Հայապատում

  321. Յովհաննէս Վանական Վարդապետ (Յայսմաւուրք)

Էր նա յաշխարհէն Աղուանից ի Տաուշ [1] գաառէն, ազգաւ հայ, եւ ծնողքն նորա նուիրեցին զնա Աստուծոյ, եւ սրբութեամբ սնա ի վանս Գետկայ [2], առ երէց եղբօրն իւրում, որում անուն էր Պօղոս, եւ կուսան եւ սուրբ աբեղայ: Եւ էր մանուկն Վանական յոյժ ուսումնասէր եւ երկիւղած Աստուծոյ եւ ամօթխած ի մարդկանէ։ Եւ ձեռնադրեցին զնա քահանայ ի տիս մանկութեան քսանամեայ՝ եւ եմուտ յաշակերտութիւն մեծափառ վարդապետին Գոշին Մխիթարայ, եւ ուսաւ ի նմանէ զամենայն մեկնութիւնս Հին եւ նոր կտակարանաց աստուածային գրոց. եւ եղեալ գիտնական՝ արժանացաւ մեծագոյն աստիճանի վարդապետութեան։ Գնաց յԱղուանս, շինեաց փառաւոր վանք մի սրբատաշ վիմօք, բազմախորան գմբեթաւոր, եւ հրաշազարդ եկեղեցիս, եւ անուանեաց զվանքն այն Խորանաշատ [3] ։ Եւ համբաւ իմաստութեան նորա տարածեցաւ յամենայն աշխարհս, եւ գային առ նա յամենայն կողմանց եւ ուսանէին ի նմանէ զվարս պարկեշտութեան եւ սրբութեան եւ մանաւանդ զգիտութիւն աստուածային գրոց. եւ լուսաւորեալք գիտութեամբ գնային յիւրաքանչիւր տեղիս եւ լինէին լոյսք աշխարհաց [4]: 

Յորում ժամանակի եկեալ Ջալալատին սուլտան [5] Խորասանայ՝ եւ աւերեաց զբազում՝ տեղիս Հայոց եւ Աղուանից յորմէ փախուցեալ վարդապետն Վանական յանապատ տեղի մի, յորում էր մեծ քար մի, եւ փորեաց ի նմա եկեղեցիս եւ ժամատունս, խուցս եւ տնտեսատունս, եւ բնակեցաւ անդէն աշակերտօքն՝ շատ տարիք, մինչեւ ելին զօրք Թաթարին ի ՈՁԴ (1235) թուականին, որոց առաջնորդէր Չարմաղան Նուինն [6] Հրամանաւ Խոքտա [7] խանին, եւ աւերեաց զբազում՝ գաւառս Թուրքաց, զՀոնաց, զՊարսից, զՔրդաց, զՀայոց եւ զՎրաց եւ զԱղուանից. եւ գերեաց բազում մարդիկ ամենայն ազգաց: Գերեցաւ եւ վարդապետն Վանական աշակերտօքն իւրովք, եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ ազատեալ ի նոցանէ՝ եկն դարձեալ յառաջին ի վանս իւր ի Խորանաշատ. եւ անդ բացեալ դպրոց ուսուցանէր բազում՝ աշակերտաց զբանս վարդապետութեան իւրոյ, որովք լուսաւորէր եւ մխիթարէր զբազումս։ Զի էր այր զուարթամիտ անձանձիր եւ համբերող, որպէս եւ էր առաքեալն Բառնաբաս։ Եւ էր անձամբն չափահասակ, մեծերես եւ փոքրաքիթ, լայնամօրուս եւ փառահեղ, մեծաշուք եւ ահարկու, քաղցրատես եւ շնորհալից. միտքն ծննդական եւ առատաբան, ժուժկալ եւ անձանձիր ուսուցանող, ուղղիչ ստահակաց եւ խրատիչ անզգամաց. յանդիմանիչ հերձուածողաց եւ դարձուցիչ մեղաւորաց, սփոփիչ տխրութեանց եւ յորդորիչ ապաշխարութեանց յուսադրող անյուսից եւ մխիթարիչ վշտացելոց, պահսակաց [8]. եւ աղօթարար, սուրբ եւ սրբասէր, պարկեշտ եւ արի ոգւով եւ մարմնով. յոյժ արդիւնարար եւ վաստակաւոր եկեղեցւոյ։ Որով զբազում՝ որդիս ի փառս ածեալ ընծայեաց Աստուծոյ։ 

Եւ հասեալ ի բարւոք ծերութիւն՝ ալեւորեալ եւ լի աւուրբք հանգեաւ ի Քրիստոս, եօթանասուն ամաց, ի մարտի ամսոյ ութեւտասն եւ յարեգի տասն։ 

Իսկագիր Յիշատակարան մի Վանական Վարդապետի.

Ես Վանականս գրեցի իմով ձեռամբս ի Տփխիս քաղաքի՝ ի դրան Ս. Քառասնիցս. զի գերեալ էր սուրբ Աւետարանս ի Տավուշոյ՝ ի Մուղանի Թաթարէն. եւ յետ երից ամաց աստ բերեալ անվնաս՝ վաճառեցին ի ՈՁԵ (1236) թուիս. զոր փառաւոր աւագերէց Սարգիս՝ հասարակ պատուական քահանայիւք եւ աստուածասէր ժողովրդական տանուտէրօք՝ բազում ծախօք եւ աշխատութեամբ գնեալ եւ տուն ի մեզ։ Որոց տացէ Քրիստոս փոխադարձ զսուրբ արքայութիւն եւ զդրախտն, արձակել ի կապանաց մեղաց, եւ հանել ի խաւարէ ի լոյս անմատոյց, աստէն պահելով ի շինութեան եւ ի խաղաղութեան, բարեխօսութեամբ Սուրբ Աւետարանիս եւ ամենայն Սրբոց իւրոց. ամէն:

 

322. Գերութիւն Վանական վարդապետի եւ աշակերտացն ի թաթարաց (Կիրակոս ԻԲ)

Ընդ ժամանակս ընդ այնոսիկ մեծ վարդապետն, որ կոչէր Վանական, իւրովք աշխատութեամբք փորեալ էր իւր քարայրս ի կատարս բարձրագոյն քարի միոջ, որ կայ հանդէպ զեղջն, որ Լորուտն կոչի, ի հարաւոյ կողմանէ Տաւուշ բերդի։ Եւ շինեալ էր յայրի անդ եկեղեցի մի փոքրիկ, եւ անդ դադարէր գաղտութեամբ, իբրեւ աւերեցաւ առաջին վանք նորա, որ կայ հանդէպ բերդին Երգեվանից, ի Ջալալադին սուլտանին հինից։ Եւ անդ կայր զետեղեալ՝ ժողովեալ բազում գրեանս, զի յոյժ ուսումնասէր էր այրն, մանաւանդ թէ աստուածասէր։ Եւ բազումք գային առ նա, եւ ուսանէին զբանն վարդապետական ի նմանէ։ Եւ իբրեւ շատացան մարդիկն, հարկ եղեւ նմա իջանել յայրէ անտի, եւ առ ստորոտս քարին շինեաց եկեղեցի եւ սենեակս, եւ անդ դադարեալ էր։

Իբրեւ եղեւ այս կործանումն աշխարհի ի թաթարէն, եւ եկն Մոարևնուինն յայն սահմանս, բնակիչք գեղջիցն այնոցիկ յայր անդր դիմեցին. եւ լցաւ արամբք եւ կանամբք եւ մանկտօք։ Եւ եկեալ թաթարն պաշարեաց զնոսա յայրի անդր. եւ նոքա ո՛չ համբարս ունէին եւ ո՛չ ջուր։ Եւ էր եղանակն ամառային, եւ է՛ր տօթ յոյժ. եւ սկսան տապիլ յարգելանի անդ՝ իբր ի բանտի. եւ մանկունք պապակէին ի ծարաւոյ եւ մերձ էին ի մեռանել։ Եւ թշնամիքն ձայնէին արտաքուստ, թէ՝ «Ընդէ՛ր մեռանիք, ելէք առ մեզ, եւ տացուք ձեզ վերակացուս եւ թողցուք զձեզ ի տեղւոջս ձերում»։ Եւ կրկնէին եւ երեքկնէին երդմամբ։ Ապա որք էին յայրի անդ, անկանէին առ ոտս վարդապետին, աղաչէին եւ ասէին. «Գնեա՛ զարիւն մեր ամենեցուն, եւ է՛ջ առ նոսա, եւ արա՛ սէր ընդ նոսա»։ Իսկ նա ասէ ցնոսա. «Ես զանձն իմ ոչ խնայեցից վասն ձեր, թէ գոյ հնար փրկութեան, զի եւ Քրիստոս զանձն իւր ի մահ ետ վասն մեր եւ փրկեաց զմեզ ի բռնութենէն սատանայի, ապա պարտիմք եւ մեք ի վերայ եղբարց մերոց սէր ցուցանել»։

Ապա առեալ վարդապետին երկու քահանայս ի մէնջ, անուն միոյն Մարկոս, եւ երկրորդին՝ Սոսթենէս, որք ապա յետ այնորիկ առին զպատիւ վարդապետական ի նմանէ, զի անդ էաք ի վարժս կրթութեան գրոց սրբոց ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ, եւ էջ առ նոսա։

Եւ գլխաւորն կայր հանդէպ այրին ի վերայ բլրակի միոջ, եւ հովանի ունէին ի վերայ գլխոյ նորա վասն տօթոյն, զի ի տօնի վարդավառին արգելին զմեզ։ Իբրեւ մօտ եղեն ի զօրագլուխն, որք տանէին զնոսա՝ երիցս անգամ հրամայեցին երկիր պագանել նոցա ի վերայ ծնկաց իւրեանց, իբրեւ ուղտուց ի ժամ գճելոյն, զի այնպէս էր սովորութիւն նոցա։ Եւ իբրեւ եկին առաջի նորա, հրամայեաց յարեւելս կոյս երկիր պագանել խաղանին՝ արքային իւրեանց։ Եւ ապա մեղադիր եղեւ, թէ՝ «Իմ լուեալ է զքէն, թէ այր իմաստուն եւ երեւելի ես, եւ կերպարանք քո յայտ իսկ առնեն զքեզ»։ և Զի այր բարի էր տեսլեամբ, հանդարտ օրինակաւ, փառաւոր մորուօք, ծաղկեալ ալեօք։ - «Դու իբրեւ լուար զհամբաւ գալոյ մերոյ ի սահմանս ձեր, ընդէ՞ր ոչ եկիր ընդ առաջ մեր սիրով խաղաղութեամբ, եւ ես հրամայեալ էի պահել զամենայն, որ ինչ քոյ էր, անվնաս՝ ի մեծէ մինչեւ ի փոքր»։

Պատասխանի ետ վարդապետն եւ ասէ. «Մեք զբարեմտութիւն ձեր ոչ գիտէաք, այլ երկիւղիւ եւ դողմամբ պաշարեալ էաք յահէ ձերմէ, եւ լեզուիդ անտեղեակ, եւ ի ձէնջ ոչ ոք եկն առ մեզ կոչել զմեզ առ ձեզ, վասն այս էր դանդաղումն մեր։ Արդ իբրեւ կոչեցիք, եկաք առաջի ձեր. մեք ոչ զինուոր եմք եւ ոչ ընչից տեարք, այլ արք պանդուխտք եւ օտարականք, ժողովեալք յայլ եւ այլ աշխարհաց վասն ուսման ինչ մերոյ պաշտամանս, Արդ աւասիկ առաջի ձեր եմք, զոր ինչ կամ է ձեր, արարէ՛ք ընդ մեզ թէ՛ կենօք եւ թէ՛ մահուամբ»։

Յայնժամ ասէ ցնա իշխանն. «Մի՛ երկնչիր»։ Եւ հրամայեաց նոցա նստել առաջի իւր. եւ բազում ինչ հարցեալ զնա վասն բերդիցն եւ իշխանին Վահրամայ, թէ ուր իցէ. զի կարծէր զնա, թէ մարմնական ինչ իշխան իցէ ի վերայ երկրին։ Իբրեւ ասաց, զոր ինչ գիտէրն, եւ զայն եւ՝ թէ գործակալ ոչինչ իցէ նա մարմնական, ապա հրամայեաց նմա, զի իջուսցէ զմարդիկն յամրոցէ անտի աներկիւղս, եւ խոստացաւ իւրաքանչիւր յիւրում տեղւոջ կեալ իւրովք վերակացուօք, եւ յանուն նորա շինել զգիւղսն եւ զագարակսն։

Ապա ձայնեցին առ մեզ երիցունքն, որք զհետ վարդապետին, թէ՝ «Իջէ՛ք վաղվաղակի, եւ զոր ինչ ձեր է, բերէ՛ք ընդ ձեզ»։ Եւ մեր իջեալ դողութեամբ առ նոսա, որպէս գաինս ի մէջ գայլոոց, երկուցեալք եւ զարհուրեալք, ակն ունելով մահու՝ իւրաքանչիւր ոք ի մտի իւրում ասելով զհաւատս խոստովանութեան, որ ի սուրբ երրորդութիւնն, զի յառաջ քն զիջանելն մեր յայրէ անտի հաղորդեալ էաք պատուական մամնոյ եւ արեան որդւոյն աստուծոյ։

Եւ տարան զմեզ ի փոքրագոյն աղբիւր մի, որ կայր ի մէջ վանիցն, եւ ետուն մեզ ջուր, զի յոյժ ծարաւի էաք զաւուրս երիս։ Եւ աա տարան արկին զմեզ ի տեղի ինչ արգելանի եւ զաշխարհականսն ի գաւիթս եկեղեցւոյն։ Եւ ինքեանք շուրջ զմեօք պահէին զմեզ զգիշերն, զի ընդ երեկս էր օրն։ Եւ ի վաղիւ անդ հանին զմեզ ի գլուխ վանիցն ի բարձրաւանդակ տեղի ինչ եւ խուզեալ առին, որ ինչ կայր առ ումեք, որ պիտոյ էր նոցա. եւ որ ինչ յայրի անդ էր, եւ ոչ ինչ սպասք էր եկեղեցւոյն կամ շուրջառ, կամ այլ անօթ ինչ, կամ խաչ արծաթի, եւ երկու աւետարանս ընդելուզել արծաթով, զայն ետուն ցվարդապետն, զոր յետոյ առին ի մէնջ։ Եւ ընտրեալ ի մէնջ արս, որք կարող էին շրջիլ ընդ նոսա, եւ զայլսն հրաման ետուն տանել ի վանսն եւ ի գիւղ անդր, եւ վերակացու թողին յինքեանց, զի մի՛ այլք խուզեսցեն զնոսա։ Հրամայեաց եւ վարդապետին կեալ ի վանս անդր։

Եւ եղբօր որդի մի էր նորա քահանայ, Պօղոս անուն, նմա հրամայեաց գալ ընդ մեզ զկնի նորա։ Իսկ վարդապետն սուրբ խնայեաց յեղբօր որդին իւր, զի մանուկ տիօք էր, ինքն եկն զկնի նորա, յուսացեալ, թէ հնար իցէ եւ զմեզ զերծուցանել։ Եւ շրջեցուցանէր զմեզ զկնի իւր աւուրս բազումս՝ նեղութեամբ եւ տառապանօք, հետի եւ բոկ եւս։ Եւ որք կարգեալ էին պահել զմեզ, արք պարսիկք էին, ծարաւի արեան քրիստոնէից։ Նոքա առաւել կեղէին զկեանս մեր ամենայն տառապանօք յուղեգնացութեան, այնքան ստիպով տանէին զմեզ, որպէս զերիվարս յասպատակի։ եւ թէ դէպ լինէր ումեք վասն տկարութեան մարմնոյ, կամ խեղութեան սակաւ մի կասել ի գնացիցն, անխնայ ջարդէին զկառափունս եւ ծեծէին զմարմինս գանալից, մինչ զի զփուշս անգամ ոչ կարէին հանել յոտիցն՝ թէ ելանէր ընդ նա. եւ ոչ ջուր ըմպել ոք կարէր վասն ստիպողացն։

Եւ իբրեւ իջանէին, տանէին՝ լնուին զմեզ ի տունս նեղս, եւ ինքեանք շուրջ նստեալ պահէին եւոչ տային թոյլ ումեք ելանել արտաքս ի պէտս կարեաց մարմնոյ, այլ ի տունսն անցուցանէին զպէտսն ի նմին ագանէին զյոլով աւուրս։ Վասն որոյ ոչ կարեմ ընդ գրով արկանել զամենայն նեղութիւնս, որ անցին ընդ մեզ։ Եւ զվարդապետն ոչ թողին առ մեզ, այլ ուրոյն, հեռի ի մէնջ, յայլս ոմանս յանձնեցին զգուշութեամբ պահել։

Ապա առին եւ զիս յընկերաց իմոց զկնի իւրեանց ի պէտս դպրութեան՝ գրել թուղթ եւ ընթեռնուլ. զօրն զկնի իւրեանց շրջեցուցանէին եւ երեկոյին հասելոյ բերէին, տային զմեզ ի վարդապետն երաշխաւորութեամբ, եւ դարձեալ գային առնուին հետի կամ մերկ ի վերայ կրմուղ գրաստոյ։ Եւ այսպէս առնէին զաւուրս բազումս։

Իսկ իբրեւ անցին աւուրքն ամառնային, եւ եկն եղանակն աշնանային, եւ հանդերձեալ էին հեռանալ նոքա ի ծանօթ աշխարհէն մերմէ ի հեռաւոր օտարութիւն, ապա զանձինս ի մահ եդին ամենեքեան եւ սկսան առ սակաւ սակաւ փախչել գիշերի՝ ուր եւ կարասցեն զերծանել։ Այսպէս եղեւ շնորհօքն Քրիստոսի ամենեցուն զերանել՝ բայց յերկուց երիցանց, որք ի տունջեան կամեցան գաղտ երթալ եւ ոչ կարացին զերծանել. զոր ըմբռնեալ ածին ի բանակն եւ սպանին առաջի մեր երկիւղ եւ ի զարհուրումն մեզ, զի այսպէս առնէին ամենայն փախուցելոյ։

Ապա յաւուր միում ասէ ցիս վարդապետն սքանչելի. «Կիրակո՛ս»։ Եւ ասեմ. «Զի՞նչ հրամայես, վարդապետ»։ Ասէ ցիս. «Որդեակ, գրեալ է, թէ՞ «Յորժամ ի նեղութիւնս անկանիցիք, համբերեցէք»։ Արդ պարտ է մեզ զբանս գրոյն յանձինս մեր ցուցանել, զի ո՛չ լաւ եմք մեք քան զսուրբն առաջինս՝ զԴանիէլ եւ զԱնանիանսն եւ զԵզեկիէլ, որք ի գերութեանն իւրեանց զբարեպաշտութենէ բուռն հարին, մնչեւ աստուած այց արարեալ՝ փառաւորեաց զնոսա ի գերութեան անդ։ Արդ եւ մեք կացցուք մնասցուք խնամոցն աստուծոյ, մինչեւ ինքն այց արասցէ մեզ, որպէս եւ կամի»։ Եւ ասեմ. «Որպէս հրամայեաս, հա՛յր սուրբ, այնպէս արասցուք»։

Դէպ եղեւ ապա յաւուր միում գալ իշխանին այնմիը, որ գերեաց զմեզ, ի տեղին, ուր էաք մեք ի պահեստի։ Եւ տեսեալ զմեզ՝ խոտորեցաւ առ մեզ, եւ մեր ընթացեալ ընդ առաջ նորա։ Ասէ ցմեզ. «Զի՞նչ պիտոյ է ձեզ. միթէ քաղցեա՞լ էք, տաց ձեզ միս ձիոյ ի պէտս կեակրոյ»։ Զի ինքեանք անխտիր ուտեն զամենայն անսուրբ անասունս, այլ եւ զմուկն եւ զամենայն սողունս։ Ասէ ցնա վարդապետն. «Մեք ձիոյ միս ո՛չ ուտեմք, եւ ո՛չ զայլ կերակուրս ձեր. թէ կամիս շնորհ առնել մեզ, արձակես զմեզ ի տեղի մեր, որպէս խոստացար. զի այր ծեր եւ հիւանդոտ եմ ես եւ ոչ եմ քեզ ի պէտս ինչ գործոյ զինուորութեան, կամ հովուութեան, կամ այլ ինչ ի պէտս ձեր»։ Ասէ ցնա զօրագլուխն. «Յորժամ եկեսցէ Չուչու ղան, հոգացից վասն այդորիկ»։ Եւ էր Չուչու ղան այն վերակացու տան նորա. եւ էր երթեալ ընդ զօրս նորա յաւար։ Այսպէս կացաք առաջի նորա երկիցս եւ երիցս, եւ նա զնոյն պատասխանէր։

Ապա եկն այրն ի ճանապարհէն եւ կոչեցին զմեզ ի դուռն իշխանին։ Եւ յղեաց զնոյն այր առ մեզ հանդերձ թարգմանաւ եւ ասէ։ «Ո՞չ ապաքէն ասէք դուք, թէ ինչս տալ մեռելոյն օգուտ է հոգւոյ նորա։ Արդ եթէ մեռելոցն օգնէ, զկենդանիս ընդէ՞ր ոչ փրկէ։ Տուր զոր ինչ ունիս, եւ գնեա զհոգի քո, եւ ե՛րթ նի՛ստ ի տան քո»։ Պատասխանի ետ վարդապետն եւ ասէ. «Մեք ինչք այն էին, զոր առիք դուք՝ խաչքն եւ աւետարանքն. բայց յայնմանէ մեր այլ ոչինչ գոյ»։ Ասէ ցնա այրն. «Եթէ ոչ ունիս ինչս, եւ ո՛չ է հնար քեզ երթալ աստի»։ Պատասխանի ետ վարդապետն. «Ճշմարտութեամբ ասեմ քեզ, մեր ոչինչ կայ եւ ոչ գին աւուր միոյ կերակրոյ. բյց թէ կամք են ձեզ՝ առաքեցէ՛ք զմեզ մի ի բերդիցս յայսցմանէ, որ շուրջ կան զմեօք, եւ քրիստոնեայքն, որք կան ի նոսա, գնեն զմեզ»։

Իսկ նոցա հատեալ գինս ծանունս ի վերայ նորա, եւ դարձեալ թեթեւացուցին յայնմանէ, եւ առաքեցին զնա ի բերդն, որ կոչի Գագ։ Իսկ նա խնդրեաց զմեզ գնոյ, զի ընդ իւն եւ զմերն տացէ. եւ ոչ ետուն, ասեն՝ «Սա ի պէտք է մեզ թուղթ գրելոյ եւ ընթերցման, թէպէտ բազում գինս տայք, ո՛չ տամք զսա»։ Եւ բաժանեցաք ի միմեանս արտասուօք. եւ ասէ ցիս. «Ո՛րդեակ, ես երթամ անկանիմ առ ոտս սրբոյ Նշանին, որ յանուն սրբոյն Սարգսի, խնդրել նովաւ ի տեառնէ վասն քո եւ այլ եղբարցն, որք կան ի ձեռս անօրինացդ, զի թերեւս զերծուսցէ եւ զձեզ աստուած գթութեամբն իւրով»։ Զի էր ի Գագ խաչ մի սքանչելագործ առ ամենայն նեղեալս, եւ մանաւանդ առ գերիս. զի որք ապաւինէին ի նա բոլորով սրտիւ, ինքն իսկ սուրբ վկայն Սարգիս բանայր զդրունս բանտից եւ ագելանաց, եւ լուծանէր զերկաթսն, եւ առաջնորդէր մամնաւոր տեսլեամբ ի տեղիս իւրեանց. եւ համբաւ սքանչելեացն տարածեալ էր ընդ ամենայն ազգս, զոր կանգնել, ասէին, սրբոյն Մեսրոպայ վարդապետին մերոյ։

