Արցախ

[ԺԴ. ՀԱԹԵՐՔ ԳԱՒԱՌՆ]

ԺԴ. ԳԱՒԱՌՆ, որ ընկած է Թարթառ գետի եւ Եանշաղ վտակի ձախ եւ Թրղի գետակի աջ ափերի, Մթնաձորի [1] եւ այս ձորի սարի լեռնաշղթային մէջ, որի ստորին ծայրն հասած է նոյն Թարթառ գետի ձախ եզրին. ստացած է Ըստիսական, Ըռստակ եւ Հաթերք անունները: Գաւառս հարուստ է ջրերով, անտառներով եւ ամարանոց պատուական լեռներով, բայց փոքր գաւառակ է: Ըստ կարգի այժմեան դասաւորութեան մարմնաւոր կառավարութիւնն միացրած է գաւառակս Ջրաբերդի հետ:

Ա. ՀԱԹԵՐՔ ԳԻՒՂ (27). Հիմնուած է Թարթառ գետի ձախ կողմում, մի բերդասարի արեւելեան ստորոտում, բնակչաց փոքր մասն բնիկ, իսկ մեծ մասն տեղափոխուած Փառուխ, Կղարծի, 2 Ճարտար, եւ Խաչեն գաւառի Խանածախ գիւղերից եւ Վանից, հողն արքունի, մեծ մասամբ անջրդի եւ բարեբեր, տեղական բերքերն ցորեն, գարի, գարնանի, գարնագարի, հաճար, կորեկ, կտաւհատ, սորեկ, լուբիա, բակլայ, խաշխաշ, սիսեռ, ոլոռն, տանձ, խնձոր, թութ, կեռաս, ոչխար, տաւար, գոմէշ, ձի, խոզ. օդն եւ կլիման բարեխառն, պատուական ջուրն, երկար կեանք 80-90. եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, քարուկիր, կառուցեալ չորս կամարների վերայ առանց միջնասիւների, խիստ հին եւ բոլորովին անշուք, երկարութիւնն 22 մետր 75 սանթիմ, լայնութիւն 9 մետր 85 սանթիմ, քահանան գալիս է Մեծ-Շէնից: Ծուխ 70, ար. 369, իգ. 325:

Եկեղեցուս դրան արտաքին կողմում մի քարի վերայ կայ կանացի պատկեր, որի շուրջն քանդակուած է կարակնաձեւ.

«Կամաւն Աստուծոյ ես տէր Թաթէոս, Մարկոս եղբարքս ամէն կանկնեցինք Սուրբ Աստուածածնայ եկեղեցիս, Ռըստակէս աւագ քահանայ. Տէր Աստուած ողորմեա'»:

Մուղդուսին գերըզմանոտ. Ընդարձակածաւալ, վաղեմի հանգստարան, որ կայ գիւղի արեւելեան հանդէպ, ձորի միւս կողմում:

Մացառուտների մէջ խաչարձանների վերայ.

1) «Սուրբ խաչս բարեխաւս պարոն Ղալաբէկին թվ. ՌԿ»:

2) «Սուրբ խաչս է բարեխաւս Խանխաթունին հոգուն, Մանկասարին»:

3) «Սուրբ խաչս բարեխաւի Խաթունին հոգուն»:

4) «Կամաւն Աստուծոյ պարոն տէր Ոհանէս կանգնեցի սուրբ խաչերս. թագաւոր Շահ Աբազն. երկրիս պարոն տէր Ոհանէս»:

5) «Կամաւն Աստուծոյ ես Ղալաբէկի Ո… հաւր եղբայր իմ պարոն տէր Ոհանէս Ղա…. [2]:

  6) «Սուրբ խաչս բարեխաւս Զիլփիխանին»:

Մի այլ խաչազարդ քարի վերայ. «Աստուած ողորմի Դէլոյիխանին, որ է որդի Սարումին»: Սորա վերայ կայ մի գայիսոնի քանդակ:

Հաթերքիս շրջակայքում կան հետեւեալ հնուոթիւններն.

