Տեղագիր Հայոց Մեծաց

44. ԷՐԶԻՌՈՒՄ նահանգն որ է ԿԱՐԻՆ ըստ մեզ, յանուն գլխաւորի գաւառացն Բարձր Հայոց, նախապատիւ ամենայն գաւառաց Օսմանեանն Հայաստանի եւ քան զյոգունս այլոց աշխարհաց նոցին. կարի ընդարձակ է իբրեւ գաւառ առանձնակ` ունելով յարեւելից կուսէ զՂարս, 'ի հիւսիսոյ զԵգերացիս եւ զՊոնտոս, յարեւմտից զՓոքր Հայս, եւ 'ի հարաւոյ զգաւառն Խարբերդու. ընդարձակագոյն եւս իբրեւ նահանգ ըստ վարչութեան, ունելով ընդ իւրեւ եւ զՂարս եւ զՊայէզիտ: Բայց մեր բանք աստ զառանձին գաւառէն են, յորում բովանդակին գաւառակք եւ վիճակք իբրեւ երեսուն, յորոց ոմանք յառաջագոյն մասն էին Չըլտըրայ կամ այլոց գաւառաց. որոց ամենեցուն առաջին է ԷՐԶԻՌՈՒՄայ վիճակն, ու եւ ՕՎԱ կոչի, քանզի դաշտ է ընդարձակ` իբրեւ 32 մղոն ընդ երկայնն յարեւելից յարեւմուտս եւ 14-18 լայն 'ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ, պարսպեալ գրեաթէ ամենուստ լերամբք բարձամք, բարձր գոլով եւ ինքնին դաշտին իբրեւ 6000՛. յոր իջանեն 'ի լերանցն եւ խաղան երկոքին առաջք արեւմտեանն կամ հիւսիսայնոյն Եփրատայ մեծի` Գարասու եւ Սարչամ (20) եւ ելանեն ընդ արեւմուտս կոյս, գործեալ եւ զՇամբն Կարնոյ, այսինքն Ճահիճ լճաձեւ (18). յորոյ հարաւոյ կայ մեծ ՔԱՂԱՔՆ ԿԱՐՆՈՅ` որպէս կոչէր 'ի հնումն, եւ ապա ԹԷՈԴՈՍՈՒՊՕԼԻՍ վասն նորոգ շինութեանն 'ի Թէոդոսէ կայսերէ 'ի սկիզբն Ե դարու , լինել մայր քաղաքաց բաժնի յունականն Հայաստանի. վասն այնորիկ եւ յայլազգեաց արեւելեայց կոչեցաւ ԱՐԶԻ - ՌՈՒՄ (Յունաց Երկիր կամ Արզն ). եւ եղեւ միշտ քաղաք անուանի ըստ քաղաքական վարչութեան, ամրութեան եւ շահաստան վաճառուց. վասն այնորիկ եւ ընդ բազմաց անկեալ ձեռամբ մերձ ընդ մերձ Յունաց, Պարսից, Արաբացւոց, Թուրքաց, Վրաց եւ Թաթարաց, յորոց եւ տիրագլուխ կամ հարկատու սուլտանք եւ պետք եւս նստան 'ի նմա յաւուրս Բագրատունեաց եւ Ռուբինեանց, յետոյ ուրեմն նուաճեալ մնաց 'ի ձեռս Օսմանեանց, գամ մի միայն յետ 1400 ամի շինութեանն 'ի Թէոդոսէ` 'ի բուռն Ռուսաց անկեալ, յամին 1828. յորոց ոչ սակաւ անշքեցաւ, աւարեցաւ եւ աւերեցաւ քաղաքն եւ նուազեաց 'ի բնակութենէ եւ 'ի շահավաճառութենէ. թէպէտ եւ դարձեալ բարգաւաճել սկսաւ, պահեալ միշտ զնախագահութիւն Օսմանեան իշխանութեան 'ի Հայս. որոյ վարիչն կամ քաղաքապետ փաշայ բարձրապատիւ` սպարապետ է ասիական բանակի բազում գաւառաց. բարգաւաճագոյն եւս լինէր արդեօք` եթէ չէր բարձր յերեսաց ծովու ոտս 5740՛, վասն որոյ երկարաձմեռն եւ ցրտին յոյժ, անփայտ եւ անպտուղ. բայց ամարանի` զուարթանայ շահեկան բուսաբերութեամբ եւ երամ երամ հաւուք եւ զանազան դեղով բնութեան: - Ի մնացուածս հին շինուածոց քաղաքին` որ հարկ է թէ չէին սակաւք, այժմ նշանաւորք են բերդն ստուարապարիսպ` Գարա-գալէ կոչեցեալ, յոր անուն եւ քաղաքն Գալիգալէ կոչէր յԱրաբացւոց, եւ միջնաբերդն Իլգալէ, յորում ապարանք կուսակալին եւ զինարանն Ճէպխանէ խորափոր բանտիւք, եւ աշտարակաւ Թէփսի-մինարէ կոչելով: Պարիսպ միւս ածեալ է զբերդաւն, եւ մէջ երկոցուն պարսպացն Հիսար-պիլէն կոչեցեալ`դատարկ է, երկոքին եւս ունին աշտարակս կամ բրգունս` 62 ընդ ամէն, եւ չորք չորք դրունք պարսպացն, եւ խրամ խոր զբերդաւն. երեւին նշմարք եւ այլոյ խրամի հեռագոյն զքաղաքաւն ածեալ, որոյ է շրջապատ իբր երեք ժամուք: Ի քաղաքամիջին նշանաւոր շինուած է Ուլուճամի մզկիթն, իբր 150՛ ընդ երկայն եւ 120՛ լայն, սաքաշէն էարդ ձեղուամբ, չորք կարգ կամարօք 'ի վերայ 28 որմասեանց, զի գմբէթն կործանեալ է. եօթն դրունք են նորա, երեքն որմեալք. թուի դիւանատուն լեալ 'ի հնումն: Նշանաւոր է եւ Չիֆտէ-մինարէ` զոյգ աշտարակք յախճապակեայք գունագոյնք, եւ աղօթանոցն եւ ուսումնարան հին առ նովաւ կանգնեալ յամին 935 հրամանաւ Մէլիք Խանի թագաւորի Խորազմեանց, որպէս ցուցանէ պարսկերէն արձանագիր քիւֆի գրով գրեալ: Յետ սոցա գեղեցիկք 'ի մզկիթս, որ բազմաթիւեն, Նումունէի-քէապէ, որ է համաձեւ եւ համաչափ քեապէին Մէքքէի. Գուրզունլու-Ճամի, Չինիլի-մինարէ, Ճաֆարիէ, եւ այլն: Յայլ շինուածս գլխաւորք են բաղանիքն Մերմէռ-համամ, Կէօմրիւկ-համամ , եւ այլն: - Պեղէստէն, որ է թանգարանոց վաճառուց, ճոխագոյն քան զբազում շահաստանաց Ասիոյ, յոր գան վաճառք 'ի Կովկասայ, 'ի Պարսից, 'ի Հնդկաց եւ 'ի Կոստանդնուպօլսոյ. իսկ 'ի քաղաքին բնիկ վաճառք հայթհայթին խաղախ, պղնձեղէն անօթք եւ կազմածք, զգեստք, եւ այլն: Առատ են ջուրք քաղաքին աղբերց բազմութեամբ, յորս եւ Նահատակի-աղբիւրն, որ այսպէս կոչի յանուն սրբոց վկայիցն Սահակայ եւ Յովսեփայ նահատակելոց անդ յամին 808, որոց տապանք են մերձ յՈւլուճամի: - Թիւ բնակչաց քաղաքին աւելի քան զ՛40, 000 (ըստ ոմանց 75, 000), յորս 600 եւ ըստ ոմանց իբրեւ 1000 տունք են Հայոց, որոց գլխաւոր եկեղեցի է Ս. Աստուածածին մեծ նորաշէն. 'ի թեմի եպիսկոպոսին 'ի գաւառին Էրզիռումայ են իբրեւ 2000 տունք Հայոց: Են եւ հռովմէական Հայք 80 երդ, եւ ունին եկեղեցի յանուն Տիրամօր:

