Օրագրութիւն

Ապրիլի Գ Զատիկն սուրբ, որ եղեւ ի թվականիս ՌՃԸ։ Այնք որ պատճառ եղեն սպանման Թումա կոչեցեալ վարդապետի եւ եղեւ դրամից բազմաց խարճ, զոր ասացաք փոքր ի շատէ անցեալ ամին, յորոց ծախից զմի բաժինն յԵրուսաղէմայ կնքովն եւս մօհրել ետուն զթուղթն, որ ինքեանք մօհրեալ էին ձեռամբ Աստուածատուր վարդապետի ԺԴՌ ղուռուշի։ Եւ պահանջէր տէր դրամին ի նոցանէ, եւ նոքա պահանջէին ի վարդապետացն, եւ նոքա ոչ տային եւ ոչ մի. եւ մաքառէին ընդդիմանային էրիցօք եւ աշխարհականօք, մեծամեծօք եւ փոքումբք հանապազ առ նոսա, որ նստեալ կային յեկեղեցի Սրբոյն Գէորքայ։ Այնքան անկան վարդապետքն եւ խօճայք քաղաքիս, մինչ զի մահու ջանացին միմեանց եւ բազում կռիւն։ Եւ խօճայքն ընդ Եղիազարն մախային եւ զԱստուածատուր վարդապետն եւ Մարտիրոս վարդապետն առ իւրեանս կամէին լինել։ Աստուածատուր վարդապետն կամէր ընդ նոսա լինել, արգելոյր զնա եւ ոչ թողէր աշակերտն նորին Մարտիրոս վարդապետն որ ունէր առ Եղիազարն ուխտ սիրոյ առ միմեանս թէ Եւեթ զբանս մեր յառաջ տարցուք, զի մի խրոխտասցի ի վերայ մեր ազգն Յունաց, եւ միաբանօքս մեք ընդ քեզ եմք։ Վասն որոյ եւ խօճայքն եւ չէլէպիքն զարարքս նոցա ոչինչ համարեալ թէ Զի՞նչ եղջիւր բարձրացուցիք այդու. եւ աղճատէին զվարդապետսն ի դրունս բռնակալաց եւ առ մեծամեծսն. եւ եւս գնացին ի գանկատ առ քէհապէկն եւ առ քեհեա վէզիրին, զի կորուսցեն զմի ի նոցանէ եւ կամ աքսորեսցեն զո՛ եւ կամիցին։ Յայնժամ կոչեալ քէհա վէզիրին զԵղիազար վարդապետն եւ ասէ. Գանկատաւորք կան զքէն, ի՞նչ է արարմունք քո, զի՞ նեղացուցանես զժողովուրդն. յերէկ էր որ ի մահուանէ ազատեցար, որ ապստամբ անուն էիր. եւ ահացուցանէր զնա յոյժ թէ Զքեզ ծանի՛ր։ Եւ նա ի դողման լեալ՝ երկուցեալ եկեալ առ ի խորհուրդ, եւ ասաց Մարտիրոս վարդապետին եթէ Լե՛ր պատրիարք զի վնաս ոչ կրեսցուք, բազում ստիպմամբ. թէ՝ Ամենայն անձն մի եմք եւ թէ դրամ պիտոյանայցէ, որքան ի մէնջ լիցի, թերեւս զնոսա այսու սանձեսցուք. զի յոյժ լինէր բազում կռիւն, մինչ յելսն մայիսի ամսոյ զօրհանապազ։ Եւ գնացեալ Մարտիրոս վարդապետն առ քէհա վէզիրին, եւ որպէս յառաջն էր ՃԽՌ ըստակ դիմոսական հարկն, որ ասի միրի՝ այն խօսիւք եւ բանիւ առնէր զպատրիարքութիւն յարքունուստ։ Եւ վէզիրն ասէր. Գայցէ առաջի իմ ռայա՝ զի տեսից թէ խնդրեսցե՞ն։ Եւ վասն այսմ բանի եւ խաղաղանալոյ եւ վասն միրիին ոմանց գիտելով եւ ոմանց անգիտութեամբ գնացին ի դրունս վէզիրի եւ Կամիմք ասացին. եւ ուրախանայր վէզիրն ընդ այն։ Ոչինչ փոյթ էր նորա գալ ռամկաց, զի նայ ի գիշերի խոստացեալ էր տալ. փորձէր թէ կամեցողք կա՞ն բանիս։ Եւ ասէր. Տեսանեմ զի լաւ տեսցես զժողովուրդ քո, եւ ո՛վ ոք հակառակի՝ ծանուսցես ինձ։ Եւ ի նոյն կէտի եթէ գտանէր զոք հակառակիչ, թրով ոչ խնայէր եւ ոչ յազինս նոցա, զի ատելի յոյժ լեալ էաք նորա, եւ ունէր ոխ ծածկեալ մինչեւ յաւուրս յայս որ մայիսի ԻԵ յաւուր Դ[4]շ[աբթ]ի յետ աւուրց երից Պէնտակոստէի Սուրբ Հոգոյ գալստեան տօնի։ Եւ զայս լուեալ խօճայիցն եւ չէլէպոցն՝ ամենայն մեքենայք նոցին խորտակեցան եւ ի նստեալ տեղիսն ապուշ մնացին որք բազմախորհրդեան կային։ Եւ սկսաւ Եղիազար վարդապետն ի ժամ ատենի զնոսա խայտառակել ի դաս եւ ի քարոզ իւր ռամկաց քաղաքին թէ Մարդասպան եղեն արքն այնոքիկ եւ զմեզ կամէին խարբալել եւ պահանջէին յԵրուսաղէմայ եւս զդրամ արեան, վասն որոյ եւ նզովեալք են։ Զայս առնէր յամենայն եկեղեցի ի լուր ռամկաց անարգել եւ անդանդաղ, եւ հոգայր եւս վասն Երուսաղէմի գործոյն, զի բացաւ եւս դուռ վէզիրին ընդ դէմ նմա եւ ծանօթանայր քեհեային եւ տայր ընծայս նմա եւ վէզիրին եւ ոչ խնդրէր կամ խօսել կարէր բան ինչ։ Բայց ամբաստանեաց զՌուհիճանէն առ վէզիրն. եւ թէպէտ քէհեան կամեցաւ ընդ Եղիազարին, սակայն վէզիրն սիրէր զնա, ոչ լուաւ նմա, այլ ասաց. Գնա՛ եւ հաշտիր ընդ նմա խաղաղութեամբ։ Այս եղեւ յՈւսկիւտար ի Լուսաւորչի պահոց, յորում եւ մեք եւս եւ Աստուածատուր վարդապետն անցաք ի գանկատ յՌուհիճանէ ըստ կամաց Եղիազարի։ Որ յետ պայրամի նոցին գնաց յՈւսկիւտարն վէզիրն, ընդ նմա եւ թագաւորն՝ երթալ ի պատերազմ. եւ եդ ղայմախամ զԻսմայիլ փաշան։ Եւ անտի եկեալ առ այմախամս, եւ նա յետ աւուրց ասաց՝ Եկե՛ք։ Վասն որոյ եւ արք մտեալ ի մէջ եւ խնդրէին իրաւունս ի պատրիարքէն, գոնեա յաղճատանաց անդորրանալ, զի յոյժ լինէր կռիւն, եւ ոչ կամէին տալ զԺԴՌ ղուռուշն, եւ Եղիազար վարդապետն ոչ տայր, այլ զանցեալն պահանջէր եւ Համար տո՛ւք ասէր։ Ճարն այս եղեալ որ Ռ Ռ ղուռուշ յեկեղեցեաց վերայ արկ, որ ԶՌ եղեւ մի բաժինն եւ զԴՌ ղուռուշն ի վերայ Երուսաղէմայ արկ եւ զԴՌ ղուրուշն ի վերայ խօճայիցն՝ զի յիւրեանս բաժանեսցեն. եւ եղեւ այսպէս։ Բայց բազում իրիցունք եւ աշխարհականք տրտնջացին զպատրիարքէն թէ Անիրաւութիւն արար որ յեկեղեցեաց վերայ արկ. եւ որք գիտէին զեղեալն, որ գիրն եւս ի նոցունց էր, սակայն ատելոյ պատճառ կալան ոմանք. եւ ամենայն եկեղեցի հնազանդեցան, եւ Սուրբ Նիկողոսու իրիցունք՝ ոչ, զորս եւ արտաքսեաց յեկեղեցոյն զԻԴ եւս միանգամայն, եւ Զ երէց յԱստուածածնէ առաքեալ, որ մշտնջենաւոր աղօթս կատարէին անդ, որ յաւուրս տօնի Փօխման Սուրբ Աստուածածնի եկեալ եղեն երաշխաւոր միմեանց եւ առին զհազար ղուռուշն եւ ապա մտին յեկեղեցի։ Եւ վասն քիւրէքճոյ փողին՝ առեալ էին յայլազգոյ ումեմնէ դրամ եւ ոչ էին տվեալ, եւ պահանջէր տէր փողոյն եւ նոքա ոչ տային, այլ յօր աւուր արկանէին։ Յաւուր միում կայր առ պատրիգն [եւ] առ Եղիազար վարդապետն, գայր անօրէնն եւ իրաւունս խնդրէր. եւ զԺԱ իրիցու փիլոնն առ յեկեղեցոյն, եւ ապա յետ աւուրց հատուցին զնոյն։ Ումեմն պարտական էին յեկեղեցոյն այնմ, եւ յորժամ տարաք ընծայ առ նոր եղեալ ղայմախամն Սուլէյման, որ յունիսի ԺԵ էր լեալ եւ տէր դրամին նախարար նորա, ասաց առ Վարդապետն տալ զփողն առն այնորիկ. եւ պատուիրեաց եւ նա իրիցանցն, եւ ձգէին յերկար, մինչեւ բարկանալ ղայմախամին՝ կնքեաց զեկեղեցին, եւ այնու եւս ոչ եղեւ հնար զի տային, այլ մնայր փակ եկեղեցին։ Տեսեալ զայն պատրիարքին՝ բանալ ետ զեկեղեցին, պայման եդեալ ընդ նոսա. եւ յեկեղեցին ոչ եթող զերիցունս, եւ յԱստուածածնէ եւ յայլ եկեղեցոյ իրիցունս առաքեաց անդ մինչեւ եւ զայն հատուցին։

Իսկ յորժամ նստաւ յաթոռ՝ վարէ զհայրապետութիւն իւր ըստ հաճոյից Աստուծոյ։ Եւ էր ԺԱ ամաց ժամանակ որ ի խանգարմանէ աշխարհականաց բազում վատթարութիւնս երեւէր ի մեծահանդէս քաղաքն։ Ի կարճոյ համառօտեսցուք. Նախ որ զրկեալք էին զմիմեանս՝ իրաւունս արար նոցա, եւ որք արեամբ չափ ոխս պահէին՝ հաշտեցոյց, եւ որք ծառայք կալեալ շնային՝ թողուլ ետ եւ կարգել հրամայեաց։ Եւ ոմն գերի վարեալ ի Ֆռանկք եւ կինն աստ այլ ոմն առեալ, եւ եկեալ առաջի այրն յաւուրսն յայնոսիկ՝ բողոք բառնայր, եւ յետինն չտայր, եւ յերկարէր դատաստանն՝ մինչեւ գնացին ի ղատին եւս։ Եւ նա ասէ. Պատրիկն ձեր ո՞րպէս ասաց, եւ ասեն՝ Առաջի առն հրամայեաց. եւ ղատին բերեալ գիրք եւ ասէ. Եւ ես հրամայեցի զի թէ Հ ամ շրջիլ թէ լիցի՝ առաջի կինն է իւրն։ Եւ կրկին եկին առ վարդապետն, եւ ի ձեռն խոստովանահօրն ապաշխարանս եդ նմա եւ այլ կին ետ։ Եւ որքան դատաստան լինէր՝ պատրիարքին հրամայէր եւ ղատին, վասն որոյ եւ ոչ երթային առ նա. եւ գային յամենայն կողմանց ի դատ ի բազում ամաց, եւ տեսանէր զամենայն անինչ եւ անդրամ. եւ զօրինազանցսն բնաւ արգիլէր որ իբր զխոզ ի տիղմն հայէին։ Եւ գրէր նախ առ վեց եկեղեցին վասն հաշտութեան եւ խաղաղութեան եւ սիրոյ եւ ասէր. Թէ զպատուէրս իմ պահեցէք՝ լիցուք մեք ընդ ձեզ ի սէր որպէս հայր յորդիս. եւ որք եդեալ են նշանս եւ բանս խօսից պսակի ամուսնութեան՝ յետս դարձցի եւ առաջի իմ լիցի ամենայն, որ եղեւն իսկ։ Եւ բազում չհաս եւ մեղօք կոյս ընդ այրոյ եւ այրի ընդ պոռնկի նշան եդեալ էին Դ ամօք եւ Զ՝ յետս դարձոյց զամենեսեան։ Եւ եւս ի նոյն եղանակսն, զոր դրամով վաճառէին զօրէնս՝ արգիլէր, մինչդեռ պսակաց շաբաթքն չէր, զի եղիական պահոցն նստաւ յաթոռ. եւ այնքն հնազանդեալ կամայ եւ ակամայ վասն յորդորանացն եւ անաչառութեանն։ Զի եւ ոչ նստաւ ի մի յեկեղեցի, այլ նախ ի Սուրբ Նիկողոս շաբաթ մի, եւ տեսանէր զամենայն, եւ ապա յԱստուածածին, նոյնպէս եւ յայլսն։ Եւ դաս եւ քարոզ, չարեացն չարիք եւ բարեացն բարիք, զգուշացուցանէր ամէնիմաստ վարդապետութեամբ իւրով։ Բայց նզովեալ ոմն Մինէ անուն կին (պարապ) մայր Իպրահիմի, որ նախ կարգեալ զորդին չհաս մեղօք. եւ յորժամ կինն մեռանէր եւ լինէր այրի, եւ առնէ զթոռ անողորմ Պետրոսի ումեմն կոյս ի կնութիւն սեւ պսակօք։ Յետ ոչ բազում ամաց մեռաւ եւ Իպրահիմն, մնաց ուստր մի եւ դուստր մի ծնունդք չարեաց։ Այս աղջկան նշան դնեն Այվատի որդոյ ումեմն Գաբրէլի, զոր խնդրեցին հրաման պսակի, եւ տեսանէր մեղօք այսպէս. Յակոբ տիրացու անիծեալ ոմն առեալ է սան զկին Յակոբի ոմն, որ եղբօրորդի է Գաբրէլիս, եւ առեալ է սան զնշանածն Գաբրէլին։ Եւ վարդապետն նզովեաց զեդողս նշանին, եւ բազումք եկին զմիտս սորա հաճել բազում կերպիւ, եւ ոչ տայր տեղիք։ Մամ աղջկանն որ Մինէ ասացաւ, բանվոր էր սուլթանի ղայմախամին. ծանոյց նմա, եւ սուլթանն առաքեաց զքէհեա պալթաճոցն առ վարդապետն թէ Կամք է սուլթանին եւ խնդիր է նորա առնել զայդ. եւ պատասխանեաց թէ Ոչ է լեալ յօրէնս մեր եւ ոչ լիցի. գտցեն զայլ ոմն ի մէջ մեծ քաղաքիս եւ արասցեն հարսանիս. եւ տարան արքն զպատասխանիս առ նա։ Եւ իբրեւ ոչ եղեւ՝ եկին մայր տղին եւ մամ աղջկանն կանամբ միով եւ նստան յանդիման վարդապետին, որ էաք յԱստուածածին, եւ ասեն. Հրամայեա՛ զի լիցի այս. եւ ասէ Չէ՛ լինելոց։ Եւ ասեն. Զիա՞րդ ոչ լինի, բազում լեալ է ի քաղաքս եւ մին այս։ Եւ ասէ վարդապետն. Առողքն կրեսցեն զմեղս նոցա, միթէ լա՞ւ է լեալ, այլ օրինազանցութիւն եւ բարկութիւն Աստուծոյ եւ անէծք, եւ որք արարեալ են՝ օրս ոչ տեսեալ են. կայ բազում աղջիկ եւ տղայ, զհասս առցեն օրինօք սուրբ հայրապետացն։ Եւ լացին մեծաւ աղաղակաւ թէ Անիրաւութիւն է արարմունք քո, ի հաւատոց կու ելանեն, վասն է՞ր առնես զայդ։ Ո՛վ որ ի դժոխս մտանէ՝ կամ ի հաւատոցն ելեալ է եւ բաժին, կամ յօրինացն ելեալ եւ բաժին լեալ։ Եւ սկսան ասել. Մեղք նոցա ի գլուխ մեր եղիցի, հրաման տո՛ւր։ Եւ ասէ վարդապետն. Թէ ես հրամայեմ՝ մեղք յինէն պահանջի։ Եւ ասեն. Նոքա ամենեքեան որ ետուն միթէ ի մե՞ղս անկան։ Եւ ասէ վարդապետն. Այո՛ անկան, եւ մեծ դատաստան պահի նոցա եւ ի դժոխս մաշելոց են։ Եւ ելեալ նոքա ասեն. Մեք եւս առնեմք եւ վասն նոցա ի դժոխս մաշիմք, եւ գնացին։ Եւ վարդապետն ձայնեալ զտաներէց զերկոցունց եւ պատուիրեաց նոցա բազում, զի խրատեսցեն զնոսա եւ զգուշացուսցեն զի դարձցին եւ մի արասցեն զի զաւրհնութիւնս մեր վայելեսցեն. ընդ նմին եւ ասաց զանէծս եւ զբանադրանս եւ զանվաւեր պսակն եւ զեկեղեցի չթողուլն։ Բազում անգամ գնացին երիցունքն եւ եկին եւ ոչ եղեւ հնար զներկեալսն ի չարն մաքրել։ Եւ յորժամ փէշքէշ տալ գնացաք ղայմախամին, յետ ելանելոյ ի դուրս՝ քէհեա սուլթանին կայր ի պատրաստի եւ նստէր, եւ արգիլեաց զվարդապետն եւ բազում աղերսանս ասաց թէ Զայն առնիցէ վասն մեր, ասէ, եւ վասն հայցուածոց սուլթանին։ Եւ պատասխանեաց վարդապետն թէ Վասն դրամի է՝ բաշխեցից, եւ վասն օրինաց է՝ կարող չեմ այդմ։ Եւ նա ասէ. Տաճկացնեմ եւ առնեմ զայդ. եւ ասէ վարդապետն. Այդմ ո՞վ կարող է ասել ինչ։ Եւ նա չարժեալ ի բարկութիւն անգոսնեաց եւ անարգանօք յետս դարձոյց, եւ եկաք ի տեղի մեր։ Եւ նոքա պատրաստէին զհարսանիսն, եւ կարծեալ թէ զիջուսցեն եւ կամ բռնութեամբ հրամայել տացեն ի ձեռն բռնակալաց։ Յետ աւուրց ինչ ապա եկին եէնկիչէրիք եւ օտապաշիք խնդրելով զայն։ Եւ ես զզուիմ յերկարելն, այնքան թէ՝ Մեք զհարսանիսն առնեմք, դու յեկեղեցին բան մի՛ ասեր նոցա։ Եւ ասէ վարդապետն. Բան եւ գործ մեր այդ է առաւել, չարեացն չար ասել եւ բարեացն՝ բարի։ Եւ այսու ոչ կարացին, եւ ելեալ գնացին. այլ ունէին միտս զի գտեալ երէց մի բռնութեամբ եէնկիչէրոցն պսակ դիցեն։ Եւ ի կիրակի աւուրս յՈւսկիւտար էաք, եւ կրկին զերիցունս ի տունս նոցա առաքեաց խրատել, զի ասէին յայսմ աւուր լինել հարսանեաց նոցա։ Եւ անտի եւս գիր առաքեաց առ Այվատի որդի՝ օրհնութեամբ խրատս եւ պատուէր օրինաց եւ հայրապետաց, նաեւ յանիծից զգուշացոյց բազումս, եւ ասաց. Որդեա՛կ իմ, Աստուած վկայ եւ քահանայքս ամենայն, զի եթէ ըստ օրինի գնասցես՝ ոչ առնելով զվատթարութիւնդ. հրաժարեա՛ այտի, եւ զորում դուստր կամիս՝ առնել տամ քեզ եւ ես կնքահայր լիցիմ քեզ. դու գիտես, այսուհետեւ անպարտ եմ եւ այսու թղթիւ առաջի Քրիստոսի մտանելոց եմ ընդ քեզ։ Եւ այսու եւս ոչ եղեւ, այլ բերեն պատգամ առ մեզ՝ թէ ի գիշերս ունին խորհուրդ պսակելոյ։ Եւ նախագոյն պատուիրեալ էր Գ եկեղեցոյ քահանայից վասն նոցա