Աստղաբլուր. Մի բլուր է, որ գտնւում է գիւղիս արեւելեան հանդէպ Թարթառի ձախ կողմում: Բլրիս վերայ կայ մի հնաշէն մատուռ, որի մէջ է մի գերեզման, որ մեծ ուխտատեղի է: Բայց այժմ խոնարհուած է թաղն: (28)

Քարահունչ. Խիստ մօտ Հաթերքին հարաւ-արեւմտեան կողմին, կանգուն քարուկիր եկեղեցի, հանգստարան եւ գիւղատեղի, որի ահագին ընկուզի ծառերն ապրում են տակաւին:

  Մասիս կամ Մսիս անուն ուխտատեղի աւերակ մատուռ, որ շինուած է Մռաւ սարից անջատուած մի լեռնաբազկի սեռին վերայ, Հաթերքի հիւսիսային կողմում:

Շուքավանք, որ շինուած է մի թանձր անտառի մէջ, այժմ աւերակ է վանքս, մնում են միայն չորս պատերն:

Մթնաձոր. (Ղարանլուխ դէրէ) աւերակ եկեղեցի, հանգստարան, գիւղատեղի, կալեր, մարագատեղեր: Աւերակի մօտ կայ մի ամէնապատուական եւ մեծ աղբիւր:

Սռին շինատեղ, հանգստարան եւ գիւղատեղի, որի երկու կողմերով հոսում են ջրեր եւ թափւում Թրղին գետակի մէջ, որ օժանդակն է Թարթառին:

Ծոս գիւղատեղի-կալեր, ընկուզի ծառեր, կալատեղեր եւ այլն:

Խոտորաշէն քարուկիր տնաբակեր, ջրաղացներ, հանգստարան: Գիւղիցս տեղափոխուած են Գանձակի գետաշէնցիք:

Սրաշէն (Սարին շէն) քարուկիր մատուռ, հանգստարան:

Սումին շինատեղ. նոյնպէս գիւղատեղի, հանգստարան եւ հիմնայատակ մատուռ:

Երկու լճակներ կան Հաթերքի հիւսիսային եւ 2` արեւմտեան կողմումն:

Ականայ աւերակ. Մեծ գիւղատեղի է Ականայ անուն վտակի աջ կողմում շինուած, որի մէջ կանգուն է տակաւին եկեղեցին, որ կառուցեալ է հոյակապ վեց սիւների վերայ, բայց անմարդա-բնակ: Տակաւին մնում են ընկուզի, թթենի եւ դամոնի ծերունազարդ ծառեր եւ ընդարձակ հանգստարան աւերակիս մօտ:

Բ. ՉԱՓԱՐ [3] ՇԷՆ. Հիմնուած է Հաթերքի արեւմտահարաւ կողմում, Թարթառ գետի ձախ ափին մօտ. եկեղեցին, հանգստարան խիստ հին են. այժմեան բնակիչք` մօտ ութ տարի առաջ տեղափոխուած են 20 ծուխ Ղալաղշլաղ, Ծամձոր եւ Տաթեւ գիւղերից` բնակութիւն հաստատած այնտեղ. ամէնայն ինչ նոյն: Ծուխ 12. ար. 35, իգ. 30 [4]:

Կայ պղնձահանք Նոր-շէն աւերակ գիւղի մօտ, որ Չափար-շինի հարաւային կողմումն է, եւ Դադի վանքին հարաւային կողմում-Թարթառի ձորում:

Սկսեալ Չափար շինից մինչեւ Խոթայ վանք, մինչեւ Եանշաղ կան շատ աւերակներ, որոց մէջ կան աւերակ եկեղեցիներ եւ մօտերքում հանգստարաններ: Գաւառումս այժմ մնացած են միայն երկու հայաբնակ գիւղ. երեսուն գիւղից աւելի է մնացեալ հայ գիւղերի աւերակներն, որոց շատերին մէջ այժմ տեղակալած են աւազակաբարոյ Քեօլանի անուն մահմետականներ: Այսպէս են Խոթ գիւղն եւ Եանշաղ վտակի մօտ եղած Եանշաղ գիւղն, որոց մէջ բնակում են մահմետականանք, բայց եկեղեցիներն մնում են դեռ կանգուն: (Եանշաղ գիւղիս մասին տես եւ Ջրաբերդ գաւառի Մաղավուզ գիւղի մաշտոցն): Ահա այսպէս թափուր մնացած է խեղճ Ըռստակ գաւառս հայ բնակիչներից: Մի առ մի գրելով աւերակները` ձանձրացնում եմ իմ յարգելի ընթերցողները: Ես չձանձրացայ մի առ մի շրջելուց, Դուք էլ մի' ձանձրանաք կարդալուց, ձեր հոգուն մատաղ, սիրելի' ընթերցողք: Այցելուն համարեա' ամէն քայլափոխում տեսնում է խաչարձաններ, աւեր կամ կիսաւեր մատուռներ, եկեղեցիներ եւ վանքեր, գիւղերի եւ շէների աւերակներ եւն, եւն…

 

ԴԱԴԻ ՎԱՆՔ [5]

  Վանքս գտնւում է Թարթառ գետի ձախ կողմում Խաթրայ վանքի ուղղութիւնից բաւական վերեւ եւ ունի վաղեմի շրջապարիսպ: Առաջին անգամ վանքս հիմնարկուած է, ինչպէս վկայում է աւանդութիւնն, Թադէոս առաքեալի Դադի անուն աշակերտի անուամբ: Բայց անյայտ է այս շինութեան թուականն, զի հետզհետէ նորոգուած է հնութիւնս այլ եւ այլ ժամանակներում. վասն որոյ եւ գլխովին անյայտացած է հնութիւնն, միայն մնացած են նորոգութիւններն: Ահա այս վանքիս վանահայրն էր Վախտանգ թագաւորազնի որդի Գրիգոր եպիսկոպոսն, որի մօտ գալով կրօնաւորեցան իւր եղբայր Հասան եւ իւր եղբայրակին Մամայ.

  «Կամաւն Աստուծոյ ես Հասան որդի Վախտանգայ, տէր Հաթերքու եւ Հանդաբերդու, Խաչենաբերդու եւ Հաւքախաղացին կացի յաւագութեանս ամս Խ շատ պատերազմաւ յաղթեցի թշնամեաց իմոց աւգնութեամբն Աստուծոյ եւ եղեն ինձ Զ (վեց) որդի, զբերդերս եւ գաւառս ետու նոցա եւ ես եկի ՚ի վանս մօտ իմ եղբայր պարոն տէր Գրիգորէս եւ եղէ կրաւնաւոր եւ բերի զխաչքարս ի յԱղուայ, շատ աշխատութեամբ եւ բազում հնարիւք կանգնեցի սուրբ նշան հոգւոյ իմոյ: Արդ` վասն ձեր հոգւոցդ, որք ընթեռնուք` զիս յաղաւթս յիշեցեք ՈԼԱ թուիս»:

«Ես Մամա թագուհի ամուսին Հասանայ` դուստր Կուրիկայ թագաւորին, կացաք յաւագութեան ամս Խ ես եւ այր իմ, եւ թողեալ զհայրենիքս որդւոց մերոց եկաք ՚ի վանքս մօտ տէր Գրիգորիս եւ որդի մեր հոմանուն նորին եւ զգեցաք զձեւ միանձանց եւ կանգնեցի զխաչս յիշատակ հոգւոյ իմոյ, որք երկիրպագէք, յաղաւթս յիշեցէք ՈԼԱ թուիս (1182)»:

Ապա 1214 (ՈԿԳ) թուին թագաւորազն Վախտանգի բարեպաշտ տիկինն չորս սիւների վերայ կառուցանել է տալիս սրբատաշ քարով առաջնոյն-նոյն վանքի կից հրաշալի շինութիւնը, որի հարաւային որմի վերայ արտաքուստ գրուած է.

«Շնորհիւ ամէնակարողին Աստուծոյ եւ Միածնի որդոյ Յիսուսի Քրիստոսի եւ պարգեւօք ամէնասուրբ Հոգւոյն ես Արզու խաթուն նուաստ աղախին Քրիստոսի` դուստր մեծի իշխանաց իշխանի Քրդին եւ ամուսին Վախտանկայ թագաւորազնոյ տեառն Հաթերքոյ եւ ամէնայն Վերին-Խաչենոյ, յուսով մեծաւ շինեցի զսուրբ կաթուղիկէս ի տեղւոջ հանգստարանի առն իմոյ եւ զաւակաց իմոց Հասանայ անդրանկին իմոյ եւ Գրիգորի` որ ի Տէր կէսաւրեայ վաղճանելոյ. զի վասն մեղաց իմոց խրատեաց զիս աստուած եւ եբարձ ի գլխոյ իմոյ զերկոսեան պսակսն վայելուչս, զի անդրանիկն իմ Հասան սպանաւ ի թուրքաց պատերազմին վասն քրիստոնէական հաւատոյս եւ զկնի երից ամաց զկըրտսեր որդին իմ զԳրիգորն ի Տէր կոչեցեալ զպարտ բնութեանս հատուցանելով վճարեաց ՚ի կենցաղոյս եւ փոխեցաւ առ Քրիստոս` առ ՚ի անմխիթար թողլոյ թշուառացելոյ մաւրս իւրեանց: Այլ զի ի կենդանութեան իւրեանց յոյս ՚ի մտի եդեալ նոցա շինել եկեղեցի յայսմ տեղւոջ եւ ոչ ժամանեցին վասն արագահաս լինելոյ ՚ի վերայ նոցա մահուն. եւ ինձ աւանդեցին անդարձիւ կատարել զփափագ սրտից նոցա. եւ իմ յանձն առեալ մեծ յուսով եւ շատ աշխատութեամբ շինեցի զքաւարանս ի փրկութիւն հոգւոց նոցա եւ իմ դստերաց եւ ամէնայն զարմից: Արդ աղերսիւ հայցեմ, որք երկրպագէք սրբոյ խորանիս, յիշել յաղաւթս ձեր զվերոյգրեալս ՚ի սմա: Կատարեցաւ ի թուականութեանս Հայոց ՈԿԳ ՚ի փառս Աստուծոյ»:

Տաճարիս խորանումն սեղանի ետեւ.

«Աւգնականութեամբն Աստուծոյ ես Մամա ամուսին արիականին Հասանայ եւ որդիս մեր Գրիգոր տեարք գոլով տեղոյս հայրենեաւք, որ եւ մեր պարոնէքն հաստատեալ էին եւ մեք տուաք ի սուրբ ուխտս զԾովատեղն, զՃաճոռանց, զՉաւլբէկանց: Ես Գրիգոր տվի զԾագունանց հողերն զմեր բաժինն իւր չորեցովն [6] որդին իմ Տէր Սարգիսն եւ միաբանք սահմանեցին սուրբ Ստեփաննոսի տաւնի ժամն, որ լինի իմ մաւրն եւ ամուսնոյ իմոյ Ասփային, թէ ոք զժամն խափանէ կամ զընծայն յետ ունէ, դատի յԱստուծոյ. Մոխրաբակս մեր բաժին եւս տվաք ՚ի սուրբ ուխտս թվ. ՉԿԱ»:

Աւագ խորանի ճակատին.

«Շնորհիւն Աստուծոյ ես Աշոտ որդի Ամիր Հասանայ… ած իշխանէն Պռաւշա եո մայրն իմ Աճիբնի միաբանեցաք սուրբ ուխտիս եւ տվաք… հողն ի Խաչենագետի զլ… սուրբ կաթուղիկէս տէր Աթանաս… տվին ինձ պատարագ զամէն եկեղեցիս…. (թվ. ՉԻ)»:

«Կամաւն Աստուծոյ ես Սմպատ իշխան որդի մեծի Լիպարտի միաբանեցայ սուրբ ուխտիս Դատու վանաց առաջնորդութեամբ տէր Աթանասի եւ գնեցի զԽռանտաշանց այգին եւ յԵղեգիս իմ գնած Ձիթահանքն եւ այլ արդիւնք ըստ կարի եւ զկանանչաւոր գեղն եւ այլ, որ հաստատեցի ամէն խարճովն անչար եւ ետու ՚ի սուրբ Կաթուղիկէս: Տէր Աթանաս եւ այլ միաբանքս սահմանեցին մեզ զատկի կիրակի յարութեան աւրն զամէն եկեղեցիքս մեզ ժամ: Արդ, ով խլէ զմեր տուածն կամ զժամն խափանէ, ՅԺԸ հայրապետացն նզոված եղիցի, թուին ՉԺԴ»:

Որովհետեւ տաճարս եւ գաւիթն շինել տուած էր բարեպաշտուհի Արզու խաթունն իբր հանգստարան Վախթանկեան ցեղին, վասն որոյ ամփոփուած են գաւթումս.

Վախթանկ թագաւորազնի, իւր կնոջ

Արզու խաթունի եւ սորա որդւոց

Հասանայ անդրանկի եւ կրտսերոյն

Գրիգորի, որ վաղաթառամ վախճանեցաւ.

Մամքանայ [7], որ քոյր էր Արզու խաթունիս, կին միւս քաջ Հասանին եւ մայր Գրիգոր իշխանին.

Զաքարիա կաթուղիկոսին.

Աթանաս

Յովհաննէս [8]

Սարգիս [9] եպիսկոպոսին.

Գրիգոր Կաթուղիկոսին մարմիններն:

 

ԴՈՓԻ ՈՐԴԻՒՔՆ ԵՒ ԹՈՌՆԵՐՆ [10]

  «Դոփ, բարեպաշտուհի դուստր Սարգսի իշխանաց իշխանին. սա (Դոփ) ունէր ամուսին իւր զբարեպաշտ իշխանն զՂարա Գրիգորն եւ որդի սոցա քաջ եւ յաղթող զաւրավարն եւ մեծ իշխանն Հասան տէր Ականոյ, Հանդաբերդոյ, Սոթից, Շաղվաքու եւ այլ բազում գաւառաց, որ եւ քան զամէնայն առաւել սիրէր զգեաւղն Ծար, հայրենիք եւ պարգեւք քաջութեան, որ են գինք արեան տուեալ յաշխարհակալացն Հայոց: Սա ունէր զկին Մամքան դուստր Քրտին, եւ որդի սոցա զբարի Գրիգորն եւ ամուսինն իւր Ասփայ դուստր Կոմսի Տարսայիճին` իշխողի կողմանն Սիւնեաց, եւ սա բազում ընչիւք եւ ծախիւք փարթամացոյց զսուրբ ուխտն Դատի վանս եւ զԽաթրի վանս, զի շինեաց զտաճարսն, որ է Դարպասներն եւ այլ բազում արդիւնս արար, եւ միւս որդին տէր Յովհաննէսն` որ շինեաց զսուրբ ուխտն Գէտամէջ, եւ որդի Գրիգորի Վահրամն, որդի սորա Սարգիսն, որ զբազում արդիւնս արարեալ` եւ մի ի բազմացն այս է զգեղեցիկ զանգականին ի Դատի վանս, ի Խաթրի վանս, ի Գետամէջ, ի գեաւղաքաղաքն Ծար, եւ է մինչեւ ցայսօր: Որդի սորա (Սարգսի) Հասան եւ այս Հասանէս բաժանին Դոփայ ցեղն որք են այսոքիկ.

Շահանշէն` Ուլուբէկանց պապ.

Աղբուղէն` Ատինցւոց պապ.

Ջհանշէն` Ջհաշեցւոց պապ: Եւ որդի Հասանայ Աղբուղէն եւ որդի սորա Տուրսունն, եւ որդի սորա Այտինն եւ ի ժամանակի սորա ՚ի զաւրանալ Իսմայէլացւոցն եւ ի նուազիլ տանս Հայոց, ցիր եւ ցան լինելն իշխանացն Հայոց, յարեան այլազգիքն եւ զմուլքն մեծ իշխանին Հասանայ պէթալմալ արարին. գնաց պարոն Այտինն ՚ի դիւան եւ երեք ամ աշխատեաց, եւ բազում ինչ տուեալ` ազատեաց ի ձեռաց այլազգեացն զվանորայքս եւ զշինարէքն, զոր Տէրն ամէնայնի տացէ զվարձս վաստակոց իւրոց»: 

Վանքիս հարաւային որմի վերայ

«Եւ ՚ի նորոգութիւն սուրբ ուխտիս գեաւղս եւ ագարակս իւրեանց սահմանաւքն զԱպահէն, զԵզնարածանց, զԲչանց, զԿանաչաւորն, որ ՚ի Վայոց ձոր, Բ տունս յԱրփա հաստատեցաք կամակցութեամբ եղբարցս զաւագ խորանի պատարագն յանուն վերա- գրելոցս կատարի անխափան: Եթէ ոք այսմ վճռի հաստատնոյ խափանումն առնէ յիշխանաց կամ յառաջնորդաց տեղւոյս կամ ով ոք իցէ խափանեսցի յոյս նորա` որ առ Քրիստոս եւ դատեսցի յԱստուծոյ»:

 

Զանգակատուն [11]

Ինչպէս տեսաւ ընթերցողս, զանգակատունս շինուած է Դոփեանց Վահրամ իշխանի որդի Սարգիս եպիսկոպոսի ձեռնով այն խիստ հնաձեւ, նեղ եւ երկար վանքի վերայ, որ հիմնարկուած էր յանուն Դատի առաքեալին եւ յետոյ նորոգուած քանիցս:

«Կամաւ ամէնակալին Աստուծոյ եւ տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի այս մեր գիր է իշխանական հրամանի: Ես Տուրսունս, Սէյտիս, Պռաւշս, Գրիգորս, Հասանս եւ եղբարքս եւ որդիքս մեր զայս հաստատ Սիկիլս տուաք տէր Աւագ եպիսկոպոսին եւ իւր եղբայր Մանուէլ աբեղային, որ մեր հայրենի աթոռն զԴատի վանս, զԽաթրի վանս, զԳետամէջն, որ մեր գերեզմանատուն է ՚ի մեր պապանցն մեզ մնացած, վասն սոցա լաւ միամտութեան համար, զի ՚ի վանօրայքս մարդ չ՚կար, որ յառաջն կար եւ շէն պահէր եւ եկեղեցիքս լուսաւորէր. յայս պատճառէս երես դրաք եւ զայս սուրբ աթոռնին ՚ի նոքա ապսպարեցաք, եւ զերկու իշխանութիւնն էլ հէնց ի (նոսա) յանձնեցաք, որպէս առաջին մեծ կաթուղիկոսն մեծ տէր Զաքարիային, տէր Աթանասին եւ տէր Սարգսին էր տուեալ զԴատի վանս, զԽաթրի վանս, զՀաղբատ իւր վիճակաւն, նոյնպէս եւ այս տէր Գրիգոր կաթուղիկոսն զայս երեք աթոռս հաստատեաց վիճակաւ եւ շրջաբերական թղթիւ»:

«Կամաւ ամէնակալին Աստուծոյ ես Սէյտիս, որդի պարոն Շանշին, թոռն պարոն Հասանայ, ես Գրիգորս, Հասանս, Պէկիս, Ալթունս որդիք պարոն Վահրամայ, թոռունք պարոն Հասանայ, ես` Այտինս, որդի պարոն Տուրսունին, թոռն պարոն Աղբուղին. ես` Շահանշէս, որդի Հասանայ, թոռն պարոն Ճհանշին. մեք չորս եղբարք տուաք մեր վանորէիցս զԱպահէն, զԽութ, զԽոզենակս իւր չորս սահմանովն ի Չափարին հանդէն Ձագունանց ագարակ տեղովն, Բռնչի աղբիւրովն, Թաղանանց գետովն. Պետրոսաբակ, որ մեր պապերն տուեալ են զՍոխանանց, զԾովատեղն, Ջաջոռանց, Չաւլբէկանց, զՑրտնոտն, զՇիռմանանց, զԳրիգորրաթաղս, զԴատի վանս [12] իւր քաւլատակերովն (մացառուտներով) զՀերանանց Հակառակաբերդովն, Նաւի աղբիւրովն, բերդաքարովն, Կռապաշտուցովն, Ողնովն, Խուզենակուց մեծ այգին, Մանանածովն, Ծաղիկանց, Եզնարածանց տուաք Աւագ եպիսկոպսոին, որ մեր ճոճաւոր էր, քանի որ իւր պէտքն է` վարէ [13] Աստուծով ազատ է: Իսկ եթէ այլ մարդ վարէ, տասանորդն առնու եւ տայ վանքին անպատճառ: Այս եղեւ մեր ուխտ առաջի Աստուծոյ եւ սուրբ Դատի առաքելոյս: Արդ` ով ոք զկնի այս վախմիաթներս այլայլէ կամ խլէ թէ յորդոց եւ թոռանց մերոց եւ յազգայնոց իցէ, առաջի Աստուծոյ պարտական եւ սեւերես լինի. ՅԺԸ հայրապետաց նզոված է…. »:

Վասակ նահատակի որդի Գրիգոր եպիսկոպոսն շինած է մի ուրիշ գաւիթ անտաշ քարերով:

Հասանի որդի Գրիգոր եպիսկոպոսն [14] շինած է մի եկեղեցի չորս սիւների վերայ, որ շատ հեռի չէ վանքերիցս, որ գտնւում է խղճալի անմաքուր դրութեան մէջ: Վանքիս վանահայրն է այժմ տաթեւացի ոմն քահանայ, որ մեր եկած ժամանակ նա գնացած էր իւր հայրենիք: Ափսո՜ս, որ քայքայւում եւ աւերւում են պատուական վանքերս, խլուեցան, ինչպէս տեսանք զանազան ժամանակներում, զանազան իշխաններից վանքերիս նուիրած ահագին կալուածներն, անտառներն եւ հողերն:

Վիմափոր քարայր

  Դատի կամ Խոթայ վանքից վար Թարթառի ձախ կողմում կայ մի վիմափոր քարայր, որի մուտքն գետնի երեսիցն է: Լուսահոգի Բաղդասար մետրապոլտի կենդանութեան ժամանակ Քեօլանի մահմետական ոմն որսորդ կրակում է մի քօշ, որ անյայտանում թաւալգլոր: Հասնում է ետեւից որսորդն եւ տեսնում, որ քօշն ընկած միջոցին ջարդուած են այրի բերանի փտած փայտերն, այրի մէջ ընկած է որսն, ուր եւ դարսուած են շատ գրքեր: Որսորդն վեր է առնում գրքերից մին, աճապարում Շուշի, յայտնում Բաղդասար մետրապօլտին, որ պարգեւատրում է որսորդը եւ Շուշի փոխադրել տալիս ձեռագրերը: Գրչագիրներումս եղած է մի ձեռագիր ընտիր մաշտոց` գրուած սուրբ Մեսրոպի աշակերտ Ստեփաննոս վարդապետի ձեռնով, որ այժմ գտնւում է Ս. Էջմիածնի հնադարանում [15]:

ՎԻՄԱՓՈՐ ԴԻՏԱՐԱՆ

Մի քերծի մէջ, որ կայ Խաթրայ բերդի հիւսիսային հանդէպ Թարթառի ձախ ափի բարձրութեան վերայ, կայ մի բնակարան, որի առաջն պատած եւ լուսամուտ թողուած է: Բայց այս բնակարանն մուտ գործելու համար` քերծի դրսից չունի վերելակ սանտուղ. իսկ ներսից անյայտ է բոլորովին մուտքի տեղն: Արտաքուստ ակներեւ երեւում են քարուկիր պատն եւ լոսամուտն, որի ստորոտով-գետահովտով ճանապարհ է: Այս դիտարանն, մեր կարծիքով հաղորդակցական կապ ունեցած է Խաթրայ եւ Հաւքախաղաց բերդերի հետ եւ թշնամու արշաւանքը արգելելու քաղաքական նշանակութիւն: Դիտարանիցս ներքեւ կայ մի քարուկիր մատուռ:

  Մշահանի վանք.

Հիմնուած է յանուն սուրբ Աստուածածնի մի բլրի վերայ, որ գտնւում է նոյն գետաձորում եւ որի գլուխն մեծ հարթ է: Փոքր է վանքս եւ պատկից ունի մի փոքր եկեղեցի, որ ունի մի գաւիթ, որք ամբողջապէս շինուած են անտաշ քարով: Գաւթի որմի մէջ կայ մի ամէնափոքր մատուռ: Բոլոր շինութիւններս քայքայման վիճակի մէջ են:

Եկեղեցու պատի վերայ.

«Աստուծով ես Մլեհ տուի զիմ գնած հողն ՚ի Չափարին ՚ի սուրբ ուխտս. միաբանք տուին Սուրբ Յակովբի երկու ժամն Ա ինձ. Ա. Փ…»:

Վանքի վերայ.