45. Ի դաշտին Կարնոյ սփռեալ են իբրեւ 120 գեօղք, յորս գլխաւորք են Իլիճա կամ Կլիճա 3 ժամաւ հեռի յարեւմտից քաղաքին, մերձ 'ի շամբն Կարնոյ, այն է սազլըխն ջրաշեղջ, ուր հաւք ղօղեն. անուանի է գեօղն վասն ջերմաղբերացն բաղանեաց, որք յիշին 'ի Ե դարէ: Բնակիչք գեղջն 30 տուն: - Մուտուրկու, առ որով Մուրտուրկու վանք Ս. Լուսաւորչի յոտս Տէվէպօյնու լ երին: - Սօուք ջերմուկ, յորում ցրտաղբիւր հանքային: - Հինձք կամ Հնձուց գեօղ, յարեւելից հիւսիսոյ քաղա քին, իբր 30 տամբք, զուարճադիր դարիւք, ուր եւ մատուռն փոքր կամ ուխտատեղի Յովհաննու Կոզռան. մերձ է Հնձուց վանքն որ եւ Կարմիր վանք, հիմնարկեալ 'ի Մեծէն Ներսիսէ յանուն Տիրամօրն. եւ հուպ նմին Քարայրք Հռիփսիմեանց 'ի ձորամիջի: - Գըզըլքիլիսէ եւ Ծաղկի գեօղ յարեւելեան հիւսիսակողմն քաղաքին. 'ի ստորոտս բարձու Տումլու լերին (19): - Սարլամ առ համանուն լերամբն եւ վտակաւ, յարեւմտակողմն հիւսիսոյ դաշտին : - Ի ստորոտս լերանցն կայ եւ Խաչկայ-վանք ուխտատեղի, եւ Խաչափայտ աւազան ցրտին ջրոյ, ուր թաքուցաւ խաչափայտն 'ի դարձուցանել զայն Հերակլեայ կայսեր 'ի Կոստանդնուպօլիս: Արծաթի գիւղ մեծ յորում հարիւրաւոր տունք Հայոց էին յառաջ քան զգալ Ռուսաց. են ջերմուկք մերձ նմին: - Քարուոր, քարայրք անուանիք ըստ վիպասանից, մենարանք սիրելեացն Ֆէրհատայ եւ Շիրինայ: - Գարարզ, Վաղաւեր, Ղուշճի առ սեաւ ջրով (Գարասու ) տեղիք մեծի շահաստան քաղաքին ԱՐԾՆ կոչեցելոյ, զոր Սելչուկեան Թուրքք յաղարտ վարեցին յամին 1049, կոտորեալ անդ ոգիս առաւել քան զչորեքտասան բիւր: - Գաղտառիճ Մեծ եւ Փոքր, որ է հինն Խաղտոյ-Առինճ, ուր արգելաւ պահ մի Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոս հրամանաւ Վասլի կայսեր:

46. ԹՈՐԹՈՒՄ վիճակ կայ 'ի հիւսիսոյ դաշտին Կարնոյ, եւ թուի մասն ՇԱՏԳՈՄՔ կամ ՇԱՂԱԳՈՄՔ կոչեցելոյ գաւառի նորին եւ ՈՔԱՂեայ Տայոց. գետակ համանուն բղխեալ 'ի Պար լերանց որ առ Գըզըլքիլիսէիւ Կարնոյ` եւ իջեալ 'ի հիւսիս օժանդակել զՃորոխ, արբուցանէ զգեղեցիկ եւ զջերմիկ դաշտ իբրու 10ժամեայ երկայնութեամբ եւ կիսով նորին լայնութեան, որ եւ զանազան դրիւք եւ տեսլարանօք բնութեան, քարաժեռիւք եւ հովտօք, լճաւ եւ ջրվիժիւ` զուարճացեալ է, եւ առատ պտղաբերութեամբ, յորմէ եւ Կարին ընդունի միրգս ազնիւս: Իբրեւ 70 գեօղք են վիճակին, նշանաւորքն ԹՈՐԹՈՒՄ աւան յաջմէ գետակին կամ յարեւելից, բերդ հին եւ ահաւորահայեաց ունելով 'ի բարձու քարալերին կարկառելոյ 'ի գետն, յոր իջուցանեն եւ սանդուխք քարափորք: Բնակիչք 20 երդ: - Խախու առ համանուն վտակաւ օժանդակաւ Թորթումայ , որ 'ի գեղեցիկ հովտին ունի հրաշակառոյց մենաստան շինեալ 'ի Վրաց յԹ դարու եւ 'ի Դաւթէ կուրապաղատէ 'ի Ժին: Միւս եւս հոյակապ եւ հրաշակերտ մենաստան է Էօղք գեղջ 'ի սարատափ բլրի. եւ միւս այլ եկեղեցի զարմանաշէն յԷգրէկ գեղջ. յորս յամենեսին գոն արձանագիրք 'ի րացիք, զի առ հարստութեամբ նոցին շինեալք են: - Ազորդ գեօղ նշանակէ զգլխաւոր տեղի ԱԶՈՐԴԱՓՈՐ գաւառի Տայոց. յորոյ յՈքաղ գաւառի էին վիճակեալքն այժմ Թորթումայ Գեղիկ եւ Վարդիշէն, առ որովք բանակեալ էր Զառմիհր զօրավար Պարսից հետամուտ լինելով քաջին Վահանայ, յամին 483: - Նորաշէն գիւղ մերձ 'ի Թորթում, յորում 40 երդ հռովմէական Հայոց:

47. ԻՍՓԻՐ վիճակ լեռնային յարեւմտից Կարնոյ ունի զսահմանս հնոյ գաւառին Սպերու, շրջապատեալ 'ի Ճորոխ գետոյ, որ եւ 'ի նմին բղխէ. անուանի են բովք արծաթոյ սորա, այլ այժմ խափանեալք: Գլխաւոր տեղի վիճակին է Իսփիր աւան յաջմէ գետոյն, 50 տամբք, կիսաւեր բերդիւ 'ի գագաթան լերին, յորում եւ մենաստան եւ եկեղեցի Հայոց լքեալ : Սա թուի Սմբատաւանն անուանի յիշեալ յԱ դարու, եւ նախկին բնակութիւն Բագրատունեաց: - Գեօղք իբրեւ 50 են վիճակին Սպերու. յորս նշանաւոր Սակուս? 'ի սահմանս Բերդագրակայ: - Պարխար առ Պաքրմառէնի պղնձահանիւք: - Օրթաքէօյ 'ի ստորոտս Գոհանամ լերին 'ի հարաւոյ Իսփիրու, յորում անուանի ուխտ վանաց Ս. Յովհաննու կամ Ս. Կարապետ, եւ մերձ նմին արծաթահանքն Վանք-մատենի: - Քամբոր յարեւելից հարաւոյ Իսփիրայ, որ է անշուշտ հինն ԿԱՄԲԱԼԱ, ուր Մեծն Ալեքսանդր առաքեաց զՄեմնոն 'ի խնդիր բովուց ոսկւոյ:




48. ՊԱՅՊՈՒՐԴ որ է ԲԱԲԵՐԴ վիճակ Խաղտեաց Հայոց, որոյ քաղաք համանուն գլխաւոր քաղաք էր Հայաքաղդեաց կամ Արմենոխալիւբք կոչեցեալ ազգի, արտաքոյ հնգետասան աշխարհացն Հայոց Մեծաց. եւ կայ 'ի վերայ գետոյն Ճորոխի, 'ի բարձու 5040՛ ոտից. եւ սա 'ի հնումն Բագրատունեաց թուի լեալ ոստան. ունի բերդ 'ի բարձու խանգարեալ 'ի Ռուսաց յամին 1828, եւ սանդխաւոր ջրոյ ճանապարհք փորեալք 'ի նմա. նշանաւոր շէնք են կամուրջքն, պէզէստէնն, ուլուճամի մզկիթն: Բնակիչք 600 0 են քաղաքին, յորս 100 տուն Հայոց, եւ չորք եկեղեցիք նոցա. գլխաւոր ձեռագործ քաղաքին է գորգ ազնիւ: - Գեօղք բազում սփռեալ են զԲաբերդաւ 'ի դաշտակողմն եւ 'ի լերինս, յորս գլխաւորք են Վարզուհան աւան առ Սամանսու ջրով 'ի հիւսիսոյ արեւմտից քաղաքին, յորում մնացուածք երից փոքունց գեղեցիկ եկեղեցեաց եւ քաղաքորմոց, աւերեալք 'ի Լազից իբր 60 ամօք յառաջ: - Վանշէն որ եւ Վահանաշէն եւ Օձտեղ, յորում անուանի մենաստան Լուսաւորչի: - Մասադ 'ի կողս Գօփ-տաղ (5) լերանց բարձանց, 'ի վերայ ճանապարհին Կարնոյ: - Բալախոռ աւան յարեւմտակողմն Վարզուհանայ 'ի վերայ ճանապարհին Կիւմիւշխանէի:

49. Ի հիւսիսոյ Սպերու, 'ի ձախմէ Ճորոխայ եւ արեւմտից նորին կան վիճակքն ՀԱՄՇԷՆ եւ ԿԻՒՐՃԻՍՏԱՆ որ է ԲԵՐԴԱԳՐԱԿ, ընդ նմին եւ ԽՈՏՐՋՈՒՐ, յետին սահմանք Հայոց ընդ արեւմտեանն հիւսիս, եւ սահմանակիցք Պոնտոսի, լեռնավայրք բարձունք. Համշէն, յորում բարձրաբերձ լերինք են եւ բովք երկաթոյ, անտառք եւ մեղր շատ 'ի նոսա, 'ի հնումն կոչէր ՆԱՒԵԱՑ ԵՐԿԻՐ եւ ՏԱՄԲՈՒՐ, եւ ապա ՀԱՄԱՄԱՇԷՆ. բնակիչք նորա Հայք 'ի կէս անցելոյ դարուն դարձան յօրէնս Մահմետի, այլ ցարդ պահեն Համշէն որ եւ Պաշ-Համշէն կայ 'ի ստորոտս Տէմիրտաղ լերին. առ որով եւ Խաչէքար լեառն (5), յորում մենաստան հին, ուր պահէին նշխարք Վարդանանց, եւ 'ի գագաթան նորին աւանդի պահիլ Վարշամակին Քրիստոսի, վասն որոյ եւ լեառն Վարշամակ կոչեցաւ, եւ 'ի ռամկաց Վարսամպէկ: - Կիսաւուրբ 'ի հիւսիսոյ Համշինու կան մնացորդք Համշէն գալէսի բերդի, որ թերեւս իցէ հինն Տամբուր: Անուանի գեօղք Համշինու` Խեւակ յոտս Խաչէքարայ. Մարմանտ սակաւ ժամուք հեռի 'ի ծովէ. եւ առ եզերբ նորին Արտաղին աւան հայանուն: - Պարխար լերինք անջրպետեն ընդ Համշէն յարեւմուտս հիւսիսոյ եւ ընդ Կիւրճիստան յարեւելս հարաւոյ. սա այսպէս կոչի վասն լինելոյ երբեմն ընդ ձեռամբ Վրաց. այլ յաճախագոյն եւս կոչի յանուն երկուց գլխաւոր աւանացն, որք են Բեդագրակ եւ Կիսկիմ. սա յաջմէ կայ Ճորոխի մերձ 'ի սահմանս Թորթումայ. եւ մերձ նմին Արսիս, որ թուի գլխաւոր տեղի ԱՐՍԵԱՑՓՈՐ գաւառի Տայոց. իսկ Բերդագրակ յահեկէ գետոյն 'ի հիւսիսոյ Արսեաց. որոց մերձ է Օշնախ կամ Որջնհաղ գիւղ, ուր մեծն Վահան եհար զզօրս Պարսից. Կուտրաշէն, Կարմիրք հայաբնակ գեօղք, 'ի յետնումն բնակեն հռովմէական Հայք, վասն որոյ եւ Ֆռէնկ քէօյի կոչի: Բազմութիւն հռովմէական Հայոցս բնակէ եւ յարեւմտից Բերդագրակայ 'ի Խոտրջուր կամ Խոտուջուր վիճակի յեօթն կամ յութ գիւղից գումարելոյ, որք են Գեղուտ, Կաղմխուտ, Կէսակ, Կրման եւ Ճիճապաղ, Թոլողենց, Խանդաձոր, Սիւնենց. յորս են 400 տունք եւ 2000 կամ աւելի ոգիք, իւրաքանչիւր եկեղեցեօք:

50. ԼԻՎԱՆԷ կամ ԱՐԴՈՒԻՆ վիճակ 'ի հիւսիսոյ Բերդագրակայ, ընդ մէջ Ճորոխայ եւ Պարխարայ, լեռնային այլ քաջաբեր երկիր եւ զուարճալի տեսլարանօք. քաղաքն ԱՐԴՈՒԻՆ կայ առ գետեզերբն յահեկէ 'ի զառիվայրի լերին. ունի ձեռագործս գունագոյն կտաւուց ներկելոց, եւ վաճառս փայտի եւ պտղոյ, զոր ընդ Ճորոխ առաքէ նաւուք 'ի Պոնտոս. 'ի բարձու լերինն կան կիսաւեր բերդն եւ մնացուածք գենուացի շինուածոց: Բնակիչք 7000, յորս 500 տուն հռովմէական Հայոց: Են Արդուինայ իբրեւ 100 գեօղք, ընդ որս եւ աւանն Պարխար` համանուն լերանցն յորոց միջի կայ, եւ գետակին` որ խառնի 'ի Ճորոխ: - Պէժանկէտ 'ի հարաւակողմն վիճակին, գեօղ մեծ առ գետեզերբն: Ի լերինս Պարխարայ կայ աւերակ մեծի եւ հռչակաւոր վանաց եւ եկեղեցւոյ, այլ ոչ ուրուք ճանապարհորդի գիտնոյ քննեալ է զայն:

51. Յաջմէ Ճորոխայ 'ի հիւսիսոյ Կարնոյ գաւառի եւ այրարատեանն Բասենոյ կան վիճակքն ԹԱՎՈՒՍԿԵԱՐ, ՆԱՌԻՄԱՆ, ՕԼԹԻ, ՓԷՆԷՔ, 'ի հին գաւառս Տայոց, ընդ կուսակալութեամբ Էրզիռումայ: Առաջինն կայ յաջակողմեան ափունս Ճորոխայ եւ ունի գեօղս 24, որոց գլխաւոր Թավուսկերտ աւան, որ է հին իշխանանիստ ազգին Տայոց: Իշխան գիւղ ունի հոյակապ տաճար նման Խախուայն եւ Էօշքայ (46) 'ի դեղնորակ կոփածոյ քարանց, Ն թուականաւ Հայոց (951 Քրիստոսի ): - ՆԱՌԻՄԱՆ 'ի հարաւոյ Թավուսկեարայ եւ յարեւելից Թորթումայ ձգի. են նորա գեօղք 30. գլխաւորն Նառիման որ է Մամրուան ունի բերդ հին. նշանաւոր է եւ Իդ գիւղ մեծ 60 տամբք: - ՕԼԹԻ կայ 'ի հիւսիսոյ Նառիմանայ եւ յելից Թավուսկեարայ, մասն ՊԱՐՏԻԶԱՑՓՈՐ գաւառի Տայոց, որոյ եւ գետակ համանուն Պարտէզսու ընթանայ ընդ այն, եւ Պարտէզ կամ Պարտըզ աւան մեծ 200 տամբք յեզր նորին. իսկ աւանն Օլթի է հին Քաղաքն Ուխթեաց կամ ՈՒԽՏԻՔ, որոյ հին շինուածք բերդի կան ցայսօր, եւ կամուրջ նոր. բնակիչք 350 տուն: Վիճակին Օլթեայ են իբրեւ 60 գեօղք: - ՓԷՆԷՔ 'ի հիւսիսոյ Օլթեայ եւ յարեւմտից Թաւուսկեարայ կայ 50 գիւղորայիւք. որոց գլխաւորք են Նէքսի-Փէնէք եւ Փանաք կամ Փէնէսկերտ. անուանիք 'ի Ժ դարու, 'ի հարստութեան Վրաց. կայ մնայ դաստակերտ մի նոցա տաճար փոքր եւ բոլորշի, վայելուչ յոյժ եւ գեղեցիկ գմբէթակապ, զոր արդ Տաճկաց 'ի մզկիթ փոխեալ է :

52. Ի հիւսիսոյ վիճակացն Տայոց եւ յաջմէ Ճորոխայ եւ Արդուինայ կայ ԱՐՏԱՆՈՒՇ վիճակ 'ի վայրս Գուգարաց, կամ Արտանուչ, ոռոգեալ համանուն գետով որ օժանդակէ զՃորոխ. են նորա իբրեւ 50 գեօղք, եւ պատշաճի հնոյ գաւառին ԿՂԱՐՋԱՑ, որ 'ի սահմանածայրս Հայոց, Վրաց եւ Եգերաց. գլխաւոր տեղին է ԱՐՏԱՆՈՒՇ քաղաք առ գետեզերբն 'ի հարաւոյ, 'ի զառ 'ի կող լեռնակի, պարսպեալ քարաժեռիւք եւ որմովք. են 'ի նմա աւերակք վրացի շինուածոց, մեծի բերդի եւ եկեղեցեաց. 'ի միջնաբերդին են իբրու 120 տունք: - Յելից հարաւոյ քաղաքին կայ Քլարճեմթի աւան, բնավայր Կղարջաց գաւառի: Մինչեւ յայս սահմանս աւանդեն պատմիչք Վրաց յառաջեալ Անդրէի առաքելոյ քարոզութեամբ աւետարանին: - Ի հիւսիսոյ Արտանուշայ կայ ՇԱՒՇԷԹ վիճակ, եւ 'ի նորա հիւսիսոյ արեւմտից ԻՄԷՐԽԵՒԻ (Իմերայ-Ձոր ), սահմանակիցք Աճարայ, այն ինքն է Եգերք: Ի Շաւշէթ` գլխաւոր աւան է Սաթլէլի. եւ առ ջրով Շաւշէթի Թուխարք հին բերդ: - Յելից վիճակացս առ սահմանակցութեամբ Ռուսացն Հայաստանի` ԲՈՑՂՈՎ եւ ԷՐՈՒՇԷԹ վիճակք. առաջնոյն գլխաւոր աւան է Տիզվիր, ուր նստի պէկ. միահամուռ գեօղք աւելի քան զհարիւր են վիճակացն. սփռեալք 'ի լեռնադաշտակս հնոց գաւառացն Ջաւախաց եւ Արտահանայ որ յաշխարհին Գուգարաց:

53. Ի հարաւոյ սոցա կայ մեծ վիճակն ԱՐՏԱՀԱՆ զհամանուն գետովն տարածեալ, որ է ինքն սկիզբն Կուրայ. յարեւմտից ունելով զՇաւշէթ եւ զԿղարջս որ է Արտանուշ, եւ յարեւելից զԱխալցիխէ գաւառ ռուսական մասին: ԱՐՏԱՀԱՆ քաղաք 'ի ձախմէ գետոյն կայ 'ի բարձրաւանդակի 'ի քարուտ վայրի, որոյ պարիսպք աւերեցան 'ի Ռուսաց յամին 1828. են արդ 'ի նմա տունք 100, եւ բնակարանքն փորեալ են 'ի լերինն. յորոյ գագաթան կայ ամրոցն: Գեօղք իբրեւ 100 են վիճակին Արտահանայ. յորս երեւելի է Շատուան կամ Շատեւան, յորում նստի պէկ: Գտանին աւերակ եւ ամայի բերդորայք 'ի լերինսն, երբեմն կալուածք իշխանաց Վրաց եւ Հայոց: Բանջրուտ գիւղ 'ի ստորոտս Գալնու լերանց (5) 'ի բարեբոյս հովտի, յորում են աւերակք եկեղեցեաց եւ քարանձաւք :

54. Ի հարաւոյ Արտահանայ, յարեւելից Փէնէքայ եւ 'ի մտից գաւառին Ղարսայ կայ ԿԵՕԼԱ կամ ՔԷՕԼԷ վիճակ, որ է ԿՈՂ գաւառ Տայոց, յորում բղխեալ մեծ գետն Կուր, իջանէ ընդ հիւսիս յԱրտահան եւ երթայ ընդ արեւելս յԱխալցիխէ գաւառ եւ խաղայ 'ի Վիրս: Են 'ի վիճակին 40 գեօղք, որոց գլխաւոր` աւանն Ուրուտ, առ միով 'ի վտակաց գետոյն, 'ի բարձու 6500՛ կամ աւելի: Ձմեռն կողմանցս երկարատեւ է, բայց են նոցին եւ ջերմ հովիտք` ուր ամառն զուարճաի յոյժ, վասն որոյ եւ Վաղարշակ հայր Արշակունեաց` յարդարեաց 'ի սմա իւր ամարանոցս եւ պարտէզս եւ որսարանս: - Ընդ մէջ Կողայ եւ Արտահանայ յարեւմտից, եւ գաւառին Ղարսայ յարեւելից կայ փոքր վիճակն ՉՈՒԽՈՒՐԷԹԻ ըստ Վրաց լեզուի հաւեալ, որք եւ Ֆոսոյ կոչեն 'ի հայկականէս առեալ` Փոս, յորմէ եւ Թուրքք, եւ այս սակս գոգաձեւ լինելոյ երկրին. ընդ որ խաղայ վտակ համանուն 'ի հարաւոյ Չըլտըր լերանց իջեալ եւ անկանի 'ի Կուր, 'ի նոյն եւ առուակ մի ելեալ 'ի Թէն-Կէօլ (18) լճակէն յարեւելս հիւսիսոյ վիճակին:

55. ԲԱՍԵՆ վիճակ կայ յարեւելից Էրզիռումայ, եւ ընդ մէջ Նառիմանայ եւ Փէնէքայ 'ի հիւսիսոյ, անջրպետեալ Քիրէճլու եւ Աքմէզրէ լերամբք, եւ յելից Սօղանլու լերամբք բաժանեալ 'ի Ղարսայ գաւառէն, 'ի հարաւոյ` Քէօսէ տաղ եւ Շահ-եօլ լերամբք 'ի Պայէզիտայ գաւառէ, յորոց վտակս օժանդակս յոլովս ընդունի Երասխ գետ եկեալ յարեւմտից եւ 'ի հարաւոյ 'ի Թէքմանայ, Բասենոյ-ջուր կոչելով 'ի վիճակիս, եւերթայ 'ի Կաղզուան. պարսպեալ 'ի լերանց բարձրահովիտ դաշտ է վիճակս 5000՛ բարձր, եւ կարի ընդարձակ, իբր 16 ժամուց ընդ երկայնն եւ 10 ընդ լայն. 'ի հնումն կոչէր սա ՍՏՈՐԻՆ ԲԱՍԵՆ, մասամբ Վերնոյն որ եւ ԱՆՓԱՅՏ ԲԱՍԵՆ, որ կոչեցաւն յետոյ ՎԱՆԱՆԴ եւ այժմ վիճակ Ղարսայ . բայց եւ այժմեանս Բասեն բաժանի 'ի Վերին եւ 'ի Ստորին, յետինս սահմանակից է Ղարսայ, միւսն` Էրզիռումայ. եւ են նոցա գեօղք իբրեւ 150: Գլխաւոր տեղի համօրէն վիճակին է ՀԱՍԱՆՂԱԼԱ կամ Հասանգալէ քաղաք, յահեկէ համանուն ջրոյն` որ է առաջք մի Երասխայ եւ 'ի հնումն կոչէր Մուրց կամ Մուրցամօր. վեց ժամաւ յարեւելից Էրզիռումայ, 'ի ստորոտս լերին, բարձր 5150՛, ունի բերդ ամուր կրկնապարիսպ: Սակաւ ինչ հեռի են երեք ջերմուկք եւ բաղանիք հին, եւ կամուրջ մի: Բնակիչք 5000. իսկ Հայք գաղթեցան 'ի Ռուսս: - Յարեւելից լերինն կայ մենաստան Տիրամօր շինեալ 'ի Գրիգոր Մագիստրոսէ, յորում եւ գերեզման նորա:

56. Ժամուք հեռի յարեւելից Հասանղալէի կայ Քէօփրիւքէօյ առ տեղեաւ ՎԱՂԱՐՇԱՒԱՆայ, զոր կառոյց Վաղարշ հաւ մեծին Տրդատայ, զի անդ 'ի նաւ. նշանաւոր այժմ 'ի նմա է մեծ կարաւանատուն քարաշէն, զոր Գենուացոց ասեն շինեալ, բայց եւ 'ի նախնի շինուածոցն մարթ է մնացորդ կարծել: Հուպ 'ի գեօղս` գետն Մուրց խառնի յԵրասխ, եւ 'ի վերայ խառնրդոցն արկեալ է անուանի եօթնակամար կամուրջն Հովուի, Չօպան-քէօփրիւսիւ, աւելի քան զ՛700՛ յերկայնութիւն եւ 30՛ 'ի լայնութիւն, զորմէ բազում ինչ աւանդեն, այլ թուի Հայոց ձեռակերտ: - Ի հիւսիսոյ Հասանղալէի կայ Հմնար լեառն, եւ ընդ նովաւ գեօղք Ախա, Պատիճվան, եւ այլն. յարեւմտից Ախայ Դու գեօղք երկու, որք են Դու եւ Որդորու հին գեօղք անուանիք եւ աթոռ եպիսկոպոսացն Բասենու եւ Որդունեաց նահապետի: - Ի հարաւոյ Մուրցայ եւ Երասխայ կան Օկոմի գիւղ անուանի, որ աւերեցաւ 'ի ԺԱ դարու. յելից նորա Եաղան 60 հայաբնակ տամբք, առ որով աւերակք հին շինուածոց: - Ի հարաւոյ սորա յաջմէ Բասեն ջրոյ 'ի քարաբլրի կայ Աւնկայ բերդն կամ Օնիկ, զարմանալի շինուած յանկոխ վայրի, աւերեալ 'ի Լէնկթիմուրայ, կան ջրամբարք ցամաքք եւ սենեակք ինչ 'ի նմա, որ Ճիւանգալէ կոչին, եւ յուխտ գնան անդր նանրահաւատք. բնակիչք գեղջն 60 տուն հայք մահմետացեալք: - Յարեւմտից հարաւոյ Աւնկայ կան Պեյվէրան , Չիւլլիւ, Չիհիրկան գեօղք Հայոց քրդակրօնից, եւ հուպ 'ի նոսա 'ի լերինս ուրեք անձաւք ձեռագործք Քըրք-փէնչէրէ կոչ եցեալ, այժմ գոմք անասնոց: Յելից սորա ցսահմանս գաւառին Ալաշկերտու` զոր անջրպետէ Շէռէան լեառն, կայ խոպան երկիր Գարաեազը կոչեցեալ: Ի Ստորինն Բասեն գլխաւոր տեղիք են` Խորասան աւան 'ի ձախմէ Երասխայ, եւ Զարս հուպ նմին. Ջերմակ առ Գարասու վտակաւ, յորոյ 'ի վայրս` 'ի հարաւոյ Աքմէզրէ լերին կայ անուանի բերդն Քէօր-օղլու դիւցազին, զոր երգեն վիպասանք կողմանցն: - ՄԺՆԿԵՐՏ կամ Մանազկերտ երբեմն քաղաք եպիսկոպոսանիստ, յարեւելից հիւսիսոյ Խորասանայ: - Ի հարաւոյ Երասխայ ընդ մէջ սահմանաց Ալաշկերտու` գեօղք Ամրագոմ, Գոմաձոր, Եիւզվէրէն, Տէլիպապա, Սադորան, եւ այլն:

57. Ի հարաւոյ Կարնոյ եւ Դերջանայ , յելիցԿեղւոյ եւ 'ի հիւսիսոյ Կէյօնիւկ վիճակի Մշոյ կամ Պինկէօլ լերանց` կան երկու փոքր լեռնային վիճակքն ԱՌԻՆՉ եւ ԼԷԶԿԻ, մասունք Մանանաղւոյ: - Իսկ 'ի մտից նոցա եւ 'ի հարաւոյ Դերջանայ, յելից Տուժիկ լերանց եւ 'ի հիւսիսոյ Ճապաղջուր վիճակի եւ Մշոյ, կայ ԿԵՂԻ վիճակ որ եւ ՔԵՕՐԻ, բաժանեալ 'ի Վերին եւ 'ի Ստորին, եւ ունի զԽորձեան գաւառ Դ Հայոց եւ զԿՈՐԻ Տուրուբերանոյ, համակ լեռնային ոստովք Պինկէօլ լերանց, որպիսիք են Սըրքութ, Քէօշմէր , եւ այլն: Ստորին Կեղւոյ որ 'ի հիւսիսոյ կայ` գլխաւոր տեղի է Մէլիքան. վերնոյն որ 'ի հարաւոյ` Թեմրան կամ Կեղի առ Լելիկ ջրով (Գայլ միւս 'ի հնումն ): - Յարեւմտից Կեղւոյ, 'ի հիւսիսոյ կուսակալութեան Խարբերդու, եւ 'ի հարաւոյ Եփրատ գետոյ (Գարասու ) կամ գաւառացն Դերջանայ եւ Եկեղեաց` կան լեռնավայր վիճակքն ՏՈՒԺԻԿ եւ ՄՆՁՈՒՐ, 'ի հնում ՄՆՁՈՒՐ գաւառի Բարձր Հայոց, բնակեալք յազատաբարոյ Քրդաց, վասն որոյ եւ անմատոյցք յուղեւորաց եւ անծանօթք. թէպէտ եւ փոքր մի նուաճեցան Քուրդք ընդ Օսմանեան պետութեամբ, այլ տակաւին բովանդակ երկիրն որ 'ի միջի կրկին բազկաց Եփրատայ ցկցուած նոցին եւ Միւս-Գայլ գետոյ (23) եւ Պինկէօլ լերանց, երկիր անծանօթ է եւ արժանի քննութեան :

