Իսլամը հայ մատենագրութեան մէջ

*
       Իսկ ոմանք յաւելուն եւս յամբարշտութիւն, իբր փախչելով ի ձախուն, խոտորին յաջակողմն. Ասելով թէ պատճառ ամենայնի բարեաց եւ չարեաց մերոց ո՛չ մեք, այլ առաջին պատճառն Աստուած։
       * , փախչելով յառաջասացեալ բախտէ եւ ի ճակատագրէ աստեղաց, եւ փոխանակ սոցա յառաջին պատճառն վերագրեն զհարկն։ Եւ զի մի՛ լինիցին երկու աստուածք Չար եւ Բարի, ըստ Մանիքոսի, այլ մի եւ նո՛յն է պատճառ երկուցն ասեն ։
       * ընդդիմանամք այսմ. Ասելով թէ Աստուած ոչ է պատճառ չարեաց, այլ միայն բարեաց։
       Եւ այս վասն բազում պատճառի։
       Նախ. զի բարին էութիւն է. ուստի յայտ է. զի հակադարձ առ միմեանս. զի ամենայն որ բարի՛ է, է՛ . եւ ամենայն որ է՛ է՝ բարի է. իսկ չարն ոչ էութիւն է։ Այլ արդ՝ Աստուած պատճառ էութեան է, եւ ո՛չ ոչ էութեան. ապա ուրումն չարն ո՛չ է յԱստուծոյ։
       * ։
       * ։
       * ։
       * ։
       * ։
       Եւ արդ՝ բաւական է այսչափ որպէս ցուցաւ, զի Աստուած ոչ է պատճառ չարեաց, այլ բարեաց միայն։
       * նոցա տեսցուք, եւ զեղծումն նոցին յարմարեսցուք ։ Որ եւ առարկեն նախ այսպէս. Եթէ Աստուած նախ քան զլինելն ի նախատեսութիւն իւր ետես զամենայն լինել այնպէս. զչարն չար եւ զբարին բարի։ Արդ՝ հա՛րկ է ամենեցուն գոլ այնպէս, որպէս Աստուած ետես եւ գիտաց. եւ գիտութիւն Աստուծոյ այնպէս տիրէ ։ Ապա ուրեմն՝ ամենայն լինի ի հարկէ տեսութեան Աստուծոյ։
       * ։ Զի տեսութիւն Աստուծոյ ոչ է առաջին, այլ բոլոր համանգամայն եւ կատարեալ։ Իսկ տեսութիւն մարդոյ լինի առաջին եւ վերջին. զի զանցեալն տեսանէ յիշմամբ, եւ զներկայն՝ իմացմամբ, եւ հանդերձեալն ի պատճառն իւր, ըստ ժամանակին փոփոխելոյ, որպէս ասացաք։ Զոր օրինակ. թէ բազում մարդիկ անցանեն զճանապարհայն, եւ մերձ կացեալն տեսանէ նախ զմին, ապա զմիւսն եւ որ զկնի։ Իսկ թէ ոք ի բարձր աշտարակ կալով տեսանէ զամենայն միահամուռ. նոյնպէս եւ Աստուած ի յաշտարակն յաւիտենից բարձրացեալ՝ տեսանէ զամենայն ներկայապէս։
       * առարկութեանցն։
       Նախ. թէ որպէս Աստուած տեսանէ զամենայն նախագիտութեամբ, եւ ոչինչ է արտաքոյ տեսութեան Աստուծոյ, սակայն տեսանէ զոմանս ի հարկէ, եւ զոմանս ի ներընդունակութենէ լինել։
       Դարձեալ ասեմք, թէ տեսանէ Աստուած զամենայն նախ քան զլինելն իւրեանց. սակայն տեսութիւն Աստուծոյ ոչ հարկէ ի վերայ նոցա չար կամ բարի։ Զոր օրինակ, արուեստաւոր ոք գործէ սայլ, եւ ի հեռուստ տեսանէ ոք զոր նայ գործէ. այլ ո՛չ թէ տեսութիւնն հարկեաց զսայլն լինել այնպէս, այլ կամք արուեստաւորին։ Նոյնպէս եւ տեսութիւն Աստուծոյ ոչ հարկէ ի վերայ մեր գործել զբարի կամ զչար, այլ կամք մեր։
       * . ասեն եթէ կամքն Աստուծոյ ո՛չ է ընդունայն, եւ ոչ ոք կայ ընդդէմ կամացն Աստուծոյ. վասն որոյ զոր ինչ կամի այնպէս առնէ, զոմն չար եւ զոմն բարի։
       Ասեմք առ այս.
