Եւդոկիոյ հայոց գաւառաբարբառը

1. Ձայնագիտութիւն։

Եւդոկիոյ գաւառաբարբառին մէջ, իւրաքանչիւր տառ կամ ձայն (ձայնաւոր, երկբարբառ, բաղաձայն) ունի ընդհանուր հնչում մը՝ որ այն տառին սովորական հնչումն է, ունի նաեւ մասնաւոր արտուղի հնչումներ՝ որոնք այն տառին սովորական հնչման կրած փոփոխութիւնները կը ներկայացընեն։ Տառերը կամ ձայները՝ այս բարբառին սովորական արտասանութեան մէջ, կա՛մ հաւատարմօրէն պահած են իրենց նախնական բնիկ ձայնը, կա՛մ ենթարկուած են ընդհանուր ձայնափոխութեան մը։ Այսպէս օրինակի համար ե ձայնաւորը՝ որ մէկ քանի գաւառներու մէջ իր բուն հնչումը պահած է եւ յայտնապէս կը զանազանուի է ձայնէն, Եւդոկիոյ բարբառին մէջ գրեթէ բոլորովին կը շփոթուի է-ի հետ,  ըլլա՛յ բառերու սկիզբը, ըլլա՛յ մէջտեղը. զոր օրինակ. երկինք, երկիր, երես, եփել, եկայ եւն եւն կʼարտասանուին էրկինք, էրկիր, էրէս, էփէլ, էկայ եւն [1] ։ Ընդհակառակն ո ձայնաւորը Եւդոկիոյ բարբառին մէջ պահած է շատ անգամ օ-է կամ վօ-է զանազանուող մասնաւոր տեսակ մը բաց օ-ի հնչում, որուն վրայ դժուար է ուրիշ տառերով գաղափար մը տալ, եւ որ կը թուի ըլլալ նոյն ձայնաւորին նախնական բնիկ ձայնը. զոր օրինակ՝ սոխ, հոտ, որբ, որդ, ոսպ, գործ, շնորք եւն եւն բառերը կʼարտասանուին մօտաւորապէս իբրեւ սուէխ, հուէտ, օէրբ, օէրդ, օէսպ, գուէրծ, շնուէրք եւն [2] ։

Եւդոկիոյ բարբառին մէջ պ, կ, տ, ծ, ճ նուրբ բաղաձայններն արեւմտեան Հայոց ընդհանուր արտասանութեան համաձայն բ, գ, դ, ձ, ջ միջակներուն ձայներն առած են։  Այսպէս՝ պատկեր, տոպրակ, ճարակ, կծիկ եւն բառերը կը հնչուին badger, dobrag, djarag, gdzig եւն։ Իսկ փ, ք, թ, ց, չ թաւերուն ձայներն ալ շփոթուած են նուրբերուն հետ եւ կը հնչուին պարզապէս իբրեւ p, k, t, tz, tch, որով բաղաձայններու այս երրեակ աստիճանաւորումը (նուրբ, միջակ, թաւ) երկեակի վերածուած է։ Միայն բ, գ, դ, ձ, ջ ձայները Եւդոկիոյ բարբառին մէջ տակաւին կարծես թէ աստիճան մը կը պահեն իրենց նախնական հարազատ հնչումը, համաձայն արեւելեան Հայոց արտասանութեան, մանաւանդ երբ սկզբնատառն ըլլան բառերու։ Այսպէս բան, բամբասանք, գետ, գանգատ, դուռ, դանդաղ, ձի, ձուկ, տանձ, ջուր, ջնջոց եւն եւն բառերը կը հնչուին ban, bambasank, ged, gangad, dour, dan d agh, dzi, dzoug, dandz, djour, djndjotz եւն։ Բայց դիտելի է որ այս միջակներն ալ հետզհետէ ընդհանուր ձայնափոխութիւն մը կրելու վրայ են փոխանակուելով պ, կ, տ, ծ, ճ = p, k, t եւն ձայներուն հետ, ինչ որ արդէն իսկ կը նշմարուի կարգ մը բառերու հնչման մէջ, որպիսիք են՝ օրինակի համար, հոգի, գիշեր, դադարք, ձգել, աջող եւն, որոնք կը հնչուին ho k i, k ischer, t a t ark, tz kel, a tch ogh եւն եւն։

Ի ստորեւ կը նշանակենք թէ իւրաքանչիւր տառ սովորաբար ի՛նչ ձայն ունի Եւդոկիոյ բարբառին մէջ։

Ա կը հնչուի     ա                                 Մ կը հնչուի մ

Բ         ,,         b                                  Յ բնաւ չի հնչուիր [3]

Գ         ,,         g                                  Ն կը հնչուի ն

Դ         ,,         d                                  Շ         ,,         շ

Ե         ,,         է                                  Ո         ,,  իբր ուէ կամ օէ

Զ         ,,         զ                                  Չ         ,,         tch

Է          ,,         է                                  Պ         ,,         b

Ը         ,,         ը                                  Ջ         ,,         dj

Թ         ,,         t                                   Ռ         ,,         ռ

Ժ         ,,         ժ                                  Ս         ,,         ս

Ի         ,,         ի                                  Վ         ,,         վ

Լ          ,,         լ                                   Տ         ,,         d

Խ         ,,         խ                                 Ր         ,,         ր

Ծ         ,,         dz                                Ց         ,,         ց

Կ         ,,         g                                  Ւ          ,,         ւ

Հ          ,,         հ                                  Փ         ,,         p

Ձ         ,,         dz                                Ք         ,,         k

Ղ         ,,         ղ                                  Օ         ,,         օ

Ճ         ,,         dj

Երկբարբառներու սովորական հնչումներն են։

Այ = ա. զոր օր. հար (= հայր), մար (= մայր), էրկան (= երկայն), ձան (= ձայն), ալ (= այլ) եւն։

Աւ = ավ. զոր օր. պառավ (= պառաւ), ավէտիս (= աւետիս), հավատք (= հաւատք) եւն։

Եա = է. զ. օր. վառէկ (= վառեակ), կորէկ (= կորեակ), լէրդ (= լեարդ), ցորէն (= ցորեան), մարկոսէնք մարկոսէնց եւն (= մարկոսեանք, մարկոսեանց) եւն [4] ։

Եւ = էվ. զ. օր. էտէվ (= ետեւ), էվա (= Եւա), սէվուցք (= սեւուցք) եւն։

Իւ = ու. զ. օր. արուն (= արիւն), ալուր (= ալիւր), աղբուր (= աղբիւր), ձուն (= ձիւն) եւն։

Իւ = իվ. զ. օր. հիվանդ (= հիւանդ), պատիվ (= պատիւ) եւն։

Ոյ = ու. զ. օր. ուժ (= ոյժ), թուլ (= թոյլ), լուս (= լոյս), գուն (= գոյն) եւն։

Ու = ու. (անփոփոխ)։

Ասոնք Եւդոկիոյ բարբառին սովորական եւ ընդհանուր հնչումներն են, բայց կան կարգ մը բառեր՝ որոնք անսովոր ձայնական փոփոխութիւններու ենթակայ եղած են։ Այս փոփոխութիւններն ալ կը նշանակենք ի ստորեւ։