Եւ եղեւ, որպէս ասաց վադապետն. գնեցին զնա ութսուն դահեկանի։ Եւ իբրեւ տարան զնա, ի նմին աւուր ասէ ցմեզ Մոլարն. «Մի՛ տրտմիր ընդ գնալ մեծ երիցուն. զքեզ վասն այնորիկ ոչ թողաք ընդ նմա, զի պիտանի ես մեզ. մեծացուցից զեզ իբրեւ զմի ի մեծաց իմոց. եւ թէ կայ քո կին, բեից զնա առ քեզ. թէ ոչ՝ ի մէնջ տաց քեզ կին»։ Եւ առժամայն ետ մեզ վրան մի եւ երկուս պատանիս սպասաւոր մեզ, եւ ասէ. «Ի վաղիւն տաց քեզ ձի եւ ուրախ արարից զքեզ, միամիտ կացջիր»։ Եւ գնաց ի մէնջ։

Եւ խնամօքն աստուծոյ պատահեաց մեզ ի նմին գիշերի գաղտագնաց լինել ի նոցանէ եւ զերծանել. եւ եկաք ի տեղի սննդեան մերոյ ի վանքն, որ կոչի Գետիկ. եւ նա աւարեալ էր ի նոցանէ, եւ այրեալ շինուածքն՝ որ ի նմա, եւ անդ դադարեցաք։

 

323. Վախճան Վանական վարդապետի (Կիրակոս ԾԱ)

Աստուածահաճոյ եւ մեծ վարդապետն Վանական՝ հասեալ ի բարւոք ծերութիւնն, ալեւոեալ եւ լի աւուրբք՝ ըստ օրինակի նահապետին Աբրահամու, առ տէր փոխեցաւ, զընթացս կատարեալ եւ զհաւատս պահեալ ուղղափառ խոստովանութեամբ, որ ի սուրբ երրորդութիւնն եւ ի տնօրէնութիւնն Քրիստոսի։ Ի տղայական տիոցն աստուածագործ ծառայութեամբ կեցեալ, բազում քրտունս եւ աշխատութիւնս ցուցեալ ի բանն վարդապետական, բազում որդիս ի փառս ածեալ, եւ ազգի ճգնութիւնս կրեալ, եւ սպանեալ զանդամս երկրաւորս, ըստ խրատու առաքելոյն՝ զմարմինն ի խաչ հանեալ կարեօք եւ ցանկութեամբն հանդերձ։ Զի նման էր այրն աստուծոյ անօսրաթեւ թռչնոյն մեղուի, որ՝ թռչելով ի վերայ բազում եւ ազգի ազգի ծաղկանց, ժողովէ ի նոցանէն զպիտանին եւ զօգտակարն ի պէտս ինքեանց եւ ի կերակուր, եւ ի բժշկութիւն թագաւորաց եւ ռամկաց։ Նոյնպէս եւ սա յանձն իւր հաւաքեալ զամենայն սրբոցն զվարս եւ զառաքինութիւնս, անկանէր զգործ խորսխին ի պէտս անձին իւրոյ եւ յայլոց օգուտ. քանզի ստացեալ ունէր զարդաութիւնն Աբելի, եւ զգեղեցկութիւնն Սեթայ, եւ զյոյսն Ենովսայ, եւ զհաւատն Ենովքայ, եւ զկատարեութիւնն Նոյի, եւ զհաւատն եւ զգործն Աբրահամու, եւ զհնազանդութիւնն Իսահակայ, եւ զաստուածատեսութիւնն Իսրայէլի, եւ զողջախոհութիւնն Յովսեփու, եւ զհամբերութիւնն Յոբայ, եւ զհեզութիւնն Մովսիսի, եւ զնախանձն Փենեհեսի, եւ զկուսութիւնն սրբութեան Յեսուայ, եւ զանմեղութիւն յստակամտութեանն Սամուէլի, եւ զխոնարհութիւնն սրտին Դաւթի, եւ զիմաստութիւնն Սողոմոնի, եւ զհամարձակութիւնն Եսայեայ, եւ զվրէժխնդրութիւնն Եղիայի, եւ զախտակցութիւնն Երեմիայի. ըստ Դանիէլի եւ Եզեկիէլի ի գերութիւն երթեալ ընդ ժողովրդեանն աստուծոյ, ըստ Զօրաբաբելի եւ Յեսուայ նորոգող լեալ տաճարի աստուծոյ, ըստ Պտղոմեայ բազում գրեանս հաւաքեալ յազգաց եւ ի լեզուաց. Յովհաննու նման յանապատի բնակեալ եւ տեառն հրամանաւ զապաշխարութիւն քարոզեալ, ի հին եւ ի նոր կտակարանս վայելեալ. Պետրոսի հանգոյն զտէրն որդի աստուծոյ դաւանեալ եւ գլուխ եկեղեցւոյ լեալ։ Ընդ որւոցն Որոտման զհոգեւորն որոտացեալ եւ աստուածաբանեալ, ընդ Պօղոսի եւ յընդհանուրս սերմանեալ զկենաց բանն եւ գրով հաստատեալ. ընդ վարդապետս եկեղեցւոյ հանդիսացեալ եւ զգայլսն վանեալ. կիսոց կաթն ջամբեալ եւ կատարելոցն զհաստատուն կերակուրն։

     Արդ նա որ զայս ամենայն բարիս ստացեալ ունէր յանձին, ինքն առնէր եւ այլոց զնոյն վարդապետէր, առ տէր փոխեցաւ, զբնութեանս պարտն հատուցեալ։ Եւ եղեւ վախճան նոր այսպիսի օրինակաւ։

     Ի վանսն՝ զոր իւր իսկ շինեալ էր, որ կոչի Խորանաշատ վասն յոլով եկեղեցեացն, որ ի նմա, ընկալաւ զանունն, որ կայ հանդէպ Երգեվանից բերդին եւ ի թիկանց Գարդմանայ, առնէր նա շինուաս երեւելիս, գաւիթ շինելոյ ի կոփածոյ վիմաց ի դուռն մեծ եկեղեցւոյն, զոր իւր իսկ շինեալ էր. եւ զբան վարդաետութեանն ուսուցանէր այնոցիկ, որ ժողովեալ էին առ նա յամենայն գաւառաց։

     Յաւուրս սուրբ աղուհացիցն հիւանդացաւ նա հիւանդութիւն, որ եւ մեռաւ իսկ։ Եւ նախ զաւանդել սուրբ հոգւոյն իւրոյ ի ձեռս աստուծոյ ըստ գրեցեոյն՝ կոչեցեալ զեղբարսն, քաղցր եւ ախորժ բանիւ մխիթարէր զնոսա եւ աղաչր կալ հաստատուն ի կարգս եւ ի կրօնս ուղղափառութեան եւ աստուածապաշտութեան։ Եւ ապա քաղցր շնչմամբ աքուր հոգին արձակեցաւ ի կապանաց մարմնոյն, արեգ ամսոյ ի տասն՝ ըստ նոր յեղանակի ճշմարտութեան, եւ յութ եւ տասն մարտի, ըստ հռոմայեցւոցն, երկու օրով յառաջ քան զգարնանամուտն, յաւուր շաբաթու, յորում աւուր յիշատակ ր երանելւոյն Կիւրղի Երուսաղէմի հայրապետին, որ զընթերցուածսն կագեաց եւ զԿոչման գիրսն գրեաց եւ զվկայութիւն սրբոյն Օրէնդի եւ վեց եղբարցն իւրոց, որք նահատակեցան ի Մաքսիմիանոսէ ամբարշտէ։ Նոցին վարուցն լեալ հետեւող, վասն այնորիկ եւ յիշատակի նոցին արժանացաւ։

     Եւ ժողովեցան անթիւ բազմութիւնք եւ թաղումն նորա, եւ մեաւ սգով եւ տրտմութեամբ ողբային յոյժ, զի զրկեցան ի լուսաւոր վարդապետութենէն երանելւոյն եւ ի հոգեշահ բանիցն։ Եւ տարեալ թաղեցին զնա ի գլուխ վանիցն յարեւելից կուսէ, մօտ ի փոքրագոյն եկեղեցին, ուր էին գերեզմանք աղքատացն, զի ինքն այսպէս հրամայեաց։

     Անդր էր եւ եպիսկոպոս գաւառին տէր Սարգիս բազում վարդապետօք եւ երիցամբք։ Չոգաւ եւ կաթողիկոսն Աղուանից տէր Ներսէս, եւ եիսկոպոսն տէր Յովհաննէս յետ միոյ աւուր յիշատակի նորա. եւ ողբացեալ եւ լացեալ յոյժ ի վերայ գերեզմանի նորա, եւ մխիթարեալ զեէբարսն որ անդ՝ դարձան իւրաքանչիւր տեղիս։

     Եւ կալաւ զառաջնորդութիւն վանիցն եղբօրորդի նորա Պօղոս քահանայ, եւ զվարդապետական ուսումն՝ Գրիգորիս վարդապետն, նորին աշակերտ եւ ազգական։

     Եւ այս եղեւ ի թուին եօթն հարիւր։ Արդ աղօթիւք նորա տացէ աստուած խաղաղութիւն ամենայն աշխարհի եւ մեզ մասն ի յարութեան նորա եւ ի պսակիլն։

 

324. Հուլաղու Ղան (Մաղաքիա աբեղայ)

էր Հուլաւունն Ղանն յոյժ բարի, սիրող քրիստոնէից, եւ եկեղեցւոյ, եւ քահանայից. նոյնպէս եւ աւրհնեալ կինն իւր՝ Տաւվուս խաթունն, զի յամենայնի բարի էր եւ ողորմած առ աղքատս եւ կարաւտեալս եւ յո[յ]ժ սիրող ամենայն քրիստոնէից` Հայոց եւ Ասորոց. մինչ զի վրանէ եկեղեցի եւ ժամահար շրջեցուցանէր ընդ ինքեան, եւ բազում քահանայս Հայ եւ Ասորի:

Իսկ լուեալ զայս բարեպաշտ թագաւորն Հայոց Հեթում, թէ Հուլաւունն Ղան նստաւ եւ այնպէս բարեսէր է, եւ քրիստոնասէր. ապա եւ ինքն Հայոց թագաւորն գնաց յարեւելք բազում ընծայիւք, եւ ետես զՀուլաւուն Ղանն. եւ տեսեալ Ղանն զՀայոց թագաւորն՝ յոյժ սիրեաց եւ պատուեաց զնա, եւ կրկին ազատութիւն գրեաց թագաւորութեանն նորա, եւս առաւել եկեղեցեաց եւ եկեղեցականաց, եւ ամենայն քրիստոնէից երկրիս: Եւ այսպիսի պատուով եւ մեծաւ հարկեաւք առաքեաց զթագաւորն Հայոց յաշխարհն իւր:

Այլ եւ բազում թագաւորք եւ սուլտանք եկին նմայ ի հնազանդութիւն բազում ընծայիւք. եւ մեծացաւ Հուլաւուն Ղանն եւ հարստացաւ այնքան, որ ոչ գոյր թիւ հեծելոց եւ զաւրաց նոցայ. Նոյ[ն]պէս եւ ամենայն իրաւք. զի պատուական ակն եւ մարգարիտն իբրեւ զաւազ ծովու էր առաջի նորայ. թող զայլ ցեղ մեծութիւն եւ զբազմութիւն ոսկոյ եւ արծաթոյ. եւ ձիոց եւ հաւտից, որոց ոչ գոյր չափ եւ թիւ:

Իբրեւ գիտաց Հուլաւուն Ղանն թէ երետ նմայ Աստուած ղանութիւն եւ մեծութիւն եւ բազմութիւն զաւրաց եւ հեծելոց եւ զամենայն ընչից: Յայնժամ հրամայեաց դարապաս շինել իւր՝ մեծ ծախաւք ի Դառն դաշտին զոր կոչեցին իւրե[ա]նքն զանուն տեղւոյն  Ալատաղ. որ էր զառաջն տեղին այն նստոց ամարան մեծ թագաւորացն Հայոց, այսինքն` Արշակունեացն: Եւ էր ինքն Հուլաւու Ղանն մեծախելք, մեծամիտ դատաւոր, ամենեւին գիտուն եւ յոյժ արենհեղ. բայց զչարսն եւ զթշնամիսն սպանանէր, եւ ոչ զբարիսն եւ զբարեսէրսն: Սիրէր առաւել զազգ քրիստոնէից քան զայլազգեաց: Եւ այնչափ սիրեաց զքրիստոն[ե ] այսն, որ զմի տարեան հարկն խոզ էառ ի Հայոց գոճէ մայր ՃՌ [100, 000]. եւ յամեն տաճիկ քաղաք ԲՌ [2, 000] առաքեաց եւ հրամայեաց դնել տաճիկ խոզարածս, եւ յամէն շաբաթ դիր մի  սապոնովլուանալ. եւ զատ ի յարաւտոյն, ամէն վաղ եւ երեկոյ տալ նուշ եւ ամպրաւ խոզիցն ուտելոյ. եւ տաճիկ մարդ, եթէ մեծ եւ եթէ փոքր, որ ոչ ուտէր միս խոզի՝ զգլուխն կտրիւր, եւ այսպէս պատուէր զտաճկունք։ Եւ այս եղեւ ի խրատուէ զաւրացն Հայոց եւ Վրաց, զի յոյժ սիրէր Հուլաւու Ղանն զզաւրքն Հայոց եւ Վրաց. վասն կարի քաջութեան իւրեանց, զոր առնէին առաջի նորա յամենայն պատերազմունս. վասն որոյ  Բահադուրսանուանեաց զնոսա. զի զգեղեցիկ եւ զերիտասարդ որդիս մեծ իշխանացն Հայոց եւ Վրաց ընտրեաց եւ կացոյց դռնապանս իւր, եւ անունեաց զնոսա Քէսիկթոյք. որք են դռնապանք՝ սրով եւ աղեղամբ:

Սկսաւ եւ զաւեր տեղիսն եւ զգեաւղարէսն շինել. եւ յամեն շէն գեղէ մէկ տնւոր հանէին. ի փոքրէն՝ մէկ, ի մեծէն՝ երկու կամ երեք եւ անուանեաց զնոսայ  իամ: Եւ առաքէր զնոսա յամէն աւեր տեղիսն առնել շինութիւն. եւ ամենեւին հարկ ոչ տալ, բայց միայն հաց եւ թան ճանապարհորդ Տաթարի: Այսպիսի կարգաւք հաստատեաց զիւր ղանութեան աթոռն. եւ ինքն նստաւ յուտել եւյըմպելբազում ուրախութեամբ:

 

325. Խօսակցութիւն Հուլաղու ղանի ընդ Վարդանայ պատմչի (Վարդան, ՂԶ)

Ի յեօթն հարիւր երեքտասան թուին կոչեաց զմեզ մեծն Հուլաւու Էլղանն ի ձեռն Շնորհաւոր կոչեցեալ փառաւորելոյ առն յայնմ ժամանակի՝ յամենեցունց, եւ աւելի յաշխարհակալացն, ի Բաթու կուսակալէն հիւսիսոյ, ուր չոգաւն եւ պատուեցաւ նախ, ապա ի Հուլաւու Էլղանէն՝ որ տարաւ իւրով ծախիւք եւ գրաստիւք զմեզ եւ որք ընդ մեզ էին վարդապետք եղբայրք մեր Սարգիս եւ Գրիգոր, եւ աւագ երէցն Տփխեց տէրտէրն։ Եւ տեսաք զմեծն զայն ի մեծի աւուրսն ամսամտի եւ տարեմտի իւրեանց, ի յամսեանն յուլիս ըստ հռոմայեցւոց, եւ ըստ մեզ յարաց։ Եւ էր նոցա աւուրք ուրախութեան իբր լուսին մի. եւ կոչէին զաւուրսն զայնոսիկ խուռուլթայ, իբր խորհրդատօնս, յորս խորհէին այլղանքն ազգայինքն Չանկզղանին՝ առ մեծն եկեալ, զոր ինչ պատշաճն տեսանէին, հանդերձ ամենայն աւագունօքն իւրեանց, ամենեքեան նոր զգեցեալ՝ յամէն աւուր որիշ գունով փոփոխս։ Անդ լինէին եւ ամենայն հնազանդեալքն իւրեանց շատ եւ երեւելի նուիրօք՝ թագաւորք եւ սուլտանք. որպէս եւ ի մեր տեսն թագաւորն Հայոց Հերթում, եւ թագաւորն Վրաց Դաւիթ եւ Բրինձն Անտաքու, եւ սուլտանք ի Պարսից կողմանց յոլովք։ Եւ ի տեսանելն զմեզ ծունր ոչ ետուն կրկնել եւ ոչ չոքել ըստ իւրեանց սովորութեանն. իբր թէ արքաւունքն՝ Աստուծոյ միայն երկրպագեն. գինի ետուն օրհնել, եւ ի մեր ձեռաց առնուլ։ Եւ խօսք զոր ինչ հրամայեաց՝ առաջին այս. Կոչել եմ զքեզ որ տեսանես զիս եւ ճանաչես, եւ ի սրտաց աղօթես վասն իմ։ Եւ աւելորդ է թերեւս զամենայնն գրել, շատ խօսեցաւ։ Եւ մք տուաք պատասխանի եւ նստուցին զմեզ, եւ գինի ետուն. եւ շարական պաշտեցին եղբարքն որ ընդ մեզ. եւ Վրացիք զիւրեանց պաշտօնն, եւ Ասորիք եւ Հոռոմք զիւրեանցսն։ Զի յայնմ աւուր տեսին զեկեալսն յամենայն կողմանց, մինչ ասել Այլղանին, թէ ես զքեզ միայն եմ կոչեալ, ինչ է այս նշանս, որ ոչ յառաջ եւ ոչ յետեւ՝ մի աւուրբ յամենայն կողմանց եկին ընդ քեզ, տեսանել եւ օրհնել զիս։ Եւ յառաջեաց հրամայեաց ինքն, թուի եթէ նշան է, որ Աստուծոյ սիրտն լաւ է ինձ։ Ասացաք. Զմեզ այլ կալաւ զարմանք, եւ պատճառ՝ զոր դուք հրամայեցիք։ Ապա հրամայեաց, թէ Ծածուկ բան ունիմ առ քեզ։ Եւ յաւուր միում արար անապատ յոյժ, եւ հեռի կացուցեալզամենայն բանակն, եւ երկու արամբ միայն խօսեցաւ ընդ մեզ յերկար. յիւր ծննդենէ հետէ եւ ի մօրէ՝ որ քրիստոնեայ էր, ասէ. եւ թէպէտ դայեակ սնուցանէ զտղայն, երբ ի հասակ գայ՝ զիւր մայրն սիրէ. չենք օտարք ի սիրոյ քրիստոնէից, զոր ինչ ունիս ասելոյ ասա։ Եւ բռնեալ էր զիմ ձեռքս, եւ մեք ասացաք զինչ Աստուած երետ ասել բան. թէ Որչափ ի վեր ես դու քան զայլ մարդիկ, մօտ ես յԱստուած. Աստուծոյ աթոռն արդար դատաստանաւ է հաստատ։ Ամէն ազգի տուեալ է Աստուած տէրութիւն աշխարհի. մինչ ի ձեզ՝ աշխարհաւեր են լեալ, եւ աղքատաց անողորմն ծանր շալակ են դրել. նաքան յոգոց են հանել, եւ լացեալ առաջի Աստուծոյ. Աստուած առեալ է զիշխանութիւնն եւ յայլ ազգ տուեալ. թէ դուք աշխարհաշէն լինիք եւ աղքատաց ողորմած, ի ձեղանէ չառնու Աստուած, զոր տուեալ է՝ թողու առ ձեզ, եւ զոր տալ կամի՝ զայն այլ տայ։ Ի քո դրանս հէնց մարդ կացո՝ որ յԱստուծոյ երկնչի եւ զձեզ սիրէ. որ զլալով եկած տառապեալն՝ որ աղերս չունի եւ կաշառք՝ ուրախ ի տուն աղարկէ, քեզ յիշեցնէ. եւ զաշխարհս տեսանել տուր հէնց մարդոյ՝ որ յստակ տեսանէ, կուրանայ ոչ կաշառօք, եւ քեզ ասէ զիրաւն։

Եւ յայս կարգիս շատ խօսեցաք։ Հրամայեաց թէ ի սրտումս դրի զքո խօսքդ։ Ոնց է որ զամէն զայն ասացեր որ յիմ սիրտս կայր՝ որ ինձ դիւր թուեաց. Աստուած խօսեցեալ է քեզ, երեւեալ է քեզ։ Ասացաք, թէ Չէ. մեք մեղաւոր մարդ ենք, ապա զաստուածախօս մարդկանց գիրքն կարդացել ենք, եւ սիրտ թագաւորաց ի ձեռին Աստուծոյ են, Աստուած յայտնեալ է քեզ առանց գրոց։ Ապա ասացաք, թէ Առաջի աստուծոյ խօսք մի եմ յասել, որ Աստուած լսէ եւ ապա դու՝ որ սուտ չկայ ի ներս։ Հրամայեաց, թէ ասա։ Ասցի, թէ զինչ քրիստոնեայ կայ եւ արքաւուն ընդ ծով եւ ընդ ցամաք, ամինոյ սիրտ հետ քեզ լաւ է եւ քեզ աղօթք են առնում։ Հրամայեաց, թէ Հաւատալ եմ որ հէնց է. ապա յԱստուծոյ ճանապարհն չեն արքաւունքն, ինձ ինչ աղօթք առնեն, եւ թէ առնեն՝ Աստուած երբ լսէ. մէշում արքաւունն զԱստուած յերկնից յերկիրս բերէ, չբերէ։ Ասցէք որ յԱստուծոյ ճանապարհն կենան եւ աղօթք առնեն. մեր եղբարքն հետ մեզ վասն այն են ի կռուիլ, որ մեք քրիստոնասէր ենք եւ քրիստոնէութիւն կայ ի մեր տանս. նաքա տաճկասէր են եւ տաճկութիւն կայ ի նացա տանն։

Ապա ասէ ցմեզ. Ոչխարենի էր ես զգեցեալ եւ ոչ ոսկի. եւ իմացեալ թէ մեք մեծ մարդ եւ աստիճանի տէր չենք, լուր աբեղայ մի եմք. եւ հրամայեաց թէ Մեծացանեմ զքեզ ոսկի զգեստիւ, եւ շատ ոսկի տամ։ Եւ մեք ասեմք. Ոսկին մեղ եւ հողն մի է. մեք այլ մեծ ուզենք, որ վայել է քո մեծութեամդ, ողորմութիւն ի վերայ աշխարհի։ Եւ հրամայեաց, թէ մէշում քթեթ կարեմ խիստ գէշ. եւ խիստ փոքր իրք, լուր այնչափ որ խունկ գնես եկեղեցւոյն, թէ չէ երկիր ինչ ասեն թէ Այլղանն զնա ոնց տեսաւ։ Եւ զայդ զոր ասացեր՝ առնեմ, եւ մարդիկ յղարկեմ՝ որ տեսանեն զաշխարհ։

Իսկ երբ հրաման ուգեցաք գնալոյ, այլ կոչեաց զմեզ եւ խօսեցաւ. եւ ունէր ի ձեռքն բալիշ մի, եւ երկու հանդերձ էր տուել կարել։ Յիշեցուցաք, թէ Այլղան, այդ դրամդ հատակի եւ հանդերձդ մաշի, մեք անհատանելի եւ անմաշելի խնդրեցաք պարգեւք։ Եւ հրամայեաց թէ առաջի օրն զքո խօսքդ լմնեցի, առլեխ եմ տուել դրել. կարդալ տուր եւ զինչ քո սրտիդ պիտի աւելի՝ զայն այլ գրել տուր։ Եւ ի Սախալթու եւ ի Շահաբատինն եմ յանձնել զերկիրդ եւ զքեզ, որ զինչ ասես առնեն։ Եւ մեք շնորհ կալաք եւ ելաք։ Թերեւս աւելորդ թուիմք գրելով զայս, այլ վասն բարեսէր եւ քաղցրաբարոյ մեծի Հուլաւունին յիշատակի գրեցաք յօգուտ, կամ յօրինակ այլոց՝ որ գալոց են յետ մեր, ո՞ գիտէ։

326. ՎԱՐԴԱՆԱՅ (ՊԱՏՄՉԻ) ԸՆՏԱՆԵԿԱՆ ԲԱՆՔ ԵՒ ԼՈՒԾՄՈՒՆՔ ԳՐՈՑ ԱՌ ՀԵԹՈՒՄ Ա [9]

Այժմ հայնց արա, իմ Պարոն, սակաւ մի աշխատեա. քո սակաւ աշխատելն առաւել է քան զայլոց շատն, զի որպէս լուաք ի Քրիստոսէ, ամէն մարդոյ հրեշտակ կայ պահապան, եւ ձեզ՝ որ ազգիգլուխ եւ թագաւոր էք՝ ինքն գլուխն Քրիստոս է պահապան անմեկնելիս։

Մի՛ պաշտել զնա որպէս հեռաւոր՝ այլ որպէս առ քեզ, ի սրտիդ եւ յոգոջդ. ուր կամիս զգլուխդ եւ զերեսդ դնել ի պատիւ նմա՝ ի գիրկն դնես, եւ յԱստուած միանաս։ Եւ զոգի իմ տառապեալ եւ տկար յիշեսցես, որ գքեզ սիրէ առաւել քան զասել։ Վասն որոյ զայս աշխատութիւն՝ տկար մարմնով կատարեցի, սիրով ձեր զօրացեալ եւ օժանդակեալ. եւ յիշեա զոր ի ձեռն Թորոսի հրամայեցիք վասն իւղաբերիցն կանանց գրել ձեզ՝ եւ ի խորհուրդ պատարագին. եւ ապա երեսօք յԱնդուլն [10] հրամայեցիք, որ գրէաք ձեզ ժղլանք [11] ի մեկնութենէն Քերականին. եւ ես այլ աւելի սիրով (կամեցայ) գրել ձեզ ձեռամբ՝ Լուծմունս յաւետարանէն եւ յԱրարածոցն [12] ։ Ուստի տեսէք թէ շատ էք ի հարցանել եւ սիրէք սրտիւ, է որ հանգուցանէ զձեր միտքդ, եւ է որ պատճառ լինի ձեզ բանաւորութեան զայս հարցանելոյ եւ զստոյգն գտանել։ Բայց աղաչեմք, զպարզմիտ մարդ եւ զառաքինի մի հարցանել՝ որ չամաչին, զի ես նախահոգութեամբ [13] գրեցի, եւ թէ առժամայն զիս հարցանեն եւ ես գտանիմ տկարացեալ [14]. վասն որոյ մի մեղադիր լինիր՝ ժման [15] չգտանողացն զտեսութիւն բանին։ Եւ ես գիտեմ, որ այս չէ թագաւորական իրք, այլ ոսկեգիր պիտէր եւ ճարտար գրչի, եւ ես շատ պատճառ ունէի որ խափանէր զիս յայս ձեռնարկութենէս. տկարութիւն եւ մութն խրճթիս, եւ հողմ՝ պարխցու [16] փոշեխառն փչելով ընդ պատուհանսն եւ պաղ օդոյս, բայց սիրով հրաշագործին յաղթահարեալ եղեն պատճառքն. եւ որպէս տեսանէք՝ եղեւ, թէ կամիս դիւրին է տալ փոխել յաղէկն՝ որ հեշտ կարդայք, եւ թող Գրիգորէսն փոխէ՝ որ բան չկորնչի, բայց իմ կամ է որ իմ մատանց սատարն [17] մնայ առ ձեզ. ո՜ գիտէ թէ աւելի շնոհւոր լինի ձեզ վասն յուսոյն իմոյ որ առ Տէր, եւ սիրոյն՝ որ առ ձեզ՝ զի այն [18] ճառ եւ պատմութիւն չէ՝ որ շատ աշխատանք տանին եւ ապա բան գտանեն. թէ թուղթ մի կարդաս ժմուն կամ՝ երկու, գտանես յոլով խորհուրդս. եւ Աստուծով՝ տղայահասակ եւ մտօք եւ աչօք զօրաւոր էք, եւ ի մի անգամ կարդալն սակաւ ինչ աշխատիք, եւ յայլն անհոգ լինիք։ Եւ զի արքայ եւ արքայուհի [19] ի միում՝ մարմնի տեսանի, եւ հասարակ է հոգեւորն եւ մարմնաւորն, թէ Աստուծով իրք մի օգուտ լինի ի գրելոցդ կամ մխիթարութիւն՝ երկուցդ լիցի. եւ զակնդ բազմագոյն եւ պայծառ՝ որ պահէ զձեզ յաւիտեան՝ թող թագուհի պահէ, եւ ի պիտոյ ժամն առնոյք ի նմանէ [20], եւ նմա հրամայէ Պօղոս հարցանել զձեզ եւ զպատեհն ծանուցանել, եւ պարտական են ասէ ապրեցուցանել զիրեարս՝ առն եւ կնոջ։ Եւ զերկոսինդ ապրեցուսցէ Տէր Յիսուս. կենդանութիւնն ձեր ի խնամս Հօր եւ ի գութ Հոգւոյն Սրբոյ, յոռոգումն սննդեան դալարարձակ տնկաբողբոջ շառաւիղեալ ոստոցդ, ծիրանածին տղայոցդ ի գիրկս Սիոնի սրբոյ, ի կատարումն պսակման հայակոյտ ազնուական ազգաց եւ ազանց, տոհմից ազատաց ազատացուցիչք արեանառու զարմից, լծադիրք եւ բեռնաբարձօղք, կորացուցիչք օտար ազգաց. ի փառս փառաւոր եւ պաշտեցեալ Աստուածութեանն, որ է օրհնեալ։

 

327. Վարդան Վ. Պատմիչ առ Կիրակոս Վ. Պատմիչ ուսումնական իւր

Նման է արքայութիւնն Աստուծոյ՝ գանձի ծածկելոյ յագարակի, ասէ Տէրն գանձուն եւ արքայութեանն. զոր գտանէ խնդրողն, եւ տալով զոր ունի եւ գնէ զագարակն, զոր ասելի է եւ ընդ այլ ինչ զամենայն առակաւոր իմաստս , որ ամենայն աստուածաշունչ գիրս՝ որ է տէրունի, յորմէ ցանկացողն  գնէ զիւրն, տալով զբոլոր գոյսն, որ է հաւատն. զի այն է մերն ամենայն. Յորոց եւ դու ճանաչիս տէրունական՝ իր եւ անուն, հարազատ եղբայր մեր Կիւրակոս , րաբունեաց պետ եւ քաղցուայնի կիրք մեր, եւ մեծ մասն յուսոյն ի սուրբ եկեղեցի: Որ եւ քում՝ ըղձիցն կցորդել հրամայեցեր ի բան եւ ի գիր՝ շատս, զհաւատն Տեառն տալով, շնորհօք նորա կարել մեզ զմնացեալն յԵրգոց երգոյն ի Գրիգորէ Նիւսացոյ, որ մեծն է աղբիւր եկեղեցւոյ, լնուլ՝ առաջնորդութեամբ Որոգինեայ, համառօտել եւ զԳրիգորին ի սկզբանէ. որ ի վեր գտանի քան զկար մեր յոյժ. Աստուծոյ միայն կարելի եւ քումդ աղօթից եւ յուսոյ , որ ի փշոյ եւ յապառաժ անապատէ, ի ծերունոյ եւ յանապատ մտաց՝ խնդրես պտուղ, ի ձեռն ոչ սակաւ վաստակաց զոր առաք յանձն, ի մեծն յոյս վստահութեամբ, չարչարիլ մարմնով եւ արդարանալ հոգւով. ի քեզ տալ զգիր պարտուցն մեր, կրել միշտ առաջի Աստուծոյ , եւ ջնջել անսպիապէս։ Եւ դու նմանեալ տանուտեառն, ճոխասցիս աշակերտութեամբ արքայութեան, հանելով ի գանձէն հին ճաշակ որ քաղցրագոյնն է, ո՜ գիտէ եւ նոր ինչ. ընդ մեզ գոլ հաւատալ եւ զՀոգին Սուրբ Հարբ եւ Որդւով՝ ըստ խոստմանն, օրհնեալն յաւիտեան: … 

Իսկ դու մշակդ մորենեաց եւ աղտաղտ անբուսաբեր վայրաց , անոյշ մեզ ճաշակ յարաժամ, եւ յոյս յԱստուած, վարդապետդ Կիրակոս, որ հարկեցուցիչ հրամանաւ եւ գուժիւն մահու քեզ՝ ասել զմերն մերձակայ, մուծեր զմեզ ի տուն գինոյ եւ իւղոյ , խնձորոյ եւ նռնենեաց դրախտի. շղթայից արժանաւոր ոտիւք՝ հայել, լսել եւ խօսել, հոտոտել եւ շօշափել զկեանս եւ զանմահութիւն, զգայարանօք բիւր քանքարոյ պարտականօք իւրաքանչիւր մասամբ, որ անախորժելեացն էին արժանաւորք քան զիմանալ եւ զասել, մեծ էր ինձ եւ սոսկալի։ Սակայն ընդոստեաք եւ առաք յոյս մեծագոյն, եթէ եւ արդ եւս եկն Տէրն եւ կոչէ, եւ ոչ զարժանաւոր ոք՝ այլ զմեղաւորս զիս, ոչ յապաշաւ միայն յանցեալ կենացն, այլ յանբաւ եւ յանճառ ուրախութիւն Հարսանեաց, զի զարմացուսցէ զերկինս եւ զերկիր. զոր սովոր է միշտ առնել, որք եւ գտանին ի գիրս յայս, Ռաբաթ եւ Բաբել եւ Եթոպիա. ի բաց եդեալ բնաւին զառաջին կերպարանն եւ աստուածազգեաց եղեալ՝ զոր եւ դու միշտ աղօթեսցես զայս լինել չի կարող եւ ի կամեցող Տեառնէն։ 

Եւ մեք քեզ շնորհ ունելով շատ գոհութեամբ ձեռնարկեցաք ի իղձս բաղձանաց հարցմանն քո, ըզձեռն յուսոյն ի Քրիստոս տալով՝ մտաք յանհուն խորս եւ ելք. եթէ բերաք ինչ ի վեր քեզ ցանկալի իրս որ գտանին յայսպիսի ծովուս, չունիմ՝ ինչ ասել, ՏԷր գիտէ տուողն՝ որում երկրպա. է գեսցես յառնուլն ինչ, եւ զսխալանսն՝ ինձ համարեալ՝ ուղղեսցես, օժանդակդ ինձ յամենայնի։ Սա, է կայն զհնազանդութիւնս հատուսցես, զցայգ եւ ըզցերեկ անմոռաց յաղօթս, եւ զդա նուէր տացես  Սիոնի մօրն վերնոյ , ի գաւիթս նորա ընկենլով իբրեւ զոստ մի ձիթենեաց։ Ո՞ գիտէ, թէ մանգունք նորա ի մտանելն առցեն եւ ցուցցեն նմա. ի խնդութիւնս ինքեանց եւ ի քաւութիւն մեզ, բացերես զնա եւ բերկրեալ տեսանելով յորդիս իւր, միակցելով զմեզ ի շնորհս փեսային իւրոյ Յիսուսի եւ Հօրն գթածի եւ Հոգւոյն Սրբոյ ողորմածին,  որում՝ ամենայն խնդութիւն եւ ցնծութիւն եւ սէր  ի սուրբս իւր եւ յարարածս, եւ ի քեզ եւ ի մեզ. եւ ի վեր երախտաւորս, յամենայն յաւիտեանս եւ յաւիտենից յաւիտեանս. ամէն։ 

Ի թուիս ՉԺԴ եղեւ Մեկնութիւն Երգոց երգոյս ի Վարդանայ ի գիտնական եւ ի տիեզերալոյս  վարդապետէ, յաստուածամերձ սուրբ ուխտն Հաղբատայ, ընդ հովանեաւ սուրբ Նշանիք փրկութեան մերոյ արեգականս, եւ հօր եւ հաւաքողի սրբութեանս մերոյ՝ ի պատրիարքութեանն Հայոց Կոստանդեայ եւ Հեթմոյ պսակաւորին մերոյ, եւ յարհիեպիսկոպոսութեանն Տեառն Յովանիսի. զորս ի կամս իւր խնամեսցէ եւ ի սէրն իւր մածուսցէ Յիսուս Քրիստոս Աստուած մեր, Բանն փեսայացեալ եւ հարսնազգեցեալ։ Ես նմա փառք։

 

328. Յիշատակարան յայսմաւուրք գրոց Կիրակոսի Արեւելցւոյ

Յուսովն Աստուծոյ եւ սիրով սրբոց նորա, նուաստ ոգի Կիրակոս վարդապետ Արելելցէ, ի միասին հաւաքեցի զտօն Սրբոցս Աստուծոյ՝ ըստ իւրաքանչիւր յիշատակի աւուրց: Գրեցի եւ պատմութիւնս նոցա որոց ոչ էր եդեալ ի գիրս Յայսմաւուրցն եւ խառնեցի ընդ նախակարգեան։ Եւ աղաչեմք զտօնողսդ եւ զգրողսդ՝ գրել եւ զայս յիշատակ բանի. զի եւ դուք գրեսջիք ի գիրն կենաց: Եւ որ բառնայ զմերս՝ ջնջեսցի եւ ինքն ի դպրութենէ կենաց: Եւ  եղեւ իրակութիւնս այս ի թուիս ՉԺԸ , յաշխարհիս Կիլիկեցւոց ի Սիս մայրաքաղաքի, ի թագաւորութեան Հեթմոյ, եւ յառաջին ամի իշխանութեան որդւոյ նորին Լեւոնի, ԿԶ (66) ամի կենաց պանդխտութեան մերոյ,   յորում աւարտն եղեւ ի փառս Աստուծոյ, յաւիտեանս. ամէն։ Եւ ճառք որ յաւելաք մեք ընդ հինն խառնեալ՝ հարիւր եւ եօթանասուն. անուամբն եւ շնորհօքն Աստուծոյ. ամէն։

 

 

329. Արշաւանք Եգիպտացւոց ի Կիլիկիա. Վտանգ որդւոյ Հեթմոյ (Վարդան ՂԳ)

Ի նոյն թուին մերձ յաշնան յեղանակն՝ բացաւ մեզ աման դառն քացախուն, եւ մրուր բարկութեանն Աստուծոյ հայկազարմ ազգիս։ Քանզի սուլտանն Մսրայ Փնտխտար անուն խնդրէր զբերդսն՝ զոր Տաթարին ուժովն առեալ էր Հայոց թագաւորն Հեթում։ Եւ ի չտալն, աւելի վասն երկեղի Տաթարին, բարկանայր յոյժ, եւ զօրս գումարէ բազում յոյժ, եւ առաքէ ի ձեռն զօրագլխի որումն Սմլմօթ անուն յերկիրն Կիլիկեցւոց. որ եւ յանպատրաստից մտեալ յաշխարհն՝ առնու զՍիս մայր քաղաքաց՝ զարքայանիստն, այրէ զնա եկեղեցեօքն որ ի նմա, եւ գտանէ զտունն գետնափոր գանձուցն, եւ առնու յոյժ բազում, զոր ի միում ամանի լինել ասէին վեց հարիւր հազար կարմիր։ Եւ գնայ աւերմամբ մինչեւ յԱտանա, եւ ապա լսէ համբաւ երկիւղի եւ դառնայ աւարաւ եւ գերութեամբ քառասուն հազարաւ, բաց ի կոտորելոցն. որ գլուխ եւ խոց անողջանալի կոտորելոցն՝ Թորոս արքայորդին, գեղեցիկ ծաղիկ ի մատաղ հասակի մերձ ի փթիթս մուրուաց, վկայեալ յամենայն բերանոյ, անպակաս ի բովանդակ բարւոյ, եւ կուսութեամբ շտեմարանեալ ի ծրարս շնորհացն Աստուծոյ։ Որ յօժարութեամբ եւս դիմեալ ի պսակն արեան. քանզի հարցեալ զովն ոչ ետ զանուն հօրն. զի կենօքն գերեալ՝ մի լիցի աւելի բեռն հօրն եւ աշխարհին՝ ընդ անդրանիկ եղբօրն Լեւոնի, պսակելոյ եւ հրաւիրելոյ յաթոռ թագաւորութեանն առ կենօք հօրն։ Քանզի նա եղեւ գլուխ գերելոցն մեր, եւ հուր աղէկէզ լերդաչարչար եւ սրտակտուր աշխարհիս մեր եւ ազգիս, որ կամք շնչարգել եւ յերերման։ Հասանէ ձեռն վերին, որ եհարն ցասմամբ՝ նոյն բժշկէ ողորմութեամբ, ածելով զմեծաբաց խոցն, առնելով գերէդարձ՝ զոր տարան ընդ այլսն. հնգտասան օր յամելով յաշխարհն եւ լնլով աղետիւք, զնոսա՝ իրօք, եւ զմեզ՝ խոցոտիչ համբաւովն։

Նոյն բան ըստ Յիշատակագրի.

Վասն թշուառութեան ժամանակիս զի՞նչ պիտոյ է մեզ գրել, որ Երեմիայի մարգարէի ողբոցն կարօտանամք, զի աւխարեսցուք զգերեալսն մեր յան. օրէն զօրացն Փարարոնի, նմանեալք գերութեանն Երուսաղեմի։ Եւս առաւել աւաղեմք զթագաժառանգն թագաւորութեանս մերոյ, զխողխողեալն սորով անօրինացն, զքաջ զօրականն Քրիստոսի զՊարոն Թորոս, եւ զգերեալն յԵգիպտացւոցն՝ զՊարոն Լեւոն։ Վասն որոյ Հայցեմք յԱստուծոյ՝ միոյն հանգիստ յարքայութեանն երկնից եւ զպսակ մարտիրոսական արեամբն նահատակին, եւ ազատութիւն ազատեցելոյն արեամբն Քրիստոսի՝ պայազատին Լեւոնի Պարոնին մերոյ, զի ազատութեամբ նորին վերստին ուրախասցուք մեք, որպէս Իսրայէլ ի դարձին ի Բաբելոնէ՝ ի ձեռն Զօրաբաբելի։ Որում՝ շնորհիս պարգեւողին Քրիստոսի՝ օրհնութիւն եւ փառք. եւ այլն։

Այլ Յիշատակագիր

Ի շրջագայութեան ամանակաց թուաբերութեան Հայկականս ազգին տումարի, յարաբարդեալ ամաց ԺԴ հիսնեկաց հանդերձ առաջին կատարեալ թուով վեցեկան ընդ տասնեկի շարամանելոյ. ի բռնակալութեան կողմանցն արեւելից բաժնին Ասիոյ, ի վերայ յոլովից տիրեալ ազգաց՝ խուժադուժ եւ բարբարոս ազգին Նետողաց. որոց գրաւեալ ծառայութեամբ ծանրագոյն լծոյ Հարկապահանջութեան, եւս առաւել տանս Հայոց, որպէս երբեմն Իսրայէլ ի ժամանակս անիշխանութեանն. յորում ժամանակի վարէր զառաջնորդութիւն թագաւորութեան Կիլիկիոյ՝ Հեթում բարեպաշտ, որ էր եւ նա մտեալ ընդ վերասացեալս հարկաւ։ Այլ բռնադատէ զիս աստանօր թախիծ սրտիս՝ յողորմելիս յամել պատմութիւն. զի յանցելում ամի ներգրութեան այսր մատենի, յաղագս ծովացեալ մեղաց մերոց սուլտանն Մսրայ՝ բազմաձեռն զօրու պատրաստութեամբ մաէմէտական սպայիւ, իբր ի ցասմանէ Աստուծոյ ածեալ եմուտ յերկիրն Կիլիկիոյ։ Որում՝ ոչ կարացեալ զդէմ՝ ունել զօրն Հայոց՝ անդէն վաղվաղակի թիկունս դարձուցին, պարտեալ յաղթեալ լքեալ վայրավատեալ ցրուեալ լինէին։ Ուրանօր երկու որդիք թագաւորին ձերբակալ եղեալ՝   թշնամեացն ի բուռն անկանէին, կրսերոյն սրախողխող եղեալ, զերէցն գերի վարէին։ Եւ ընդ ցրուել զօրացն , զի եւ թագաւորն եւ ոչ եղեւ պատահեալ  յերկրին, այնուհետեւ առանց կասկածի եղեալ. բազում նախճիրս եւ ոճիրս արարեալ, Հրդեհեալ զյոլովս ի քաղաքաց եւ զաւանս նոցին, եւ տապալեալ զեկեղեցիս եւ զգիրս սուրբս հրոյ մատնեալ: ընդ որս եւ զարքայանիստ քաղաքն Սիս՝ գեղեցկաշէն ապարանօք եւ մեծափառ եկեղեցեան Սրբովն Սոփեաւ՝ հրձիգ արարեալ , զբազումս ի սուր սուսերի մաշեալ, եւ զեւս բազումս գերի վարեալ՝ հանդերձ յոլով աւարաւ։

 

330. Սուգ Հեթմոյ ի վերայ Որդւոյն (Մաղաքիա)

Եւ մինչ հոգաց առ գլխաւորս Տաթարին գալ եւ աւգնել զաւրաց նորայ. եւ ինքն երեկ երկու աւուրբ յառաջ, ապա լսեաց զգալն Թուրքին եւ զբեկումն զաւրացն երկմտից. որ ետուն զթագաժառանգ որդիսն իւր ի ձեռս անաւրէն գայլոցն, եւ ինքեանք փախեան յամուրս իւրեանց։ Զի զգեղեցիկ որդի թագաւորին՝ զՊարոն Թորոս, ի պատերազմին սրախո[ղ]խող արարին յիւրում երիվարին եւ զՊարոն Լեւոն ըմբռնե[ա]լ բազում զաւրք Թուրքացն եւ տարան ծառայ ի Մսր:

Եւ զայս լուեալ մեծախելք թագաւորն Հեթում, բեկաւ սիրտն ի կարի եւ յանհնարին տրտմութենէն, որ յանկարծահաս դիպեցաւ. եւ ոչ կարէր կանգնել ի սիրտ իւր, մինչ եկն ի Ս ուրբ եւ ի գերահռչակ Ուխտս միանձանց ի յԱկանց Անապատս. եւ աստ մխիթարե[ա] լ սակաւ մի ի միեղէն եղբարց Սուրբ Ուխտիս, կեցեալ աւուրս ինչ, մինչ ելաւ Թուրքն յերկրէս։ Զի անաւրէն զաւրք Թուրքին՝ զամեն պատուիրեալսն ի սուլտանէն արարին. զՍիս քաղաքն այրեցին, որ է նստոց թագաւորին Հայոց։ Եւ զգովելի մեծ եկեղեցին, որ ի մէջ Սսայ,  նփատձգե[ա]լ այրեցին, եւ շիրիմս թագաւորացն քակեցին։ Եւ զբազումս կոտորեցին ի քրիստոնէից եւ զբազումս գերեցին ի յերկրէն եւ ի  գեղաւրէիցն: Եւ ապայ յետ աւուրց ինչ գնաց զաւրք թ ուրքին բազում գանձիւք եւ աւարաւ յաշխարհն իւրեանց, թողեալ զաշխարհս Հայոց կիսաւեր:

Իսկ որք առին զպարոն Լեւոն եւ գիտացին թէ ստոյգ որդին է թագաւորին, տարան ուրախութեամբ առ Սուլտանն. եւ տեսե[ա] լ սուլտանն ուրախացաւ. բայց ընդ պարոն Թորոսի սպանումն յոյժ տրտմեցաւ, եւ յոյժ բարկացաւ սպանողացն. եւ սպանողքն ասացին, թէ մեք ոչ գիտացաք, թէ որդի թագաւորին է. զի զբազումս եսպան ի մեզանէ, եւ զբազումս խոցեաց, ապա յետոյ մեք ջան ի վերայ եդեալ սպանաք զնա:

Յետ այսորիկ խաւսեցաւ ս ուլտանն ընդ Լեւոնի եւ ասէ. Քո հայրն ինձ ծառայ ասէր, եւ ոչ առնէր սէր. ծառայ այժմ ե՞ս եմ թէ դու։ Զայս եւ այլ բազում բանս խրոխտանաւք խաւսէր ընդ թագաւորորդոյն, եւ ապա յետոյ յոյժ մեծարանաւք պատուե[ա]լ եւ սիրե[ա]լ եւ ասացե[ա]լ բանս մխիթարականս, չվախել ոչ ինչ, այլ կալ ուրախութեամբ աւուրս ինչ. եւ ապա դարձուցանել զնա առ հայրն իւր՝ թագաւորն Հայոց։ Եւ զայս ասացե[ա] լ Ֆ նտուխտար սուլտանին՝ առաքեաց զպարոն Լեւոն ի Մսր:

Իսկ բարեպաշտ թագաւորն Հեթում առ ոչինչ համարե[ա]լ զայս ամենայն անցս աղետից, առժամանակ մի, վասն նենգաբարու եւ երկմիտ իշխանացն, շահելով զբարս նոցայ ուրախութեամբ սրտի, առ իւր ունելով զայլ մանր ուստերսն եւ զդստերսն մխիթարիւր ի նոցանէ սուտ մխիթարութեամբ, վասն շահելոյ զբարս իշխանացն եւ գիտենալոյ զխորամանկ միտսն նոցայ սիրով։

Զի որ գրէր գիր յիշխանացն վասն պակասութեան որդւոցն, եւ սեւաւք կապէր եւ առ թագաւորն առաքէր. թագաւորն գրէր պատասխան եւ կարմիր կապեալ ի թուխթն այնպէս առաքէր։ Եւ զայս լեզուն եւ ձեռքն միայն գործէին եւ շարժէին. բայց զսիրտն ինքն եւ Աստուած միայն գիտէին, թէ որպիսի կրակով լցեալ էր։ Զի ոչ տեսանէր զայնպիսի գեղեցկապատկեր եւ զծաղկալից որդիսն իւր առաջի իւր, ոչ երեկոյ եւ ոչ ի վաղիւն եւ ոչ ի ժամ ճաշուն յուտել եւ  յըմպել։ Եւ անդ միտ ածե[ա]լ զանմխիթար աղէտս գեղեցիկ որդւոցն. զԹորոսի գեղեցիկ պատկերն եւ զվայելուչ հասակն, որ ի սրոյ բաժանեցաւ յանողորմ եւ յարիւնարբու անաւրինացն։ Ն ոյնպէս եւ զԼեւոնի ահիւ եւ անդոհիւ լինելն ի մէջ այլազգեացն ի ծառայութիւն։

Զայս ամենայն զմտաւ ածե[ա]լ բարեպաշտ թագաւորն Հայոց` այրէր անհնարին կրակով եւ գալարէր աղիքն յաղագս սիրոյ որդիոցն, որ ոչ տեսանէր. եւ թաւալէր ընդ երկիր անմխիթար սգով, բայց գաղտ եւ ի ծածուկ. զի մի՛ գիտասցեն նախանձոտ եւ տիրասպան իշխանքն եւ ուրախասցին ընդ տրտմութիւն թագաւորին: Եւ այս գործեցաւ յաւուրս յամառնային յեղանակին յետին ամսեանն, ի տաւնի Սրբոյ Աստուածածնին:

Եւ թագաւորն Հեթոմ համբեր տուե[ա]լ կրակով լցեալ սրտին, եկաց մինչեւ ի տաւն Սրբոց Առաքելոցն ծած[կ]ելով զտրտմութիւնն իւր յաներկեղ իշխանացն, եւ ապա հրամայեաց կոչել զամենայն իշխանսն, զոր ի հեռի եւ զոր ի մաւտ. վասն պատճառի ջուր աւրհնելոյ ի քաղաքն Մսիս։ Եւ ժողովեցան ամենայն իշխանքն, որք կային ընդ թագաւորութեամբ նորայ ի քաղաքն Մսիս: Եւ յորժամ գիտաց թագաւորն զգալուստ ամենայն իշխանացն, ապա հրամայեաց գալ առաջի իւր եւ նստել։
        Եւ յորժամ ամէնն եկին եւ նստան, հրամայեաց սպասաւորացն թագաւորն թէ այլ են պակաս` կոչեցէ'ք։ Ե ւ նոքա ասացին. Սո՛ւրբ թագաւոր, ամէնն այս են, որ քեզ առաջի կան։ Եւ թագաւորն ստիպէր կոչել զպակաս իշխանսն, եւ զպարոնայսն։ Իսկ սպասաւորք թագաւորին ոչ կարէին իմանալ զմիտս թագաւորին։ Ա պա իշխանքն ասացին ցթագաւորն. թէ զոր դուք հրամայեալ էք եւ կոչեալ, ամէնն աստ է եւ չէ ոք պակաս:
        Իսկ թագաւորն զայրագին սրտիւ հայեցե[ա]լ յայս կոյս եւ յայն կոյս. եւ ապա հրամայեաց կիսաձայն եւ արտաս[ո]ւալից աչաւք, թէ երբ ամէնն աստ են, ապա ո՞ւր են Լեւոն եւ Թորոսն։ Յ այնժամ սկսան իշխանքն անմխիթար եւ ծանր ոգով ծեծել զիւրեանց եւ վայ եւ եղուկ ասել, յիշելով զգեղեցիկ որդիք թագաւորին իւրեանց,  զմիննի ծառայութիւն ի մէջ այլազգեաց. եւ զմիւսն սրախողխող եղեալ ի ձեռաց անաւրինաց։

Եւ այնպիսի աղի եւ ողորմ արտասուաւք լային ոչ միայն իշխանքն, այլ եւ քահանայք եւ վարդապետք եկեղեցւոյ յերգ արկեալ զողբն Երեմիայ մարգարէին որ ասէ. Ո՜ տայր զգլուխս իմ շտեմարանս ջուրց, եւ զաչս իմ աղբիւրս արտաս[ո]ւաց. զի նստե[ա]լ լայի զբեկումն ժողովրդեան իմոյ: Եւ այսպէս վարդապետքն եւ քահանայք եւ իշխանքն լային, եւ ոչ ոք կայր ի մէջ նոցայ որ մխիթարէր զնոսայ, այլ կային տարակուսեալ ի ծանր սուգն բեկեալ սրտիւք:

Իսկ մեծախելք եւ մեծահոգի թագաւորն Հեթում, ինքն յինքեան կանգնեաց զբեկեալ զտրտմեալ սիրտն իւր, եւ ապա խաւսեցաւ բանս մխիթարականս ի սիրտս իշխանացն եւ քահանայիցն եւ վարդապետացն, այսպէս ասելով. Գիտէք ամէն իշխանքդ, վարդապետքդ եւ քահանայքդ, որ Վարդանանցն պատերազմն վասն քրիստոնէից եղեւ, եւ այսչափ բազմութիւն հեծելոցն վասն քրիստոնէից նահատակեցան եւ երկնաւոր պսակացն արժանի եղեն։ Ն ոյնպէս եւ որդին իմ Թորոս վասն քրիստոնէից պատերազմեցաւ եւ վասն քրիստոնէից նահատակեցաւ. եւ խառնեցաւ ի գունդս Սրբոց Վարդանանցն. եւ նոցին պսակացն արժանի եղեւ: Զնա այլ մի՛ լայք, այլ երանեցէք զնա, զի սիրեաց զնա Քրիստոս, եւ իւր սրբոցն պսակացն արժանի արար. եւ զարիւն նորա ընդ արեան մարտիւրոսացն խառնեաց՝ ժառանգելով ընդ նոսայ զերկնից արքայութիւնն որ ի Քրիստոս Յիսուս:

Իսկ Լեւոն, երէց որդին իմ, որ է ի ծառայութիւն ի մէջ այլազգեացն. ինձ լավ է Լեւոն ի ծառայ ութիւն, եւ Թորոս իւր արեամբն ի վերայ քրիստոնէից սպանած. քան ես այս ամէն երկրիս եւ ձեր արեանդ, եւ խղճիդ տիրացած. վասնզի դուք ոչ գիտէիք թէ այս ցեղ չէր հանդիպել՝ ի նչ կայր Հայոց երկրիս առաջի: Զայս եւ այլ բազում բանս մխիթարականս խաւսեցաւ թագաւորն եւ դադարեցոյց զիշխանսն ի լալոյ եւ ի սգոյ:

Իսկ բարէմիտ եւ բարէկամ իշխանք թագաւորին, նաեւ քահանայք եւ վարդապետք եւ եպիսկոպոսք, որ էին ժողովեալք առ թագաւորն վասն տաւնի Սրբոյ Յայտնութեան, եւ մխիթարեցան ի թագաւորէն վասն սգոյ թագաւորորդեացն. նոյն եւ նոքայ խաւսեցան մխիթարական բանս բազումս եւ կանգնեցին զսիրտ թագաւորին. եւ արարին զտաւն սրբոյ Յայտնութեան ի միասին ուրախութեամբ մխիթարելով զթագաւորն: Իսկ թագաւորն ոչ կարէր դադարեցուցանել զսիրտն ի թառանչելոյ եւ յոգւոց հանելոյ վասն Լեւոնի որդւոյ իւրոյ որ էր ի Մսր ծառայ. եւ ոչ գտանէր հնարս, թէ որպիսի հնարիւք կարէ զերծուցանել զնա: Եւ ապա դարձեալ կոչեաց զիշխանսն առաջի իւր թագաւորն, եւ եհարց զնոսա. թէ որո՞վ հնարիւք կարէ հոգալ վասն ազատելոյ Լեւոնի որդւոյ իւրոյ:

Իսկ իշխանքն յանգէտս եղեալ մեղադրեցին թագաւորին եւ ասացին, թէ Շիհն ինչ գտանէ մեզ, որ դու վասն Շիհայ զքո որդիքն կորուսեր, եւ զմեզ նոցա խղճին տիրացուցէր. այն լաւ չէ՞ր թէ այն մին գեաւղն մեր չէր լե[ա]լ, քան մեք ամէ ն աշխարհի զրոյց եւ ծաղր եղաք:

Իսկ թագաւորն հրամայեաց իշխանացն լռել յանաւգուտ խաւսիցն, եւ լսել ի նմանէ զոր ինչ պատուիրեալ էին նմա ի ծածուկ Հայոց իշխանքն, որ կային ի դուռն Ապաղայ Ղանին։

Զի ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ էին տաճիկ ամիրայք հոգցաւ ղք եւ  բիդիքչիքՂանին, բարեկամ մսրցոյն ի ծածուկ, եւ չարակամ թագաւորին Հայոց. եւ ամենայն քրիստոնէից. եւ Տաճիկ ամիրայքն եւ հողցողանին գրեալ էին առ սուլտանն Մսրայ ի ծածուկ՝ թէ ջանացիր որ սիրով մէկ գեւղ թափես ի Հայոց թագաւորէն, եւ այն նմայ կորստեան եւ իւր երկրին հերիք է եւ բաւական. մեք ասեմք եւ հոգամք առ Ղանս, որ զՀայոց թագաւորդ իւր ամեն երկրովն աղի բռնէ եւ հեծեալ յղարկէ եւ կոտորէ զամէնն:

Իսկ բարեպաշտ թագաւորն Հայոց զայս ամէնն գիտացեալ էր յառաջագոյն եւ լուե[ա]լ ի ձեռն ծածուկ գրոյ Հայոց իշխանացն, որ կան յարեւելք, եւ են բարեկամք եւ յոյժ սիրողք այս թագաւորութեանս։ Զի գրեալ էին Հայոց իշխանքն առ բարեպաշտ թագաւորն Հեթոմ բանս մխիթարականս վասն որդիոցն եւ վասն երկրիս. եւ ի վերջն զայս, թէ՝ ով սո'ւրբ թագաւոր, բան որ մեք եմք լսել. լավ է քեզ այդ, որ քո մին որդին վասն քրիստոնէից մեռաւ եւ մինն ծառայ գնաց. եւ այս տաճիկք շներս յամաւթ եղան, որ ի յայս դուռս կան, քան քո թագաւորութիւնդ ամէնն անցած եւ երկիրդ ընդ մին աւիրած եւ քրիստոնեայքդ կոտորած։ Վասն զի այս Տաճիկ շներս ամէն աւր կու ասեն ընդ Ղանս թէ Հայոց թագաւորն եւ Մսրայ սուլտանն մի են եւ մին խաւսաւք են։ Եւ մեք Հայոց իշխանքս երդուեալ ենք Ղանին առաջի թէ՝ տ աճկանիդ սուտ են, մի' [հ]աւատար դոցայ։ Եւ այժմ զայդ լսեցին եւ յամաւթ եղեն տաճկանիս, ու Ղանին սիրտն լաւացաւ ի հետ քեզ միահետ. ապա թէ լեալ էր, որ խաբւեալ էիր եւ լուր մին դարտակ տուն էի ր տուեալ, թող թէ շէն գեւղ, որպէս նա ուզէր, յայնժամն քո թագաւորութիւնդ ամէ նն անցեալ էր. եւ մեք յամաւթ եղեալ:

Իսկ յորժամ զայս ամենայն լսեցին իշխանքն ի թագաւորէն՝ հիացան ամէնն. եւ մեղայ ասացին թագաւորին, վասն ոչ գիտելոյ զայս ամենայն պատճառս բանիս:

 

331. Ժաժ Կիլիկիոյ (յիշատակագիր)

Շարժեալ սասանեցաւ երկիրս մեր առհասարակ, նա եւ բազում՝ գաւառք այլազգեաց. եւ այս ոչ ի մի ժամ՝ այլ գրեթէ ամսօրեայ ժամանակս, մինչ զի անապատացան բազում շինանիստ. քանզի դղեակն կոչեցեալ Սարաւանի–քար՝ ընդ մէջ հերձեալ՝ յերկիր կործանեցաւ, զամենայն բնակիչսն ծածկելով բաց ի սակաւուց նա եւ Համուսն անուանեալ (բերդ) զմայր սիրելի որդւովք եւ որ մերձ Էին կորոյս տարաժամ վախճանօք։ Տա՜ց բանիս, եւ որ կարի վշտալին է, քանզի գերահռչակն ուխտ Արքակաղինն անուանեալ, եւ որ ընդ վիճակաւ նորա՝ բազում՝ աղօթանոցք եւ մենաստանն առ հասարակ ի վայր խաղացին։ Եւ անդ էր տեսանել արժանի ողբոց պատահումն, եւ լսել ականջաց՝ դառնութիւն, վասն զի ոմանք ի մեծիւն եւ այլք ի հառաչ, կէսք ի ճիչ այլք, յողբս. եւ ով ոք կարասցէ պատմել զանպատմելի վիշտն՝ որ եհաս նահանգիս Կիւլիկեայ. աւերումն եկեղեցեաց, քահանայից կորուստ, ժnղովրդոց սպառումն , եւ ամենայն հասակի սուգ անմխիթար: Եւ զայսոսիկ մեք իսկ տեսաք աչօք մերովք, իսկ առաջակայն՝ Տեառն գթութեան եւ ողորմութեան յանձին. վասն զի յոյժ զարհուրեալ եմք։ Բայց` եղեւ այս ի ժամանակս գարնայնոյն՝ ամսեանն մայիս, ի թագաւորութեան բարեպաշտ արքային Հեթմոյ եւ իշխանութեան որդւոյ իւրոյ Լեւոնի, այն ինչ նորընծայ ի պարոնութիւն, եւ ի Հայրապետութեան Տեառն Յակոբայ. յորում էր թիւ տոմարին ՉԺԸ (1269)։

Նոյն,  ըստ Պատմչին Կիլիկիոյ.

Ի թուիս ԶԺԸ (1269) եղեւ չարժ սաստիկ՝ եւ յաշխարհին Կիլիկեայ՝ ի տեղիս տեղիս բազում՝ շէնս յաւեր դարձոյց, եւ առաւել առ լերամբն որ Սեաւ կոչի. եւ զանառիկ դղեակն Սարվանդաւ՝ յաւեր դարձոյց, եւ զբնակիչսն առ հասարակ մահացոյց : Եւ ի սուրբ ուխտն Արքակաղնին՝ քահանայս եւ կրօնաւորս վախճանեցան ի տանց ընկղմելոց. եւ ընդ լեռնակողմն ընդ այն բազում՝ շէնս, եւ ըզբերդն Դեղաքարն եւ այլ բազում՝ տեղիս խարխալեալ հերձեաց:

Ժաժ Խլաթայ (Յիշատակագիր)

Տրտմալի աղէտս որ ի յԱստուծոյ եղեւ վասն մեղաց իմոց. քանզի ի սոյն ամի (1275–6) շարժեաց Աստուած մասն ինչ ի յերկրէ եւ անդնդասոյզ արար զԽլաթ եւ զԱրճեշ, եւ ոչ գիտեմք որչափ մարդոց վախճան եղեւ. եւ բաւանդակ ամ մի շարժի, երկիր, եւ զկատարածն Աստուած գիտէ, որ զամենայն շարժէ եւ ինքն յումեքէ ոչ չարժի, եւ թէ շարժի՝ ինքն ըստ ինքեան շարժի ի խնամս մարդկան։ Քանզի այր մի էր բարեսէր եւ երկիւղած յԱրճէշ քաղաքի անունն Խաչիկ, ինքն եւ որդին իւր Կոստանդին տարաժամ մնացին մահուամբ ընդ շարժեալ վիմացն. որով եւ յանցանք նոցա ջնջեսցին, եւ նահատակութիւն նոցա ընդ Սրբոյն Ստեփաննոսի խառնեսցի։ 

332. Սադուն Արծրունի յաղթող հսկայից (Մաղաքիա)

եկն այր մի ի Մանկու Ղանէն  Մուղալ  ազգաւ, եւ էր այրն այն յոյժ ահագին տեսողացն, երկայն հասակաւ, թիկնեղ, շլնին՝ զերդ զգոմիշու, ձեռներն՝ անճոռնի իբրեւ զարջու, եւ ամէն աւրեն ուտէր ոչխար մի. եւ ունէր ի Մանկու Ղանէնի հետ գիր եւ անգին  կապամի. եւ գրեալ էր ի գիրն այսպէս. Այս անուն  բաւքայերեկ առ իմ եղբայր Հուլաւու Ղանդ. թէ լինի ոք բաւքայ, որ զդա ձգէ, զայդ կապէդ նմա հագոյ. ապա թէ իմ բաւքէդ զքոյնն ձգէ, յայնժամ զկապէդ դմա հագոյ. եւ մեծ ելչւով յիս յղարկեայ:

Յայնժամ կոչեաց Հուլաւու Ղանն զամենայն գլխաւորս զաւրաց իւրոց. եւ հրամայե[ա]ց թէ գիտէ՞ք Տաթար կամ Հայ կամ Վրացի, որ զդա ձգէ։ Եւ  որոնեցինեւ Տաթար ոչ գտին. զի ով տեսանէր զայրն զայն` ամէնն վախէին յահագին հասակէն եւ ի տեսոյ նորայ: Իսկ Հայոց եւ Վրաց իշխանքն ասացին թէ՝ մեք գիտենք մարդ. որ միթէ ի նմանէ լինի ճար։ Եւ հրամայեաց Ղանն փութով բերել։ Եւ ասացին թէ չէ ի տեղս, այլ կայ ի տուն իւր։ Եւ հրամայեաց առժամայն ելչեաց շոյտով հասուցանել. բայց ոչ ձիով, այլ սայլով: Եւ էր այրն այն, զոր ասացին Հայոց եւ Վրաց իշխանքն, յազգէն ի բարձր Արծրունեաց, թոռն Ամիր Քրդին՝ Սադուն անուն. երկայն եւ վայելուչ հասակաւ, յոյժ ուժեղ ի մանկութենէ եւ փորձ եւ կիրթ ի գործն յայն. բայց առաջի Ղանին այլ չէր բռնել մարդ:

Յայնժամ իբրեւ գնացին ելչիքն, եւ ասացին զհրամանք Ղանին, տրտմեցաւ Սադունն. զի առաջի Ղանին այլ ոչ էր բռնեալ մարդ, եւ մի այս, որ ահագին եւ ուժով լսեաց զհաշուակիցն իւր:

Եւ ապա յանձնեաց զինքն  վանորէիցն՝ աղաւթել վասն նորա. եւ ինքն երթեալ ի Գագ առ ատենահաս Սբ. Սարգիսն, զոր աւրհնեաց երանելի եւ Սուրբ վարդապետն Մեսրոպ. եւ արարե[ա] լ անդ ուխտ եւ մատաղ Ս րբոյ Նշանին, եւ ապա առեալ զելչիքն գնաց առ Հուլաւու Ղանն:

Իսկ յորժամ ետես Հուլաւու Ղանն զՍադունն եւ զկորովի եւ զերկայն հասակ նորայ, յոյժ ուրախացաւ. եւ հրամայեաց ինն աւր երկու բաւքային կալ ի միասին. եւ ամէնաւրեն ուտալացոյք ոչխար մի եւ տիկ մի գինի: Եւ յորժամ վճարեցաւ ինն աւրն այն, ապա հրամայեաց ժողովել ամենայն գլխաւորացն առաջի իւր, եւ կոչե[ա]լ զերկու բաւքայն, հրամայեաց բռնել զմիմեանս։ Եւ յորժամ ընբռնեցին զմիմեանս, էր աւուրն երեք ժամ. եւ յերեք ժամէ աւուրն մինչեւ ցվեց ժամն զիրեար կային առե[ա] լ երկուսն եւ ոչ կարէին մէկմէկի յաղթել: Եւ ապայ Սադունն, զաւրացեալ անուամբն Աստուծոյ, յանկարծակի ուժգին բախմամբ զգետնեաց զբաւքայ Մանկու Ղանին առաջի Հուլաւու Ղանին. եւ մեծացաւ Սադունն առաջի Ղանին։ Եւ նման նմայ ո'չ գտաւ յամենայն երկիր, հարկաւք եւ մեծութեամբ եւ ուժով ի ժամանակս Տաթարին։ Եւ հրամայեաց Հուլաւու Ղանն գրել իառլախ, եւ թողուլ նմա մինչեւ ի յինն  գունահն:

 