       Նախ. եթէ կամացն Աստուծոյ ո՛չ ոք է ընդդէմ, եւ որպէս կամի նոյնպէս առնէ. այլ չար ո՛չ կամի եւ ո՛չ առնէ։
       Դարձեալ ասեմք, թէ կամքն Աստուծոյ ո՛չ է ընդունայն. զի զոր ինչ կամի եւ առնէ. այլ կամեցաւ եւ արա զմեզ անձնիշխան եւ տէր գործոց մերոց, եթէ չար եւ եթէ բարի։
       * . ասեն թէ չարն ո՛չ է յԱստուծոյ. ապա երեւի թէ այլ ոմն է չարի սկիզբն, եւ լինի երկու սկիզբն, բարի եւ չար, ըստ Մանիքոսի։
       Ասեմք առ այս.
       Նախ. եթէ չարն ո՛չ է յԱստուծայ, եւ ոչ ի բնութենէ եւ ո՛չ ի բնութիւն, եւ ո՛չ է բնութիւն։ Ասեմ զառաջինն՝ եթէ չարն ոչ է բնութիւն։ Ասեմ զառաջինն՝ եթէ չարն ոչ է յԱստուծոյ. զի Աստուած բարի՛ բնութեամբ, եւ ի բարոյն չար ո՛չ գա՛ յառաջ, որպէս ի լուսոյն խաւար։ Այլ եւ ո՛չ ի բնութենէ . զի բնութիւնք ամենայն հրեշտակաց կամ մարդկան բարի՛ են, ի բարոյն յառաջ եկեալ. այլ չար(ն) յանձնիշխան կամաց եկամուտ ի բնութիւնս։ Այլեւ ո՛չ է բնութիւն. զի ո՛չ է չարն ի բնութիւն ուրուք, այլ արտաքոյ բնութեան պահեալ ։ Այլեւ ո՛չ է բնութիւն. այսինքն՝ ո՛չ է էութիւն, ո՛չ մասն եւ ո՛չ բոլոր, այլ պակասութիւն ունակութեան. զի բարին ունակութի՛ւն է, եւ չարն՝ պակասութիւն նորին, որպէս խաւարն լուսոյ եւ հիւանդութիւն առողջութեան, եւ մահ՝ կենաց։
       Այժմ պատասխանեցուք ընդդիմութեան ։
       Արդ՝ թէպէտ չարն ո՛չ է յԱստուծոյ. այսու ո՛չ լինին երկու աստուածք կամ երկու սկիզբն. զի չար ո՛չ է էութիւն, եւ ո՛չ ընչութիւն, եւ ո՛չ ընչին սկիզբն ո՛չ է Աստուած . զի Աստուած սկիզբն էութեանց է, եւ ո՛չ՝ ոչ էութեանց ։ Այլեւ ո՛չ երկու սկիզբն. զի գործօնեաք չարին սկսեալք են. ուրեմն ո՛չ են երկու սկիզբն ։
       * , ասեն թէ գործօնեաք չարին է՛ յԱստուծոյ, որպէս կամքն. ապա եւ չարն է յԱստուծոյ. զի նա՛ ստեղծ զկամքն։
       Առ այս ասեմք.
       Նախ. թէ Աստուած ստեղծ զկամքն բարի, եւ զբարին եդ առաջին կամել։ Իսկ նա անձնիշխանութեամբ հեռացեալ ի բարոյն՝ գտա՛կ եղեւ չարին. զի չարն ոչ ինչ է , բայց հեռացումն, կամ պակասութիւն բարոյ. ապա ուրեմն՝ թէպէտ բանն եւ կամքն է՛ յԱստուծոյ, այլ կամել եւ ընտրել զչարն ո՛չ է յԱստուծոյ, այլ կամացն եւ բանին։ Զոր օրինակ, արուեստաւոր ոք կազմեսցէ սուր ի պատճառս բարւոյ . այլ որ ներգործեացն չար, նա՛յ եղեւ չարին պատճառ։ Նոյնպէս եւ Աստուա՛ծ է արարողական պատճառ կամացն, այլ ներգործական պատճառ ՝ չար կամքն մեր։
       Դարձեալ. անձնիշխան կամքն է յԱստուծոյ, եւ է՛ յոչընչէ եղեալ. այլ արդ՝ անձնիշխան կամքն ըստ այնմ որ յԱստուծոյ է եղեալ, ո՛չ է պատճառ չարի, այլ ըստ այնմ որ ի յոչընչէ եւ ցանկայ ոչընչի, այսինքն չարի. վասն այսորիկ մեղքն եւ չարն ո՛չ է ի յԱստուծոյ , այլ յոչընչէ, որ է սկիզբն իւր ։
       Դարձեալ ասեմք. թէ Աստուած ստեղծ զկամքն, նայ եւ զհրեշտակ եւ զմարդիկ բարի, եւ կամի զբարին, եւ բռնադատէ սիրել զբարին. ուստի յայտ է զի սերմանեաց ի բնութիւնս զբարին, եւ օրէնս եդ բարոյ, այլ եւ խրատ եւ յորդորումն եւ պարգեւք բարեաց։ Իսկ զչար ո՛չ կամի, եւ ո՛չ բռնադատէ ի չար. այլ տանջանք եւ պատիժ ետ գործողացն զչար։ Ապա ուրեմն չարն ո՛չ է յԱստուծոյ, եւ ո՛չ կամի զչար ուրուք։
       * . ասեն թէ յԱստուծոյ չէ չարն, վասն է՞ր ներէ չարեաց, որպէս սատանայի եւ չար մարդկան։
       Ասեմք առ այս.
       Նախ. եթէ չարն ո՛չ է յԱստուծոյ, որպէս բարին. զի բարին ըստ կամաց է. իսկ չարն թոյլ տալով է. եւ այլ է թոյլ տալովն, որ իբրեւ չկամաց է։
       Դարձեալ. թոյլ տալ եւ ներել չարեաց, վասն բարւյն է. զի նախախնամութեամբ բազում բարիս յառաջ ածէ ի չարէ. որպէս սատանայի թոյլ տայ զի փորձեսցին բարիքն եւ յաւելցին պսակքն։ Նա՛եւ մարդկան չարաց թոյլ տա, կամ զի ընտրեսցեն զբարիս, կամ յետոյ զղջասցին, կամ պէսպէս նախախնամութեամբ, որպէս ինքն գիտէ Աստուած ներէ չարեաց, որպէս տեսանելոյ եմք յառաջիկայդ ։
       * . ասեն թէ Աստուած ո՛չ կամի զչար, ապա կարեմք առնել ինչ. զոր ոչ կամի Աստուած։ Ապա ընդէ՞ր ասէ Աւետարանն թէ մազ մի ի գլխոյ ոչ պակասի առանց հրամանի ։
       Ասեմք առ այս.
       * մերոց, առնե՛լ եւ ո՛չ առնել ։
       Դարձեալ. ասեմք թէ ո՛չ է բարի առանց Աստուծոյ կամաց , եւ ո՛չ չար՝ առանց թոյլ տալոյ նորա։ Ա՛յն է որ ասէ, մազ մի ի գլխոյ ձերմէ ո՛չ պակասի. զի ոչինչ կարեմք առնել առանց կամաց կամ առանց գիտութեան կամ առանց թոյլ տալոյ Աստուծոյ։
       * . ասեն՝ ընդէ՞ր ապա ասէ ինքն Աստուած. Ես եմ որ առնեմ զխաղաղութիւն եւ հաստատեմ զչար ։
       * . եթէ կրկին է չար. է՛ չար գործոց եւ է՛ չար պատժոց։ Այլ արդ՝ չար գործոցն ո՛չ է Աստուծոյ, որպէս ցուցաւ. այլ չար պատժոցն է արդարութեան Աստուծոյ, որ հատուցանէ արդարապէս։
       * ։
       * , թէ չորեքկին են հատուցմունք. բարի փոխանակ բարոյ եւ չար փոխանակ չարի, որ է գործ արդարութեան։ Եւ բարի փոխանակ չարի, անբաւ գթութեան եւ ողորմութեան Աստուծոյ։ Իսկ չար փոխանակ բարոյ ո՛չ առնէ, ըստ որում անիրաւութիւն է. այլ առնէ երբեք, ըստ որում նախախնամութիւն է. զի ի չարէն լինիցի բարի, թէպէտ մեզ չար երեւի. այլ այս եւս բարի է. որպէս հիւանդութիւն, փորձութիւն, եւ այլն։ Այսպէս է հաստատել չարին եւ խստացուցանել սրտին եւ այլոցն ։
       * . ասեն՝ ընդէ՞ր ասէ մարգարէն. ի գիրս քո ամենեքեան գրեցան։ Եւ Աւետարանն ասէ. Որդի մարդոյ երթայ որպէս եւ գրեալ է վասն նորա։ Ապա ուրեմն՝ ամենայն ոք ի հարկէ գրոյն այնորիկ լինի՝ եթէ չար եւ եթէ բարի։