եւ ոչ ոք էր կարող առնել զայն. բայց չհանդուրժեալ եկաք անտի որ երեկոյացեալ էր, եւ ի գիշերին զերեք եկեղեցոյն զբանալիսն առ ինքն պահեաց։ Եւ լուեալ նոցա խափանեցան ի գործոյն, եւ յոյժ բամբասեցան եւ աղճատեցան պիղծքն վասն յանդգնութեան իւրեանց յաւուրս յայսոսիկ։ Եւ վասն պատճառաց իմիք ելեալ գնացաք ի Սուրբ Գէորք։ Եւ Դ[4]շ[աբթ]ի աւուր երթան առ իմամ տաճկին, եւ ոչ առնէ զնոսա քէպին թէ Սեւագլուխ եւ պատրիգ ձեր չէ արժանացուցեալ, եւ ես ոչ առնեմ։ Եւ եէնկիչէրիք եւ տաճիկ ազգայինք ոչ գնացին յանիծեալ հացկերոյթս նոցա, այլ եէնկիչէրի ոմն Ահմէտ՝ սեղեխ մանչուն՝ առեալ զձեռս աղջկան տայ ի ձեռս մանչուն չԳաբրէլի. այն լինէր պսակ անիծից նոցա։ Եւ լվեալ զայս վարդապետն՝ ի խոր խոցէր եւ յայրմանէ սրտին յանուանէ անէծս նոցա արձակէր ի մէջ եկեղեցոյ հանապազ։ Եւ յաւուր տօնի Փոխման Կուսի Աստուածածնին (14 օգ[ո]ստ[ոս]) պատարագս մատոյց եւ երեկոյի ժամուն ի մէջ հանդիսին բանս բարկութեան եւ նզովս ասաց նոցա, եւ ամենայն ժողովրդեանն ետ ասել զամէնն՝ եղիցի եղիցի։

Եւ ոմն Մելիտոս անուն զդուստր իւր ի փեսայէն բաժանեալ Ե Զ տարով. ի բազում վարդապետս մտեալ փեսայն ի դատ եւ ի Փիլիպպոս հոգեւորտէրն՝ եւ ոչ էր լեալ հնար, զի եւ հօճէթով Տաճկաց թողուլ տվեալ էին։ Եւ յորժամ առ սայ եկին եւ բազումս խրատեաց, եւ շատ եկին ի բողոք պատճառելով շիդար գոլոյ փեսային, եւ բարձրանայր աղաղակն յոյժ, մինչ զի ի բռնաւորաց մեծամեծաց թուղթս աղերսանաց բերին, զի անցցէ ընդ այն։ Այլ փեսայն աղաղակէր թէ Իրաւունս արա՛յ, եւ կինն թէ Ուրանամ եւ ընդ նմա ոչ լինիմ. եւ կաշառս խոստացան տալ թէ Մի՛ լիցի։ Եւ իբրեւ ոչ հնազանդեցան, բանադրեաց զնոսա դստերովն ի մէջ ատենի եւ յամենայն եկեղեցոյ։

Եւ ոմն մղտեսի ծեր Կալաշ անուն երկու ամուսնացեալ եւ զերեքն խնդրեաց եւ ետ Խ ղուռուշ զի իրիցով առցէ կին։ Եւ Կիրակոս ոմն մղտեսի նոյնպէս. եւ ոչ ետ հրաման, եւ երթեալ նոքա քէպինով արարին։

Դարձցուք այժմ եւ յարքունիսն թէ զի՛նչ գործեցաւ։ Յորժամ էրն յՈւսկիւտարն (վէզիրն) եւ ետ զօլօֆէն եւ ել անտի յետ ոչ շատ աւուրց պայրամին, սակաւ սակաւ երթայր յԻզնիմիտ եւ ոլորեալ այն ճանապարհաւ՝ զբազում արս անդ սպանանէր, զոր դեռ եւս բերէին յԱնատօլոյ՝ պատճառելով թէ ընդ ապստամբս էին։ Եւ նա անյագ էր ի տեսանել զարիւն պարտաւորաց եւ անպարտից։ Եւ գնաց յորժամ ի Պուրսայ, անդ եւս սպանանէր անթիւ՝ զեղբայր եղբարբք, զհայր որդովք, եւ ոչ պատմի խղճութիւն նոցա։ Եւ անդ արար զհաճիլար պայրամն իւրեանց։ Որոց զկնի ելեալ գնաց Եղիազար վարդապետն՝ աստ տվեալ ընծայ եւ անդ եւս, եւ հոգայր ընդ քէհեային վէզիրի։ Եւ մինչդեռ անդ էր, նա՛յ ելեալ Վարդապետն եւ մեք ընդ նմա գնացաք ԺԲ յուլիսի երրորդում աւուր Վարդավառին՝ սակս պարաթի փէշքէշին եւ վասն եկեղեցոյն Սուրբ Սարգսի։ ԺԵ աւուրբք կացեալ անդ եւ ոչ եղեւ հնար, բայց կամք էր քէհեային։ Եւ դեռ եւս մեք անդ էաք՝ եղեւ հրաման յարքայէ որ հաճեցաւ զկամս վէզիրի, զի ետ զՍուրբ Յակոբ վիճակն մեր ի մեզ։ Եւ նա նստէր մինչ ի սուրբ Խաչն Վարագայ, մինչեւ զամենայն հաստատագոյն առնէր թէ զինչ պիտոյն էր։ Եւ Սեպտեմբերի Ա երկրորդ անգամ գնաց Վարդապետն ի Պուրսա եւ մեք ոչ գնացաք վասն Ղազարի ումեմն, որ ի գնալն մեր ի Պուրսա՝ ի դաս քաշեալ զՎարդապետն, ոչինչ կարացեալ դնել վնաս, այլ թէ՝ Կամի զիս հանել ի քաղաքէս, ո՞ւր երթամ, զի քաղաքացի եմ։ Այլ սա այսպէս եղեւ. յորժամ բանադրեցաւ յԷջմիածնէ, բարձի թողի արար զնա կաթողիկոսն եւ ոչ արձակեաց վասն յանդգնութեան եւ հակառակութեան, եւ սա ելեալ գնաց ի Տիվրիկի յառաջնորդութեան, որք խաղաղասէր ոմանք հրաւիրեցին ի սոյն, զոր ի տեղւոջ իւրում գրեալ եմք։ Եւ անտի երթեալ ի Սսայ կաթողիկոսն Խաչատուր եւ առնէ գաւազան եւ եպիսկոպոսութիւն, եւ դարձաւ վաղվաղակի ի քաղաքս թէ Վասն հրամանաց թագաւորի եկի զի նորոգեցից զվանս իմ. յորում կէտի աղմուկն էր իշխանաց քաղաքիս ընդ վարդապետսն։ Եւ նստէր սա ի Սուրբ Նիկողոս. եւ յորժամ Մարտիրոս վարդապետն եղեւ պատրիգ, ոչինչ ասաց ցնա, այլ որք հարցանէինն՝ զվանքն պատճառէր, վասն որոյ եւ ի գնալն մեր ի Պուրսա յայտնեցաւ չարութիւն նորա եւ ծանոյց զայս բան առ քէհեա վէզիրին, եւ նա կամէր կորուսանել աքսորմամբ, բայց այլք ի մերայնոցն ոչ թողին։ Եւ եկաք ի Պուրսայու, դատապարտեցաւ նա եւ եղեւ խայտառակ. եւ զի յուսացեալ էր ի Տիվրիկցի արս ոմանս եւ ի գլխաւորս նոցունց որ Շրվան անուն ասի՝ շիդար այր եւ փառամոլ դիւախաբ։ Սա եկն իւրայնօքն եկեալ առ վարդապետն թէ Ի՞նչ ուզես մեր Ղազար առաջնորդէն. եւ վնաս ոչ գտաւ ի նա, այլ ամօթալի դարձան, քանզի եւ նոքա զտէֆտէրտարն դրդեցին եղբարբ նորին թէ Զտեղացին մեր տանելոց եմ ի բնիկ գաւառն իւրեանց, որ բազում դրամից ելին քաղաքացիքս, որ զՍեւաստացիք եւս ի խարաճ կապէր ուրույն յեկեղեցիսն։ Վասն որոյ եւ յերկրէն Կամխայ եւս եկին որ յունիս ամսոյ ի բուն՝ արք անագորոյնք մտեալ առ վէզիրն, առեալ գիր հրամանի թէ Դուք աստ պարոնի պէս ապրիք եւ հարկ ոչ տայք երկրի ձերոյ, ելեալ երթիջիք ի բնիկ գաւառն ձեր։ Եւ աստ լեալքն աղաչէին ոմանք եւ աղերսէին, այլք պատուէին եւ կէսք դրամ տային նոցա եւ ոչ զիջանէին, եւ բազումք կային ի փախուստ եւ ոչ նստէին ի բան եւ ի գործ եւ ի խանութ՝ զբազում աւուրս, եւ շրջէին չաւուշովք, որոնէին յամենայն անկիւնս քաղաքիս զի կալեալ տարցեն զո՛ ոք եւ գտցեն։ Եւ զաղքատս ոչ մօտէին այլ զմեծամեծս եւ զխոհականս, եւ կնքէին զդրունս տանց բազմաց, եւ ոչ ինչ էր փոյթ տանելն նոցա, այլ թէ ամի ամի հարկս տացեն։ Վասն որոյ մերայինքս ոչ կամէին զայս չար օրէն ի մերում ժամանակի ստանալ եւ կային ի փախուստ եւ ոչ կային միաբան. բայց ոմանք ի խորհրդոց մերոց հոգային ձեռամբ ղատուն մեծի որ ծանօթ էր մեզ յոյժ, որպէս ի վերոյ ասացեալ եմք, եւ դատաստան ոչ լինել հրամայէր այս եւ ընդդիմանայր։ Եւ մինչդեռ վէզիրն յՈւսկիւտարն՝ անդ քարշէին զո՛ ոք եւ գտանէին, եւ նա իւրով հրամանաւ աստ առաքէր եւ ղատին ոչ տեսանէր իրաւունս ընդ փաշային Իսմայիլայ։ Եւ օտարքն յամենայն աւուր բանակ բանակ եղեալ ի մէջ քաղաքիս, որքան կար էր իւրեանց՝ երթային եւ գային յՈւսկիւտարն, մինչեւ զայրանալ վէզիրին, զերեք այր հայ ի քաղաքացոց Գ տարով յաւել (ի բանտ). յետ գնալոյ վէզիրին բազում դրամով ելին նոքա ի տանջանացն։ Եւ յամենայն գիւղացոց բազում փողէ թափեցան. ինքեանք եւս առին եւ ի դրունս բռնակալացն եւս գնաց՝ բացի ղատու դրանէն։ Այս ամենայն պատճառաւ առաւել օժանդակութեամբ Տիվիկցոցն եղեւ, որ նոքա զայսոսիկ առաւել արարին զայս ինչ որ ի վերոյ գրեցաւ, յիշատակմամբ Ղազար ասացեալ վարդապետին որ անկաւ յերեսաց եւ նստէր ի խանն Վալիտի, որ կամէր կրկնակի մտանել յեկեղեցի, որ յետ բազում աւուրց յոլով արանց հայցմանց եւ գրիւ Եղիազար վարդապետին խնդրուածոցն թէ Մի մի շաբաթ նստցի յեկեղեցիս եւ ժողով վանիցն արասցէ եւ գնասցէ։ Եւ ապա հրամայեաց պատրիգն, եւ գնաց յեկեղեցիսն, յաւել զմի մի ամիս նստէր, զոր յետոյ ասասցուք ի տեղոջ իւրում։

Զի այն ինչ Ղազարինն ի Պուրսայ էաք որ եղեւ, որ յունիսի ԺԵ ի շաբաթօջ Վարդավառի, փոխեաց զԻսմայիլ ղայմախամն եւ ետ զՍուլէյման, յորում աւուր պատրիգն Հոռոմոց զերեք եպիսկոպոսս՝ զոմն կախել ետ եւ զոմն ի թի տվեալ եւ զեպիսկոպոս մեծ ոմն ի Պուրսայ կախել ետ զի պատրիարքութեան սպասէին։

Ի սորին ժամանակի Շրվանն այն Տիվրիկցի խօսս ինչ տվեալ առ եղբայր տէֆտէրտարին, եւ նա յամօթի հարեալ ի մէջ յարակցաց նստելոցն, վասն որոյ եւ ասէին տաճկանալ նմա, եւ նա ոչ առնոյր յանձն. յայնժամ մինչեւ դնել ի բանտի, եւ նա անարգէր զհաւատ եւ զօրէնս նոցա ե'ւ ի գալն ե'ւ ի գնալն առ դատաւորն, առ փաշան եւ ի բանտն բոկ եւ գլխիբաց, եւ նոքա խոստանային դրամ, եւ նա փառամոլութեան եւ յագահութեան ուրանայր զարարիչն ամենայնի զՔրիստոս։ Եւ ամենայն պարտատէրք նորա եկեալ պահանջէին զդրամն վասն անդէպ գնացից նորա։ Եւ նա դիւահարեալ անարգէր զմեծամեծս մինչեւ ցփոքունս եւ զհաւատ նոցին՝ ուր որ պատահէր, եւ քարիւ եւ փայտիւ հարկանէր զնոսա։ Վասն որոյ եւ ի դրանէն մունզուր աղայի եդին արս պահել զնա ուր եւ երթիցէ ի ճանապարհ, եւ ոչ կարէին սանձել, այլ կալեալ եդին ի բանտ եւ ի կապանս երկաթի ընդ այլ դիւաբախիցն զբազում աւուրս։ Եւ ապա հանեն, եւ ոչ էր պակասեցուցեալ զայն որ առնէր, եւ կրկին եդին անդ։ Եւ յորժամ հանեն՝ լինէր գարշելի, պիղծ եւ ատելի մարդկան տեսողաց ամենայն կերպիւն, որ ոչ կարէր ժուժել. գնաց յԷտրէնէ եւ անդ եւս խայտառակեալ, զոր իմացեալ բռնակալաց՝ զմազ եւ զմորուս նորա խուզեալ եւ դնեն ի բանտ. եւ կայր յայնպիսի կեանս մահաբերս, որ բազում քրիստոնէից քաղաքացոցս դրամ կորեաւ, որ ունէին ի վերայ նորա։

Աստ գրեա՛ զգնալն Աստուածատուր վարդապետին ի գիւղս եւ յԻզմիր եւ զդրամ առաքելն. նոյնպէս եւ զնվիրականսն ամենայն եւ զտունն, եւ զԿաֆայեցոց օրինազանցութիւն բանադրանօք հանդերձ։

Եւ յորժամ առաքեաց զՃիւան պարոնն առ յՈւլահ, ընդ նմա եդ եւ զՖազլին զի նստուցանէ զնա յաթոռ եւ զառաջինն կորուսցէ։ Տարեալ նստոյց ի գահ Ուլահին եւ առաջինն փախեաւ եւ զանհնազանդսն սպան։ Յետ ամսոց մինչչեւ ելեալ էր վէզիրն, առաքեաց արս հրամանաւ ի ձեռն Ղատիր փաշայի, որ նստէր նա ի Սիլիստրէ, զի զՃ քսակ պահանջիցէ ի պարոնէն. եւ յորժամ առաքէր զայն ինչ պատգամ, յղէր եւ պարոնն արս իմաստունս խօսել առ նա թէ Նոր առի զգահս իմ ի միջի պարտուց եւ ուստի՞ ունիմ զայդքան դրամ զոր խնդրէքն։ Եւ Ղատիրն սպան զՊօյարս նորա, եւ առաքէ երկիցս անգամ պահանջել զասացեալ դրամն։ Եւ Ճիւանն եւս զգնացեալ ղափուճիպաշին սպանանէ, եւ Ղատիրն կալեալ զարս եւ զռայաս Ուլահին՝ կոտորէ. եւ առաքեաց պատգամ առ վէզիրն զայս ինչ, որ նստէր ի Պուրսայ, թէ Ապստամբեցաւ Ճիւանն։ Բայց զայս նախ գրեաց գանկատ ի Ղատիրէն Ճիւանն եւ առաքեալ ի վէզիրն։ Եւ Ղատիրն կապեաց զբերան ճանապարհացն եւ զջրոյն Թունայի, որ ոչ եկն, զի հուպ նստէր սահմանացն. վասն որոյ զայրացեալ Ճիւանին՝ պատրաստի զօրօք եւ վաղվաղակի վառեալ մտանէ ի հողս Տաճկաց, միանգամայն ցթուր եդեալ ի գաւառս եւ ի գիւղս, եւ ի ճանապարհ զՀայս եւ զՅոյնս, զՏաճիկս եւ զվաճառականս ամենայն ազանց զորս եւ գտանէր։ Եւ աւերեաց զԻպրայէլ եւ զՄաչին, զՍօղանլին եւ զայլս այրեաց եւ զբերդս քակեաց, որ յեզերս ջրոյն այնմ եւ բազումս գերի վարեաց։ Եւ Ղատիրն ընդ այլ փաշայիցն երկուցեալ, բայց այլք ի նոցունց պատրաստին զհետ նորա մտանել. սակաւ անկանէր ի նմանէ եւ փախեալ Ճիւանն մտանէր ի Մաճար։ Եւ ասացին թէ գրով յերկիրն իւր յորժամ եմուտ՝ ԺԴՌ ոգի տաճիկ սպան, եւ զորս աստի տարեալ էր չաւուշ եւ ղափուճի եւ տէլի՝ զամենեսեան սպանեալ եւ ՌԴՃ արս մկրտեալ եւ Խ աւուրբք պատարագս արարեալ հաղորդել տայ ի վանք մի. եւ ի կատարումն քառասնից ասէ թէ Դառնայք ի քրիստոնէութենէ, եւ նոքա ասեն՝ Ո՛չ. եւ՝ Թէ յերկիրս ձեր երթայք եւ անդ դառնա՞յք, եւ նոքա գլուխ ի բաց աղաղակեն թէ Ո՛չ։ Եւ պատրաստէ զդահիճս Բ զի կանգնին ի դրունս վանիցն, եւ տայ ի ձեռս արանցն Բ Բ ոսկի եւ ասէ. Գիտեմ զի օձ տաճիկ էք, այժմ լերո՛ւք նահատակ մինչդեռ սուրբ քրիստոնեայ էք. եւ անդէն զնոսա սպանանէ։ Այսքան աւերութիւն արար ի հպարտութենէ սրտին, եւ թէ գո՞յր պատճառ դրամ պահանջելոյ աստի ի նմանէ, բայց արարմունք նորին շատ էր։ Եւ լուեալ վէզիրն ի խոր խոցեցաւ, բայց խնդայր ընդ այն զի այս մի բանս ի վալիտէն եղեւ բանիւն արքայի։ Եւ զՊուղտանայ ծեր պարոնն Կիգա առաքեաց յՈւլահ լինել պարոն, եւ ի Պուղտան եդ պարոն զորդի Վասլին, որ կայր Վասիլ յԵօթնապուրճ քաղաքիս իբր զգրաւ։ Բայց յառաջ քան զառաքելն զվերջին պարոնս՝ առաքեաց զխանն Թաթարի յՈւլահ, զի բազում աւերս աւարս արար հանդերձ գերութեամբ, վրէժխնդիր արարմանց Ճիւանին։ Վասն որոյ եւ վէզիրն սպան զՂատիր փաշան, որ իւր ճրագ էր եւ ղափուճութենէ յառաջ բերեալ, պատճառելով զկռիւն Ուլահոյ։ Եւ յորժամ գնաց Ճիւանն ի Մաճար, միաբանեցան եւ առաքեցին արս ի պարոնն Պուղտանայ, որ մինչչեւ էր գնացեալ նա յՈւլահ՝ թէ Եւ ընդ մեզ միաբան լե՛ր զի կոտորեսցուք նախ զԹաթարս եւ մտցուք յերկիրս Տաճկաց։ Եւ ելանեն ի տեղւոջէ իւրեանց, գան մերձ ի Պուղտանն եւ ծեր պարոնն արձակէ պատգամ թէ Կամք իմ չէ այդմ հաւան, վասն որոյ եւ նոքա զերկիր Պուղտանին աւիրեն. մինչեւ իմացեալ Թաթարին հասանի ԳՌ ոգով անդ եւ երեւի թապուրիցն եւ դառնայ յետ. եւ քրիստոնեայքն մտանեն զհետ Թաթարին, մինչեւ անցեալ զլեռ մի, եւ երեք բերան եղեալ Թաթարին՝ առնուն ի մէջ զնոսա եւ սակաւ պակաս քան զԾՌ արսն անդէն կոտորեն։ Եւ պարոնայքն փախեալ հազիւ՝ թողեալ զկառս եւ զվրանս լի ոսկով. եւ դարձան անդէն Թաթարքն լի աւարաւ, սակաւ մեռեալ ի սոցունց։ Այս ամենայն լինէր մինչ յելս աշնային եղանակացն, որ մերձ ի ձմեռս։