333. Յայտնութիւն նշխարաց ս. Ներսիսի Պարթեւի

Ուսանիմք ի պատմութենէն, թէ ինքն թագաւորն եւ իշխանքն տարեալ թաղեցին ի Թիլն աւան ի մեծ եկեղեցւոջն, եւ կացեալ սիւն լուսոյ ի վերայ գերեզմանին զաւուրս քառասուն. եւ բազումք գտանէին զբժշկութիւն ի շնորհս գերեզմանի նորա։ Եւ յայսմ՝ պատճառի իմանամք ի պատմութենէ. քանզի Հերակլ արքայն Յունաց ետ ութսուն ամի թուականին Հայոց (632 Քրիստոսի) ելանէ ի պատերազմ՝ ընդ Խոսրով արքային Պարսից եւ սպանանէ զնա, եւ յետ ութ ամի այսմ՝ լինելոյ՝ Աբդռահի՝ քեռորդին Մահմէտի՝ ելանէ ութեւտասն հազարաւ ի Հայս, խնդրել հարկս եւ կոտորել զզօրս քրիստոնէիցն որ ի Տարօն գաւառի. եւ անցանէր ի Հարք եւ ի Բասեն, ի Վիրք եւ ի Ջաւախս եւ ի Վանանդ. եւ առեալ հարկս դառնայ ի Տաճկաստան։ Ի սոյն ամի քակին երեք մեծամեծ եկեղեցիքն, որ հիմնարկեալ էին ի Սրբոյն Գրիգորէ. եկեղեցին որ Յաշտից վանսն. եւ որ յանուն Սուրբ Կարապետին որ յԻննակնեանսն, եւ կաթողիկէն որ ի Թիլն։ Եւ ի փոփոխմանէ շինուածոյ եկեղեցւոյն այլ եւ ի սրոյ սպառելոյ ծանօթից սպասաւորացն՝ ի բազում՝ հինահարութեանց այլազգեացն, անյայտացաւ գերեզման Սրբոյն. որ եւ այժմ՝ շնորհօքն Աստուծոյ յայտնեցաւ ի ժամանակս վերջին, յորում էին ի ծննդենէն Քրիստոսի ամք հազար երկերիւր եւթանասուն եւ հինգ , եւ ի Սրբոյն Գրիգորէ ինն հարիւր վաթսուն եւ ութ ամ, եւ ի մահուանէ սրբոյն Ներսեսի՝ ութ հարիւր եւթանասուն եւ երկու ամ՝, եւ թուականին Հայոց որ յաւուրս Մովսեսի Հայոց կաթողիկոսի եդաւ ի պատճառս պատճենի մերոյ տումարիս՝ եւթն հարիւր  քսան եւ մի, ի Հայրապետութեանն Հայոց Տեառն Յակովբայ հոգեշնորհ վարդապետի, ի թագաւորութեանն Հայոց Լեւոնի որդւոյ Հեթմոյ եւ թոռին քաջին Լեւոնի, որդւոյ Ստեփանեայ, որդւոյ Լեւոնի, որդւոյ Ռուբենի մեծի իշխանին, որ էր  ի զօրացն Բագրատունեաց եւ յազգէ նորին, եւ ի տանէ եւ ի տոհմէ Արծրունեաց. որ եւ մեր պսակաւորն Լեւոն զերկուցն ունի թագաժառանգ ազգաց զազգականութիւն, ի յարքեպիսկոպոսութեան է մայրաքաղաքին Եզնկայ եւ գաւառիս Եկեղեաց՝  Տեառն Սարգսի յորում՝ տունկ քաջազուարճ երեւեալ ի վիճակիս յայր, որ եւ է տեղի չարչարանաց եւ նահատակութեան Լուսաւորչին մերոյ Սրբոյն Գրիգորի, պատուեալ յԱստուծոյ , մեծարեալ յազգաց եւ յազանց եւ ի թագաւորաց մեծաց, բարենշան շառաւիղ մերում՝ ժամանակիս եւ սկիզբն նորոգման եկեղեցւոյ պայծառութեան, որ եւ շինեաց զհրաշագեղ խորանն Աստուծոյ զգեղեցկայարմարն եկեղեցի, որ յանուն փրկչին մերոյ եւ Տեառն Յիսուսի բարեսէր եւ աստուածապարգեւ զաւական Յովհաննէսի. վասն որոյ եւ այս նշան ակնկալութեան յուսոյ փրկութեան Հայաստանեայց՝ յաւուրս սոցա երեւեցաւ. զոր եւ պատմեմ՝ ձեզ հաւատացեալ Հօտիդ Քրիստոսի, զյայտնութիւն նշխարաց սուրբ եւ երջանիկ Հայրապետին Հայոց Տեառն Ներսիսի, որ է որդի որդւոյ Յուսկանն, որդւոյ Վրթանիսի, որդւոյ մեծին Գրիգորի Հայոց Լուսաւորչին ։ 

Եւ է օրինակ երեւմանն այսպէս. ի Թիլն աւան՝ յեկեղեցւոջն որ յանուն սուրբ հայրապետացն, էր անդ սարկաւագ մի ի գործ սպասաւորութեան վանիցն, հեզ եւ հանդարտ վարուք, Պատուական կոչեցեալ անուն, թէ ըստ պատահման եւ թէ ըստ յուսոյ ի ծնողացն եդեալ, այլ ճշմարտապէս ըստ  յուսոյ՝ ի վերայ նորա կատարեցաւ, զի զայս մեծագոյն պատիւ ի Տեառնէ ընկալաւ, նմա յայտնել զնշխարս փառաւորեալ Սրբոյն Ներսեսի։ Զոր եւ պատմեաց այսպէս զտեսիլն առաջին՝ զոր ետես յամսեանն յունուարի ի քսան եւ վեց, եւ ի հինգ շաբաթւոջ գիշեր. Տեսանէի, ասէ, այր մի ծերունի զգեցեալ ի կերպարանս քաՀանայական ձեւոյ, նստեալ ի ջորւոջ փառաւորապէս, եւ մտանէր ի դուռն բանիցն, եւ ասէ ցիս, Եղբայր, ուր է հանգուցեալ եկեղեցին որ աստ կայ։ Եւ կալեալ իմ զսանձս ջորւոյն՝ իջուցի զնա եւ առաջնորդեցի մինչեւ ի հանգուցեալ եկեղեցին, եւ եկեալ ասէ. Աստ է գերեզման Սրբոյն Ներսիսի. եւ գաւազանան զոր ի ձեռին ունէր՝ նշանակէր զտեղին ի կողմն գլխոյն. եւ ի հարկանել գաւազանին՝ լոյս հրախառն փայլատակէր ի տեղւոյն. եւ ասէ. Տեղիս զոր ցուցի՝ ստուգապէս է գերեզմանն Սրբոյն Ներսեսի, յորում կան նշխարք սուրբ ոսկերաց նորա, ասասջիք առաջնորդի տեղւոյդ, եւ եկեալ անջիք. եւ չէ խորագոյն, այլ սակաւ հողով ծածկեալ։ Եւ այս չորս անգամ՝ ասացին ինձ գալ եւ ցուցանել զտեղիս, եւ ես պատճառէի զծերութիւն. եւ ետուն զջորիս զայս, զի բարձցէ զծերութիւնս իմ, եւ ես եկեալ ցուցի: Եւ իբրեւ զարթեայ ի քնոյ ի զարմացման եղեալ կայի ահիւ պակուցեալ, եւ պատմեցի զտեսիլն եղբարցն որ ի վանսն, եւ ասեն, աղօթեա զի երկրորդեսցի տեսիլդ : Եւ ի միւսում՝ գիշերի յորում՝ ուրբաթ լուսանայր՝ տեսանէի երիտասարդ մի ի ձեւ զինուորի, եւ հանդերձ ի գոյն ծիրանւոյ. այն ինչ բոլորեալ զծնօտիւն թխագոյն մորուսցեն շուրջանակի. եւ ասէ ցիս. Հանի՞ք զնշխար Սրբոյն Ներսէսի՝ եւ ասեմ. Ոչ, վասն զի չհաւատան ինձ. եւ նորա իբրեւ կնիք մատանւոյ ունելով ի ձեռինն՝ դրոշմէր ի վերայ տեղւոյն, եւ ասէ. Աստ է գերեզմանն յորում կան նշխարք Սրբոյն Ներսեսի. փութապէս հանջիք զնա։ Ես իմ՝ զարթուցեալ պատմեցի զտեսիլն։ Եւ ասեն եղբարքն. Աղօթեա, զի երրորդ անգամ երեւեսցի քեզ տեսիլն, զի անհնարին է այդ թէ կարասցուք գտանել զգերեզման Սրբոյն։ Եւ ապա ի միւս գիշերի երեւեցաւ ինձ նոյն երիտասարդ, եւ ասէ իբրեւ սաստիւ. Ընդէ՞ր յապաղէք եւ ոչ հանէք զնշխարս Սրբոյն Ներսիսի։ Եւ ես զարթուցեալ պատմեցի զնոյն տեսիլ՝ եւ ասեն ցիս.  Մի անգամ այլ երեւեսցի քեզ եւ ճշմարիտ է բանդ : Ապա ի միւս զիշերի յորում՝ միաշաբաթ լուսանայր, երեւեալ նոյն երիտասարդ եւ ասէ. Ընդէ՞ր ոչ փութայք հանել զփառաւորեալ նշխարս Սրբոյն Ներսիսի. զի ահա այս երեք անգամ՝ եկեալ ցուցի քեզ եւ հասեալ է ժամանակ յայտնելոյ Սրբոյն, որ մինչեւ ցայսօր եկաց անյայտ եւ կոխան ոտից, վասն ազգին իւրոյ կոխան լինելոյ ի բազում՝ ազգաց. այլ այժմ՝ փութասջիք հանել. զի զճնճղուկ՝ որքան ի ձեռին ունիս՝ զգուշասջիր պահել, ապա թէ զերծեալ թռիցէ՝ դժուարին է ըմբռնել։ Որ է այս ինչ տեսութիւն բանին, թէ անձն սուրբ՝ որ իբրեւ զճնճղուկ ապրեալ եղեւ յորոգայթից որսողին, հրեշտակակրօն վարուք ի մարմնի ազատ մնացեալ ի հոգեկան եւ ի մարմնական ախտից, եւ զայս. քան ժամանակս անյայտ լեալ ի մարդկանէ, այժմ որ իւր իսկ է կամք յայտնել՝ հոգ տարծիք գտանել, ապա թէ անփոյթ առնէք՝ դարձեալ ծածկէ զինքն, եւ յայնժամ՝ ոչ ինչ կարասջիք առնել։

Ես իմ յարուցեալ պատմեցի զվերջինս զայս տեսիլ, եւ հաւատարիմ՝ եղեւ ամենեցուն, եւ ետուն փառս Աստուծոյ ի վերայ գթութեան շնորէաց նորա եւ ողորմութեան։ Ապա վաղվաղակի վարդապետն Ներսէս առաջնորդ տեղւոյն՝ ի քաղաքն հասանէր առ մեծապատիւ արքեպիսկոպոսն Տէր Սարգիս , եւ պատմէր նմա զհանգամանս տեսլեանն, եւ աւե. տիս տայր բարեաց եւ փրկութեան լինել նշան զերեւումն Սրբոյն Ներսեսի, որ յաւուրս նորա առաջ: նորդութեանն յայտնեցաւ, եւ նա գոհանայր զԱստուծոյ՝ լցեալ մեծաւ խնդութեամբ։ Եւ ապա ասէ. Գնասջիք , զգիշերս զայս եղբայրական դասիւն հսկումն արասջիք, եւ ի վաղիւն արեցէք զտեղին մինչեւ երեւեսցի գերեզմանն, եւ ինձ ազդ արարէք, զի եկեալ հանցուք զուրախարար գանձ Հայաստանեայց: Եւ նոքա գնացեալ այնպէս արարին։ Եւ ի վաղիւն որ էր մուտ փետրուարի ամսոյ, աստուածապատիւ արքեպիսկոպոսն Տէր Սարգիս եւ բարեսէր իշխանն պարոն Յովհաննէս որդի նորա՝ առին ընդ ինքեանս զպաշտօնեայս եկեղեցւոյն եւ ի պատուաւոր արանց քաղաքին, եւ այլ բազմամուխ ժողովուրդ քաղաքին ելին զհետ նոցա՝ իբրեւ զեղջերուս ծարաւի ի ջուր փափագեալ. զի վկայէր ի միտս ամենեցուն մեծի եւ փոքու, թէ եհաս ժամանակ փրկութեան եւ ազատութեան Հայաստանեայց: Եւ իբրեւ եկին ի տեղին, ան. կեալ երկրպագեցին գերեզմանին հրեշտականման մարմնոյն օթարանի եւ յարկին սրբոյ՝ ծածկողի զգանձն լուսոյ. իսկ զնշխարս Սրբոյն հանեալ էին յառաջագոյն բնակիչք վանիցն, երկուցեալ ի բազ մութենէ ամբոխին, գուցէ ոչ կարիցեն հանել պատրաստութեամբ։ Եւ էր կազմեալ գերեզմանն ըստ երկայնության չափ երից կանգնոյ, եւ լայնութեամբ իբր կանգուն մի՝ ի կողմ՝ ներքին, եւ խորութեամբ չորս աստիճանօք մարդաչափ մի, կազմեալ կրամած քարիւ. եւ յարեւմտից կողմ՝ գերեզմանին Էին  նշխարք Սրբոյն Ներսիսի՝ բազմեալ յաթոռ, եւ այնպէս եդեալ ի գերեզմանն հանդէպ՝ արեւելից. որ եւ նոյնպէս կային ամենայն յօրինուածք մաքուր ոսկերացն՝ յիւրում տեղւոջն, եւ գլխոյն՝ գեր ի վերայ ամենայն անդամոցն որպէս կենդանւոյ : Եւ էին առաջի նորա ի մէջ գերեզմանին այլ նշխարք, ոչ բովանդակ մարմին՝ այլ մասն ինչ եդեալ ի մեծամեծ անդամոցն, եւ սակաւ ինչ հողով ծածկեալ էին սուրբ նշխարքն. եւ ապա ի վերոյ երեք կրկին կամարք կապեալ ի կրոյ եւ ի քարանց ի վերայ գերեզմանին : Եւ հրամայեալ եպիսկոպոսն սպասաւորաց եկեղեցւոյն բերել զնշխարս Սրբոյն մերձ ի գերեզմանն, զի անդ տեսցէ ինքն եւ բազմութիւն ժողովրդեանն։ Եւ իբրեւ ետես զաստուածային հոգւով կենդանի նշխարս ոսկերաց սրբոյ Հայրապետին մերոյ Ներսիսի եւ երկրորդ Լուսաւորչին Հայոց , յարտասուս եղեալ սկսաւ լալ, եւ ողբական ձայնիւ՝ իբրեւ ընդ կենդանւոյ խօսելով գութ արկանէր Սրբոյն:

Յայնժամ՝ առեալ եպիսկոպոսին զսուրբ նշխարսն եւ մտանէր յեկեղեցւոջն, եդեալ ի սպիտակ եւ ի սուրբ կտաւս, եւ առանձին դնէր յերկուս արկեղս՝ եւ կնքէր իւրով մատանեաւ. եւ երկու մասն մեծ տայր ի սպասաւորս եկեղեցւոյն՝ ի համբոյր եւ ի տես ուխտականաց ժողովրդեանն՝ որ գային յա. մենայն կողմանց . եւ այլն կայր յեկեղեցին, կնքեալ մատանեա եւ պահեալ զգուշութեամբ, եւ ինքն եպիսկոպոսն գնայր ի քաղաքն, եւ որ ընդ նմա բազմութիւն քաղաքին, մնալով տեսչութեանն Աստուծոյ՝ թէ զինչ արասցէ։ Եւ վասն զի հնչեաց համբաւն յաշխարհ, եւ զուարճացան որ յամենայն տեղիս ազգ Հայաստանեայց , եւ դիմեալ գային բազմութիւնք հասացելոց յերկրպագութիւն եւ ի տեսութիւն սուրբ գերեզմանին. յայսմանէ ընդոստուցեալ եւ զարմացեալ ազգն Տաճկաց, եւ եմուտ խորհուրդ ի նոսա եթէ յինչ կամի աւարտել վախճան բանին, քանզի է գրեալ առ նոսա իւրեանց գրոն հրաշալի տեսիլ Սրբոյն Ներսիսի՝ որ վասն հանդերձելոյ ժամանակացն որ ինչ եղեալ է եւ որ լինելոցն. եւ տագնապէին խորհրդով զսկիզբն իրին վախճան իւրեանց իշխանութեանն համարելով, եւ բազումք ի նոցանէ ի նախանձ մտաբերեալ՝ խորհեցան ժողով լինել ի բնակչաց քաղաքին, գնալ գիչերի ի վանսն, յափշտակել զնշխարս Սրբոյն, թերեւս կարասցեն ծածկել զհամբաւն աշխարհալուր։ Ազդ եղեալ այս եպիսկոպոսին եւ գնաց քահանայական դասուք եւ պատուաւոր արամբք, եւ առեալ զսուրբ նշխարսն բերէր ի քաղաքն մեծա. պէս փառօք եւ բերկրալից ցնծութեամբ. որում՝ ընդ առաջ ելեալ բազմութեան քաղաքին՝ լցեալք  անպատում՝ խնդութեամբ , տարեալ եդին ի մեծարեալ եւ ի գեղեցկաշէն եկեղեցին. իսկ պատուեալն ի Տեառնէ արքեպիսկոպոսն Տէր Սարգիս զաջն եւ զմիւս բազուկն տայր յօրինել իմաստուն ոսկեգործաց, եւ զմանր մասունս մատանցն առ միմեանս միաբանեալ յարծաթոյ եւ յոսկւոյ պատեալ մանրամասն յօրինուածով՝ տեղի երեւման ի ցոյցս տեսլեան արարեալ պահպանիչ աջոյն եւ բազկին շնորհաբաշխ։ Նոյնպէս եւ տայր յօրինել զլուխ արծաթեղէն յարմար մեծահասակ անձինն, պահարան գլխոյն նշխարաց , եւ ի բաց առնելով զդիրս երեսացն եւ զբերանոյն, եւ յերիս տեղիս հանդէպ ճակատոյն խաչաձեւ հատուածս արարեալ յարծաթոյն, յորում՝ երեւէին նշխարքն փառաւոր։ Եւ զայլ բովանդակ նշխարս սուրբ ոսկերացն՝ լուանայր զողն մածեալ՝ անապակ եւ անուշահամ՝ գինով յանուշահոտ ծաղկանց խառնելոց , եւ օծեալ խնկամոտ իւղով կազմեալ արուեստաւորապէս: Եւ պահէին ըզգուշութեամբ մինչեւ շինեսցի եկեղեցին ի վերայ գերեզմանին, զի անդ եդեալ ի տեղւոջն գերեզման յօրինեսցեն գեղեցկազարդ կազմեալ եւ մեծածախ զարդիւք, եւ զանկողոպտելի գանձն զոր շնորհեաց Աստուած գաւառին Եկեղեաց՝ անդէն ծածկեալ ունելով գերեզմանին, իսկ զաջն առաքելա. շնորհ եդեալ արքեպիսկոպոսն Տէր Սարգիս յիւրաշէն եկեղեցին որ ի քաղաքն, ի նորոգապէս շինեալն հրաշատես եւ զարմանալի փառօք եւ մեծածախ զարդուք, երից թուով խորանաց, յանուն փրկչին մեր Յիսուսի զաւագ խորանն, եւ միւսն կաթուղիկէ եւ մինն յանուն Սրբոց Առաքելոցն. եւ եդեալ անդ զաջն Սրբոյն Ներսիսի ի զարդ եւ ի պահպանութիւն սրբոյ տաճարին, մնալ մշտնջենաւոր կայիւք : Եւ զմիւս բազուկ ձեռինն կազմեալ մատամբքն մաքուր՝ տարեալ ի հռչականուն եւ ի գեղեցկաշէն սուրբ ուխտն Տիրաշինին՝ անդէն մնալ յեկեղեցւոջն փառաւորապէս, զոր եւ յառաջն իսկ շինեալ էր։ Որ եւ ընդ մէջ լինելով եդեմաբուխ գետոյն Եփրատայ՝ բարեզարդ եւ վայելուչ վիճակին եւ ամենագով գաւառին Եկեղեաց, զոր իմաստասար եւ մեծ յուսով արարեալ խոհեմականն Տէր Սարգիս, զի զերկոսեան բազուկսն եւ զձեռն առատաձիր շնորհիւ լցեալ Սրբոյն Ներսեսի՝ զերկրորդ մեր Լուսաւորչին, սահմանէր յերկուս կողմանս գետոյն, որպէս թէ տարածեալ ունելով ըզթեւսն հովանի գաւառին եւ զբազուկսն աղաչող բարեխօս առ Բարձրեալն, եւ զձեռնն՝ յառնուլ յաննուազ բարեաց եւ բաշխել եկեղեցւոյ մանկանց, ի փարթամութիւն փառաց հայրենի գանձիւք. եւ տայր հաւաքել նիւթ շինուածոյ եկեղեցւոյն.... 

 

334. Արշաւանք եգիպտացւոց ի Կիլիկիա եւ մահ Սմբատայ Գունդստապլի (յիշատակագիր)

Պատմեցից ձեզ աղէտս աղեխարշեալ.  քանզի ի թուիս ՉԻԴ՝ եկն Մրայ սուլտաննի Սիս եւ աւերեաց բազում՝գեօղս,  եւ սրոյ ճարակ ետ զյոլով.  եւ թագաւորն Լեւոն ոչ վատաբացեալ զանձն՝ զօրաց իւրոց,  գիտելով զխարդախութիւն նոցա, ոչ ել ի պատերազմ՝ ընդ դէմ անօրինացն.  եւ նոքա վստահացեալ անզգամութիւնսն՝ կամեցան յափշտակել զամուրն՝ զՍիսոյզբերդն.  եւ ել երէց մի ընդդէմ նոցա ի ճակատու,  եւ զմի սուլտանեացն սատակեաց, եւ ինքն անդէն նահատակեցաւ,  եւ այլքն պերճանդամ՝ գնացին յաշխարհն իւրեանց:  Եւ ի նոյն ամի դարձեալ դարձանի Սիս,  եւ Տէր ոչ յաջողեաց նոցա,  այլ փակեաց զնոսա ընդ ձեռամբ Լեւոն թագաւորի,  եւ ի սուր մաշեաց զնոսա.  եւ մնացեալքն փախստեայանկ անի խորշս իւրեանց. իսկ սպայապետն Հայոց մեծաւ քաջութեամբ կացեալ ի մէջնոցա,  եւ որժամ՝ ելեալ (դառնայր)  ի պատերազմէն՝ երիվարն հարեալ զնա ընդ ծառոյ միոջ`  ոչ կարաց տանել ցաւուն,  քանզի յոյժ ծերացեալ էր.  գնաց ի Սիս,  եւ սակաւ ինչ ապրեալ՝ բարի խոստովանութեամբ ննջեաց ընդ հարսն իւր ի Քրիստոս Յիսուս, եւ մի յիշեսցի մեղքնորա առաջի Աստուծոյ,  այլ ընդ Աբրահամու եւ ընդ Սահակայկար գեսցի յարքայութեանն Աստուծոյ։ 

Եւ ի սոյն ամի երիցս անգամ՝Հոռոմոց տաճիկնեկն յերկիրն Հայոց,  եւ Աստուած յաջողեաց թագաւորին Լեւոնի,  եւ զնոսա սրով մաշեաց։ 

Յիշատակարան մի Սմբատայ Գունդստապլի.

 

335. Լեւոն Բ թագաւոր գրասէր. նուիրատու եւ միաբան վանորէից եւ հայ-տանց (յիշատակագիր)

Ա

Ամենագով թագուհին Զապել, այն որ զուգեալ ամուսնութիւն բարի թագաւորին Հեթմոյ՝ (Ա) ծնաւ զյաղթող թագաւորս մեր Լեւոն. որ թէպէտ  ըստ օրինակի Տեառն իբրու քաջ հովիւ եդ զանձն ի վերայ ոչխարաց եւ եկեղեցւոյ, եւ մատնեցաւ ընդ եղբօրն իւրում՝ Թորոսի ի մահ՝ եւ ի գերութիւն, սակայն շնորհն Աստուծոյ իբրու զսիրեցեալ անդրանիկ որդին իւր զԻսրայէլ՝ վերստին յերկաթի հնոցէն եւ ի հալոցէն յԵգիպտոսէ պարգեւել մեզ շնորհեաց՝ որ թագաւորեալ տիրէ մեզ իմաստութեամբ եւ բարեպաշտութեամբ, իբրեւ վէմք անդամանդ եւ անյարգելի բազմագոյն հնարիւք իմաստից եւ աշխատութեամբ ճանապարհաց եւ պատերազմաց, եւ ծախիւք գոյից պարսպէ զմեզ շուրջանակի՝ Է մրրկեալ ալեացն յանաստուած հեթանոսացն խռովութենէ։ 

Արդ, սոյն ամենասարի եւ պայազատ թագաւորս մեր Լեւոն՝ ի վերայ յոգունց բարեաց տեսակաց եւ բարեգործութեանց, որպէս Տրդատ Մեծն՝ է որ քան զամենայն փառսն թագաւորական՝ երանելի  համարէր զվայելչութիւն տանն Աստուծոյ սրբել եւ  տեսանել, նոյն օրինակ եւ սա սիրելով զսրբոյ եկեղեցւոյ պայծառութիւն եւ վայելչական կարգս եկեղեցականս, առատանայր ի բազում՝ վանորայս եւ յեկեղեցիս, լնոյր զպէտս սպասաւորացն առատաձիր պարգեւօք ռոճկաց , միանգամայն եւ վայելչացուցանէր փարթամութեամբ զտունս Աստուծոյ  պէսպէս զգեստուց եւ անօթովք պատուականօք, եւ բազում կտակարանօք հին եւ նոր պատուիրանաց. նա եւ պէսպէս մեկնութեամբք նոցին, զոր հարքն երջանիկք ի ձեռն Հոգւոյն Սրբոյ պարզեալ բացայայտեցին, եւ մանաւանդ առաւել տենչմամբ սրտի սիրով՝ զհայրենի եւ զպարծելի բնիկ Հայկազանց աշխարհն զՏունն արեւելից, որ առաջին է մասն եւ գլուխ՝ օրինակին բոլոր աշխարհի, զի անտի սկսանին ի ձեռն լուսաւորչացդ՝ աշխարհի շարժմունք. եւ կամ՝ թէ կոչել զնոյն աշխարհ. իրաւ հայր եւ հաւ մարդկութեանս, յորում՝ դադարեալ տապանն Նոյի, եւ բացեալ՝ անտի դարձեալ. սերեցաւ մարդկային զարմ։ Յորմէ ի նոյն արեւելեան կողմանէ՝ որ զգալի լոյս արեւուդ տիեզերաց ծագէ, այսպէս եւ զհոգեւոր լոյս աւետարանին փառաց անտի ծագեալ ընկալաք ի մեծ Լուսաւորչէ մերմէ Գրիգորէ, որով թէպէտ այսր եւ անդր վտարեցաք ի նմանէ՝ իբրեւ Հրէից ազգ յԵրուսաղեմէ  գերութեամբ, սակայն զԴաւթին գոչէ ամենից սիրտ մեր, «ԹԷ մոռացայց զքեզ Երուսաղէմ, մոռասցի զիս աջ իմ»։ Զոր ճշմարտապէս քան զբազումս առաւել սիրով եւ անմոռաց բաղձանօք միշտ ի մտի ունելով արքայս Լեւոն, զվանորայր եւ զեկեղեցիս՝ եւ զբարեձեւ կրօնաւորս եւ զկարգս արեւելեան կողմանցն՝ որ ի Մեծ Հայք. որով եւ հանապազ պարծէր առ ամենայն ազգս եւ լեզուս Քրիստոնէից, եւ. միշտ գովէր եւ տենչայր իբրու հարազատ ժառանգ՝ եւ մանաւանդ քան զբազում՝ տեղիս՝ զմեծ եւ զհռչակաւոր երկնահուասար սուրբ ուխտն զմայրավանքն զՀաղբատ. յորում՝ կամէր անմոռաց արձանացուցանել զինքեան յիշատակ բարի ի Քրիստոս՝ նուիրօք եւ պատարագօք՝ Վասն որոյ եւ ընդ այլոց թագաւորական ընծայից՝ զոր միշտ առաքէր, եւ զգիրքս զայս Մեկնութիւն Սաղմոսաց Դաւթի, որ ի նախ. ասացեալ սուրբ Հօրէն Ներսիսէ՝ յազգայնոյն արքայիս մերոյ յարմարեալ տեսանելով, զի չգոյր եւ` դեռ չէր բնաւ ուրեք տարածեալ աշխարհս արեւելից. սա սկիզբն եւ պատճառ լինելով բարեաց՝ նորոգ ընծայ առաքեալ պարգեւեաց սուրբ ուխտին Համբատայ, ի վայելումն մանկանց նորա եւ յիշատակ ինքեան անմոռաց, եւ ամենայն աշխարհին եւ վանորէիցն արեւելից, օրինակ գաղափարի եւ պատճառ տարածման ի բոլորս։

Վասն որոյ աղաչեմք զամենեսեանդ որ կարդայք՝ եւ վայելէք, եւ կամ՝ լսէք եւ շահից օգտութեամբ. դարձեալ եւ որք օրինակէք եւ գրէք, մանաւանդ թէ սոյն բարեյոյս արքայս աղաչէ թախանձանօք եւ ժտէ զսրբազան մաքրութիւն ձեր. յիշել զսոյն բազմաքիրտն եւ զաշխատեալ ի վերայ ազգիս մերոյ զթագաւորս Լէոն, որ մնաց զաւակ արձանութեան Հայկազանց տոհմիս. «Զի թէ ոչ Տեառն զօրութեանց թողեալ էր մեզ զաւակ՝ իբրեւ զՍոդոմ՝ լինէաք եւ Գոմորայ նմանէաք»։ Նա եւ զբարեհոգի նախնիսն զազգն Ռուբինեանց եւ զՀեթմեանց, եւ զմեծ արքայն զառաջին պսակաւորն զթագաւորն Լեւոն, եւ զամենապարկեշտ եւ զառաջին դուստր նորին զմարդասէրն եւ քրիստոսասէրն զթագուհին Զապել զմայր արքային։ Եւս եւ զերանելի Հայր  սորա զբարի թագաւորն զՀեթումն, զգովեալ եւ  զհռչակեալն յամենայն ազգաց եւ ի հանուրց բերանոյ. որ ընդ ամենայն բարեաց եւ աստուածսիրութեանց յաւել եւ զայս, զի յորժամ՝ ել ի վերայ  աշխարհի գերփիչ եւ աւերիչ հեղեղ զօրացն՝ որ Մուղալ կոչի, սա սկիզբն վաղվաղակի ընդ մէջ  բազում՝ ազգացն Թուրքաց եւ երկայնաձիգ հեռաւորութեանն ճանապարհի եւ աշխարհաց, ծառայական եւ ստրուկ գծծութեամբ՝ զառաջինն այլակերպեալ ընդ դեսպանաց իւրոց, եհաս առ ղանն մեծ, եւ զհաշտութիւն եւ զխաղաղութիւն աշխարհի եւ ազգի մերոյ հնարեցաւ, որպէս Տէրն որ զծառայի առեալ զկերպարանն եւ թափեալ յանճառ աստուածութեան փառաց՝ արար զմեր փրկութիւն. որով իմաստութեամբ նորին թագաւորին՝ յորժամ՝ աշխարհ ամենայն եւ մեծամեծ թագաւորութիւնք ի սուր սուսերի մաշեցան, մեր փոքրագոյն գաւառն եւ ազգ՝ անվնաս ապրեցաւ, եւ յաւիտեան առ նոսին հաւատարիմ՝ պատուեցաւ որով արժանացեալ  յիշեալ լիցի ի Քրիստոս։ Յիշեցէք եւ զթագաւորահայրն զծնող նորին արքային Հեթմոյ զՊարոն Կոստանդին՝ արեամբ նահատակեալ որդւովք իւրովք եւ ի Տէր, եւ մանաւանդ զորդի թագաւորին զՊարոն  Թորոս , զկրտսեր եղբայր արքայիս մեր, որ ընդդէմ՝ զինեալ եգիպտացի զօրացն՝ վասն քրիստոսական կրօնիցն եւ եկեղեցւոյ սրբոյ եւ ազգիս մերոյ, արեամբ նահատակեցաւ։ Յիշեցէք եւ զամենաբարեգործ եւ գքրիստոսասէր դշխոյ արքայից մերոյ զօրհնեալն ի կանայս՝ զթագուհին զԿեռան՝ զԿիր  Աննայ , որ մայրաբար խնամօք զբոլոր եկեղեցւոյ որդիս յանձանձԷր, եւ զհայրական այցառնութիւն ամենայն աղքատաց՝ առատաձիր տուրս՝  զուարթամիտ ողորմութեամբ լնոյր՝ իբրեւ զնորատունկ ձիթենի ծաղկեալ լուսաւոր գործովք, եւ բարեբոյս ծննդովք. կատարեալ ի սակաւուն, զերկայն ժամանակաց վաստակ եւ զարդիւնս ելից. եւ յայսմ ամի փոխեցաւ ի Քրիստոս. յորժամ՝ արքայի նորին տէրս՝ ճանապարհորդեալ էր յարեւելս ի  դուռն ղանին Արղունին: Յիշեցէք եւ զբարի յիշատակն սոցին զարքային։ 

Բ. Միաբանութիւն Լեւոնի Բ. յուխտ Տաթեւոյ վանաց

Ծերական ալեօք եպիսկոպոսն բարեբարոյ Տէր Հայրապետ յաղթեալ ի սիրոյ Տեառն իւրոյ՝ գնաց ի տեսութիւն աստուածակոխ տեղեացն Երուսաղէմի. եւ հասեալ փափագմանն լնու զտենչումն երանելի ոգւոյն, եւ դառնայ առ աստուածապսակ թագաւորն Լեւոն Հայոց։ Եւ նորա ի վաղ ժամանակաց ցանկացող եղեալ միաբանութեամբ սուրբ եւ գերափառ ուխտին Տաթեւոյ՝ խրախացաւ մեծապէս ընդ հանդիպումն եպիսկոպոսին. եւ ըստ մեծայոյս հաւատոյն կազմեալ ընծայ թագաւորական սուրբ յարքունական մետաքսից զբիւզանդացին որ ի Յունաց ճարտարացն աննման կիտուածօք, եւ խաչ պատուական ի սպիտակափայլ եւ սառնատեսակ քարանց համակ կերպացեալ եւ պնդեալ յոսկում, եւ սկիք պատուականք ի զուտ արծաթոյ. եւ այլ բազում պապրգեւս եպիսկոպոսին։ Եւ գրէ իւրով ձեռամբ յիշատակ ինքեան։

«Մարդիկ որ հոգւոյ աչօք յանվախճան կեանս հայեցան՝
Մինչդեռ ի մարմնի էին փրկութեան հոգւոյն ջանացան,
Յաղագս որոյ ես Լեւոն թագաւոր ազգիս հայկազեան,
Եւ խոստովանող ուղիղ հաւատոյ համագոյ սուրբ Երրորդութեան,
Յայս Աստուածընկալ սուրբ ուխտ խնդրեցի լինել միաբան,
Որպէս զի հաղորդ եղէց ի նմանէ ամենից որ աստ բարութեան,
Որ եւ աղերսեմ առ ձեզ աստանօր անձինք սրբազան,
Զի մեզ եւ նախնեաց մերոց որք հանգեան յուսով յարութեան,
Լիցի՛ աղօթիւք ձերովք հասանել մեղաց թողութեան,
ԵՒ արքայութեան երկնից արժանի լինել հանգստեան,
Ընդ որս եւ որդւոց մերոց եւ զարմից որ գան մեր փոխան,
Մնալ ի յերկրի կենօք ընդ երկայն աւուրս բարութեան».

ի թուիս Հայոց 731։

     Յեպիսկոպոսութեան Սիւնեաց Տէր Հայրապետայ եւ Տէր Յովհաննիսի, հզօր եւ բարեպաշտ արքայն Հայոց Լեւոն տիրապետեալ արեւմտական նահանգին Կիլիկիոյ, մեծագոյն յուսով եւ առատ պարգեւօք միաբանեցաւ ի սուրբ ուխտս միեղէն եղբայրութեանս, որպէս յայտ առնեն վերոյգրեալ բանքդ։ Արդ՝ որ զկնի մեր գայք բնակել յայս աստուածաբնակ տեղի աղօթից. եւ ամենայն բարեգործութեան որ աստ կատարին, հաղո՛րդ կալջիք զբարեսէր թագաւորն Հայոց Լեւոն հանապազորդ յիշմամբ առ Տէրն մեր Փրկիչ օրհնեալ յաւիտեան։ Յաղագս այսր յուսոյ եւ սիրոյ աստուածազօր թագաւորին եղբայրութեամբս կարգեցաք զօր սրբոյ Զատկի Յարութեան միաշաբաթուն յիշատակ նմա, որ կատարեն զպատարագն յամենայն եկեղեցիս անխափան մինչ ի վախճան։

Գ.  Ճաշոց  գիրք  պարգեւեալ  ի  Լեւոնէ  եկեղեցւոյն  Հայոց ի  Փերուժ

Լեւոն շնորհաւքն Աստուծոյ եւ աւգնականութեամբ նորին թագաւոր ամենայն Հայոց, որդի հանգուցեալ Հեթմոյ, վասն խնդրոյ Յոհաննիսի քահանյի, պարգեւեցաք զժամագիրքս զայս իւր եկեղեցւոյն Ս֊ Մատթէոս Աւետարանչի, որ է ի Փերուժ քաղաքի, ի յիշատակ մեր և նախնեաց մերոց. ի թուականութեանս Հայոց ԷՃԻԸ։ Յիշեսջիք եւ զիս զՀեթում նուաստ  սարկաւագ, ով սուրբ ընթերցողք, և զեղբայր իմ զՂուկաս քահանայ և զԱւշին սարկաւագ. և որք յիշէքդ՝ յիշեալ լիջիք ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր. որ է աւրհնեալ յաւիտեանս. ամէն։ 

 

336. ՅԻՇԱՏԱԿՔ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ ԱՐՔԱՅԵՂԲՕՐ [21]

Ա.

Ես Հովհաննես եպիսկոպոս եւ Րաբուն, ծառայ մեծին Աստուծոյ եւ ընտրելոցդ, որդի մեծ իշխանաց իշխանին Կոստանդեայ՝ աբրահամեան ծերունւոյ [22] եւ աշխարհաշէն առաքինւոյ, եւ եղբայր համահայր ի Քրիստոս փոխեցեալ բարեպաշտ արքային Հեթմոյ, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ, եւ ցօղ կենսակայլակ կողից կենարարին իջցէ ի դամբարան շիրմի նոցա. ամէն [23] ։ Ի թվականիս Հայոց ՉԻ (1271) գրել ետու զիմաստալի եւ գերապատում՝ տառս Սրբոյն Դիոնիսիոսի Աթենայ եպիսկոպոսի, եւ տիեզերալոյս վարդապետին, ի թագաւորութեանս քրիստոսապսակ արքային Լեւոնի տեառն իմոյ եւ եղբօրորդւոյ, զոր աջն Աստուծոյ միշտ պահեսցէ ի չարէ, աստուածաշնորէ զաւակօքն իւր՝ Հեթմիւ եւ Թորոսի եւ Ռաւբինեաւ [24], փառաց ի փառս բարձրա. ցուցանելով: ամէն։ Եւ գրեցաւ սա յերկուց գրչաց՝ ի Ստեփանոսէ եւ ի Յովհաննիսէ, որոց Տէր ողորմեսցի. ի կաթողիկոսութեանն Տեառն Յակոբայ, յորմէ եւ զօրինակն ընկալայ, ի լուսաւորութիւն խաւարելոյս եւ յիշատակ բարի ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ համայն զարմից։ Աղաչեմ՝ տերամբ Աստուծով որք օգտիք ինչ ի սմանէ եւ կամ՝ գաղափարէք, ողորմութիւն եւ թողութիւն խնդրեցէք մեզ ի Քրիստոսէ Աստուծոյ, զոր եւ ձեզ տացէ Քրիստոս։

Բ. 

Առ Ֆիմի Եղբօր (Հեթմոյ [25] ) դուստրն.

Յ [26] աստուածային սէրըն հարեալ
Սա որ հրով նորին վառեալ,
Որ եւ ըզփառս այս ըuտացեալ 
Բամբիշըն [27] մեծ Ֆիմի կոչեալ,
Հեթմոյ քաջի նա դուստըր լեալ՝ 
Որ էր արքայ Հայոց օծեալ։ 
Անցաւոր զայս ծանուցեալ 
Անանց թագին այն բաղձացեալ 
Նորափետուր սովա պճնեալ 
Լի լապտերօք ընդառաջեալ
Նոր փեսային է հարսնացեալ, 
Մտից դրախտին արժանանալ: 
Եղկելիս սովաւ թախծեալ՝
Երկամբք մատանցս ըզսա ստանալ: 
Սակս որ ի մի գործ ըսկըսեալ՝
Փոքր ինչ յայլոց օժանդակեալ: 
Ստացող՝ վերջո եւ որք օգտեալ՝
Հայցեմք բարի մասին մեզ տալ, 
Ապրիլ ձեօք ի հրոյն գանձեալ 
Մեք մերայօքըն զայս ժըտեալ 
Սըրտիւք ի ձեզ եմըք դիմեալ 
Բուռըն զոտից ձերոց հարեալ։ 
Երանութեան սուրբ վիճակեալ 
Եւ թողութեան պարգեւ շնորհեալ
Մեզ եւ մերոցն յիշողքն յիշեալ 
Եւ համայնիւքս Աստուած օրհնեալ։

*  [28] Զիմաստութեամբ լցեալն եւ զամենայն բարեձեւութեամբ զարդարեալն, զսիրողն Աստուծոյ եւ զսպասաւորն ամենայն ծառայից նորա զարքածին [29] բամբիշն Ֆիմի եւ զաստուածապարգեւ զաւական նորին՝ զՊալիան եւ զՃուան եւ զհեզանազն Մարկրուն [30] յիշեցէք ի Քրիստոս Աստուած, ստացողք սորա եւ վայելողք։ Եւ Աստուած զձեզ յիշեսցէ ի բարի։ Այլ եւ զեղկելիս Յոհան եպիսկոպոս՝ մի մոռանաք զգրողիկս անարժան: 

*  [31] Ընկալով աստուծասէր եւ գթասէր հոգի, մեծդ ըստ մարմնոյ եւ բարգաւաճդ ըստ հոգւոյ՝ [32] ծիրանածինդ [33] Ֆիմի, զբաղձալին քո՝ երկամբք ձեռին մեղապարտիս Յոհ. եպիսկոպոսի կրսերոյ եղբօր հօր քո. որով յԱստուած եւ յաստուածայինսն խոկասցիս միշտ, եւ տրտմեալ սրտի քո սփոփանս սովաւ արասցես [34], գիտելով զի սեփական է մարդոյ նժդեհութիւն եւ պանդխտութիւն եւ փորձանք։ Որոց անդորր տացէ ձեզ որ ամենահնարն է։

Գ.

Զեղկելիս ոգի, զՍիրաքայս [35] գրող եւ զտառիս ստացող՝ զմեղապարտ ծառայս Աստուծոյ եւ ամենայն ծառայիցդ նորա, զՅովհաննէս եպիսկոպոս զեղբայր բարեպաշտ արքային Հայոց Հեթմոյ եւ զորդիս մեծին Կոստանդեայ, աղաչեմ զվայելողսդ սորա եւ զժառանգողսդ եւ որք լուսաւորիք սոքօք, յիշել սրտի մտօք զմեզ, ծնօղովին մերովք եւ համայն ընտանեօք եւ երախտաւորօք, թողութիւն եւ ողորմութիւն եւ հանգիստ գտանել ի Քրիստոսէ Աստուծոյ, այժմ եւ յապագային. զի կարօտ եմք ձերդ բարի յիշման, որպէս եւ Տեառն ողորմութեան, եւ որ առատն է ի բարիս Աստուած, մեզ եւ ձեզ եւ ամենեցուն ողորմեսցի. որ է օրհնեալ բարեբանեալ եւ երկրպագեալ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։

Դ.

[36] Յամին ՉԻԹ (1280) թուականիս Հայոց, ես Յովհաննէս եպիսկոպոս նուաստ ծառայ Աստուծոյն իմոյ Յիսուսի Քրիստոսի եւ կրսեր ձեր ծառայակից, որդի քրիստոսարեալ եւ բարեպաշտ իշխանաց իշխողին Կոստանդեայ թագապահի եւ արքահաւր Հայոց, եւ եղբայր քրիստոսապսակ քաջ արքային Հեթմոյ, շնորհիւ ողորմածին Աստուծոյ եւ աւրհնութեամբ եւ ջանիւ ամենաւրհնեալ հոգի հաւրն իմոյ Կոստանդեայ, եղէ այցելու սուրբ անապատին Գռներ կոչեցեալ, ի գահս Կիլիկիոյ՝ ի գաւառն Բերդին Բարձր ասացելոյ [37] յորժամ տիրէր հայրն իմ դղեկին եւ կրսերս անապատին, որում տաւաղեալ բնակէի իբր յանխռով եւ յանքոյթ նաւահանգստի, բերկրեալ միշտ աստուածաշուք տեսլեամբ մեծ նահապետ հաւր մեր, եւ կրթեալ սուրբ տառիւք. տեսի զնորին շինեալ գիւղաքաղաքն յանուն իւր Կոստընդնոց կոչեցեալ՝ լի ի Քրիստոս հաւատացելովք բազմօք առաքինի երիցամբք եւ սարկաւագօք. ընդ որս խրախացեալ՝ յանձին կալայ իմովս իսկ մեղսամակարդ ձեռամբքս գրել նոցին զսուրբ Աւետարանս. յոր եւ յանկ ելեալ Տերամբ ի մէջ ամբոխից եւ պատերազմաց. զի թէպէտ ոչ է ի յոյժ հմուտ գրչութեան [38], այլ վասն Տեառն իմոյ Քրիստոսի սիրոյն, նա եւ Հօրն իմոյ եւ եղբարց ի Քրիստոս փոխեցելոց. որոց Տէր ողորմեսցի. ամէն։ Եւ եւս վասն հողացելոցս եւ մոռացելոցս յիշմանց գրեցի զսա՝ լաւ եւ ընտիր կազմեալ որպէս տեսանի, եւ ետու զսա ի գեւղն Կոստանդնոց, որ էին նախ Կարմիր–գտակնի կոչեցեալք, յիշատակ մեզ եւ վայել ապագայիդ։ Վասն որոյ աղաչեմ Տերամբ զվայելողսդ՝ յիշել ի բարին Քրիստոս, մերայովքն անմոռաց յիշմամբ, եւ թողութիւն եւ հանգիստ գտանել համայն թագազնէիցն մեր [39] ։ Եւ որք յիշէքդ յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսի Աստուծոյ մերմէ։ Մի ոք իշխեսցէ իւր առնել հայրենիք կամ յափշտակել կամ գողանալ կամ ծախել կամ աղաւաղել զբան յիշատակի մեր, այլ որ յանդգնի՝ մասն զՅուդային առցէ, եւ որ մեզ լսէ եւ յիշէ՝ բիւր բարիս ի Քրիստոսէ գտցէ։ Բայց գրեցաւ ի յոյժ տրտմութեան ժամք, զի այս երիցս անգամ՝ քրիստոսատեացք Եգիպտացիք հրձիգ զամենայն Կիւլիկիա արարին։ Եւ քրիստոսասէր տէրն իմ՝ եւ եղբաւրորդի՝ արքայն Լէոն՝ իբրեւ գթած հայր ժողովէ եւ մխիթարէ զմնացեալսն, եւ եւս բարւոք պատուաստէ. զոր աջն ամենակալին Աստուծոյ որդւովք իւրովք պահեսցէ միշտ ի շարէ, եւ կրկին կեանս թագաւորեալ։ Այլ եւ զերջանիկ կաթուղիկոսն Հայոց Տէր Յակոբ համայն լրութեամբ եկեղեցւոյ՝ Քրիստոս Աստուած միշտ պահեսցէ մերձ իւր, եւ զամենայն գնեալքս սուրբ արեանն իւրոյ յինքն միացուսցէ ողորմութեամբ իւր Քրիստոս, օրհնել զնա ընդ Հօր եւ Սուրբ Հոգւոյն յաւիտեանս. ամէն:

Ե.

Զեղկելի ոգիս զՅովս. եպիսկոպոս զԱրքայեղբայր Հայոց, զգրող սորա [40] եւ ստացող, որք ժառանգէք զսա կամ՝ գաղափարէք, յիշեցէք զծնողս մեր եւ զբնաւ զարման՝ մեօք հանդերձ. զի յոյժ տաժանիմ՝ յուղղոյն գիւտ [41]. եւ զձեզ Տէր յիշեսցէ. ամէն:

* Շնորհիւ Տեառն եւ ողորմութեամբ կատարեցաւ սուրբ Աւետարանս [42] ի յընտիր աւրինակէ, ի վայելումն աստուածասէր իշխանի Պր. Սմբատայ, որդւոյ հանգուցեալ եւ բարեպաշտ իշխանին Պր. Կոստանդա եւ հանգուցեալ մայրն [43] իւրոյ տիկին Շահանդըխտին, եւ հանգուցեալ եղբարցն, Պր. Բակոյրան [44] եւ Պր. Կոստանդ։ Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ սուրբ եւ ընտրեալ աստուածահաճոյ արքեպիսկոպոսին սուրբ ուխտին Գռներոյն՝ Տէր Յովհաննիսի, որդի աստուածասէր եւ բարեպաշտ իշխանաց իշխանին՝ հանգուցեալ ի Քրիստոս Պր. Կոստանդեայ թագաւորահօրն։ Գրեցաւ սա ի հայրապետութեան Տեառն Յակոբայ եւ ի թագաւորութեանն Հայոց աստուածասէր եւ բարեպաշտ թագաւորին Լեւոնի. Գրեցաւ ի մեծ թուակ. Հայոց ՉԻԷ :

Զ.

[45] Յիշատակ հօրն եւ եղբօր (Հեթմոյ) եւ թոռանց։

Դատապարտ այցելու [46] եւ անիմաստ րաբուն Արքայեղբայր Հայոց Յովհաննէս՝ որ երբեմն Պաղտւոյն [47], որդի Քրիստոսարեալ եւ ամենընտիր երջանիկ եւ բարեպաշտ իշխանաց իշխանին եւ թագապատին՝ Պարոնին ամենայն Հայոց Կոստանդեա մականուն Մոզոն [48] կոչեցեալ, յՌաւբինեանց տոհմէ, որոյ յիշատակն օրհնեալ յԱստուծոյ եւ յաստուածայնոցդ լիցի միշտ, ամէն։ Ցօղ կողից կենարարին յոսկերս նորա տեղասցէ ամէնս ի հոգիս նոցա Հոգին Աստուծոյ հանգիցէ, եւ ի լոյս երեսաց իւրոց լոյս փառացն Հօր ընդ սուրբսն դասեսցէ զնոսա: Արդ, ի թուականիս Հայոց ՉԼԸ (1289) գրել [49] ետու զեռափափագ եւ իմաստատու Գոգենիւթ եւ աստուածարեալ բանքս Սրբոյն Դանիելի մեծ վարդապետին եւ հոգեխառն իմաստնոյ՝ Սարգսի նորակերտ [50] գրչի վանից երիցու, որոյ Տէր ողորմեսցի։ Եւ քանզի յոյժ վատթարեալ տխմար գրչաց տեսի զօրինակն, յորս բնաւ իսկ ոչ եւ կամ՝ սակաւ ինչ գտանի ճշգրտութիւն, երկու օրինակս եդի առ իրեարս, եւ յոյժ քրտնաջան եւ մեծախոնջ տաժանմամբ ուղղեցի ըստ կարի որպէս յայտ ահա գիտնոցդ երեւի, յոյժ համազոյգ էին մինչ ի ԿԸ սաղմոսն, եւ զկնի այնց կարի եւս բայից երկարութեամբ զատեալ գտանին ի միմեանց, թէպէտ եւ ամբողջ մտացն էութիւն գոյր ի նոսա, եւ արաբետ իսկ գոյր ի միոյն բանքս գրեալ յինէն. վասն որոյ Տերամբ Աստուծով աղաչեմ զսուրբսդ մեր՝ զժառանգողսդ սորա եւ զօրինակողսդ, եւ որք աշխատասիրաբար ուշիմութեամբ ընթեռնոյք՝ ուղղածուծ զանծախս ծասկումն առնել։ [51] — Յիշեցէք որտի մտօք զմեզ մերայովքն ի բարի եւ յանմոռաց յիշումն Քրիստոս՝ ներումն անցմանց, քաւումն պարտեաց, գրումն ի գիրս կենաց, ազատ ի գերչաց, հաշտ` ի խռովութեանց, եւ հուպ [52] ի տարաբնակաց, աջակայ յահեկաց, եւ բարձրաթռիչ ի սրաթեւ բնակաց։ Նա եւ բնաւ իսկ ի գերն մեր գլուխ Քրիստոս միանալ՝ համայն ի նա մկրտելոց, եւս եւ զմեզ յիշողսդ եւ զ՚ի սա աշխատողքս. ամէն։ 

Աղաչեմ՝ սուրբ եւ մաքուր զսա պատել, գրել իսկ եւ մի՛ գողանալ եւ խորել։ Օրհնեալ են յԱստուծոյ լսողք եւ յիշողք մեր. ամէն։

* Բնաւորական իմն է բանական սեռի՝ բարւոյն բաղձալ եւ նմանել նախատպին ըստ կարի գիտողացն զնա, ի վեր՝ զօրէն հրոյ միտել եւ զակն հոգւոյ ի գերն մեր գլուխ [53] առնել, զի վեհիցն է եւ բարձրագունից՝ յովտէս տխրութեան բարձրանալ եւ զթակարդիւք սորա անդրաքայլել. օ՜ն անդր ի վեր ելանել եւ հրազինեա՛ [54] լուսափայլիցն վսեմաց պարառուցել, իսկ ես Յովհաննէս Արքայեղբայր որ երբեմն Պաղտոյն, որդի քրիստոսամեծար եւ ամեներջանիկ աստուած արեալ իշխանաց իշխանին եւ Հայոց Պարոնին Կոստանդեայ մականուն Մոզոն, որոյ յիշատակն օրհնեալ միշտ յԱստուծոյ եւ յաստուածազանիցդ եղիցի. ամէն։ 

ձեռագրիր պատկերը [55]

Դատապարտս այցելու անիմաստ րաբուն հողս եւ նուաստ ձեր ծառայակիցս, ոչ ընդ սակաւ գտանիմ՝ պարտեօք անկեալ՝ Տեառն իմոյ արարչին եւ վասն իմ՝ խաչեցելոյն, զի մոռացօղ անթիւ երախտեաց եւ բազում բարեաց նորա եղէ, ի ստորակայս եւեթ յար պշուցեալ, եւ ի ցանկալի տեսոյ իւրոյ վրիպեալ, կայ զանկայս եւ էակ զոչէս [56] վարկուցեալ։ Յորմէ շնորհիւ գթածի Տեառն իմոյ եւ հաստչի Յիսուսի Քրիստոսի ստեղծչի եւ նորոգողի Աստուծոյ՝ իբր ի թմրական քնոյ ընդոստուցեալ տաղտապմամբ՝ ի սքանչելի պատուիրանս նորա ուշմաբար նայեցեալ եւ աղտափարատ լուսովս հրճուեալ յինէն անծանօթ անունս կրեալ եւ լուսատու բանիւքս ոգիացեալ, զբերան հոգւոյս բացեալ եւ զաստուածագիծ մատեանս կլեալ, որ քաղցր ի քիմս մտացս իմ գտեալ քան թէ զխորիսխ մեղու ճաշակեալ, որով յոյժ եղէ ճոխացեալ, քանի որ ոսկւով եւ ակամբք է փարթամացեալ, եւ յիմ ձայնս իսկ ջանասիրեալ. զի զանգիւտս ի գիւտ գրիս արկեալ, եւ զոր յախմար գրչաց էր այլայլեալ՝ յօրինակաց բազմաց տաժանմամբ եղեւ յարմարեալ զօրէն ջրոյ խողովակի ասուբայդ [57] եմ՝ անցուցեալ, եւ զոգւոց ձեր պտուղ անթարթամ սովաւ արարեալ վարուք տերեւախիտ զմարմինս փթըթեալ, եւ իմաստիւք զմիտս գրոց պարզել սովաւ կամեցեալ, երջանիկ պարու պետաց պարակցեալ, եւ աչալուրջ տեսլեամբ արքային մեծ ի զուարճացեալ, լի լապտերօք մտից փեսային ժամանեալ, եւ անաղտ սիրով ի սէր նորին խառնեցեալ։ Այո՛, ամէն, եղիցի։ 

Արդ՝ պաղատանօք սրտի ջերմ արտասուօք հայցեմ ի ձէնջ՝ հարք սուրբք եւ եղբարք ի Քրիստոս եւ որդեակք, ժառանգողք սորա եւ ընթերցողք եւ օրինակողք, յիշել ի բարին Քրիստոս զտառապեալս Յովհաննէս եպիսկոպոս, ծնողօք մեր եւ ընտանեօք եւ ամենայն նոցին ծննդօք, եւ համայն ի Քրիստոս հաւատովք՝ քաւութիւն թողութիւն հանգիստ եւ ողորմութիւն գտանել ի Քրիստոսէ յԱստուծոյ, այժմ եւ յապագայն, ամէն։ Պաղատիմ մերդ ասուբաց՝ մի՛ աղաւաղել տալ զսա անմիտ մանգամբք, մի՛ մրճոտել, մի՛ անառիգած [58] եւ բերանաբաց ձգել [59] մի զգանձս հասարակաց գողանալ, խորել եւ ծրարել՝ իբր զժխտողն ստամբակ, մի՛ գիտնոց խնայել եւ մի՛ արհեստագէտ գրչաց արգելուլ օրինակ տալոյ, մի՛ պարսել [60] զայսր խահի [61] ՝ կազմող ձեր՝ զյոյժ տաժանեալս յուղղւոյն գիւտ [62]. մանր է ասել գիր եւ փոքր դիրք։ Երեք օրինակ բերեալ՝ զմին ուղղեցի, եւ զսա ետու գրել Սարգիս քահանայի, եւ եւս ուղղեալ յինէն կրկին եղբարբք մեր վաստակակցօք. որոց Քրիստոս Աստուած ողորմեսցի նոցա եւ նոցայոցն. ամէն. Եղիցի, եղիցի։ 

Գրեցաւ ի թվիս Հայոց ՉԼԸ, Լիսոնկա [63] վանքն, ի կաթող. Տեառն Կոստանդեայ Երկրորդի՝ այս ամ՝ եդելոյ. ի թագաւ. Լեւոնի բարեպաշտի եւ քաջի, եւ աստուածաշնորհ զաւակաց նորա, Պարոն Հայոց Հեթում աստուածապահ երջանիկն ի հանուրu եւ անհամեմատ ի բնաւս [64]. զոր Քրիստոս փրկեսցէ միշտ ի չարէն, ամէն. եւ Պր. Թորոս, Սմբատ, Կոստանց, Ստեֆանի, Ռուբեն [65], Աւշին։ Աջն Աստուծոյ հովանասցի նոցին. Աստուած զձեզ յիշեսցէ. ամէն։ 

Է.

Յովհաննու՝ յարքայն Հեթում մինչ Տաթարն եր [66]. որոյ նախագիծ տանցն ըստ անուանն է ոգէալ [67].

Երրորդութիւն Սուրբ Աստուած անսկիզբն եւ անեղ,
Անկէտ, անվախճան, աներբ,
Րամայնից էից հայր, յանգոյից արարիչ, 
Ընդ քեզ քոյդ Որդի յարմարիչ, 
Գոյիցըս տածիչ տարրից ու անտարրից՝ Սուրբ Հոգիդ.
Ի Հաւրէ բղխեալ անըսպառ, 
Սրբոց սրբաբար, անձամբ բաժանեալ եւ զատեալ։ 
Բնութեամբ միացեալ եւ զուգեալ.
Հառաչման ձայնիս մատո զունկըն քո, 
Զի աղքատ եւ տնանկ եմ ես, լուր ինձ Տէր։ 
Երբեմն անաստուած գոլով Հայկազեանք տիրէին 
Բազմակոյտ ազգաց եւ ազանց։ 
Թագաւորդ ահեղ մերակերպական խառնութեամբ 
Ազատեաց ըզգերեալքս անդարձ.
Մեծարգոյ անյաղթ ողորմութեամբ քո պահեցեր 
Դարձեալ ըզմերն արքայութիւն։ 
Ոչ ձայն գոչութեան եւ ոչ մաղթանաց վերհընչեալ, 
Ալ կացեալ անկռինչ անյարիր [68], 
Յորոց վերջացեալ բռնալիր քարանցն ձգմամբ
Քեցեալ ըզմեզ ետուր օտարացն՝ 
Եղաք նախատինք զարմից համայնից եւ մատնեալք 
Տերանց անբարեաց չարեաց՝ 
Այլ դու Տէր անյիշաչար ոչ արարէր անտես իսպառ, 
Պահեալ մի խանձող ի հրոյն, զոր սաղարթիւք պըճներ առոյգ : 
Րամեալ ի դալար վայրոջ եւ հանգստեան ջրով սնուցեր, 
Որոց արքայ ընտրեցեր զոր աջով քո պըսակեցեր: 
Քարոզ տալով մեզ ըզնա վարուք բանիւք փոխան քո՝ Տէր : 
Որոյ Հեթում մակագրէր, սիրոյդ սիրով յաւէտ վառէր,
Անուամբ քո տէր նա կարգեցեր, նովաւ զներկակըն խորտակէր. 
ԶՔո սուրբ զեկեղեցիս գերապանծ միշտ եւ ճոխ պահէր, 
Յորոյ հովանեաւն տավղեալք, ի միջօրեայ տապոյն ապրեալք 
Որդւովք, հարբք եւ իւր եղբարբք, զբարեuնունդն շնչէր մեզ սիգ։
Իսկ մեք ի չուս չարութեան [69] շարակապեալըք չարութեամբ, 
Որոյ վասն արբաք ըզմրուրն զպահեալն ազանց մեղսասիրաց : 
Նըման հովուիդ մեր քաջի՝ մատնեաց զանձն իւր ազգին չարի,
Գուցէ բա հնարաւոր լինի, որով փոքրիկն այն հօտ փրկի։ 
Հոգի քո սուրբ եւ բարի՝ նըմա յաւէժ ընթացակցի, 
Առնել զջանն իւր ըստ մըտի՝ տալով պըսակ գլխոյն մեծի։ 
Աւետաբեր աղաւնի բերէր ըզնա նեղեալ անձանցս, 
Յորմէ զառհաւատչեայն իսկ կենաց ունել տեսլեամբ նորա 
Յերեսս անկեալ Արարչիդ եւ բազմագութ ողորմածիդ՝ 
Թէպէտ մեղաք՝ սակայն զքեզ երբեք սրտիւք ոչ մոռացաք.
Ողբոց մեր եւ մաղթանաց՝ այց արասցես, Տէր նախանձոտ, 
Գութ քո գերազանցեսցէ եւ զյանցանս մեր անտեuեսցէ. 
Ցօղ քոյդ կողի այսր իջցէ եւ զտոչորեալքըս զովացուսցէ, 
Կանգնել ի մեծ գլորմանէս, քեզ փառս երգել արժանապէս:

*  [70] Այս օր հաւաքման հոգիահոյլ հովուացս 
Հովուեալըդ հովուօքս անկցուք առ ոտս հովուիդ, 
Յորդահոս արտօսր աղիողորմ՝ հնչմամբ
Ի վեր հնչեսցուք ամենալուր ունկանն. 
Որդի՜ Բարձրելոյ եւ հաստարմատ սիրոյ,
Զսէր քո բազմացո առ անարժան մօտ քո՝ 
Հողմով քոյդ Հոգւոյ եւ Հօր բազկիդ աջոյ 
Հովանի լիցիս մերն արքայի Հեթմոյ. ամէն։ 
Անդ տալ շնորհս նըմա՝ որպէս Դանիէլի, 
Առնել զդարձ նորա ըստ Զօրաբաբելի. 
Նովա նորոգել զտաճար անուանըդ մեծի, 
Որով ծանիցեն (զքեզ) գոլով ի մեր միջի. 
Նորին զօրութեամբ զգայռեալ [71] հանդերձըն մերկեա, 
Պըճնեա պերճալի պատմուճանաւ ըզնա : 
Իմաստից իմաստ, իմաստութիւն շնորհեա, 
Մի զմեզ՝ այլ զանուն քո սքանչելի գործեա 
Սրտացո զմեզ, ով Սուրբ Երրորդութիւն. 
Տեսլեամբ տենչալւոյն՝ տուր զմեծ խաղաղութիւն 
Երգել ընդ Սրոբէսըն սրբասացութիւն, 
Երկրպագութիւն քեզ փառք եւ գոհութիւն։
Կերակրիչ կաթամբ կերակրողին համայնց [72]
Խառնարան ի մի յատուկ երկուց բնութեանց.
Րաբունոյդ սիրոյ քումըդ Միածնի որդւոյ՝ 
Լեր միշտ բարեխօս՝ սակս հաշտութեան մերոյ 
Սրբել ի մեղաց եւ դասակցել երանելեաց 
Վերնոց հրեշտակաց եւ սուրբ մարտիրոսաց, 
Երջանիկ անձանց ի Տեառնէ քարոզչաց 
Երկոտասանիցն այլ եւ Եօթանասնիցն. 
Րամողին ի մի որդիքս Յաբեթի 
Սրբոյն Գրիգորի մերըն Լուսաւորչի։ 
Եթէ կամեսցիս՝ կարող ես, Սրբուհի,
Ընդ որ զուարճասցի Աստուածդ մեր եւ քոյդ Որդի
Ի մաղթանըս մեր նայեաց Տաճար Բանին կենաց.
Առեալդ զայսըր փորձ՝ փրկեա զմըտեալքս ի փորձ [73].
Ւիւսող հատուածելոցս լեր ի վերըն Գլուխ. 
Նովաւ միացո զմեզ ի միայնըն Մի, 
Րոտել քոյդ շնորհիւ զմեզ ի սուրբ Զուարթունսն, 
Գոչել ընդ նոսին ըզփառս քեզ ի բարձունս:

 

337. Գահակալութիւն Ստեփանոսի Օրպելեան (ԿԸ)

Ես Ստեփաննոս   անձամբ եւ եղկելի ոգւով, որոշեալ յարգանդէ մօր իմոյ եւ ընծայեալ ի տուն Տեառն, որդիացեալ մեծի եւ արքայաշուք իխանին Սմբատայ. ի մօրէ ծնեայ Սիսական եւ ի հօրէ՝ Օրբէլեան որ Տարսայիճ կոչի, տիրեալ ի Բաղաց մինչեւ ցԱյրարատ։ Իսկ հոգեւոր ծննդեամբ սուրբ աւազանին որդիացեալ Տեառն Հայրապետի՝ եպիսկոպոսի Սիւնեաց։ Սնեալ եւ ուսեալ առ ոտս աստուածարեալ արանց, կրթեալ ի հրահանգս ընթերցման եւ երաժշտութեան եղէ փսաղտ եւ անագանոս ի գաւիթս Տեառն, կոչեցայ ի դպրութիւն եւ ի ի սարկաւագութիւն տանն Աստուծոյ. քահայանացայ եւ մանկական տիօք կարեալ անպատշաճ ոգւով եւ անարի անձամբ, վարժեցաե ի կրթարանի աստուածաղէն տառից՝ սակաւ մի առեալ հրաման յաստուածազգեաց եւ յաշխարհալոյս րաբունապետէն Ներսիսէ. եւ տհաս խակութեամբ նստայ յաթոռ վարդապետական։ Ես ինձէն խաւար գոլով՝ կամեցայ այլոց լոյս լինլ. ես անմաքուր ոգի եւ աղտեղեալ պատկեր՝ սկսայ այլոց քաւչապետել։

Ես առանց Հոգւոյն կոչման՝ իմով յանդգնութեամբ կամեցայ յառաջ մատչել. ես պատրաստեցի զականճս իմ լսել խաւարահրաւէր բանին«եթէ հանդերձ ոչ ունէիրն». եւ «ծառայ չար եւ վատ՝». նաեւ զսարսափելին իսկ, զգեհենաժառանգ զդժոխահրաւէր հրամանն եթէ «ե՛րթ»։ Եւ ի վերայ այսր ամենայնի այլ եւս յաւելի յանդգնութիւն զի ժպրհեցայ յաստիճան հայրապետական։

Եւ ժողովեալ մերոց եպիսկոպոսաց առ հայրն իմ՝ հրաւիրեցին զիս ընթանալ ի թագաւորական աշխարհն Կիլիկիա, առ երջանիկ կաթողիկոսն եւ աստուածապսակ թագաւորն Հայոց առնուլ ձեռնադրութիւն մետրապօլտութեան ի վերայ աթոռոյս Սիւենաց. զոր եւ յանձն առեալ մեր յիմարութեամբ՝ անգիտացեալ զահարկու եւ անտանելի լծոյս ծանրութիւն, միայն առօրեայ փառօքն հեշտացայ ախտաւոր մտօք. վասն որոյ երանեմ զչեղեալսն եւ բի՛ւր երանի յարգանդէ վիժելոցն։

Գնացաք ապա եւ հասաք ի մայրաքաղաքն Սիս. եւ գտաք զհայրապետն փոխեալ յաստեցս. եւ սուգ մեծ եղեւ մեզ։ Եւ անտի գնացաք ի միւս քաղաքն յԱդանայ եւ հանդիպեալ թագաւորին՝ գտաք պատիւ ի նմանէ ի վեր քան զարժանն մեր։ Եւ յամեալ առ թագաւորին ամիսս երիս՝ մինչեւ աշխարհագումար ժողովով ընտրեցին աւուրս 40 այր մի արջանաւոր՝ Կոստանդին անուն, եւ օծին զնա պատրիարք ՀԱյոց ի մեծի ճրագալուցի ԶԱտկին. եւ ի վաղուեան աւուրն զմեզ իսկ ձեռնադրեցին եւ պսակեցին ընդ սուրբ եւ առաքելական եկեղեցւոյն Սիւնեաց. եւ պատուեցին մեծամեծ պարգեւօք եւ կրկին թագիւ կարգեալ յաստիճան մետրապօլտութեան, եւ կոչիլ պռաւտաւֆրաւնդէս պատրիարքին Հայոց, այսինքն նախաթոռ լինել եւ գլուխ ամենայն եպիսկոպոսաց Հայոց։ Եւ այնպէս մեծաշուք պատուով դարձաք ի նոցանէ եւ հասաք յաշխարհս մեր. եւ բազում վիշտս կրեալ յեպիսկոպոսացն որ ի Տաթեւ (մինչեւ) փոխեցան նոքա մահուամբ։ Եւ մնացաք մեք ի դառն եւ վշտալից կենցաղավարութեանս միապետեալ զբարժանեալ վիճակս աթոռոյս, սահմանեցաք մի լինել տուն միաբանութեան զՏաթեւ եւ զՆորավանս։

Բայց վասն հրահոսան նզովիցն առաջին կաթողիկոսացն՝ Տեառն Կոստանդեայ եւ Տեառն Յակոբայ եւ առաջին եպիսկոպոսացն՝ Տեառն Յովհաննիսի   Տեառն Սստեփաննոսի եւ տեառն Սարգսի եւ միւս Տեառն Ստեփաննոսի եւ Տեառն Գրիգորոյ եւ Տեառն Սարգսի, որք հաստատեալ էին զՎայոց ձոր բոլոր ժառանգութիւն Նորավանից եկեղեցւոյն, ոչ խախտեցաք. այլ որպէս կալեալ էին մինչեւ ի մեզ, նոյնպէս կալցին. եւ զայլն բուն աթոռն կալցի եւ մի լիցի երկոցունց սոցա եպիսկոպոսութիւն եւ մի առաջնորդ եւ իշխեցող. եւ ո ոք որ լիցի եպիսկոպոս՝ մի՛ իշխեսցէ երկու ակամբ եւ երկու մտօք հայել ի սոսա՝ միոյն աւելի խնամ տանելով. եւ բնակիչք սոցա մի՛ իշխեսցէն ասել միմեանց. եթէ դու Տաթեւացի եւ կամ Նորավանեցի. այլ իբրեւ մի անձն եւ մի սիրտ եղիղին. զի եւ առաջին ժամանակացն մինչ ի մեզ սոյնպէս էին կացեալ։ԵՒ եթէ փոփոխումն լիցի ժամանակաց, եւ աւեր հասցէ Տաթեւոյ՝ զժառանգութիւն այնր եկեղեցւոյ Նորավանից եկեղեցին ժառանագեսցէ. եւ բնակիչք անդ բնակեսցեն։ Եւ թէ Նորավանից հասցէ աւեր՝ զժառանգութիւն եւ զստացուածս նորա տաթեւոյ եկեղեցին վայելեսցէ. եւ բնակիչք նոցա անդ բնակեսցեն։ ԵՒ թէ յետ մեր խախտեսցէ ոք զայս վճիռ եւ կամ խորել եւ դաւաճանել խորհի ի միւս կողմանէ՝ անէծս ցաւագինս ժառանգեսցէ՛ ի մէնջ եւ յամենայն հայրապետաց. եւ նզո՛վս առցէ ի սուրբ Երրորդութենէն, եւ մասնակի՛ց լիցի ամենայն չարագործաց։

Ապա եթէ այլ ինչ հակառակութիւն եւ շփոթութիւն զարթիցէ, որպէս եւ մեզ պատահեցաւ, հակառակողքն պարտապա՛ն լիցին անիծից. եւ ժամանակին իշխեցողք տեսցեն զարժանն։

Դարձեալ ի գալն մեր ի Կիլիկիոյ՝ յետ աւուրց ինչ գնացաք առաջի աշխարհակալ արքային Արղունին. եւ հանդիպեալ նմա՝ ընկալաւ զմեզ եւ յոյժ յարգեաց եւ սիրեաց. եւ մեք ծանուցաք զվիշտս մեր եւ ցուցաք զշրջաբերականն մեր զոր ետ թարգմանել եւ ընթեռնուլ առաջի իւր։ Ցուցաք եւ զսիգէլն հայրենեաց մարմնաւոր ժառանգութեանց զոր ետ հայրն իմ. զի հանեալ էր բաժին ժառանգութեան մեզ զվանորայսն իւրոյ իշխանութեանն՝ զՏաթեւ, զՆորավանս, զՑաղացքար, զԱրատիս եւ զայլսն մենայն. զոր եւ տեսեալ հրամայեաց գրել հրովարտակ հրամանի եւ վերստին հաստատեաց ի մեզ զբովանդակն կրկին իշխանութեամբ հոգեւոր եւ մարմնաւոր. եւ հրամայեաց մեզ կալ   եւօրհնել զեկեղեցին ի դրանն արքունի զոր առաքեալ էր մեծ պապն Հռոմայ։ Անդ էր եւ կաթողիկոսն Նեստոր երկոտասան եպիսկոպոսօք, որք եւ օրհնեցաք ի միասին մեծաւ հանդիսիւ։ Եւ ինքն Արղունն զգեցուցանէր իւրով ձեռամբն զզգեստն հայրապետական, զոր ինքն էր սահմանեալ կաթողիկոսին եւ մեզ եւ ամենայն եպիսկոպոսացն։ Եւ առեալ ի ձեռն զժամահարն շրջէր ի մէջ բանակին եւ հարկանէր եւ օրհնէր զամենայնն։

Եւ դարձեալ յետ սակաւուց եկն եւ եպիսկոպոս մի ի նոյն պապէն եւ մկրտեաց զկրսեր որդի արքային եւ անուանեաց Թէոդոսիոս, զոր ինքեանք խարպանդայ (ծառայ Աստուծոյ) կոչէին. եւ եդ ի գիրկս Փռանգ իշխանին որ Սիրչազ ասէին։ Իսկ յետ վախճանին սորա թագաւորեաց Քեղաթուն որ կոչէին երնջի թուրնջի, այսինքն գտաք զկորուսեալն։ Առ որ գնացեալ մեր, եւ ի նմանէ ընկալաք պատիւ որպէս յեղբօրէն. եւ առաք հրովարտակ հրամանի վերստին հաստատութեամբ։

 

338. Նորին Ստեփանոսի յիշատակարան պատմութեանն (ՀԳ) եւ մահու մանկահասակ եղբօրն

Սկիզբն եւ կատարած ամենայն ի Աստուած. զի ի նմանէ սկսեալ եւ նովաւ յառաջացեալ եւ ի նոյն կատարէ Տէրն, որպէս ի կարակնակերտ բոլորումն է տեսանել զի ուստի սկսաւ ի նոյն յանգեալ միացաւ՝ իծոց իւր գրաւեալ զբազմաւորական մասունսն։ Տինա՛ եւ ի տպաւորումն շնորհին է տեսանել զի հոսեալ յորդառատ յականակիտ յաղբերէն անցանէ ընդ բնաւն բաշխելով իւրաքանչիւրոցն զմասնաւորն ըստ պատշաճին։ Եւ այնպէս գործեալ յամենեսեան զօգուտն եւ զօգտակարն՝ ինքն նոյն պարզութեամբն միանայ ուստի բղխեցաւն։ Ըստ որում եւ ես իսկ շնորհօք վերնային, բարուք ստորնային, ձեւով երկնային, վարուք եղեռնային, կերպիւ կանեբաշխ, ոգւով կենազրաւ, անուամբ քաւչապետ, բանսարկուին գործապետ, առեալ յաստուածային շնորհացն՝ կամեցաք սակաւ մի սեղանաւորել, եւ սկիզբն արարեալ Աստուծով յառաջացաք նովիմբ, զոր եւ աւարտեսցուք ի նոյնն։

Արդ գոհութիւն եւ փառք Ստեղծողին էիցս, անճառին եւ անհասին, պարգեւողին առատաբաշխ եւ խնամող բոլորիցս. օրհնութիւն, պատիւ եւ երկրպագութիւն անբաւ բիւրուք, անհաս եւ անվճար ի հրաբուն սեռից երկնաւորաց եւ ի նիւթեղէն տարրականաց երկրածին կենդանեացս, ի բոլոր եղականաց եւ ի բնաւից գոյութեանց արարածոցս, որ կարողացոյց զխակակիրթ տհասութիւն իմոյ մտացս եւ զցաւալից տարտամութիւն ծովահեղձուկ հոգւոյս տեսանել զաւարտ առարկութեանս եւ հասանել ի կատարումն սկսմանս ի դառն աւուրս եւ ի սովամածոյց մահաշունչ ժամանակս. յորում մահն ցանկալի եւ երանական. եւ կեանքն ատելի եւ թշուառական. հանապազորդեալ ամենեցունց զցայգն ի ցաւ եւ զցերեկն ի ցնորք. եւ ակնկալութիւն ո՛չ ի բարին. այլ օր ըստ օրէ յանհնարին վիշտս եւ նեղութիւնս։ Եւ արդ՝ ի կամս կարող եւ հզօրին Աստուծոյ Հօր, եւ շնորհս գթութեան միածնի Որդւոյն Յիսուսի եւ յողորմութիւն նախախնամող եւ ազատիչ սուրբ Հոգւոյն, ես նուաստ եւ յոգնամեղ ծառայ Քրիստոսի Ստեփաննոս, եւ ողորմութեամբ նորին եպիսկոպոս Սիւնեաց երկոտասան գաւառաց, նաեւ, ըստ ներող կամաց նորին, նստեալ ի գահ մետրապօլտութեան տանս, տեսաք նուազեալ եւ ժտեալ զանուն եւ զյիշատակ առաջնոցն, եւ յափշտակեալ եւ կորուսեալ զժառանգութւինս եկեղեցեաց։ Եւ ի վաղուց հետէ ցանկացեալ այսմ նորոգման ի վիպագրութեան։ Եւ բազում ջանիւ եւ յոլով աշխատութեամբ որոնեալ հաւաքեցաք ի հին եւ նոր պատմագրաց Հայոց, նաեւ յարձանագրութեանց եկեղեցեաց եւ ի հնագոյն նամակաց, որ կայր պահեալ յամուրս տեղեացն աշխարհախումբ հանդիսարանին Տաթեւոյ. էր ինչ եւ որ յաւանդութեանց ստուգագէտ արանց որում վկայէին իրքն եւ տեղիքն, զհետ մտեալ ամենայն ճշդիւ ստուգութեան, ի բաց ձգեալ եւ զունայնախոյզ զրաբանութիւնն զի մի՛ տաղտկասցին լսողք. եւ կարճաբան վիպասանութեամբ ցուցաք համառօտիւ զառաւել պիտանին եւ զճահագոյնն. եւ գրեցաք զայս քաղցրաբան պատմութիւն հանդէսք դպրութեանց յիշատակարանց առաջնոցն, ոչ ընդհանրական. այլ առանձին Սիսական աշխարհիս, որ կոչի Յիշատակաց մատեան։

ԵՒ թողաք զսա արձան անջնջելի եւ յիշատակ գովելի յապա ժամանակաց ի հասիատութւին սուրբ եւ երկնահանգէտ աթոռոյս Սիւնեաց, եւ ի պայծառութիւն եկեղեցեաց որ ընդ սորին այցելութեամբ։ Եւ բարձեալ զսա մեղսաներկ բազկօքս տարեալ ընծայեցաք ի տուն Տեառն խայրիս խորհրդական. եւ դահամունս նուիրական կաթողիկէ եւ առաքելական եկեղեցւոյս Տաթոյ եւ ամենայն աստուածաբնակ տաճարաց այսմ իշխանութեան. եւ ի գուճս անկեալ աղաչեմք եւ յոգնակառաչ ձայնիւ պաղատիմք, ո՞ վ գերապանծ եւ լուսաճեմ արկնաւոր փեսային՝ հայցեա՛ ամենայն սրբովք ի Գլխոյն քոյ սխրալի ընդունիլ զսա յիւուր աստուածային գանձարան   զայս պտուղ շրթանց եւ ծնունդ հոգւոյ պատարագ հաճելի, եւ թէ ոչ ընդ պատուականսն, սակայն ընդ չքաւորեալսն առ խորանաւն որք մազ մատուցանէին, նաեւ ընդ բաժակ մի ցուրտ ջրոյն կամ ընդ երկու լոմային։ Եւ շնորհաւորելով զսա եկեղեցւոյն իւրում տացէ մեզ ակն ունիլ բարեաց եւ առատաձիր պարգեւին եթէ ոչ կատարելոյն. այլ փշրանացն յորմէ շունք կերակրին. զի քանքարս զոր ետուր ցիս, ո՛չ բնաւին ընդ անբանութեամբ փակեալ խորեցի. այլ սակաւ մի ըստ իմում սակի արկի ի սեղանաւորն՝ վասն որոյ մի՛ լիցի ինձ լսել եթէ ծառա՛յ չար եւ վատ՝ այլ յաներեկ աւուրն մեծի ուր բանք սպառին եւ գործք թագաւորեն, արժանասցուք երանաւէտ ձայնին եթէ «ե՛կ, մո՛ւտ յուրախութիւն Տեառն» որում գոհութիւն եւ փառք յամենայն եղելոց այժմ եւ յանսպառ յաւիտեանս. ամէն։

ՎԱՐդ՝ յարմարեալ այս հանդէսք բանի շարագրեցաւ յաշխարհակալութեան մեծի եւ ինքնակալ արքայի ղան Ղազանին՝ որդւոյ Արղունին, ի տիրել տիեզերաց ցեղին Նետողաց, ի թագաւորութեանն Վրաց Դաւթի՝ որդւոյ Դեմետրէի, եւ Հայոց Հեթմոյ՝ որդւոյ Լեւոնի թագաւորի, յիշխանութեան այսմ նահանգի օրհնելոյն եւ բարեպաշտի Ելիկումին՝ որդւոյ Տարսայիճին եւ եղբարց իւրոց, յայսմ աստուածապատիւ եւ հոգեւոր Տեառն Գրիգորի՝ ինքնագլուխ պատրիարքի, եւՏեառն Ստեփաննոսի՝ Աղվանից կաթողիկոսի, ի թուաբերութեան անժամանակ Բանին 1299. եւ ըստ ի 14 յոբելենին եւ 46 համարին, ի 186 ոլոմպիադին եւ յերկրորդ ամին, ի յիսուն ընդիքտիոնին պակասեալ թուով, իսկ ըստ քսան եւ ութնեակ շրջանի արեգականն միոյ հինգհարիւրեկին, յ214 թուին, ի վանս վսեմական եւ փառաբնակ ուխտիս Նորավանից, ընդ հովանեաւ աստուածաբնակ տաճարացս եւ աստուածակիր նշանացս, ի նժդեհ եւ ի դառնադաժան աւուրցս. մինչ կայաք ի մէջ տիեզերահոծ տագնապի միշտ զզուեալ երեքալեան դիմակցութեամբ ակնակառոյց միյն վերին այցելութեան։

Վասն որոյ մայրամած դիմօք արասջի՛ք արժանի, եւ ոչ առնէք անտես զանէութիւնս իմ որ կամ հողացեալ ի կորդացեալ գերեզմանի, այլ առաջի աչաց համարեսջի՛ք գոգ ի վեր քարշեալ զօրէն մուրողաց. շառագունեալ դիմօք եւ տուաետալ երեսօք խնդրել ի ձէնջ փշրանս ողորմութեան, այսինքն միով նուագիւ երկնաւոր զենմանն առնել արժանի։ Եւ թէ սխալանս ինչ եւ կամ թերի գտանէք ի սմա, յաւելուած կամ պակասութիւն, մի՛ ախտաւոր մտօք պարսաւեսջիք զի բնութիւն է մարմնոյ գթիլ եւ տկարանալ ի բանս եւ ի գործս. այլ ողջախոհ կամօք ուղղել եւ աստուածաբար սիորվ ներել մեզ եւ շնորհել զյանցանս։ Եւ ձեզ ամենեցուն լիցի՛ միոյն բիւրապատիկ գտանել ողորմութիւն յողորմածէն Աստուծոյ կրկին կենօք։ Բայց պատուէր դնեմ ամենեցուն որք հանդիպիք սմա՝ ո՛չ քեցել ի բանից սորա եւ կամ այլանդակել զյեղանակ կարգին. եւ կամ ժտել ի սմանէ կամ թուղթ հատանել. կամ վասն նախանձու եւ նենգութեան եւ կամ այլ ինչ պատճառի։ Ապա թէ ոք ժպրհի յանդուգն լրբութեամբ՝ ջնջեա՛լ եղիցի ի դպրութենէն կենաց, եւ կտրեալ ի կտակէն յաւիտենից, ընդ Յուդայի եւ խաչահանուացն վարձատրեսցի՛, ընդ սատանայի եւ ամենայն չարագործացն դատապարտեսցի՛. եւ որ ոք ընդար® եւ ընդ այլոցդ զսակաւագիծ յիշատակս. եւ առ հասարակ ամենեքեան մեք եւ դուք ի միասին գտցո՛ւք ողորմութիւն յարարչական սիրոյն Աստուծոյ ի մարմնի եւ ի գերեզմանի, եւ յաներեկ աւուրն մեծի։ Եւ նմա փառք յամենայն արարածոց, եւ գոհութիւն յամենայն բանակաց յերկնաւորաց յամերամս ժամանակաց եւ յանվախճան յաւիտեանս. ամէն։

Յիշատակ մահւուան եղբօրն, Փախրադոլայ (ՀԱ)

Եւ արդ՝ աստանօր ո՛վ եղբարք՝ յիշեմ եւ զխոցուած լերդի իմոյ զի սակաւ մի յառաջ քան զգծագրութիւն տառիս հասաւ մեզ սուգ անվերանալի զի կրսեր եւ սիրելի եղբայրն իմ Փախրադուլայն ի զարդ եւ ի դեղ մանկական հասակի՝ մինչ տէգ մօրուացն փաղփեալ լինէր թխատիպ տեսակաւ շուրջ բոլորեալ զպատշաճագեղ ծնօտիւքն. եւ սիրտ նորա զուարճ խնդամտական խորհրդօք ի վայելս քաղցրազբօս կենցաղոյս. եւ կամք նորա ի վազս եւ ի թիռս իշխանաշուք փառաց՝ յանկարծակի հասեալ օրհասն կենաց՝ խզեաց զբոյսն քաջուղէշ, եւ խլեաց զտունկն ծաղկափթիթ.. եբարձ տարաժամ զբաղձալին ինձ։ Որ եւ հրաժարեալ յիշատակի. զոր եւ տարեալ եդին ընդ հօրն իւրում ի տապանի։ Որում Տէրն իմ Յիսուս փոխանակ աստի զրկանացս անդ ողորմեսցի՛ եւ անտե՛ս արարեալ զմեղսատեսակ կիրս մարմնոյ նորա՝ զուարճացուսցէ՛ ի վայելսն անմահական եւ յուրախութիւնսն անզրաւական. ամէն։

 

339. Սկեւռայ վանք եւ գիտնական Վարդապետք ժամանակին

Քահանայ ոմն Աստուածատուր անուն՝ հանդերձ ձեռասուն իւր հարազատ պատանւով Խաչատրիւ, որ է որդի քեռ իւրոյ, ի դեգերանս աստուածայնոց գրոց գոլով, կանխագոյն յինքենէ ի տղայոյթ [74] վարժեալ, եւ իւրանման կրթասէր բարուց զուգակըցեալ, կամօք յերկոցունց՝ յաստուածաբաճոյ ըզբօսանս անձանց եւ ի սատարութիւն բռնաբարեալ գործոյ ընթերցմանն, եւ յիշատակ բարեաց զկնի ստացան զայս աստուածախօս մատեանս Նորոց կտակարանաց, ի ձեռն իմոյ նուաստութեանս Ստեփանոսի ամենամեղ եւ անպիտան գրչի, եւ ներելով Աստուծոյ տրուպ եւ անարժան քահանայի, ի ժամանակս աստուածապաշտ արքայի Լեւոնի (Բ) որդւոյ Հեթմոյ, եւ ի նորուն աստուածասէր անդրանիկի Հեթմոյ (Բ) տէրութեան աստուածապահ բերդիս Լամբրունի. եւ ի կաթողիկոսութեան աստուածահաճոյ կրկին ծերութեամբ պատուեալ Տեառն Յակոբայ: Ի ՉԼԴ (1285) թուականիս [75] Հայոց գրեցաւ տառս յաստուածապահ սրբարանս մեծի ուխտիս Սկեւռայի, ընդ շքով թեւոց աստուածազօր Սուրբ Նշանիս եւ Սրբոյ Փրկչիս [76]. յառաջնորդութեան Տեառն Մինասայ: Արդ, մաղթեմք բոլորիցն յԱստուծոյ՝ ստացողք գրոցս հանդերձ տրուպ գրչաւս եւ մերովքն համայնիւք. եւս եւ զպատուական քահանայն Ստեփանոս Գոյներ Երիցանց [77] եւ զծնողս նորին, գտանել ողորմութիւն ի Տեառնէ, որ օգնական եղեւ ի նիւթ գրոյս։ Նա եւ հանդիպելովքդ այժմ եւ յապա ամենառատ ողորմութեան Աստուծոյ արժանանալ, խնդրուածովք Աստուածածնին Սրբոյ եւ Սրբոց Աւետարանչացն, եւ բոլոր իսկ Առաքելոցն դասուց, այժմ՝ եւ յանվախճան աւուրն. ի փառս մարդասիրին Աստուծոյ. յաւիտեանս յաւիտենից: 

Ըստ բանի Սրբոյ ումեմն, «Որում բաղձայ ոք նմին եւ հասանել ջանայ». վասն զի «Բուռն է քան զմահ՝ սէր, զոր ջուրք բազումք ոչ կարեն չիջուցանել [78] », մանաւանդ յորժամ՝ յԱստուծոյ իցէ տռփումն [79] ։ Այսպիսեաւ երանելի ըզձիւք առ ստացումն աստուածաշունչ տառից վառեալ սրբասնունդ պատանին Խաչատուր, թելադրութեամբ Գեորգեայ վարդապետի՝ [80] առ որում՝ կայր ի վարժս կրթութեան բանի եւ գրոց՝ ուսումնասէր դպիրն Խաչատուր, ինքնագիր երկօք ստացաւ զգիրս Ծնընդոցն, զԴատաւորացն եւ զԹագաւորութեանց. եւ վասն ոչ բերելոյ տկար մարմնոյն զերկս գրութեան, օժանդակեաց սնուցիչ նորին եւ քեռի՝ աստուածապաշտ քահանայն Աստուածատուր. եւ սակս աղքատութեան կարծեաց՝ նախ զՆոր կտակարանս ետ գրել՝ իբրեւ զյոյժ հարկաւորս, եւ դարձեալ Աստուած խրախուսեալք՝ իմով ձեռամբ Ստեփանոսի Գոյներ Երիցանց փցուն գրչի՝ ստացան զաստուածային գիրս սրբոց մարգարէիցն եւ զսրբագրաց ոմանց յՉԼԷ (1288) թուականիս. ի մխիթարութիւն ինքեանց հոգւով. որոց տացէ Աստուած ի հաճոյս իւր երկար վայելել ի սոյն, եւ ի յոյս բարեաց յիշատակի ստացողացն եւ աշխատողիս գրչի, եւս եւ ընդհանուր զարմից նոցա եւ մեր, ի փառս Քրիստոսի օրհնելոյն յաւիտեանս. ամէն:

* Կին ոմն ի նիւթ սորա օգնական եղեւ, յիշեսջիք եւ զնա ընդ վերոգրեալքն. եւ Աստուած զձեզ յիշէ։

 

340. Հրաժարումն Կոստանդնի Բի ի կաթողիկոսութենէ (Ստ. Օրպելեան, ԿԷ)

Իսկ հեզն այն եւ հանդարտն ըստ տիրապատուէր հրամանին ոչ ինչ ընդոստնոյր. յալ զամենայնն յանձն առեալ ասէր. արդար են բանքդ այդ. եւ ես ճշմարտիւ գործեցի զդոսա. բայց այդ յայտնիքն, իսկ զծզծուկն, որում վկայ է միայն ծածկագէտն, բիւրապատիկ քան զգոյն ունիմ ամբարեալ յոգիս. եւ չեմ արժանի այսմ աստիճանի. արդ զոր կամ է ձեզ՝ արարէ՛ք ընդիս։ Որում պատասխանեալ թագաւորն եւ ժողովն. ի բա՛ց հան ի քէն, ասեն, զկաթողիկոսութիւնդ եւ տո՛ւր ցմեզ։ Լուեալ զայս կաթողիկոսին եւ յանձն առնոյր յօժարութեամբ. եւ զգեցեալ զզգեստն հայրապետական զբազմախաչն եւ զեմիփորոնն հինգ կրկին որ պատրիարքացն է, եւ զթագն պապտուական եդեալ ի գլուխն, եւ զվաւերականն մեծագին ածեալ ի մատն, եւ առեալ ի ձեռն զաջ սրբոյն Գրիգորի՝ օրհնեաց զթագաւորութիւնն զայն եւ զամենայն աշխարհ, եւ ասէ. գոհանամ զքէն Տէր իմ Յիսուս՝ որ մատնեցեր զիս մարմնաւոր դատաստանաց եւ անցաւոր պատժոց եւ ամոթոյ, եւ ոչ պահեցեր յօրն մեծ յորում դատաստանքն ահեղ եւ պատիժքն անվճար եւ ամօթն յաւիտենական։ Բայց տո՛ւր սոցա առաջնորդ բարի եւ հովիւ ընտիր զի ըստ կամաց քոց հովուեսցէ զբանաւոր հօտս քո. այլ արանցս այսոցիկ որք առին զդատաստանս քո. եւ նախ քան զօրն իմ աստուածաբար դատեցին զիս, դու արասցե՛ս իրաւունս ընդ իս եւ ընդ նոսա։

Եւ ապա հանեալ զզգեստն եդ ի վերայ արծաթի սեղանոյ. նմանապէս եւ զսքեմնեպիսկոպոսութեան հանեալ ծալեաց եւ եդ ի վերայ նորա եւ ծածկեաց պատուական հանդերձիւ. եհան ի մատնէն եւ զծանրագին մատանին. եւ զգաւազանն եւ ետ զամենայնն ցպատգամաւորսն, եւ ասէ. ահա զոր խնդրէքդ։ Եւ ինքն ետ բերել մազեղէն մի սեւ եւ յոյժ խոշոր եւ զգեցաւ. եւ ի նոյն մազեղենէն քուսիթայ եդ ի գլուխն. եւ ողջունեալ զամենայնն՝ ել ի տանէ եպիսկոպոսարանին միայն եւ լռիկ, որ էր մերձ ի քաղաքն Սիս, զոր Գլխաբացի կոչեն։