       Ասեմք առ այս, եթէ կրկին ունի դէմս գիրն դպրութեան կենաց։ Մինն է արդարութեան այժմու կենացս, որ է փոփոխական, յորմէ կարէ ոք ջնջիլ։ Եւ միւսն է յաւիտենական, նախասահմանութեան Աստուծոյ, յորմէ ոչ ոք կարէ ջնջիլ։ Արդ՝ ժամանակեա(յ) արդարութիւն յատնի է. որք անձնիշխան կամօք փոփոխին երբեմն ի չար եւ երբեմն ի բարի, եւ ժամանեն փրկութեան կամ դատապարտութեան։ Բայց նախասահմանութիւն Աստուծոյ ճանաչէ զփրկեալսն եւ տայ զկերպ փրկելոցն, որով փրկին ընտ(ր)եալքն։ Իսկ մարդիկ անձնիշխան կամօք եւ գործովք հասանեն այնմ փրկութեան շնորհաց եւ փառաց։ Այս է գիր ընտրելոցն. եւ այսպէս է երթալն որպէս եւ գրեալ է վասն նոցա ։
       Նոյնպէս եւ նախագիտութիւն ճանաչումն է չարեաց. որք անձնիշխան կամօք եւ գործովք խոտեսցին չարքն։ Ապա յիմա՛ր են այնոքիկ որք ասեն թէ կամիմ առնել զհաճոյսն իմ. զի թէ ընտրելոցն եմ . որպէս յիմար հիւանդն ասիցէ. կամիմ ուտել եւ ըմպել զհաճոյսն իմ. եթէ առողջանալո՛յ եմ, առողջացայ, եւ եթէ մեռանելո՛յ եմ, մեռայց։
       * . ասեն՝ թէ որպէս կենդանիս ուղտն խոհեմ եւ տատրակն ողջախոհ է, եւ ա՛յլ կենդանիք են ապուշք եւ բղջախոհք, այսպէս ի բնական ստեղծումն հոգոյն. ոմն խոհեմ եւ ոմն անզգամ, ցանկասէ՛ր եւ ողջախոհ, բարեբարոյ եւ չարաբարոյ ։ Ապա ուրեմն յաստուծո՛յ է չար եւ բարին։
       Ասեմք առ այս.
       * առնէ Աստուած զոմն խոհեմ եւ զոմն տգէտ, զի նա՛ ի նմանէ ուսցի. նոյնպէս եւ չարաբարոյն, այսպէս եւ ցանկասէրն ի բարեացն ուղղեսցին. ապա թէ ոչ կամեսցին՝ յիրաւի պատժեսցին։
       Դարձեալ ասեմք, թէ ըստ ինքեան սոքա ո՛չ են չար, այլ բարի. որպէս տգէտն ի մեղաց, եւ բարկութիւնն ընդդէմ չարեաց եւ ցանկացողն բարեաց. զի ըստ բնութեան գործելով ոչ ոք մեղանչէ, ասէ փիլիսոփայն։ Ապաամենայն ինչ որ յԱստուծոյ է բարի՛ է եւ ո՛չ չար։
       Դարձեալ ասեմք, թէ սոքա ո՛չ են բնութիւնք ի հոգին, այլ որակութիւն զանազան եւ աննմանութիւնք, որպէս պատկերք երեսացն։ Այլ արդ՝ ե՛դ Աստուած զսոսա բնական որակութիւն ի մասունս հոգոյն. եւ ե՛դ զանձնիշխան կամքն տէր եւ իշխան ի ներքս ի հոգին, զի կառավարէ եւ առաջնորդէ հոգոյն, զվատ որակն ի բարին ուղղել, եւ զբարին ի նոյն պահել եւ յաւելուլ. զի ա՛յս է գործ անձնիշխանին. ապա թէ զայլ ո՛չ առնէ, անձնիշխան կամօք հետեւի չարին եւ ո՛չ ի բնութենէ, զոր Աստուած բարի է ստեղծեալ։ Ապա ուրեմն չարն ո՛չ է յԱստուծոյ, այլ ի մէնջ, կամ ի նենգութենէ թշնամոյն, որ պատրէ զմեզ։
       * առնէ Աստուած որպէս զոմն աղքատ եւ զոմն մեծարուն, տէր եւ ծառայ, իշխան եւ իշխեցեալ, այսպէս առնէ զոմն արդար եւ զոմն մեղաւոր, չար եւ բարի, որպէս ասէ գիր. ԶԵեսաւ ատեցի եւ զՅակոբ սիրեցի մինչ չեւ ծնեալ էին։ Ապա ուրեմն՝ զոմն չար եւ զոմն բարի ստեղծանէ։
       Ասեմք առ այս.
       Նախ. եթէ աղքատութիւն եւ մեծութիւն, տիրելն եւ ծառայելն է՛ յԱստուծոյ. սակայն ոմանց կամելով եւ ոմանց ներելով. այսինքն, զբարի մեծատունս եւ զաղքատս կամելով առնէ՝ եւ զչարս՝ ներոլով եւ թոյլ տալով։ Այսպէս զարդարս եւ զմեղաւորս, զչարս եւ զբարիս, զոմանս կամելով առնէ բարիս. եւ զոմանս թոյլ տալով առնէ չարս ։ Ապա ուրեմն ո՛չ են ի կամացն Աստուծոյ չարութիւնք եւ ո՛չ մեղք ։
       Դարձեալ ասեմք. եթէ առնէ Աստուած մեծատուն եւ աղքատ, տէր եւ ծառայ, եւ այլն, զի ի միմեանց օգտեսցին. եւ ի ձեռն տէրանց խնամէ զծառայս եւ զհնազանդեալս։ Այսպէս առնէ զչարս եւ զմեղաւորս, զի (ի) ձեռն բարեացն օգտեսցին եւ ի լաւութիւն գայցեն։ իսկ զԵսաւն ատել եւ զՅակոս սիրելն է այսպէս . զի զընտիրսն սիրէ եւ զխոտանս անարգէ նախատես ճանաչմամբ։ Եւ ի բացայայտութիւն այսմ բանի ծանի՛ր ըստ օրինակի. որպէս արեգակն զամենայն լուսաւորէ, այլ պարզ նիւթն լուսաւորի եւ թանձրն՝ ո՛չ։ Նոյնպէս եւ Աստուած զամենայն մարդոյ փրկութիւն կամի, որք անձնիշխան կամօք համակամ լինիցին Աստուծոյ՝ փրկին. եւ որք հակառակին կամօք, ո՛չ փրկին։ Այլ զի արեգակն անբանապէս տայ զլոյս, իսկ Աստուած՝ բանիւ եւ իմացմամբ ընտրէ զարժանիս եւ փրկէ, որպէս մարդիկք զընտրելիս ընտրեն եւ ո՛չ զխոտելիս։ Եւ զի մարդոյ ճանաչումն է այժմ ըստ լինել իրին, այլ Աստուած ճանաչէ յաւիտենից եւ յառաջ քան զլինելն իրին։ Եւ զի մարդոյ ճանաչումն փոփոխի ընդ իրին, իսկ ա՛յն անփոփոխելի մնայ։ Այսպէս է եւ նախասահմանումն Աստուծոյ եւ յառաջընտրութիւն , եւ ո՛չ առնէ հարկ ի վերայ ումեք։
       Եւ գիտելի է այս. եթէ նախասահմանութիւնն Աստուծոյ առնէր հարկ գործոյ մարդկան, չարի եւ բարոյ լինէր բազում անպատշաճութիւն, զորս վասն բախտին ասացեալ եղեւ, զոր եւ աստ կարգեսցուք։
       Նախ. զի ընդունայն լինէին խոստմունքն, բարեացն վարձ եւ չարեացն պատիժ ։
       Երկրորդ. անիրաւ լինէր հատուցմունքն. բարեացն բարիս եւ չարեացն չար ։
       Երրորդ. զի Աստուած լինէր պատճառ չարեաց մերոց։
       Չորրորդ. անպիտան լինէր յոյսն եւ աղօթքն։
       Հինգերորդ. զի խափանեալ լինէր անձնիշխանութիւն մեր , որ ունի զինքն առ երկոսեան կողմն։
       Վեցերորդ. զի ոչ բարեգործքն լինէին գովելի. եւ ոչ չարիքն պարսաւելի։
       Եւթներորդ. եւ ոչ լինէին մարդկային կամ աստուածային առաքինութիւնք։
       Ութերորդ. ընդ վա՛յր լինէին ուսմունք եւ յորդորմունք ի բարիս, որով փախչիմք չարէ եւ հաւանիմք բարոյ ։
       Իններորդ. աւելորդ էին դժոխք եւ արքայութիւն, որք տեղիք են չարեաց եւ բարեաց։
       * , բանական գրաւորական եւ աւետարանական. զի սոքա ամենեքեան խրատեն զմեզ խոտորիլ ի չարէ եւ առնել զբարի, եւ այլն ամենայն։
       Այսքան ընդդէմ նոցա, որք յԱստուծոյ ասեն զբարիս եւ զչարս ։