58. Ի հիւսիսոյ Ստորին Կեղւոյ, յարեւմտից Կարնոյ, 'ի հարաւոյ Գօփ-տաղ լերանց Խաղտեաց եւ յարեւմտից Եզընկայ` կայ ԴԵՐՋԱՆ վիճակ 'ի հնում գաւառի համանուան, ընդ որ իջանէ Եփրատ 'ի Կարնոյ յԵկեղեաց, եւ ընդունի զգետն Մանանաղւոյ` որ արդ կոչի Մամախաթուն կամ Դերջանայ ջուր. գլխաւոր տեղիք վիճակին, որ ունի գեօղս իբրեւ 50, են Մամախաթուն աւան 'ի վերայ ճանապարհի կարավանին Կարնոյ. են 'ի նմա աւերակք եւ շիրիմք սառակինեան ոչով. - Աչխալա ընդ մէջ Կարնոյ եւ Դերջանայ մերձ 'ի խառնուրդս Սարչամայ ընդ Գարասուի . - Բէգէռիճ յահեկէ Սեւ ջրոյ 'ի հիւսիսոյ Մամախաթունի, սա է Բագայառիճ գիւղ, յորում կանգնեալ էր պատկեր Հեփեստեայ դից բերեալ 'ի Յունաց. - Գարագուլաք աւան 'ի Փ. Հայս: - Ի ներքոյ խառնրդոց գետոյն Դերջանայ յԵփրատ կամուրջ արկեալ է ` որ կոչի Քուդդուր-քէօփրիւ (ըստ Եւրոպէացւոց ), յանուն երկրին ԿՈՏԵՐոյ, որ միջսահման էր ընդ Դերջան եւ ընդ Եկեղեաց. յորում էին Սուրենաշէն աւան եւ Պարթենից դղեակ, ժառանգութիւն հօրն Ս. ԹԷոդորոսի նահատակելոյ յաւուրս տքնութեան Լուսաւորչին 'ի վիրապին. 'ի ձախմէ գետոյն կայ անուանի մենաստան եւ ուխտատեղի նորին` որ կոչի Սըրըգլը սուրբ Թորոս:

59. ԵՐԶՆԿԱՅ վիճակն որ է ԵԿԵՂԵԱՑ գաւառ յարեւմտից Դերջանայ կայ, 'ի հարաւոյ Խաղտեաց եւ Գէլգիւտ վիճակի, յարեւելից Կամախայ եւ 'ի հիւսիսոյ Տուժիկ լերին եւ Վերին Կեղւոյ: Ծանօթ 'ի Հայս վասն հին մեհենեացն Անահտայ, եւ նահատակութեան մերոյս Լուսաւորչի, որոյ սրբեալ զտեղին եւ մասամբ ժառանգեալ առատաձեռնելով Տրդատայ` պատճառս ետ նմին կոչման ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ԳԱՒԱՌ. եւ ցարդ երեւելի է սրբազան ուխտատեղեօք վանորայիցն 'ի Սեպուհ կամ 'ի Գոհանամ լերին, որ անջրպետէ ընդ նա եւ ընդ Դարանաղեաց գաւառն: Եփրատ գետ եկեալ 'ի Կարնոյ եւ 'ի Դերջանայ անցանէ 'ի հարաւոյ գեղեցիկ եւ արգաւանդ եւ ջերմիկ հովտին Երզնկայ, ընդունելով յաջմէ զԳայլ գետ զեկեալն 'ի Գէլգիւտայ. մերձ 'ի խառնուրդս գետակին 'ի ձախմէն կայ քաղաքն ԵՐԶՆԿԱ որ է հին աւանն ԵՐԷԶ եւ մեհեան Անահտայ պաշտամանց, Էրզինճեան կոչեցեալ 'ի Թրքաց. որ յամէն 1045 ցամն 1784 հնգետասան անգամ եւ աւելի 'ի սասանութենէ երկրի մերթ կիսով եւ մերթ հիմնովին կործանեալ, կանգուն եւ շէն կայ ցայսօր. ունելով բերդ 'ի բարձու, մզկիթս եւ վաճառանոցս, եւ 4 եկեղեցիս Հայոց, յորս պահի եւ խաչ մի հին Թուղ Տրդատայ կոչեցեալ: Բնակիչք Երզնկայ են 3000 տունք , յորս իբրեւ 750 Հայոց. եւ իբր 500 եւս տունք են յերեսնիւ չափ գեօղս եւ յինն շէն մենաստանս թեմին:

60. Իսկ 'ի բոլոր վիճակին Երզնկայ են գեօղք իբրեւ 120 ընդ վարչութեամբ պէկի միոյ, եւ աւերակք եկեղեցեաց եւ վանորէից յոյժ 'ի նոսին: Որոց գլխաւորք են Թիլն աւան յարեւմտից հիւսիսոյ քաղաքին, ուր կանգնեալ էր պատկերն Աթենասայ` Նանէական դիք կոչեցեալ. աստ թաղեցան Ս. Արիստակէս եւ Մեծն Ներսէս, որոյ նշխարք յայտնեցան յամին 1275, եւ շինեցաւ անդ եկեղեցի որ արդ հանգեալ է եւ կոչի Ջուխտակ Հայրապէտք: - Շողակաթ վանք 'ի ստորոտս Սեպհոյ, շինեալ նախ 'ի Թադէէ առաքելոյ ըստ աւանդութեան եւ ապա 'ի Մեծէն Ներսիսէ: Ի վերոյ նորին 'ի զառ 'ի վեր լերինն կայ Կայիփոսի վանք Ս. Յակովբայ Մծբնայ. եւ ոչ հեռի անտի Ս. Մինաս վանք, ուր Յովհաննէս Երզնկացի պարապէր յուսմունս յԺԳ դարու, եւ միւս եւս վանք Ս. Կարապետ Միաւորու: Ի հարաւային արեւելեան կողմն Երզնկայ կան Տատասկի վանք կամ Չարչարանաց Ս. Լուսաւորիչ: - Եզնաբեր Ս. Աստուածածին վանք եւ Ս. Գէորգ վանք առ Երկայն գեօղիւ. եւ անուանի քան զսոսա Մեծն Ներսէս կամ Տիրաշէն վանք, զի նախ 'ի Տիրանայ արքայէ շինեցաւ, եւ աստ հանգուցաւ բազուկ մեծին Ներսիսի 'ի գիւտի նշխարացն: - Նշանաւոր է եւ Ս. Կիրակոս մենաստան կամ անապատ առ Քուրդ գեօղիւ: Ի լեռնակողմանն երեւին ցարդ մնացուածք Խախ եւ Չըրմէս արքայաշէն աւանաց, եւ կոչին արդ Ուռում սէրայի. յառաջնումն հանգեաւ Մեծն Ներսէս դեղամահ դաւեալ 'ի Պապայ արքայէ:

61. Յարեւմտից Երզնկայ կայ ԿԱՄԱԽ կամ ՔԷՄԱԽ վիճակ, որ է գաւառն ԴԱՐԱՆԱՂԵԱՑ, 'ի հարաւոյ Գէլգիւտայ, յելից Փ. Հայոց եւ 'ի հիւսիսոյ Տուժիկայ. վասն աղահանիցն 'ի լերին եւ աղային ջրոցն այդպէս անուանեալ. լերինքն արդ Տարսիմ կոչին, եւ գետակք որ խառնին աստ յԵփրատ` Թանաձոր կամ Դանասըր եւ Գոմեր կամ Քէօմիւր-սու որ գայ 'ի Սեպհոյ: Գլխաւոր տեղի վիճակիս` (յորում են իբրեւ 100 գեօղք ) է ԿԱՄԱԽ որ եւ ԱՆԻ ամրոց անուանի, դամբանարան թագաւորացն Արշակունեաց եւ գանձարան նոցին եւ մեհենեաց տեղի եւ եւ մեհենական գրուածոց. յահեկէ եւ 'ի հարաւոյ Եփրատայ եւ յարեւմտից Թանաձոր վտակի. ունի բերդ կիսաւեր 'ի բարձու քարափոր գբովք եւ սանդխօք յերեսս խորաձորոյ, եւ աշտարակ մի` տեղի ապաւինութեան Խոսրովիդխտոյ քեռ Տրդատայ, զի եւ ցարդ կոչի Գռալ Գըզըն չարտակը. յայնկոյս Եփրատայ ամբառնայ քարաբլուր բարձր, յոր ընդ գետովն գետնուղի անցք լինէին 'ի հնումն. լքեալ է արդ ամրոցս եւ աւանն վասն նուազութեան ջրոյ կամ դժուարութեան հանելոյ 'ի վեր. եւ կան 'ի նմա աւեր եւ անաւեր եկեղեցիք Հայոց, որպէս հոյակապն Ս. Հրեշտակապետք: Առ կամրջաւ միով ցուցանի տեղի վազիցն Վարազդատայ զԵփրատաւ յանձուկս լեռնավայրի. եւ շիրիմք վկայից ոմանց մահմետականաց. ընդ որս եւ հին քնարանք կիսաեղծք Արշակունի արանց 'ի կոչեցեալն Եզնաբեր Աստուածածին` աղիւսակերտ շինած: - Հինգ վանորայք են Հայոց շէնք 'ի վիճակիս, իսկ լքեալք բազում, եւս առաւել եկեղեցիք. տունք 220 հայաբնակք:

62. Ընդ մէջ Տարսիմ եւ Սեպուհ լերանց կայ Աղցք լեառն, յորում են աղահանք եւ աղջուր` զոր յաւազանս ժողովեալ եւ ցամաքեցուցեալ` ժողովեն զաղն. կան եւ այլ քարայրք աղի առ Մարէք եւ Ճիտէլէր գիւղովք. զորս յիշէ Յովհաննէս Երզնկացի 'ի ներբողենի Լուսաւորչին: Ի ստորոտս լերինն Աղցից են Հին տուներ կամ Գըրք քիլիսէ աւերակք եկեղեցեաց եւ տանց: Ի Սեպուհ լերին են վանորայք անուանիք, Աւագ վանք զի 'ի Թադէէ ասի նախ շինեալ, կոչեցեալ եւ Գառնոյ կամ Կառնոյ վանք, եւ այժմ Տէրէվանք, յորում պահին պատուական նշխարք, եւ վանապահն ազգաւ ժառանգութեամբ ունի զտեղին: Ի հիւսիսոյ նորա կայ Լուսաւորչի վանք 'ի դժուարագնաց կոհակս լերինն. տեղի ճգնութեան Լուսատուին մերոյ եւ հանգստեան. եւ 'ի վեր քան զայն դժուարելանելի եւ դժուարամուտ Այրքն Մանեայ, ճգնարան կուսին ընկերակցի Հռիփսիմեանց. կան առ վայրօքն եւ աւերակք ինչ զոր Տրդատայ-բերդ անուանեն, զի եւ մեծն այն թագաւոր ճգնէր երբեմն աստանօր: Յարեւմտակողմն Սեպհոյ կան Սերովբէից վանք մերձ 'ի Թաւկըներ գիւղ, 'ի տեղւոջ տեսլեան Լուսաւորչին: - Յարեւելից լերինն կայ Թորդան գիւղ, ուր եւ դրախտ Լուսաւորչին 'ի տեղւոջ մեհենին Բարշամինայ կռոց` զոր կործանեացն, եւ անդ թաղեցաւ մարմին նորա գտեալ 'ի Սեպուհ. անդ կան մինչեւ ցայսօր գերեզմանք Որդւոց նորա եւ Թոռանց եւ տանն Տրդատայ, եւ կոչի տեղին Ինն Գերեզմանք: Իսկ Ջորեհանգիստն վանք` առ էրմէնէկ գիւղիւ` լքեալ է, նոյնպէս եւ Խանեկտուր որ է Խնդրակատար Աստուածածին առ Մարէք գիւղիւ: Նշանաւօր գեօղք են Բագառիճ կրկին, հայաբնակք, Ուխտիք կրկին, Գոմէր, Ուռեկ, եւ այլն:

63. Յարեւմտից Դարանաղեաց կան երկու վիճակք փոքունք ԿԷՐՃԱՆԻՍ եւ ՇԷՅՌԱՆ, սահմանակիցք Փ. Հայոց, եւ են ԱՌԻՒԾ հին գաւառ Բարձր Հայոց: Գլխաւոր տեղի 'ի սակաւածանօթ եւ լեռնավայր երկրիս է Մէլիքշէրիֆ աւան, 'ի տեղւոջ հնոյն ԱՐՕՐԱԿայ կամ Արաւրակացոց քաղաքի, ուստի էր Ս. Եւստռատիոս, եւ անդ կան գերեզմանք նորա եւ ընկերացն: - Յարեւելից հիւսիսոյ վիճակացս եւ յարեւմտից Բաբերդու կայ ԳԷԼԳԻՒՏ վիճակ, Չիմէն լերամբ անջրպետեալ յԵրզնկայ, միջասահման Հայոց Մեծաց եւ Փոքուն. աստ են ակունք Գայլ գետոյն Եկեղեաց, եւ աստի անուն վիճակին Գայլ-գետ ստուգաբանի. կոչի եւ ՉԻՖՏԼԻԿ, եւ են նորա գեօղք իբրեւ 60: Գլխաւոր տեղի նորա է համանուն աւանն. բայց նշանաւոր 'ի հնումն էր ՍԱՏԱՂ կամ Սատաղացւոց քաղաք, սահմանածայր Հայոց. որոյ աւերակք միայն կան ցայսօր. աստ դատեցան Եւստռատիոսեանք, զի Հռովմայեցիք ունէին զքաղաքս որպէս սահման 'ի Հայոց կողմանէն: