանդերձ պատկերաւն։ Այլ զայս թէ եւ հաւաստի առցուք, պարտ է միայն մասն ինչ նորին համարել։ Նաեւ Բուզանդ եւս գ. 16. յիշէ շիրիմ ինչ 'ի գրելն վասն մարմնոյ Փառէնի կաթողիկոսի թաղելոյ յագարակի մեծի մարգարէանոցին Յովհաննու. «Եւ անդ գեղեցիկ Շիրիմ գործեալ »։ Այլ թէ յորո՛ւմ էր այս գեղեցկութիւն, չասէ ինչ։