«Ես Մամա խաթուն միաբանեցայ սուրբ ուխտիս, առաջնորդ Յովհաննէս եւ եղբարքս տուին Բ ժամ»:

 

ԳԱՒԱՌԻՍ ԲԵՐԴԵՐՆ

Ա. ՀԱՒՔԱԽԱՂԱՑ (ԼԱՉԻՆ ՂԱՅԱ) (29)

  Մի անտառապատ, վիմահերձ, խոր ձորերով անջատուած, բարձր սար է, որ սեպաձեւ արձանացած է Թարթառի աջ կողմի բարձրութեան վերայ: Սարիս արեւելահայեաց վիմահերձի մէջ կայ մի ահագին քարայր, որի առաջն պատուած է ժամանակաւ քարուկիր պատով, որով ձեւացած է քարարյրս անառիկ բերդ: Արդէն աւերուած է քարայրս տանող կածանն, հատեւապէս այժմ անկարելի է մուտ գործել ամրոցս: Սարիս գագաթն գեղեցիկ եւ սքանչելի սարահարթ է եւ բնական ամրոց ձեւացած, որ նոյնպէս ունի դժուարատար մուտք, բայց չունի ջուր իւր մէջ: Մի քանի տասնեակ տարիներ առաջ` բարեհամբաւ Ասլան-բէկ Աթաբէկեանցն շարժուած հետաքրքրութիւնից` չուանով վերեւից կախել է տալիս քարայրս Հաթերքեցի Գալուստ անուն սրտոտ տղամարդը: Վերեւ քաշելուց յետոյ վերջինս յայտնում է, թէ քարայրում կան հնուց մնացած շատ հին, ահագին եւ խեցեղէն ու դատարկ կարասներ: Պատերազմի պաշարի համար պահուած են կարասներն:

բ. ՀԱԿԱՌԱԿԱԲԵՐԴ [16] Գտնւում է Դատի վանքիս վերեւ մի թրաձեւ եւ անտառապատ սարի վերայ: Բերդս ունի ամուր դիրք, հիանալի տեսարան եւ նշանաւոր ջուր: Մի քարուկիր եւ մեծ ջրամբար է լի կենդանի ջրով, որ ո'չ աւելանում է եւ ո'չ պակասում, ո'չ ընդունում եւ ոչ արտահանում: Բոլորովին անջրպետուած է բերդասարս իւր չորս կողմերից խորանդունդ եւ լայնգոգ ձորերով. միայն ունի մի թելուղի, որ մի սեռի գլխով բարձրանում է դէպի բերդն: Ամրոցիս մէջ տեղ-տեղ երեւում են հին շինութեանց հետքեր:

  գ. ԲԵՐԴԱՔԱՐ [17], որ կայ Հաթերք գիւղին կից` իւր արեւմտեան կողմից, որի արեւելան, հարաւային եւ արեւմտեան կողմերն բարձր քերծեր են. իսկ հիւսիսային կողմն պարսպուած է եղել, բայց այժմ իսպառ անհետացած է պարիսպն եւ հազիւ հազ է նշմարւում ուրեք-ուրեք: Բերդս, որի մակերեւոյթն հերկւում է այժմ, չունի ամրութիւն, բայց ունի մօտակայ տեղից բերուած ջուր եւ ուշագրաւ տեսարան:

  Դ. ԱԿԱՆԱՅ ԲԵՐԴ. Հիմնուած է անառիկ ամրոցս Հաթերքի հիւսիսարեւելեան կողմում, Բալի սարի ստորոտում: Խոր-խոր ձորեր են բերդիս հիւսիս-արեւմտեան եւ հարաւ-արեւելեան կողմերն. պարսպուած են եղել բերդիս մնացեալ` վերի եւ վարի կողմերն: Ամրոցիս մակերեւոյթն թեքուած է ձորերի դիրքով արեւելեան հարաւ. բայց սորա մեծութեան ծաւալն, համեմատելով միւս բերդերի հետ, անհամեմատ մեծ է: Բերդիս մակերեւոյթն լի է շինութեանց աւերակներով [18], հանգիստներով, կայ եւ եկեղեցու աւերակ եւ ականակիտ աղբիւրի պատուական ջուր: Այժմ տեղ-տեղ աւերուած են պարսպի պատերիցն: Բալի սարի հիւսիսահայեաց լանջի վերայ կայ մի աւերակ մատուռ:

Բերդիս հիւսիսային կողմում, ձորի միւս ափում կայ երեք տարօրինակ շինուածք, որ հեռի են փոքր-ինչ իրարից եւ ունին իւրեանց վարի եւ վերի կողմերին մօտ կարակնաձեւ կլորակ լուսամուտներ: Թէ ի՞նչ եղած են շինութիւններս, չգիտենք, զի անծանօթ է մեզ շինութեանցս անցեալն: