Արցախ

[ԺԶ. ԳԱՐԴՄԱՆ ԳԱՒԱՌ]

ԺԶ. ԳԱՐԴՄԱՆ ԳԱՒԱՌ, որ ընկած է Կուրակ եւ Շամքոր գետակների, դաշտաբերանի եւ Մռաւեան լեռնաշղթայի գագթնագծի մէջ: Ամէնամեծ մասամբ անհարթ է գաւառիս մակերեւոյթն: Սարսափելի խոր-խոր ձորեր, մութ-մութ կիրճեր, օձապտոյտ խոխոմներ, բարձրագագաթ սարեր եւ բլուրներ եւ թանձրախիտ անտառներ գրաւած են գաւառիս մակերեւոյթը: Իսկ վերնամասն խիստ զուարճալի է` լեռնահարթեր, ծաղկալի հովիտներ, մարգալի արօտներ, դալարագեղ լեռնալանջեր են գաւառիս Մռաւ եւ Արութիւն սարի կողմերն:

Ա. ԳԵՏԱՇԷՆ ԱՒԱՆ. Հիմնուած է Կուրակ [1] գետակի ձախ ափի վերայ, խոր է գիւղատեղի ձորն եւ նեղ` հորիզոնն. բնակիչք ամէնամեծ մասամբ տեղափոխուած են Ըռստակ եւ Ջրաբերդ գաւառից. բնիկ է միայն ամէնափոքր մասն. հողն արքունի, մեծ մասամբ անջրդի եւ միջակ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն. ցորեն, գարի, կորեկ, կտաւհատ, գետնախնձոր, տանձ, խնձոր, դամոն, դեղձ, խաղող, ընկուզ, կեռաս, թութ, օդն, կլիման եւ ջուրն գովելի, երկար կեանք 100. եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, հոյակապ կառուցեալ վեց սիւների վերայ սրբատաշ տորոնագոյն քարով, երկու փոքր խորանների վերայ կայ այլ եւս երկու խորան. երկարութիւն 23 մետր 40 սանթիմ, լայնութիւն 14 մետր 30 սանթիմ: Եկեղեցիս, որի միջից բղխում է բարեհամ ջուր, չունի արձանագրութիւն, բայց երեւում է, որ նորոգուած է. քահանայ 2: Աւանումս ծաղկած է հիւսնութեան, դարբնութեան, ոսկերչութեան, դերձակութեան, թամբագործութեան, սայլագործութեան, քարտաշութեան, ոստայնագործութեան եւ ատաղձագործութեան եւ այլն արուեստներն:

Ծուխ 434, արական 920, իգական 782, արական ծնունդ 51, իգական ծնունդ 32, պսակ 31. ար. ննջեցեալ 18, իգ. 11:

ԱՒԱԳ ՍՈՒՐԲ ՆՇԱՆ.

Աւանիս վարի ծայրին մօտ շինուած է միւ քարուկիր մատուռ, որ ունի միջակ մեծութիւն, ցած դուռն, 7 մետր 90 սանթիմ երկարութիւն, 5 մետր 45 սանթիմ լայնութիւն` Նահատակ անուն: Դասամիջի ուղղութեամբ խորանի տակ կայ մի փոս, որի մուտքն բացուած է բեմի ժողովրդահայեաց երեսից, որի մասին ասում են նահատակի գերեզման. բայց անծանօթ է անունն:

Ներքուստ հիւսիսային որմում մի քարեայ խաչի վերայ.

«Սուրբ խաչս բարեխաւս Թանգրղուլին»:

Իսկ մատրանս դռնագլուխ քարի վերայ.

«Թվ. ՌՃԻԶ. կամաւ ամէնակալին Աստուծոյ շինեցաւ սուրբ Նահատակս ձեռամբ Սի. է. նի (գուցէ Սիմէօնի) եւ որդուն Քամալ բէկին, օգնականութեան (թեամբ) գիւղիս, թագաւորութեան Պարսից Շահ Սուլէման…. »: Մատրանս մէջ, որ եւ ուխտատեղի է, կան հետեւեալ գրչագրերն եւ մասունքներն.

Ա. Աւետարան մագաղաթեայ, միջակ մեծութեամբ, արծաթապատ, ոսկեզօծեալ կողակալներով, որի մէջ կայ չորս աւետարանչաց եւ Յիսուսի Քրիստոսի բոլոր հրաշագործութեանց եւ բժշկութեանց պատկերներն: Ընտիր է մագաղաթն, գեղեցիկ թռչնագրերն, սքանչելի ծաղիկներն, հիանալի նախշերն, ուշագրաւ նկարներն, թանկագին ներկերն, ազնիւ ոսկեզօծն եւ զմայլելի գեղարուեստի նրբագործութիւնն: Մարկոսի եւ Ղուկասի վերջում գրուած է.

«Յիշատակ է աւետարանս մահտեսի Ջանգուլուն [2] եւ ծնողացն Վէլիջանին, Համանին եւ կողակցուն իւրոյ Փարուն եւ եղբարց Պապին եւ Ետկարին եւ հանգուցեալ եղբարցն Միրաքին, Շահիջանին եւ ամէնայն ազգականաց ամէն: Ծրեցաւ սակաւ յիշատակարանս ձեռամբ Ալեքսան գրչի թվին ՌՃԺ, եւ եօթի եւ ըստ իմում չափու, ասէք ողորմի»:

  Յիշատակարանից. «Գրեցաւ սուրբ աւետարանս ձեռամբ նուաստ եւ յետին գրչի Նկղս (Նիկողայոսի) մեղապարտի, ունայնագործ մելանաւորի ի թուաբերութեանս Ասքանազեան եւ Աբեթական տումարի ՌՃԺԶ եւ ըստ նորում շրջանի` ՂԴ եւ գալստենէն Կենարարին ՌՈՀԲ [3] ի յստոյգ եւ ընտիր աւրինակէ եւս առաւել համաբայիցն, զի գաղափար սորին էր ի դրանէ Սուրբ Սարգիս եկեղեցւոյ ի աշխարս Հոնաց.. աստուածապահ քաղաքն ի Կաֆայ առ ոտս Սրբոյն Սարգսի զաւրավարին ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Յակովբայ եւ առաջնորդութեան ամէնայն հիւսիսական կողմանց տէր Մարտիրոս քաջ րաբունապետի եւ ի տեղապահութեան Յակովբ վարդապետի… ի թագաւորութեան Պարսից Շահ Սափին, եւ Նախիջեւանայ խանին Ալուղուլի….. Արդ, այժմ աստուածապատում եւ քրիստոսաւանդ տառիս ցանկացող եղեալ աստուածարեալ եւ պատուական այրս մահտեսի Ճանղուին ետ գրել զսուրբ աւետարանս յիշատակ հոգւոյ իւրոյ…. զՄէլիք Նարնպէկն… դարձեալ յիշեսջիք զՄահտեսի տէր Վարդանն, որ զաւետարանիս զմագաղաթն շնորհեաց… Դարձեալ յիշեսջիք զՂրիմեցի զլուսպարոնն եւ զորդեակն իւր զԴաւիթն, որ մեզ տեղ շնորհեցին, որ աւարտեցաք զսուրբ գիրքս, զի դառն մահտարաժամ եղեւ ի քաղաքն Կափայ եւ մեր տեսեալ զդառնութիւն եւ զաղէտ մարցն, կամաւորութեամբն Աստուծոյ եւ հրամանաւ Նորին բնակեցաք ի Ղրիմ ժամանակ ինչ եւ աւարտն հասուցաք ըստ մեր տկար բնութեան եւ ծաղկազարդեցաք ոսկով եւ բազում գունզգուն որակօք…. Յիշատակ է սա ի յեկեղեցին Ամէնափրկչին ի յերկիրն նախիջեւան ի գաւառն Երնջակ ի դէմս Սուրբ Կարապետին ի գեաւղն Շահկերտ, որ այժմ կոչեն Ղազանչիլար ի յառաջնորդութեան յայսմ նահագիս յՅեսայեայ եւ Առաքել քաջ րաբունապետաց…»:

Մեղաց գերութիւնից ազատարար Յիսուսի Քրիստոսի սոյն աւետարանն գերի է ընկում այլազգեաց ձեռքն, որը գնում է Ջրաբերդի Մէլիք-Ադամ Ա. «որ գնեաց զսա ի հալալ ընչիւք իւրովք ՚ի ձեռաց այլազգեաց… նաեւ մաքուր արծաթօք պատեալ զարդարեաց եւ ընդելուզեաց ոսկով պատուականօք եւ յետ (եդ) զսա յիշատակ ՚ի սուրբ աթոռն Եղիշէի առաքելոյն (Ջրվշտիկ) եւ սուրբ լուսաւորչին Աղուանից ձեռամբ գերիմաստ եւ յոգնահանճար Աւագ քաջաջան վարդապետին [4] … Յիշեցէք ի մաքրափայլ աղօթս ձեր զՄէլիք Հաթամն եւ հայր իւր Մէլիք Իսրայէլն եւ զպապն իւր մէլիք Եսային եւ սորա որդոցն Ովսէփին, Մէժլումին, Իսրայէլին եւս առաւել որդւոց սոցին Սէյրարին, Ալլահղուլին, Ալլահվերտին եւ մօրն Հերքինազին եւ որդոցն ծաղկելոց նորափթթիցն Իսրայէլին եւ Մէժլումին եւ ամէնայն արեանառու ննջեցելոց… գրեցաւ թվին ՌՄ երկուսին, որ ըստ փրկչականին 1753»:

  Բ. Աւետարան մեծադիր, հաստ, գրուած թղթի վերայ, որի սկզբում կայ ոտնլուայի, Յուդայի մատնութեան, Ղազարոսի յարութեան, Ծաղկազարդի, Քրիստոսի խաչելութեան, պատանքուելուն, քառասնօրեայ գալստեան, մկրտութեան, աւետման, ծննդեան եւ չորս աւետարանչաց պատկերներն, բայց բոլորովին անճաշակ եւ զուրկ գեղարուեստի շնորհքից եւ ընտիր ներկերից: Գողացած են եւ սորա յիշատակարանը, վասն որոյ մնում է անյայտ գրողի անունն, տեղն եւ թուականն: Միայն գրուած է Մատթէոսի վերջում. «Յանուն Աստուծոյ ես Յովհաննէս երէց Պետանց աբեղայս ու Բրտանց Սարգիս մեր սրտի հաւժարութեամբ աւետարանս ծախեցաք Վարդանայ եւ առաք ի նրանէ Ա կով. Բ կապիճ հաց, աւետարանին… Ծարեցի Չարմանին որդին Խատապայ վկայ… Նաճպատինայ որդին Վահրավայ վկայութեամբ, իմ Յոյսիկ Իրիցոյ վկայութեամբ, որ զգիրս գրեցի թվ. ՊԵ քաղոց Գ գրեցաւ»: Իսկ միւս թերթի առաջին երեսում գրող Կարապետ աբեղան յայտնում է, թէ կազմել տուած է աւետարանս թուին «ՊԻԱ»: «Զաւետարանս թագւորնայ բերուց (բերաւ), գինն առաւ ու տարաւ»:

Գ. Աւետարան մեծադիր, մագաղաթեայ, ամբողջապէս գրուած գլխագրերով, որ ունի միայն ծաղկազարդի եւ չորս աւետարանչաց պատկերներ, Քրիստոսի պատկերը, որ ձախ ձեռնով բռնած է աւետարանը եւ աջ ձեռնով օրհնում է մի վեղաւոր եւ մի գլխաբաց մարդ: Վեղաւորի գլխից վերեւ գրուած է. «Քրիստոս որդի Աստուծոյ, ընկալ զբանաւոր զաւետարանս մեղապարտիս Սահակայ իբրեւ զՏէր եւ ողորմեա'»: Իսկ գլխաբաց մարդից վերեւ, «Առաքել ծառայ Աստուծոյ»: Աւետարանիս սկզբի նախշերի գլուխներին եւ տակերին գրուած են սպիտակ ներկով. «Տէր Աստուած, ողորմեա Առաքելին… Տէր Աստուած գթայ ի հոգի Ռեմանոսի ծառային քո. ամէն. Աստուած իմ Յիսուս ողորմեա մեղուցեալ ոգոյս, ամէն [5] »:

  Հարկ է յայտնել, թէ միջակ գեղեցկութիւն ունին պատկերներն, նկարներն, ծաղիկներն եւ ոսկեզօծն: Համարեա թէ երեք յիշատակարան ունի աւետարանս, առաջին յիշատակարանի վերջում գրուած է. «Տէր Աստուած ամէնակալ, նորոգեա' ի կեանս անծերանալիս զՍահակ ստացող սուրբ աւետարանիս -ամէն»: Նոյն իսկ աւետարանս գրողի գրչով գրուած է եւ յիշատակարանս եւ յունարէն տառերս: Երկրորդ Յիշատակարանովս յայտնում է գրողն, թէ աւետարանս ստացած է Սահակ կրօնաւորն, որ եղած էր Անեցի եւ աշակերտ Հաղբատայ. յիշում է նաեւ, թէ Սարգիս կրօնաւորն միաբան Հաղպատի, «իբրեւ զիմաստուն վաճառական խնդրող եղեալ պատուական մարգարտին եւ «գտեալ զսա (զաւետարանս) ի գաւառի անդ Անւոյ, մեծածախ, ոսկեգիր եւ ոսկեճաճանչ ծաղկաւք զարդարեալ, ստացաւ զսա ՚ի հալալ ընչից իւրոց… եւ ընծայեաց զսա Մեծ կողմանց եպիսկոպոսարանիս, որ է իւր տեղի սննդեան եւ ՚ի տարւոջն Բ. աւր ժամ…. ընծայեցաւ կենաց աւետարանս Սուրբ Գրիգորիս ՚ի թուականութեանս ՈՀԲ (1223) ՚ի իշխանութիւնս հզաւրին Հասանայ որդւոյ Վախթանգայ եւ ի հայրապետութեանս (Աղուանից) տեառն Յովհաննիսի: Եւ արդ գրեցաւ սա եւ ծաղկեալ կազմեցաւ յամի, յորում էր թիւ համարոյ թուականութեանս Հայոց հարիւրոց վեցից եւ նոյնքանեաց տասանց, իսկ նորոյս շրջանի միոյ հարիւրոյ քսան եւ ութեակ թուոյ ի սուրբ ուխտս Հաղբատայ գծագրեցաւ ձեռամբ Յակոբայ, յառաջնորդութեան տեառն Յովհաննիսի սրբասիրի, ի թագաւորութեանն Հայոց արեւմտայինն կողման Լեւոնի քրիստոսասէր եւ յաղթող թագաւորի եւ մերոյ կողմանցս եւ Վրաց Գէորգեայ թագաւորի եւ ՚ի սպարապետութեան Զաքարիա Շահանշահի…. զբովանդակ գոյք ծնողաց մերոց եւ եղբարց ծախեցաք եւ շինեցաք զաստուածաբնակ սուրբ եկեղեցիքս եւ անդ եդաք զսուրբ աւետարանս Աստուծոյ, որ շինեցաւ ՚ի մէջն ի Վանս Արջուառճի՞…. »:

Յետոյ կազմուած է աւետարանս նախ Հոռոմոսի վանքում «հրամանաւ հաւրն Մխիթարայ»: Սորանից ներքեւ գրուած է. «Ի թվ. ՉՀԴ կամաւ ամէնակալին Աստուծոյ ես տէր Վանական գտի հնացեալ եւ աւերեալ զսուրբ աւետարանս եւ ետու վերստին նորոգել…»: Շարայարած է երրորդ անգամ կազմողն. «ՊԼԲ էր, մեհեկի ամսի ԻԶ էր, որ կազմեցաւ, որ է սուրբ աւետարանս Մեծ Կողմանց Խաչենոյ Եպիսկոպոսարանէն Մայրաքաղաքէնս [6], իշխանութեան պարոն Ջալալին, եպիսկոպոսութեան տէր Գրիգորին Գեռքարեցին (ւոյն)…»: Կցած է չորրորդ անգամ կազմել տուողն գրելով Մարկոսի վերջում ՚ի միջի այլոց. «Ուլախաթուն… զի յոյժ հնացեալ էր սուրբ աւետարանս, ետ նորոգել զսա ի ժամանակիս, որ է Մատխան (՞) եկն Թաւրէզ թվ. ՋԽԶ…»:

  Դ. Աւետարան միջակ դիրքով, գրուած թղթի վերայ, որ ունի միայն չորս աւետարանչաց պատկերներ, բայց անճաշակ են նոյնպէս պատկերներն, ծաղիկներն եւ թռչնագրերն, միայն գեղեցիկ են փոքր տառերն: Յիշատակարանից. «Արդ գրեցաւ աւետարանս այս ՚ի գիւղս, որ կոչի Դաստիգիւր (Դաստակիւլ) ձեռամբ Սարգիս երիցու ի թուականիս ՌՃԻԲ»: Երեք աւետարանների (բացի Յովհաննիսից) վերջերում գրուած է. «Յիշատակ է Սուրբ աւետարանս Եարամիշին եւ իւր որդի Ամիրխոճին, Թումանին… թվ. ՌՃԻԶ»:

Մասունքներ

Ա. Մասն կենաց փայտշէն զետեղուած մի արծաթեայ փոքր խաչում.

Բ. Մասն բազկին Եղիշ առաքելի, որ կայ մի արծաթեայ, ոսկեզօծեալ աջում, որի վերայ գրուած է. «Այս է աջ սրբոյն Եղիշէի առաքելոյն, աշխատողքս` որ այ (է) Իգնատիոս եպիսկոպոս, որ եբեր սուրբ նշխարս ի Կաֆայու (է) յիշատակ սորա, տէր Ոսկան եպիսկոպոս»: «Կամաւ Աստուծոյ Կարապետ եպիսկոպոս ետոյ նորոգեցի, Աստուած ողորմի ասացէք»: Աջիս բազկի տակի կողմի վերայ. «Կամաւն աստուծոյ Մուրատս որդի Նիազի շինեցի սուրբ աջս, աստուած ողորմի ասացէք. առաջնորդութեան Ոսկան եպիսկոպոսին, թվն. ՌԿԸ էր»:

Գ. Մասն անյայտ սրբի, զետեղուած մի ականազարդ խաչում:

Աւելորդ է յայտնել, թէ աւետարաններս եւ մասունքներս բերած են իւրեանց հետ Ջրաբերդից` ժողովրդեան հետ տեղափոխուող քահանայք:

Անապատ

Մի փոքր եկեղեցի է շինուած աւանիս վերի ծայրում գետակի ձախ ափում, քարուկիր կառուցեալ մի կամարի վերայ. որ ունի միայն մի դուռն արեւմտեան կողմից, երկու նեղ լուսամուտ, մի մեծ եւ մի փոքր խորան` հիւսիսային կողմում. 12 մետր 14 սանթիմ երկարութիւն, 7 մետր 15 սանթիմ լայնութիւն: Դռնագլխի քարի վերայ. «Այս է Մէլիք Թամրազին (Կիւլ Մէլիք) որդի Սարուխանին եխպար Եաւրին. Քապաճին Ապովի որդի, որ 1-ի Մէլիք Օսեփին Վէլուխոյ Պէհէզ Սարգսին, Պէհէզ»: Անհասկանալի է արձանագրութեանս վերջին բառի իմաստն: Գուցէ «Որ 1-ի»-Ա. Մէլիք-Յովսէփին:

Ներսում միջնակամարի հարաւային կողմի կիսապատուանդանի քարին վերայ. «Ես Աքոլլեցի Գրիգորի որդի Պօղոսին մար (մայր), Եփրեմին քոր (քոյր) Թագուհին [7] »: 

Շինութեան թուականն է սորանից վերեւ խոյակի վերայ «Թվ. ՌՃՂԸ»:

Անապատիս արեւելեան եւ արեւմտեան կողմերում եղած են խուցեր, դեռ մի քանիսն կանգուն են այժմ: Հաստատում են, թէ Կուսանոց եղած է այս, երկար ժամանակ նստած են այստեղ կուսանք, որոց մէջ եղած է եւ մի կոյս Մէլիք-Բէկլարեանների տոհմից, որի պատճառաւ Մէլիք-Թամրազին որդին նորոգել տուած է անապատս: Անապատիս արեւմտեան կողմին խիստ մօտ է Հայոց Ուսումնարանի շէնքն, որ դեռ կիսատ է եւ ունի 34 մետր 45 սանթիմ երկարութիւն եւ (պատշգամով միասին) 11 մետր լայնութիւն:

 

ԵՂՆԱՍԱՐ ՎԱՆՔ.

Հիմնուած է Գետաշէնիս հարաւային հանդէպ եղած լեռնաբազկի սարահարթի վերայ` յանուն Եղիշէի առաքելոյն: Վանքս կառուցեալ է երկու սիւների վերայ համակ սրբատաշ քարով, որի երկարութիւնն է 12 մետր 43 սանթիմ, լայնութիւն 10 մետր 33 սանթիմ: Դրան հարաւային սեմի վերայ. «Թ. ՌՃԼԵ ես Նա.. ո.. ա Մովսէս էրից»:

Հիւսիսային սեմի վերայ. «Ի հոպելիանէ Ազատարարէ Գ թուահամարէ մետասան տարեկ վեր տար (1311). ես անարժան տէր Ղազարս գրեցի»: Երեւում է, որ վանքս նորոգուած է երբեմն-երբեմն: Վանքս ունեցած է շրջապարիսպ եւ թաղակապ, գեղեցիկ սենեակներ, յորոց այժմ եօթն կանգուն եւ եօթն կիսակործան են: Նմանապէս կործանուած են շրջապարսպի արեւելեան եւ արեւմտեան պատերն եւ վանքիս հիւսիսային որմի արտաքին երեսն:

Հին հանգստարան. Գետաշէն աւանիս հանգստարանի հին մասումն կան շատ հին գերեզմաններ, որոց գլխակալ խաչարձաններն զարդարուած են հիանալի նախշերով եւ քանդակներով: Այնքա՜ն գեղեցիկ են փորուածքներն, մինչեւ անգամ այցելուն զմայլում է ժամանակին քանդակագործութեան գեղարուեստի նուրբ ճաաշկին եւ ընտիր ոճին վերայ: Խաչարձաններիս մէկի վերայ փորագրուած է. «Խաչս յիշատակ հաւրն իմոյ Խունին եւ մաւրն իմոյ Գուլին թվ. ՃՂԱ»: Կից սրան. «Ես Ետկար աղէս կանգնեցուցի. ես մեղաւորս Ազարիա»:

Այլ խաչարձանի վերայ քանդակագործուած է մի ձիաւոր մարդ, որ վահանը կապած իւր ձախ բազկի վերայ գեղարդը խրած է մի այլ փախչող ձիաւորի սնակուշտն, որ ուժասպառ եղած է: Առաջնոյն թիկնապահն, վեր առած վահան եւ նետեր, վազում է իւր տիրոջ ետեւից: Փորագրուած է քաջի ստորոտում. «Թվ. ՋՂԹ Տտէն Ազարի էչ (էջ) իւր Բ թաւրովն (թորով, թրով), ողորմի ասացէք»: Հանգստարանումս կայ եւ մէլիքազունների գերեզման, որք են Մէլիք-Մնացականեանների ցեղից:

Մրցունիս

Գիւղատեղի, հանգստարան եւ եկեղեցի, որք կան աւանիս արեւմտեան կողմում գետակին ձախ կողմի բարձր լանջի վերայ: Արդէն գոմանոց փոխած են գիւղիս աւերակը Գետաշէնցիք, բայց քարուկիր եկեղեցին կանգուն մնում է փոքր-ինչ վերեւ աղբիւրի մօտ, որ շինուած է մի կամարի վերայ, ունի միայն աւագ խորան, մի դուռն արեւմտեան կողմից, երկու նեղ լուսամուտ, 12 մետր երկարութիւն, 6 մետր 95 սանթիմ լայնութիւն: Խորանի վէմ քարն ունի հիանալի նախշուն քանդակներ, բայց չունի գիր: Դրան մօտ մի խաչքարի վերայ.

«Յովհաննէսի մորն Նուրացիանին»: Նոյն արեւմտեան արտաքին ճակատում. «Թիւ ՉԷ Ես Եղահ անշահ կանգնեցի զսուրբ Սարգիսս ինձ եւ եղբաւր իմոյ Վարդանայ»: Մի կարակնաձեւ տաշուած քարի վերայ, որ դռնագլուխ եղած է, այժմ ընկած է դրան հիւսիսային կողմում արտաքուստ. «Թվ. ՉԼԴ կամաւն Աստուծոյ եւ հրամանաւ սուրբ հայրապետին Ըստեփանոսի, եպիսկոպոսութեան տէր Գրիգորի.. Սոմաճին, ես Յովակիմս… ի բարեխաւսութիւն հոգոյ իմոյ»: Այստեղ, դրանս առաջ մի գեղեցկաքանդակ խաչարձանի վերայ փորագրուած է. «Վասն Մկրտիչ եպիսկոպոսի հոգւոյն փրկութեան»:

Բ. ԱԲԼԱՀ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Գետաշէնի հիւսիսային կողմում մի ձորի մէջ. բնակչաց մեծ մասն բնիկ, փոքր մասն տեղափոխուած Հաթերքից եւ այլ տեղերից, հողն արքունի, մեծ մասամբ ջրարբի եւ արդիւնաւէտ. տեղական բերքերն նոյն, բարեխառն օդն, կլիման եւ քաղցրահամ ջուրն, երկար կեանք 80, եկեղեցին Սուրբ Մինաս, հոյակապ, կառուցեալ վեց սիւների վերայ, երկարութիւն 18 մետր 85 սանթիմ, լայնութիւն 10 մետր 30 սանթիմ: Արձանագրութիւն. «Թվ. ՌՃՁԱ յիշատակ է Պետրոսին, Յակոբին, Մրզին տրոպ (տրուպ) տէր Պօղոսին, որ էինք որդիք Աւետիսի` ազգէն Հասանայ, որ էր ժամանակն Վալի Նամատին (Նատր շահին), որ կոչի Թահմազ, որ թագաւորեցաւ, ի երկրին Բարսից բազում գաւառս աւերեաց»: Քահանան գալիս է Սուլուկ գիւղից: Ծուխ 34, ար. 91, իգ. 66, ար. ծնունդ 8, իգ 5, պսակ 3, ար ննջ. 3, իգ. 2: Տաճարումս կայ Գ գրչագիր.

Ա. Աւետարան պատկերազարդ, գրուած թղթի վերայ, միջակ դիրքով, միջակ գեղեցկութիւն ունին պատկերներն, նախշերն, թռչնագրերն եւ ծաղիկներն: Յիշատակարանից. «Եւ արդ ես մեղապարտ գծողս Նիկոլայոս.. գրեցի զաւետարանս ի քաղաքս, որ կոչի Վան ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Վարդան զաւրավարիս ի թուականութեանս Հայոց ՋԺԲ. ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի հայոց կաթուղիկոսի եւ մերոյ աթոռակալի սուրբ ուխտիս Վարակայ տէր Յովհանիսի եւ ՚ի թագաւորութեան Ջհան Շահի Միրզին»: Յետոյ գրուած է. «Ես Փիլիպպոս կաթուղիկոս զայս աւետարանս ետու սոթեցի Յակոբին, որ իւրն յիշատակ դնէ»: Մարկոսի վերջում եւ յիշատակարանի ետեւ «Ես Մարտիրոս եպիսկոպոս Էջմիածնայ Պազուխէն գնեցի զաւետարանս ու Գ շարականոց եւ դրի ի դուռն սուրբ Էջմիածնայ»: Դժուարին է իմանալ, թէ ինչ առթիւ ընկած է այստեղ աւետարանս:

Բ. Աւետարան մեծադիր, գրուած հաստ թղթի վերայ, առանց պատկերի, անյայտ է գրողի անունն եւ տեղն, գրուած է միայն յիշատակարանի տեղ. «թուկս. ԲՃՁԳ-ին». իսկ Մարկոսի վերջում. «Ի թվականիս ԲՃՂԱ ին ես Ամիր Վահապ եւ Սուդի Վասիլ իշխանս շինեցի եկեղեցիս, եւ գաւառանս, առուն հանեցի Կինեվանուց ձորերէն ու սարերէն. բնակիչք գիւղիս խոստացան տարէնը Գ ժամ կատարողն աստուծոյ աւրհնի: Դարձեալ կամուրջն շինեցի, ու կապն կապեցի. ԹՃ (900) անծեն յերինջ (չծնած երինջ) մորդեցի, ոչխարաց, ղոչից, գառնից սաւա [8] այս եղաւ դարձեալ Բուսխանի (սառնատան) մուլքն իմն էր, ջուր չունէր, շապտէնն ա. աւր ծակ քարով ջուր տվի իմ մլքի խաթրին համար»:

  Աւետարանիս սկզբումն. «Շահ Ապազն վար (որ) երեկ, Ղարապաղս կալաւ, պարոն տէր Ոհանն Գանճոյ քաղաքէն շատ գերի ազատեց, շատ գիրանք Ա շարականոց երետ Սուրբ Եղիշեայ առաքեալին վանքն. Դ մաշտոց, Ա աւետարան, Ա սաղմոսաարն, Ա աղթարք, Ա խրատագիրք տուի տէր Մէլքիսեթն… Տէր Ոհանէսս Ղալապէկ [9] ես այս գիրանքս ազատեցինք անաւրինաց ձեռքէն, տվինք մեր հոգիս Ա աւետարան տվի Ոսկեան, Ա. շարականաց տվի Աւանէս էրէցն Շաշվացի. թիւն ՌԾԶ էր»:

  Գ. Աւետարան միջակ դիրքով, գրուած թղթի վերայ, առանց յիշատակարանի, միայն Ղուկասի վերջում գրուած է. «Յանուն աստուծոյ ես Մուրադշէս ծախեցի զիմ հայրենի աւետարանս քեզ Խաչատուր Իրիցիդ.. ի գօառէն գաւառէն) Եղիշէի առաքելոյ ՚ի յաթոռոյն Ջրվշտկայ [10] … եւ սպասաւորին սուրբ ուխտին Հախբատայ.. ՚ի թվ. ՊՂԷ. ՚ի տրէ ամսոյ ՚ի ԻԵ Աստուած շնորհաւոր անէ. ամէն»:

  Ս. Յովհաննէս ուխտատեղի. Գիւղիս հիւսիսային կողմում բարձր սարի գլխին մի փոքր խաչարձան է, որի մօտ կան մեծ-մեծ հացի եւ կաղնի ծառեր: Խաչիս վերայ եղած է մատուռ, որ վաղուց արդէն փլած է:

Գ. ԲԱԽՇԻ կամ ՀԱՃԻ ԳԻՒՂ. Շինուած է Աբլահի հարաւ-արեւմտեան կողմում, մի ձորակի ձախ լանջի վերայ. բնակիչք 1870 թուին տեղափոխուած են այստեղ Հաճի-քեանդ ամարանոցից մարմնաւոր կառավարութեան հրամանաւ, հողն արքունի, լեռնային, անջրդի, միջակ արդիւնաւէտ, պատուական օդն, կլիման եւ ջուրն, եկեղեցին Ամէնափրկիչ, քարուկիր կառուցեալ երկու կամարների վերայ, երկարութիւն 17 մետր 29 սանթիմ, լայնութիւն 8 մետր 29 սանթիմ: Եկեղեցուս դրան մէջ, ներքուստ արեւմտեան որմի վերայ. «Սուրբ խաչս էտգար (յիշատակ) Էղիսաբեթ թվ. ՌՀԹ»: Յայտնի է, որ եկեղեցիս հնաշէն է, գիւղս արդէն աւերակ եղած է, նոր բնակչաց եկած ժամանակ. խիստ մեծ է հին հանգստարանի ծաւալն: Ծուխ 36, ար. 127, իգ. 93, ար. ծն. 5, իգ. 3, պսակ 2, ար. ննջ. 1, իգ. 1:

Դ. ՍՈՒԼՈՒԿ ԳԻՒՂ. Շատ հեռի չէ Բախշի գիւղից Սուլուկ կամ Ազատ գիւղն, որ հիմնուած է Պանդ անուն սարի արեւելահայեաց լանջին վերայ. բնակիչներից բնիկ 15 գերդաստան, Խոյից գաղթած 20, Բօզլուխից եկած 7, իսկ Բախշի գիւղից տեղափոխուած 8 ծուխ: Հողն արքունի, լեռնային անջրդի եւ սակաւ արդիւնաւէտ, գերազանց օդն, կլիման եւ ջուրն եւ տեսարանն երկար կեանք 100 տարի եկեղեցին Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ [11] քարուկիր, կառուցեալ չորս սիւների վերայ, երկարութիւն 16 մետր 80 սանթիմ լայնութիւն 10 մետր 40 սանթիմ, արձանագրութիւն.

«Շնորհօք Ամէնակալին ես Մէլքէմ գամաւս շինեցի եկեղեցիս յիշատակ ինձ եւ նախնեացս իմոց պարոն Աղային, մէլիք Ետկեարին, Մէլիք Աղապէկին, Ղամար-Սուլթանին եւ իւր ծնողին Մէլիք Պաղուն, Աւար խաթունին, կողակցին Սավոյինային եւ եղբօրն. Պատօ պէկին, Աղասի պէկին. թվ. Ռ…»: Քահանայ մի: Ծուխ 50, ար. 192, իգ. 181, ար. ծն. 7, իգ. 6, պսակ 2, ար. ննջ. 1, իգ. 1: 

 

Վանք (աւանդութեամբ Երմողեայ քահանային)

Գտնւում է Սուլուկից քառորդ մղոնաչափ վերեւ մի սեռի բլրակի վերայ, որ կախուած է երկու առուակների մէջ: Մատրանս, որ շինուած է հնուց անտաշ քարերով, խոնարհուած է գլուխն, մնում են այժմ միայն չորս պատրեն: Դռնագլուխ քարի վերայ.

«Թիւն ՉԻԸ ես Մխիթար ու Տիրածէր շինեցաք զեկեղեցիս ի հայրապետութեան տէր Ըստեփաննոսի Աղուանից կաթուղիկոսի»: Փոքր-ինչ վերեւ դռնագլխից. «Ապաղայ Ելչ խանին ու Խարայնախին Աւառս լեղով շինեցի եկեղեցիս»: Մատրանս մէջ կայ մի հանգիստ, որի շիրմաքարն կոտրուած է միջից, կտորները միմեանց մօտ բերելով` կարդացինք հետեւեալը. «Այս է հանգիստ Սայի որդի Հասանայ փեսայիս»: Դարձեալ ներսում մի կոտրած խաչարձանի վերայ. «Թվ. ՈՒԳ է…»: Այլ տապանաքարի վերայ դրսում. «Այս է հանգիստ Միսայէլայ Սասնի որդի, որք կարդէք, յաղաւթս յիշեցէք թվ. Չ»: Մեծ հանգստարան տարածուած է մատրանս շուրջն, յորոց շատերն ունին նշանաւոր տապանաքարեր եւ գեղեցկաքանդակ խաչարձաններ: Մի մեծ խաչարձանի վերայ. «կամաւն Աստուծոյ կանգնեցաւ սուրբ Նշանս ի բարեխաւսութիւն Մալսուկին եւ ծնողաց իւրոց եւ եղբարց իւրոց Արթուշին, Խաւջին Շահմէլիք խաթունին թվ. ՊՂԶ»: Մատրանս հիւսիսային կողմում. «Այս է հանգիստ Ջեանայ որդի Հասանայ ՚ի թվ. ՉԿԴ»:

Մատրանս արեւմտեան կողմում կայ գիւղատեղի: Հետքերից երեւում է, որ նշանաւոր գիւղ եղած է այս:

 

ՊԱՆԴԱԼԻՈՆ ՎԱՆՔ (39)

Վանքս հիմնուած է նոյնանուն սարի բարձր գագաթին վերայ: Մատուռիցն մինչեւ սարիս գլուխն շարունակ զառիվեր է, բարձրանում է մարդ երկու ժամում եւ իջնում երեք քառորդ ժամում: Ձուաձեւ բարձրացած է վանքաբարձ սարն [12] եւ բոլորովին առանձնացած իւր շրջապատի բոլոր լեռներից: Երկու մեծ կալատեղի չափ տափարակ է վանքասարիս կատարն, որի վերայ վաղուց եղած է մեծ վանք, շատ սենեակներն եւ միաբանութիւն: Բայց այժմ մի մատուռ է շինուած հին վանքի տեղում, որն վաղուց փլած է արդէն: Բարեպաշտ ոմն Գանձակեցի բարեկ. Սարգիս քահանայ Ազարեանց ի հիմանէ նորոգած է մատուռս յիշատակ վախճանեալ իւր Յովհաննէս որդուն: Իսկ մատրանս երկաթեայ դուռն յիշատակ է նոյնպէս գանձակեցի Պ. Մկրտիչ Յովհաննիսեանին: Մեծ ուխտատեղի է մատուռս, որի ուխտի օրն է Ս. Աստուածածնայ տօնն:

 

ՀԱՃԻ ՔԵԱՆԴ.

Գտնւում է Սուլուկի հիւսիսային կողմում մի անտառապատ եւ բարձր սարահարթի վերայ: Ինչպէս կանխաւ իմացանք բնակում էին այստեղ Բախշի կամ Հաճի-քեանդի բնակիչներն: Բայց 1870 թուին կառավարութեան հրամանաւ այս տեղն փոխուեցաւ ամարանոց Գանձակ քաղաքի միեւնոյն Հաճի-քեանդ անուամբ: Այժմ շինուած են գեղեցիկ բնակարաններ, որք ներկայացնում են իբր մի կատարեալ փոքրիկ քաղաք, որի մէջ ամրան ամիսներում լինում են` հեռագրատուն, փոշտ եւ դատարան: Հայոց եկեղեցին այժմ փոխուած է Ռուսաց եկեղեցու:

Գիւղատեղիներ եւ հանգստարաններ.

Հայոց գիւղատեղի եւ հանգստարան կայ

Ա. Հաճի-քեանդումս:

Բ. Սորանից ներքեւ արեւելեան ձորի մօտ:

Գ. Նշանաւոր խաչարձան Հաճի քեանդից վերեւ անտառի մէջ:

Դ. Դեղին սար կամ Սարու եալ կոչուած լանջի վերայ:

Ե. Հաճի քեանդի եւ Մռութ գիւղի միջեւ անտառախիտ ճանապարհի վերայ ծմակի մէջ կայ մի աւերակ մատուռ Քեօշք անուն, որի արձանագրութեան քարն կոտորուած է. կէս մասին վերայ. «՚Ի թիւ Հայոց ՋԶ կամաւն Աստուծոյ եւ ողորմութեամբ Քրիստոսի Ամէնակալին շինեցի զեկեղեցիս…»: Մատուռիցս փոքր-ինչ հեռի կայ եւ գիւղի աւերակ:

Ե. ՄՌՈՒԹ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Պանդալիոն սարի հիւսիսահայեաց լանջի վերայ անտառի մէջ. բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, լեռնային եւ սակաւ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն նոյն (չունին պարտէզ եւ այգի) պատուական օդն, կլիման եւ ջուրն, երկար կեանք 90-95 տարի, եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, փոքր եւ նորոգեալ ի հիմանէ, որ ունի մի քահանայ, եւ սոյն արձանա-գրութիւնը.

«Ես Գանձակ քաղաքացի մահտեսի Քերովբէ Տէր-Մարտիրոսեան կառուցի իմով արդեամբք եկեղեցիս Մռուտ գեղջ ի յիշատակ պապին իմոյ Տէր-Մարտիրոս աւագ քահանայի եւ ծնողաց իմոց Մկրտումի եւ Հռիփսիմի եւ կանանց իմոց Խանումի (վախճանեալ) եւ Սեհարի ամի տեառն 1881»: Փորագրուած է արձանագրութեանս տակ. «Եկայք առ իս ամէնայն աշխատեալք եւ ծանրաբեռնեալք եւ ես հանգուցից զձեզ». Ծուխ 30, ար. 135, իգ. 131, ար. ծն. 15, իգ. 14, պսակ 6, ար. ննջ. 2, իգ. 2:

Զ. ՈՍԿԱՆԱՊԱՏ (40) ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Մհակ սարի ստորոտում, Գանձակ գետակի [13] ձախ ափի բարձրութեան վերայ, խոր ձորի մէջ, բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, լեռնային անջրդի եւ սակաւ արդիւնաբեր.. տեղական բերքերն նոյն, բարեխառն օդն եւ կլիման, գովելի ջուրն, 90 տարի երկար կեանքն, Սուրբ Յակովբ եկեղեցին, հոյակապ կառուցեալ չորս սիւների վերայ, երկարութիւն 25 մետր 55 սանթիմ, լայնութիւն 11 մետր: Տաճարս ունի նաեւ հարաւային եւ հիւսիսային պատերում առանձնապէս կամարների եւ ոտներ, ինն լուսամուտ, երկու փոքր եւ մի աւագ խորան եւ մի դուռն: Աւազանի մօտ հիւսիսային խոյակի վերայ. «Ես Ովանէս, Գրիքոր կամարս բերի Գուդկան, դվիմ իմ մեր (մօր) Ուռումի (Հռիփսիմէի) հոգին համար»: Արտաքուստ արեւմտեան ճակատին. «Սուրբ խաչս աւգնական Տէր Ովանէսին թվ. ՈԴ»: Քահանայ մի: Ծուխ 89, ար. 321, իգ. 275, ար. ծն. 7, իգ. 6, պսակ 4, ար. ննջ. 2, իգ. 2:

Տաճարումս կայ երկու գրչագիր.

Ա. Աւետարան մագաղաթեայ, միջակ դիրքով, որ ունի միայն չորս աւետարանչաց պատկերներ: Ընտիր են պատկներն, նախշերն, ծաղիկներն, թռչնագրերն, ոսկեզօծն եւ գոյներն:

Յիշատակարանից. «Ի ձեռն ուրումն եբեր յաշխարհէն Հայոց գրեալ ոսկեզաւծ որակաւք ի Դրազարկն ձեռամբ Թորոսի փիլիսոփային, զոր տեսեալ տեառն Ստեփանոսի Տարսայիճ հզաւր եւ իմաստուն գիտնականի վարժեալ ի վարժարանի վարժապետին Եսայոյ տիեզերաքարոզ լուսաւորչին, որդի իշխանաց իշխանին քաջ սպառազէն մենամարտիկ զինաւորի Ջալալին, թոռն մեծ աթաբակին Հայոց եւ Վրաց Վեհ Տարսայիճին, Տէր եւ Վերատեսուչ գահերէց եւ գլուխ արհի երից աթոռոցս Սիւնեաց Տաթեւոյ եւ Նորավանից եւ Ցախաց քարոյ, պետ երկոտասան գաւառաց, ուրախ եղեւ իբրեւ ընծայ ի վերուստ առաքեալ: Եւ յաղագս եղբաւր իւրոյ պարոն Շահնշահի, որ կիսաւրեայ մահ-    ւամբ, տղա տիաւք, ցանկալի տեսողաց, գեղեցիկ հասակաւ, եւ քաղցր բարուք, աներկեւան հաւատով եւ հաստատուն յուսով` ի բազմավրդով կենցաղոյս խրախոյս տուեալ առաջնորդեաց խաղաղական եւ բարի հրեշտակաւք առ յոյսն ամէնայնի եւ յԱստուած բոլորից, որ հանգուցանողն է ամէնայն հոգւոց բարեաց, հանգուսցէ ի գոգն Աբրահամեան նովին հաւատով լցեալ: Ստացաւ հանդերձ հոգեւոր հարբ իւրով Կիրակոս վարդապետովն ի հալալ արդեանց իւրոց եւ ընդելուզել ոսկւով եւ արծաթով եւ ակամբք պատուականաւք յիշատակ վերասացեալ եղբաւր իւրոյ: Եւ արդ, ես նուաստ, եղկելի, թշուառացեալս Ստեփաննոս խոց լերթոց եւ թախիծ կսկծալի սրտիւ, հողամած դիմաւք զդասդ սրբազանից զպատահեալսդ տիեզերաքարոզ աւետարանիս սրտի մտաւք յիշել զգեղաղէշ եւ զարեգակնափայլ եղբայրն իմ զպարոն Շահանշահ առաջի զենման Քրիստոսի… յիշել զծնողսն իմ զհայր իմ զՋալալն եւ զմայր իմ զամէնաւրհնեալ Գոնցա եւ յերկար կենդանութիւն խնդրել երկուց եղբարց իմոց պարոն էլիկիւմի եւ Աղբուղային: Եղեւ մեզ այս բաւթ տրտմագին ՚ի տաւնի զատկին ՚ի ՉՁ թուականի հայոց ՚ի տրէ Գ»: Մատթէոսի սկզբում գրուած է ի միջի այլոց. «Ես Յովհաննէսս Ոսկանապատոյ ձեռնաւորս գնեցի զաւետարանս իմ հալալ արդեամբս յիշատակ ինձ եւ իմ ծնողաց»:

Բ. Աւետարան, թղթեայ, միջակ դիրքով, պատկերազարդ, բայց ո'չ այնքան ճաշակով գըծ- ւած, Յիշատակարանից. «Շնորհիւ Տեառն սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի, զմեղուցեալ գրիչս Իսրայէլ յիշեցէ'ք… Արդ գրեցաւ սա յարքունական երկիրն Մոկաց ի տեղիս Անապատ, որ Փասավանք կոչի, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնիս.. ձեռամբ յոգնամեղ եւ անարուեստ գրչի Իսրայէլ… ՚ի թուականիս Հայոց ՋԺԲ. ամէն. ՚ի խնդրոյ.. Մահդասոյն Պաւղոսի յիշատակ հոգւոյն իւրոյ»: Յետոյ գրուած է. «Նորոգեցաւ սուրբ աւետարանս ընդ հովանեաւ աստուածընկալ սուրբ Նշանիս Վարագայ ձեռամբ Սահակ անարժան աբեղայի ի առաջնարդութիւն սուրբ ուխտիս Կիրակոս վարդապետի, որ բազում ջանիւ զվանքս կրկին անգամ նորոգեաց զեկեղեցիք, զդարպաս, զտներ, զոր ի շարժմանէ ապականեալ էր, ի թուականիս ՌՂԸ ի խնդրոյ Յոհան անուն անկեալ, երիցին, որ ստացաւ զսա ՚ի հալալ ընչից իւրոց եւ ետ նորոգել»: Դժուարին է իմանալ թե ի՞նչ դիպուածով ընկած է Ոսկանապատ գիւղիս մէջ:

 

ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԱՅ ՎԱՆՔ.

Հիմնուած է գիւղիս վերի ծայրում գետակին ձախ ափի վերայ, կառուցեալ երկու կամարների վերայ, որ ունի մի դուռն հարաւային կողմից եւ երկու նեղ լուսամուտ արեւելեան եւ արեւմտեան կողմերից եւ միւս եւս հարաւից: Երկարութիւն 12 մետր 75 սանթիմ. լայնութիւն 6 մետր 75 սանթիմ: Ունի եկեղեցու ձեւ եւ ոչ վանքի, սակայն ունեցած է միաբանից խուցեր տաճարս իւր արեւմտեան կողմում. որպէս վկայում են տեսողք, բայց յորդ անձրեւի յեղեղներն քանդած եւ տարած են սոյն սենեակները եւ կոյտ-կոյտ խիճեր դիզած խուցերի տեղերում: Տաճարիս հարաւային որմի մօտ արտաքուստ. «Այս է տապան Յարութիւն պապին, որ վերստին նորոգեաց սուրբ եկեղեցիս թվ. ՌՄՀ»:

 

ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԳՍԻ ՎԱՆՔ

Ս. Աստուածածնայ վանքիս հանդէպ գետակի աջ ափի վերայ, շինուած երկու կամարների վերայ, վնասուած գագաթնագծի ուղղութեամբ մինչեւ գետինն: Վէմ խաչքարի ստորոտում. «Սուրբ խաչս աւգնական…»: Աւերակ դրութեան մէջ են միաբանից խուցերն ու շրջապարիսպն:

Գիւղիցս բաւական վերեւ, գետակիս ձախ կողմում կան հետեւեալ հնութիւններն, որք շինուած են իրարից զանազան հեռաւորութեան վերայ:

Ա. Դաստափոր աւերակ գիւղ Հայոց, այժմ թրքաբնակ, բայց մնում են հանգստարանն եւ վեց սիւների վերա շինուած հոյակապ եկեղեցին:

Բ. Ցնծահալ, որ նոյնպէս թրքաբնակ է, որ ունի ընդարձակ հանգստարան եւ մեծ քարուկիր եկեղեցի, որի գլուխն խոնարհուած է:

Գ. Գետամիշ, (Գետամէջ) գիւղն, որ ունի հանգստարան եւ մի անսիւն միջակ մեծութեամբ եկեղեցի: Թրքաբնակ է եւ աւերակս:

   Դ. Պալլուջա աւերակ գիւղ:

ՄԻՐԶԻԿ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Ոսկանապատի հիւսիս-արեւմտեան կողմում մի տեսարանաւոր եւ արեւելահայեաց լանջի վերայ, բնակիչք բնիկ. հողն արքունի, անջրդի եւ լեռնային, տեղական բերքերն նոյն (առատ տանձ, խնձոր, ոչխար) գովելի օդն, կլիման եւ ջուրն, երկար կեանք 90, եկեղեցին Սուրբ Գաբրիէլ, քարուկիր, կառուցեալ չորս սիւների վերայ խաչազարդեալ վաղեմի խաչքարերով. երկարութիւն 16 մետր 95 սանթիմ, լայնութիւն 12 մետր 10 սանթիմ: Դռնագլուխ քարի վերայ. «Արդեամբ Միրզիկայ Սուրբ Գաբրիէլ եկեղեցիս շինեցաւ 1674 ամի»: Հարաւային փոքր խորանի սեմին վերայ. «Կանգնեցի Սարուխանս սուրբ խաչս (բերուած է հանգստարանից) բարեխաւս Ոսկի հոգուն թվ. ՌՀԶ»: Եկեղեցիս ունի եւ փոքր զանգակատուն եւ մի քահանայ: Ծուխ 60, ար. 320, իգ. 277, ար ննջ. 2, իգ. 2:

Ովասափ մատուռ. գտնւում է գիւղիս հարաւային կողմում, մի բարձր սեռի վերայ ուղու տակին: Այժմ կիսաւեր է, շինուած է եղել անտաշ քարով, բուսած է խորանում մի մեծ կաղնի ծառ:

 

ՔԵԱՐԽԱՆԱՅ ՎԱՆՔ

Հիմնուած է մատուռիցն վերեւ մի գեղեցիկ լեռնահովտի հարաւային ծայրում: Բարձր սարեր պատած են վանքիս հիւսիսային, արեւմտեան եւ հարաւային կողմերը (վանքիս այս կողմն ձոր է, խորանդունդ ձոր, որից հոսում է մի առուակ եւ միանում ստորեւ Գանձակ գետակին): ։ Վանքս շինուած է մի կամարի վերայ տորոնագոյն տաշուած քարով, եւ ունի երկու փոքր եւ մի աւագ խորան, վեց նեղ լուսամուտ եւ մի դուռն արեւմտեան կողմից, 12 մետր երկարութիւն, 7 մետր 70 սանթիմ լայնութիւն: Բեմի ճակատին մի խաչքարի վերայ. «թւ. ՌԿԴ»:

Վանքս ունի եւ գաւիթ, որ շինուած է հասարակ քարով 7 մետր 30 սանթիմ երկարութեամբ եւ 7 մետր լայնութեամբ, որի մէջ ամփոփուած են.

«Հանգիստ հողապատեան տեառն Եղիազարու յաւէտ հանգիստ է անվշտակիր նշխար սորին, որ աստ կան, հոգին գոլով միջնորդ առ Տէր ժտական վասն իւր որդեկացս, որ եմք տատանման փորձանաց գաղտնի, որ օցտել փութան զմիաբանութիւն հոգեւորական, փրկել է փորձանաց այժմ եւ յապագայ, հանգեաւ սուրբ հայրն մեր թուին հայկազնւոյ ՌՃԿԲ»:

«Այս է հանգիստ Չարեքու անապատի Մկրտիչ վարդապետին թվ. ՌՂԵ»:

«Այս է տապան տանս սպասաւոր Մահտեսի վերաձայնի, Նաւասարդ աղա անուանի, եղբայր Թամրազ Քալանթարու Զակամ Մեծ Սահակ ՚ի Ղարամուրատ գեղջէ, կոչի Արամի, մահն դիպէ վաթսուն Բ. ամի ՌՃՂ թուի եւ շամդրեա [14] մարմին է ՂԳ ամի»:

Վանքս ունի եւ կիսաւեր շրջապարիսպ եւ մի քանի խուցեր միաբանից համար, որք արդէն քայքայւում են հետզհետէ եւ մի քանի օրավար պատուական հողեր: Վանքիս արեւելեան կողմում է Քեանդակիրմազ մականուանեալ Սարգիս վարդապետի գերեզմանն:

«Այս տապան Սարգիս վարդապետի Ազարեանց Տփխիսեցւոյ քեանդակիրմազ մականունեալ, որ յայտնապէս անբաստութեամբ (անբասիր) վարեաց զկարգ կրօնաւորութեան ի զանազան վանորայս Գանձակայ գաւառի աւելի քան 70 տարի եւ վախճանեցաւ ի հասակի 96 ամաց ի Միրզիկ գեղջ 1877 ամի»:

Վանքիս մօտ կայ վանքապատական պարտէզ, թթենի եւ տանձի ծառեր, եւ հանգստարան ու գիւղատեղի:

Աստուածածին աւերակ մատուռ, որ գտնւում է Միրզիկ գիւղիցս վերեւ այն սեռի վերայ, որ կախուած է գիւղիս վերայ, իսկ երեք քարեայ խաչարձաններ մատուռիցս վերեւ:

Ը. ԲՐԱՋՈՒՐ (Աղբրաջուր) ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Միրզիկի հիւսիսային կողմում, բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, տեղական բերքերն եւ ամէնայն ինչ նոյն, եկեղեցին Գաբրիէլ, քարուկիր. քահանան գալիս է Միրզիկից: Ծուխ 33, ար. 191, իգ. 171, ար. ծն. 8, իգ. 6, պսակ 2, ար. ննջ. 2, իգ. 1:

Գիւղիս հարաւային կողմում կայ կայծքարի եւ սպիտակ քարի հանք: Վերջինս նման է Հին-Ղարաբուլաղի քարահանքի քարերին, որը տանում են ծախում Բագու քաղաքում:

Թ. ՄԵԾ-ԲԱՆԱՆՑ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Արութիւն (Ղոչ-Ղարա) վտակի ձախ կողմի վերայ, մի խոր եւ հորիզոնն նեղ ձորում (Բրաջրի արեւմտեան կողմում) բնակիչք բնիկ, ամէնամեծ մասամբ արուեստաւոր-արծաթագործ, ոսկերիչ. դերձակ, քարտաշ. որմահիւս, սայլագործ, վաճառական, եւն. հողն արքունի, չափազանց սակաւ, ապառաժ եւ անպէտք երկրագործութեան. տեղական բերքերն ցորեն, գարի, ոչխար, տաւար, անվնաս օդն, կլիման եւ ջուրն, երկար կեանք 85, եկեղեցին Սուրբ Լուսաւորիչ, ընդարձակ, կառուցեալ վեց սիւների վերայ եւ ապառաժ սալ քարի վերայ 1863 թուին, երկարութիւն 28 մետր, լայնութիւն 13 մետր 35 սանթիմ: Քահանայ երկու: Ծուխ 263, ար. 1144, իգ. 1116, ար. ծն. 50, իգ. 44, պսակ 14, ար. ննջ. 10, իգ. 9:

Տաճարումս կան հետեւեալ գրչագրերն.

Ա. Աւետարան մագաղաթեայ, մեծադիր, ամբողջապէս գրուած գլխագրերով եւ առանց պատկերի, որի սկզբից եւ վերջից թափուած են թերթեր, կամ գողացած են, վասնորոյ չունի յիշատակարան. միայն գրուած է բուն ընդօրինակողի գրով. «Շնորհիւն աստուծոյ եւ ողորմութեամբ ամէնասուրբ Հոգւոյն, պահպանութեամբ սրբոյ Խաչին եւ աղաւթիւք ամէնայն սրբոց… ժառանգեսցէ (ջնջուած)»: Աւետարանս նախ նորոգած է Թադէոս անուն ոմն միայնակեաց, ապա Ալեգսանոս աբեղան ՋԲ թւ. ապա նորոգած է ՋԿ թուին, ուր եւ գրուած է. «Կամաւ Ամէնակալին Աստուծոյ ես Կոչ որդի Սեթիկին, թոռն Թադէոսին, աւետարանս իմ պապեց գնուած էր եկի, դաւի արարի, էլ բարիշեցաք եւ սազեցաք. Բ. եզն ինձ ծառայութիւն, ես էլ գիր տուի եւ զաւետարանիս դաւէն (կռուելէն) անցայ: Էլ ո'չ ես եւ ո'չ իմ որդին էլ դաւի չանէ. ՅԺԸ. հայրապետաց անիծած է… Մուրատ փաշէն վկայ, Ջանդարն վկայ, Մուրատ բէկն վկայ»: Հուսկ յետոյ գրուած է. «Զվերջին նորոգիլ տուող սուրբ զաստուածաշունչ ծեր աւետարանիս Պանանցայ…. ճամահաթն թվին ՌՀԴ էր. նորոգեցաւ ձեռամբ Շատախեցի Յովհաննէս երիցու… Ով հանդիպողք, խիստ դառն, նեղ ժամանակ այսմ տարոյս, Շահ Ապազն բազում խան ու իշխանք ուղարկեց Վրացտուն ի քաղաքն Տպղիս` ընդ ձեռամբ իշխանին անուն Մովրով, սպանեց հնարաւք Ղարչղա խանն, որ իշխանութեամբ ստրատելատ էր եւ այլ սիրելի խանն Յուսուբ սպանաւ ընդ նմա. մեծ դառնութիւն ելաւ ի մէջ Պարսիկ ազգին. վերջն աստուած գիտի, թէ ինչ կուլի»:

Բ. Աւետարան մագաղաթեայ, փոքրադիր, որ ունի իւր սկզբում աւետման եւ չորս աւետարանչաց պատկերները, որք այնքան գեղեցիկ չեն: Մատթէոսի վերջում. «Զստացող սուրբ աւետարանիս զՆերսէս սրբասէր քահանայ զծնողսն… եւ զամուսին իւր Մսրմէլիք»:

Յիշատակարանից. «Արդ, գրեցաւ սուրբ աւետարանս ձեռամբ մեղապարտ եւ փծուն գրչի Խաչատուր անպիտան քահանայի ի թուականութեանս հայկազեան տումարի Ջ եւ Ժ ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի եւ յաշխարհակալութեանն Ջահան շահի, որ տիրեաց բազում աշխարհի եւ գաւառի բռնութեամբ… (գրեցաւ) ի գիւղաքաղաքն, որ կոչի Ուրծ. ընդ հովանեաւ սուրբ աստուածածնին եւ սուրբ Ստեփաննոս նախավկային»: Վերստին կազմուած է Հայոց ՌԻԹ թուին:

Գ. Աւետարան մագաղաթեայ, փոքրագիր, որ ունի միայն չորս աւետարանչաց պատկերներ: Հասարակ են պատկերներն, թռչնագրերն, ծաղիկներն եւ նախշերն. սակայն գեղեցիկ են փոքր գրերն: Անյայտ է գրողի անունն. միայն յայտնի է ստացողն, որ է Պապճան անուն ոմն, որ գրած է. «Արդ.. նախ եւ առաջ եկն ի վերայ մեզ խաշանց մահ, որ անասունքն կոտորեց վասն մեր ծովացեալ մեղացէս… եկաւ ի վերայ մեզ մեծ նեղութիւն, մուրեախն եւ թըրթուռն Դիզակ եւ Վարանդ, Խաչեն, Չորաբերդ, որ շատ ժամանակ շրջեց ի վերայ երկրիս… վա՜յ մեզ, եկեալ ի վերայ աշխարհիս սով սաստիկ ի վերայ երկրիս վասն մեր մեղացէս, վա՜յ մեզ, չիմացանք զի'նչ գործենք կամ զի'նչ աշխատեմք, մարմնով չարչարեցանք, հոգով հիւանտացանք, մտօք հեռացանք. վա՜յ մեզ, մենք ասէցինք թէ պրծանք. այլ զի՜նչ կը տեսնունք. եկեալ ի վերայ մեզ մահտարաժամ, մեծ եւ սաստիկ եւ անո՜ւն. որ պովանդակ աշխարհն պատեալ էր, օր մի վաթսուն եւ եօթանասուն մեռանէին: Վա՜յ մեղաւորաց, որ չմնաց քահանայ պատարագին, կամ աշխարհական իւր պսակին, հայր լաց իլաւ (լացաւ) իւր ա՜յ իմ որդին, մայր լալով կոծէր դստան (դուստր) ի վերայ գերեզմանին: Վա՜յ ինձ, զի՞նչ էինք եւ զի՞նչ տեսաք. Տեր Աստուած Յիսուս Քրիստոսի ի գեօղն, որ կոչի Պալլուջա [15] ի հայրապետութիւն տեառն Եսայի.. կաթուղիկոսի ամէնայն Աղուանից, գրեցաւ ՌՃԿԶ թվ. »: Յետոյ շարայարած է այլ գրիչ. «Արդ, ի ժամանակա պռնակալութեան Գանճայու քաղաքիս Ուղուրլու խան, որ է Քալպալի խանին եւ իշխանութեան ի Ոսկանապատու ծորոյս տէր Մէլիք Յովսեփին, որ է որդի Մէլիք Եաւրին ի Ոսկանապատ գեղջէն…»: Աւետարանս յետոյ ստացած է Բանանցեցի Եսայի քահանան ՌՄԾԲ թվին :

Դ. Աւետարան մագաղաթեայ, առանց պատկերի, անճաշակ նախշերով, ծաղիկներով եւ գլխագրերով` որի գրողն. «Փծուն սուտանուն Յովսէփ ի թվին Ջ»:

Ե. Աւետարան թղթեայ, փոքրադիր, որ ունի միայն չորս աւետարանչաց պատկերներ, բոլորովին անճաշակ, գրուած է Մեծ-Սիւնեաց Տաթեւի վանքում ՌԼԴ թուին Յովհաննէս եպիսկոպոսի ձեռնով:

Զ. Աւետարան թղթեայ, նմանապէս ամէնայն ինչ անճաշակ: Յիշատակարանից. «Գրեցաւ թվ. ՌՄԺԱ ՚ի բառնալ թագաւորութեան արեւելեան երկրիս Ելիմացւոցն այլազգեաց… զի բազում քաղաքս եւ գեօղս քայքայեցին եւ աւար արարին յԱղուանս հայս. զի զօրք ելեալ յԱլանաց եւ յԵլիմաց ի Շօշ քաղաքէ մինչ ի քաղաքն Գանձակ, որ է շահաստան, եւ ընդ այնմ մնացեալ հեծելազորօքն, զի իշխանքն Պարսից անօրինաց ո'չ ուրեք հնազանդեալ եւ ո'չ միաբանեալ կամաց իրարաց` սուր հասեալ ընդ ամէնայն տեղիս ի տեառնէ»:

Է. Աւետարան թղթեայ. փոքրադիր, ամէնայն ինչ հասարակ: Յիշատակարանից. «Գրեցաւ սուրբ աւետարանս ձեռամբ.. անարուեստ գրչի Գրիգորի աբեղայի ի սուրբ եւ ի հռչակաւոր ուխտս ի Հաղբատ ի թուականութեան Հայոց ՋԴ ի կաթուղիկոսութեան տեառն Գրիգորի եւ յառաջնորդութեան տեղւոյս տէր Աստուածատրոյ արքեպիսկոպոսի ի Ղանութեան տաճկաց (պարսից) Ջիհան Շահի, ՚ի դառն եւ ՚ի նեղ ժամանակիս, որ ի խըստութենէ այլադաւան սեռի որ յահէ եւ յերկիւղէ նոցա մաշեալք եւ հալածական լինէաք, փախստեայք եւ մոլորեալք, գերեալք եւ տատանեալք: ՚Ի յառաւել խստութենէ հարկապահանջութեան եւ ՚ի հոլովութենէ գերելոցն եւ ի չքաւորութենէ ընչից ո'չ կարէր օգնել եղբայր եղբօր եւ ո'չ ողորմէր ազգս ազգիս… Եւ ես անարժան եւ տառապեալ ծերունիս Գրիգոր` երերուն տատանեալ շրջեցայ… ուխտիս Հաղբատայ եւ Տէր Աստուածատուր եպիսկոպոս սիրով ընկալաւ զմեզ»: Բայց թէ ի՞նչ դիպուածով ընկած է աւետարանս եկեղեցուս մէջ,  անյայտ է մնում:

Ը. Աւետարան թղթեայ, փոքրադիր ըստ ամէնայնի հասարակ: Յիշատակարանից. «Արդ, գրեցաւ Սուրբ աւետարանս ի թուականիս Հայոց ՋՀԳ ձեռամբ.. Ալեգսանոս աբեղայի ի սուրբ ուխտս Մաքենացւոց [16] ի դուռն սուրբ տաճարիս Աստուածածնիս»:

Թ. Աւետարան թղթեայ, փոքրադիր եւ առանց պատկերի: Յիշատակարանից. «Շնորհօք եւ օժանդակութեամբ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի աւարտեցաւ նոր կտակարանս..  ձեռամբ.. Մխիթարի ի թուականութեան հայկական տումարի ամի հազարերորդի, քսաներորդի… ի յայսմ ամի սաստիկ մահ յերկիրս Վերին Զակամայ, որ օր մի ՚ի տան միում եօթն հոգի վախճանեցաւ… ի հայրապետութեան տեառն Պետրոսի սրբազան կաթուղիկոսին Սրբոյ Գանձասարայ, ի առաջնորդութեան նահանգիս Մինաս վարդապետի եւ ի տէրութեան պարսից Շահ Սուլէմանին ի յերկիրս Վերին Զակամայ ՚ի գեօղս որ կոչի Սուլտանեցիք ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս ի խնդրոյ բարեմիտ Եւային եւ այրն (առն) իւրոյ Ոսկանին… Արդ, ես Եւայս ստացայ զայս աւետարանս եւ ետու վախմ ի դուռն Ղարամուրատ Կուսանաց անապատի Սուրբ Աստուածածնի»: Հուսկ յետոյ գըր-     ւած է գրչից. «Զվերջին ստացող զսուրբ աւետարանս… Մէլիք Սարգիս եւ ծնողացն հայրն իմոյ Ովանէսն… թվին ՌՃՀԸ»:

Ժ. Աւետարան թղթեայ. միջակ դիրքով, առանց պատկերի, ամէնայն ինչ հասարակ: Յիշատակարանից. «՚Ի ՌՃԱ թուականիս Հայոց եւ ի յամսեանն մարտի ԻԱ. աղուհացից պահոց առաջին շաբաթին երկուշաբաթ օրն եղեւ սկիզբն գրութեան սուրբ աւետարանիս եւ կատարեցաւ ապրիլ ամսոյ ԺԵ. յաւուր մեծի հինգշաբթին [17].. արդ, գրեցաւ սա ի յերկիրս Զակամ ի գիւղս Մէլիքզատայ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ Սուրբ Թովմայ եւ այլ սուրբ նահատակի. որ աստ է, ձեռամբ անարուեստ եւ փծուն գրչի Յակովբայ յետնեալ քահանայի»: Աւետարանս ստացած է Կիրակոս երէցն, ապա Մէլիք Ովանէս, «Արդ, ես Մէլիք Ովանէսս ստացայ զսուրբ աւետարանս ի հալալ արդեանց իմոց յիշատակ ինձ եւ ծնողացն.. հայրն Միրզախան, եւ որդիքն իմ Մէլիք Մատթէոսն»: Եւ ապա գրած են Մէլիք-Մատթէոսի թոռներն. «Արդ ես Մէլիք Մատթէոսի թոռն Աղաջանս եւ Սարգիսն ի թուին Հայոց ՌՄԽԴ-ն էր, որ Չէզոք (ներքինի Աղա-Մամատ) շահն Պարսից եկն ի քաղաքն Թիփլիս սուրբ Խաչի պահոց երեքշաբթի օրն, առաւ, աւերեց եւ ցիրուցան արար զամէնայն, կոտորեաց ավելի քան ԺԲՌ (12000) մարդ եւ զայր ու զկին ամէն կերի արարին եւ բազում նշխարս սրբոց եւ զսպաս եկեղեցեաց աւար առին, դարձան յետս նոյն ամի:

Երկրորդ թուին (ՌՄԽԵ-1796) մեծի պահոց միջոցն Թիփլիզու Էրէկլայ (Հերակլ) արքայն վրաց եկն ՚ի վերայ Կանձակու հանդերձ Շամշադինու զօրօք եւ Շուշու Իբրահիմ խանն հանդերձ Լազկիւն. տեղոյս իշխող Ջաւատ խանն էր. մազապուրծ եղեալ ի Ղալայն բազում պատերազմ արարին, ոչ կարացին յաղթել նմա. հրաման արարեալ եկն ՚ի սար գիւղօրայս Սուլթան Շամշադին զօրօք իւրովք եւ սուտ երդմամբ հանեալ զմեզ կերի վարեցին եւ սրախողխող արարին եւ մնացելոցն այսր եւ անդր ընթանալով ոչ գտաք հանգիստ ոտից մերոց: Յետոյ զօրքն Վրաց հանդերձ լազկիւն եկն եւ զմնացեալսն կերի արարին եւ Բանանց գիւղս ամէն այրեցին հրով: ԽԶ (ՌՄԽԶ-1797) թվին սով եւ մահն եկն ի վերայ մեր. Կորեկ ալիւրի լիտրն (18 ֆունտ) Թ. ապասի դժուար գտանելով, վասն որոյ ուրացեալ այր զկին եւ կին զայր իւր, հայր ՚ի որդոյ եւ որդի ՚ի հօրէ, մայր ՚ի դըստերէ եւ դուստր ի մօրէ իւրմէ բաժանեալ. ոչ գտանէինք հանգիստ ոտից մերոց. զի կերակուր մեր էր կաղինն եւ կաղնի քլեպ (կեղեւն) եւ մեր առեալ զայս սուրբ աւետարանս մեծաւ զգուշութեամբ եւ բազում տառապանօք, շնորհօք սուրբ Հոգոյն հասուցաք մինչեւ ցայսօր: Իսկ ի թվին մերոյ ՌՄԿ էր, եկն ի վերայ մեր ժանտամահն. առաջ Ըռուսի մէջն անկաւ, շատ կոտորեց, յետոյ թուրք ազգի մէջն անկաւ, յետոյ Քիլիսա-Քեանդն [18] եւ Նորաշէնն [19] անկաւ, յետոյ սար կեղօրայք եւ Բանանց կիւղս անողորմ կոտորեց. շատ մարդ առանց կին մնաց, եւ շատ կին` առանց այր, շատ` առանց որդի եւ շատն` առանց դուստր:

Բազումք առանց քահանայի թաղեցին, բազում տունք աւեր մնացին: Այս ամէնայն եկն ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց: Սոյն ժամանակ Դաւիթ վարդապետն սաղն (կենդանի մնացածներն) վեր առաւ գնաց Քիճիք Բանանց [20], որ է Դամպլաձոր, որն կնաց կումերն. որն կնաց պաղերն, փոքր-ինչ հանդարտեաց ցաւն. վա՜յ մեզ, իմացանք, թէ պրծանք ցաւէն. աստուածասաստ բարկութիւն հասեալ, գազան մի աւերեալ եւ բազում վնաս արար եւ քանի մի անձինք չարաչար մեռան… սոյն ժամանակիս նորոգել տուինք սուրբ աւետարանս յիշատակ մեզ եւ ծնողաց մերոց, մեր պապ Մէլիք-Մատթէոսին… գրեալ ՚ի մատեանս ՌՄԿԳ ՚ի տիրապահ գիւղս Բանանց ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի եկեղեցոյն: ՌՍԾԲ-ին Ռուսն եկաւ Կանջու վերայ, մէկ ամիս նստաւ. մէկ սհաթումն առաւ. սհաթուկէս ԳՌ (3000) մարդ կոտորեց»:

ԺԱ. Աւետարան թղթեայ, փոքրադիր, անյիշատակարան, անյայտ գրողի անունն եւ ամէնաստոր չորս աւետարանչաց պատկերներն եւ ամէնայն ինչ:

ԺԲ. Աւետարան թղթեայ, փոքրադիր, ամէնայն մասամբ ստոր: Յիշատակարնից. «Գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի դառն ժամանակիս ՚ի լաւ ընտիր օրինակէ ՚ի յերկիր Վերին Զակամ ՚ի Ղարամուրատի Հարանց անապատիս ձեռամբ մեղօք զառածեալ Աւետիս աբեղայի, որ եմ յերկրէն Տաւուշու ՚ի գեղջէն Քամալու հ. ի թուականիս հայոց ՌՃԻԸ»:

ԺԳ. Աւետարան փոքրադիր, գրուած գեղեցիկ թղթի վերայ, որ ունի չորս աւետարանչաց պատկերներ: Յիշատակարանից. «Աւրհնեալ է Աստուած. թվին ՌՃԺԹ. յուլիս Ե. աւարտ եղաւ»: «Արդ, ես Կարմիր Ծատուրենց Ջուղայեցի մեղապարտ Աւետիքս եկի ի քաղաքն Տփխիս… զսուրբ աւետարանս ետու յիշատակ ի դուռն Բեդղահեմու Սուրբ Աստուածածին թվին ՌՃԻԶ»: Ապա գրուած է այլ գրչից. «Գրեցաւ թուականիս ՌՄԽԹ յունվարի Ե. որ ես Սարգիսս Կանջայու ի գիւղն որ կոչի Գետաշէն, ի ժամանակին Ջաւատ խանն էր»: Աւետարանիս սկզբում յայտնուած է, որ նոյն Գետաշէնցին յիշատակ տուած է աւետարանս Բանանց եկեղեցուն:

Գիւղումս կայ տղայոց միդասեան ուսումնարան, ուր ուսանում են 55 աշակերտ թոշակատու 48, ձրիավարժ 7, միամեայ ռոճիկ ուսուցչի 350 րուբլի:

 

ԹԱՐԳՄԱՆՉԱՑ ԱՆԱՊԱՏ

Շինուած է Բանանց գիւղին հարաւային հանդէպ, Արութին վտակի աջ կողմում եւ կոլորած առուակի աջ ափի բարձրութեան վերայ: Անապատս, որի տեղն գեղեցիկ հարթակ է, կառուցեալ է մի կամարի վերայ անտաշ քարով, որ ունի միայն մի փոքր խորան հիւսիսային կողմում եւ մի աւագ, չորս նեղ լուսամուտ, երկու դուռն հարաւից եւ արեւմուտքից, 15 մետր 55 սանթիմ երկարութիւն 9 մետր 25 սանթիմ լայնութիւն բացի գաւթից: Հարկ է յայտնել, որ ճաքած է գագաթնագծի ուղղութեամբ երկար:

Արեւմտեան դրան վերայ. «Շինեց սուրբ եկեղեցիս Միլխաւճայ Ազիզն թվ. ՌՀԹ» «Սուրբ խաչս Ովանէսին»: Նոյն դրան հիւսիսային սեմի վերայ . «Սուրբ խաչս Փարին, Շահումին» «Սուրբ խաչս բարեխաւս Հռումսիմին ՌՀԸ»:

Ունի եւ մի փոքր գաւիթ եւ զանգատուն հարաւային դրան վերայ, որի մօտ մի տապանաքարի վերայ. «Այս է տապան Տէրունց Յարութիւնի որդի Գաբրիէլ եպիսկոպոսին, 60 ամ վանահայր էր սա անապատիս, 96 ամեայ էր, որ փոխեցաւ առ Քրիստոս 13. 02. 1831 ՌՄՁ»: Զանգատան գետնայարկի հիւսիսային ոտքի հարաւահայեաց ճակատին. «Ես Պաղտասարի որդի Մահտեսի Ներսէս եւ Օսէփս տվինք սուրբ անապատիս ա. թուման վախմ. սոքա տվին մեզ տարեն դ. ժամ. եթէ ոք խափանի, պարտական լինի առաջի ատենին Քրիստոսի. թվ. ՌՃԽԴ. »: Զանգակին վերայ. «Յիշատակ է Ապովի որդի Խոճայ Ղազարին ի դուռն Բանանցայ սուրբ Անապատին թվ. ՌՃԺԶ»: Անապատիս գլխին, արեւելեան կողմի գագաթնագծի վերայ դրուած է մի քառակուսի քար, որի չորս երեսին քանդակուած է չորս խաչ եւ մէն մի խաչի տակ մի-մի անուն, որք երեւի թէ չորս անձինք կամ չորս եղբարք եղած են նուիրաբերներն. ահա «սուրբ խաչս բարեխօս տէր Եղիշէին, Անտունին, Գրիգորին եւ Եղիսէին»: Իսկ արեւմտեան գագաթնագծի վերայ եղածին գրուած է միայն «Տէր Եղիա»:

Անապատիս արեւելեան կողմում, շրջապարսպի ներսում կան ինն թաղակապ խուցեր, որք ցարդ մնում են անվնաս, եւ անապատիս կալն: Իսկ արեւմտեան հանդէպ ջրաձորի ձախ ափի բարձրութեան վերայ կայ մի աւերակ մատուռ, որի մէջ դրուած են ութ հնաձեւ քարեայ խաչեր: Անապատս ունի ընկուզի շատ ծառ իւր հարաւային ձորում: Ամայի է անապատս եւ անմարդաբնակ:

Երկու կամուրջ, յորոց մին շինուած է քարուկիր եւ գեղեցիկ Արութիւն վտակի վերայ եւ միւսն նորա օժանդակին, որ հոսում է Անապատին արեւմտեան ձորով:

Փոքր Բանանց կամ Դամբլաձոր. Գտնւում է Մեծ-Բանանց գիւղիս մղոնաչափ վերեւ նոյն վտակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ, ուր կայ աւերակ գիւղատեղի եւ կիսաւեր եկեղեցի, որի աւազանին վերայ. «Մեհրի Ճա'ն, տարան ա՜…. »: Մի կիսատ խաչարձանի վերայ. «Ես Դավթիս կանգնեցի.. »:

Նահատակ

Աւերակներիցս ներքեւ ձորի մէջ կայ մի մեծ քար, որի տակից բղխում է յորդ աղբիւր: Քարիս արեւմտահայեաց երեսին շինուած է հնուց մի խաչ, որ է ուխտատեղի: Ամէն տարի շրջակայ գիւղերից խռնւում է այստեղ մեծ բազմութիւն աւագ չորեքշաբթի օրում, մանաւանդ բորոտութեամբ վարակուածներ, որք լողանալով աղբիւրումս բժշկւում են:

Ճգնաւորի տեղ. Նահատակիս հանդէպ ձորի ձախ ափումն է մի քարայր, որի մէջ, ասում են, երկար ժամանակ ճգնած է ոմն ճգնազգեաց ճգնաւոր:

Թագաւորաշէն կամուրջ. Ջրաձորիս ստորոտում, Արութիւն վտակի վերայ կայ մի քարուկիր եւ հնաշէն կամուրջ, որի մասին, ասում են թէ շինած է Կիւրիկէ թագաւորն: Մի քանի քայլ վերեւ Խաչակապ գիւղացիք շինած են այլ նոր եւ գեղեցիկ կամուրջ, որի երկարութիւնն է 12 մետր, լայնութիւնն 4 մետր 50 սանթիմ:

Ժ. ՔԱՐՀԱՏ ԳԻՒՂ. (Դաշքեասան). Հիմնուած է մի խոր ձորում, որի արեւելեան, հարաւային եւ արեւմտեան կողմերն պատած են բարձրագոյն սարեր. բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, ապառաժուտ եւ խիստ սակաւ արդիւնաբեր, տեղական բերքերն նոյն ըստ Մեծ-Բանանց, անվնաս օդն, կլիման եւ ջուրն, երկար կեանք 85, եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, փայտաշէն, քահանայ մի: Ծուխ 76, ար. 486, իգ. 393, ար. ծն. 20, իգ. 14 պսակ 9, ար. ննջ. 7, իգ. 5:

Երկաթահանք, պղնձահանք եւ քարահանք (41)

Արդէն խօսած ենք հանքերիս մասին իւր տեղումն. իսկ այստեղ միայն ասում ենք ջրաձորիս աջ ու ձախ կողմերն լի են երկաթի, պողպատի, պղնձի եւ զանազան պատուական քարի հանքեր: Մեծ-Բանանց բնակիչներն, շարունակ գործ ածած են երկաթահանքերս մինչեւ անտառների վերայ տուրք կապելն, քանզի անմաքս եղած են անտառների փայտերն: Հալած եւ շինած են գութանի խոփ, ձեւիչ, ճամբարակ, արօրի խոփ, եռոտանի եւ առատ երկաթ: Բայց անտառների վերայ տուրք դնելուց յետոյ այլ եւս խափանած են գործածութիւնը սակայն մեծ վնասներով:

Խաչ-աղբիւր (Խաչ-Բուլաղ), աւերակ գիւղ Հայոց, որ գտնւում է Քարհատի հարաւային կողմում: Աւերակիս մէջ կայ մի նշանաւոր եկեղեցի [21], շինուած սրբատաշ քարով 4 սիւների վերայ, որ ունի «ՌՃԾԹ. » թուականը: Իսկ փոքր-ինչ հեռի է հանգստարան: Այժմ մահմետականք են բնակում գիւղումս, ուր կայ շուկայ եւ առուծախ է լինում` մահմետականներն ձմերանոցից ամարանոց չուելուց յետոյ: Խաչաղբիւրիցս շատ հեռի չեն պատուական ամարանոցներն:

ԺԱ. ԿԻՐԱՆՑ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Քարհատի հիւսիսարեւմտեան կողմում, Արութիւն վտակի հիւսիսային կողմի վերայ. բնակիչք բնիկ. հողն սեփական. ամէնայն ինչ նոյն, եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, փայտաշէն. քահանան գալիս է Խաչակապ գիւղից: Ծուխ 44, ար. 224, իգ. 223. ար. ծն. 11, իգ. 11, պսակ 4, ար. ննջ. 3, իգ. 3:

Կանգնեալ խաչ.

Գիւղիս մօտ կայ այս անուամբ մի փոքր մատուռ, որի խորանի տակ ամփոփուած է ոմն պատուական անձի սուրբ մարմինն, որի մասին աւանդաբար ասում են, թէ «Գարդման գաւառիս իշխող Խուրս իշխանի գերեզմանն է, որին պատկանում էին ամբողջ հանքերս «Մեծ ուխտատեղի է այս: Մատրանս մօտ կայ եւ մի փոքր վանք, մնացեալ խիստ հնուց, բայց այժմ վերնամասն փայտաշէն:

ԺԲ. ԽԱՉԱԿԱՊ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Կիրանցի հիւսիսային կողմում, մի առուակի ձախ կողմի վերայ: Գիւղս եւս շրջապատուած է լեռներով. բնակիչք բնիկ. հողն արքունի. ապառաժոտ եւ նուազ արդիւնաբեր, ամէնայն ինչ նոյն, եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, կամարակապ չորս սիւների վերայ, որ ունի մի փոքր զանգատուն, 18 մետր 90 սանթիմ երկարութիւն, 12 մետր 28 սանթիմ լայնութիւն:

Արձանագրութիւն. «Արդեամբ Խաչակապայ ժողովրդոց շինեցաւ 1650 ամի, նորոգեցաւ 1864 ամի»: Դրան շուրջն. «Եկայք առ իս ամէնայն…»:

Արձանագրութիւն զանգակատան. «Արդեամբ շինեցաւ զանգակատունս 1864 ամի Վետի Յարութինեան Տռուզեանց»: Քահանայ մի:

Գիւղիս ստորոտում կայ մի անտաշ քարով շինուած մատուռ, որի մէջ ամփոփուած է ոմն սուրբ անձի մարմինն: Մատուռս կոչւում է Խաչ-Քցի. գերեզմանիս վերայ վիճակ են ձգում երիտասարդներն եւ օրիորդներն: Ահա վիճակարկութիւնս է Խաչ-Քցի կոչուելու պատճառն:

Համանման մատուռ, միջումն ճգնաւորի գերեզման, Ծիրանաւոր անուանեալ, կայ գիւղիս միջում: Երկու մատուռներս եւս ուխտատեղի են, երկոցունց ծածքն փայտեայ եւ երկու ամփոփեալների անուններն եւ անձնաւորութիւններն` անյայտ: Ծուխ 104, ար. 699, իգ. 631, ար. ծն. 30, իգ. 27, պսակ 20, ար. ննջ. 7, իգ. 5:

ԹԱՐԳՄԱՆՉԱՑ ՎԱՆՔ (1)

Հիմնուած է գիւղիս հիւսիսային կողմում, ոչ այնքան հեռի, մի գեղեցիկ, տեսարանաւոր եւ հարաւահայեաց սարահարթի վերայ: Ունի խաչաձեւ շինութիւն, երկու փոքր եւ մի աւագ խորան, մի կաթուղիկէ, տասն լուսամուտ, երկու խորհրդարան, մի դուռն, չափաւոր բարձրութիւն, 11 մետր երկարութիւն, 10 մետր 25 սանթիմ լայնութիւն եւ հիմնարկութեան սոյն թուականը ՆԼԸ. (989): Վանքս ունի եւ գաւիթ կառուցեալ երկու խաչաձեւ կամարների վերայ, երկարութեամբ 7 մետր 75 սանթիմ, լայնութեամբ 6 մետր 60 սանթիմ: «Գաւիթս այս կառուցաւ ի վանահայրութեան Սամուէլ եպիսկոպոսի 1800 ամի»: Ունի եւ զանգատուն «Զանգակատունս կառոյց Գանձակեցի Պօղոս Ամիրխանեանցի ի 1856 ամի»: Գաւթումս ամփոփուած են սուրբ տաճարիս ծառայող եպիսկոպոսների եւ վարդապետների մարմիններն. ինչպէս են Սամուէլ եպիս. Դատեանց, միւս Սամուէլ եպս., Եփրեմ եւ Խաչատուր վարդապետների եւն: Վանքումս կայ մեծադիր, մագաղաթեայ եւ ընտիր ձեռագիր մի աւետարան, ամբողջապէս գրուած գլխագրերով: Ունի Յիսուս Քրիստոսի ծննդեան, մկրտութեան, յարութեան, ընթրեաց, աւետեաց, դժոխքի աւերման, Աստուծածնայ ննջման եւ չորս աւետարանչաց ընտիր պատկերներն: Ընտրելագոյն են պատկերներն, նկարներն, նախշերն, ծաղիկներն եւ թռչնագրերն. հիանալի են առհասարակ բոլոր գծագրութիւններն, անկեղծ ներկեր, վայելուչ գոյներն եւ ամէնաընտիր ոսկեզօծն: Վերջապէս մի մագնիսական զօրութիւն, որ իրեն է քաշում այցելուաց ուշադրութիւնը, գեղարուեստի այն նրբագործութիւնն է, որի նմանն հազուագիւտ է հին ձեռագրաց մէջ: Սակայն հարկ է յայտնել, որ պահպանուած չէ խնամքով: Սկզբում մանր գրերով բացատրուած է համեմատութեանց գործածութեան կերպի եղանակ եւ տուած գեղեցիկ տեղեկութիւններ չորս աւետարանչաց մասին:

Գրուած է Մատթէոսի վերջում.

«Յանուն առատապարգեւին աստուծոյ, որի միշտ ներգործէ յարարածս բարիս քաղցրութեան կամաց իւրոց: Արդ, որպէս յամէնայն դարու, նոյնպէս եւ ի մերս նուա-զեալ ժամանակիս յարոյց զքրիստոսասէր եւ զփառաւոր պարոնն զաւրհնեալն ի կանայս Ասփայ դուստր Տարսայիճին տեառն Սիւնեաց յազգէ Ուրպէլեանց, որ էր ամուսին Մեծ եւ փառաւոր իշխանաց իշխանին պարոն Գրիգորին: Սա ամէնայն բարեպաշտութեամբ զարդարեալ, զարդարեաց զանազան սպասուք եւ շինուածիւք զեկեղեցիս Հայաստանեայց, ստացաւ եւ սուրբ աւետարանս յարդար ընչից իւրոց եւ ընծայեաց սուրբ ուխտն Խադարի (խաթրայ) որ է գերեզմանատուն մեծ իշխանացն ազգին Դոփեանց եւ ինքն կարճաւրեայ կենաւք փոխի մահուամբ յաշխարհէս առ Քրիստոս եւ դնի ի Դամբանի ՚ի նոյն ՚ի վերասացեալ սուրբ ուխտն. իսկ ըստ մարմնոյ գլուխ նորին եւ այր մեծ իշխան Գրիգոր զարդարեալ պճնէ զսա ոսկւով եւ արծաթով ի յիշատակ հոգւոյ սուրբ ամուսնոյն իւրոյ Ասփային եւ յերկարութիւն կենաց իւր եւ քրիստոսընծայ զաւակաց իւրոց, որոց յիշատակն նոցա եղիցի աւրհնութեամբ»:

Մարկոսի վերջում. «Զմեղապարտ գծիչս զՏիրացու յիշեցէք ի Տէր»: Ղուկասի վերջում. «Զմեծ եւ զամէնաւրհնեալ պարոնաց պարոն զԳրիգոր որդի Դոփին եւ զամէնագովելի զբարեպաշտ ամուսին իւր զպարոն Ասփայն զստացողք եւ զարդարիչք սուրբ աւետարանիս յիշեցէք ի Քրիստոս»:

Յիշատակարանից. «Ի ժամանակս եւ ՚ի դարս աւուրց տիեզերակալութեան եւ արքայութեան բոլոր աշխարհաց ազգին Նետողաց, որ տիրէ ՚ի ծովէն Պոնտոսի մինչեւ ցծովն Կազբից եւ յԵփրատ գետոյ մինչեւ յանկոյս լերանցն Կովկասու՚ որոց գլուխ եւ ինքնակալ Խանն աշխարհակալ Խարպանդայ կոչեցեալ ի թվ. Հայոց ՉԿԱ: Յայսմ ժամանակի ծագեցաւ ոմն մեծ եւ երեւելի տոհմային պայազատութեամբ ի ցեղէ վեհից, ի զարմէ դիւցազանց, ՚ի դասակարգէ քաջաց, ՚ի գնդէ գովելեաց Գրիգոր մեծ իշխան հայոց, տէր եւ պարոն Փոքր Սիւնեաց, Հանդարբերդոյ եւ Ականայ եւ Բարձր (Մռաւ եւ Գեղամեան մեծ լեռնաշղթան) ծովակին Գեղամայ, Սոթից մինչեւ ի Շաղուագայ, ամուսնացեալ ընդ դստեր Տարսայիճ իշխանին ընդ ամէնաւրհնեալ պարկեշտ տիկնոջ Ասփայի: Ծնանի ՚ի նմանէ ուստերս եւ դստերս. իսկ զմինն, որում անուն էր Սարգիս նուիրէ Քրիստոսի ՚ի ստնդեայ հասակին, որ արժանաւորութեամբ ՚ի կոչմանէ Հոգւոյն էանց ընդ ամէնայն աստիճանս քահանայութեան` հասեալ ի պատիւ եպիսկոպոսութեան Խաչենոյ, ընդ մարմնական տերութեան. զոր ունէր ի հարանց ստացեալ, ընգալաւ եւ զհոգեւոր պետութիւն: Արդ յայսմ ամի, որ էր թիւս ՉԿ. փոխեցաւ յաշխարհէս Ասփայն առ Քրիստոս եւ եդաւ ի շիրմի ի սուրբ ուխտն Խադարի վանս վասնորոյ եւ մեծ Պարոն Գրիգոր նուի-րէ գերեզմանի նորա ընծայս յոլով, գեղորայս, այգիս, եւ անդաստանս եւ զարդարէ զսուրբ ուխտն զանազան սպասուք եւ հանդերձիւք, ընդ որս պճնեալ շքեղացոյց եւ զսուրբ աւետարանս [22] ոսկենկար կազմածով եւ շնորհեաց գերեզմանի նորա եւ իւր նախնեացն յիշատակ, որում բարձաւղք եւ ընթերցողք սուրբ աւետարանիս յիշեցէք զԱսփայն ՚ի Քրիստոս եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Տեառնէ»: Ապա յականէ յանուանէ յիշուած են այն գաւառների եւ բերդերի անուններն, որք սեփական ժառանգութիւն են Գրիգոր իշխանիս Դոփեանց:

«Եւ գաւառք  մեր յանուանէ այս է Սոթ, Գլուխ, եւ Բերդաձոր եւ Ճոխանց, Հոսաբակս, Ատրենիս, Կալեր, Ուռեաց Փոր եւ Խորուագետ, Դվալանոց, Էրքն Մափռելանց եւ այլ իւրեանց միջոց մազրովն ի մեր նախնեաց մնացեալ հայրենիքս է իւրեանց չորս սահմաններովն ստոյգ եւ ճշմարիտ գրեալ ՚ի յաւետարանիս»:

Վանքս ունի ամուր շրջապարիսպ, ութ խուց, պարտէզ, մեղուանոց, կամուրջներ եւ պատուական աղբիւր: Իմ շրջած եւ տեսած բոլոր վանքերից պայծառ վանքս: Նորոգուած է վանքս, գաւիթն շրջապարիսպն, խուցերն, եւ նորինորոյ շինուած կամուրջներ: Այս բոլոր նորոգութիւնները, պայծառութիւնը եւ վերակենդանութիւնը պարտական ենք Գանձակեցի մեծ. Ներսէս-բէկ Աբրահամեան Տէր-Ներսիսեանցին [23]:

ԺԳ. ՀԱՐՑՀԱՆԳԻՍՏ ԳԻՒՂ. (Չովդառ) Հիմնուած Մլզնաբերդ կոչուած սարի հիւսիս-արեւմտեան կողմում, որ Թարգմանչաց անապատի հիւսիսային կողմումն է, մի բարձր եւ տեսարանաւոր սարահարթի վերայ, որի ետեւ կայ մի լեռ [24], բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, անջրդի լեռնային, բայց հացաւէտ. տեղական բերքերն նոյն, գերազանց օդն, կլիման եւ ջուրն, սքանչելի՜ տեսարանն, եկեղեցին Սուրբ Յովհաննէս, կառուցեալ չորս սիւների վերայ, որ ունի իւր հարաւային կողմում գաւիթ եւ զանգատուն. քահանան գալիս է Խաչակապ գիւղից: Ծուխ 94, ար. 246, իգ. 226, ար. ծն. 22, իգ. 27, պսակ 15, ար. ննջ. 12, իգ. 15:

Եկեղեցումս կայ մի սպիտակ փոքր եւ հին խաչարձան, որ բերուած է Մլզնաբերդից, որ զարմացնում է այցելուները իւր գեղարուեստի նրբագործ քանդակներով. որ ունի. «Թվ. ՈԴ Անուամբն Աստուծոյ ես Մարգարիտ դուստր Ուխտիկայ կանգնեցի զսուրբ նշանս ՚ի  փրկութիւն հոգւոյն Զարդմբերին եւ Զարդագունին, Մխիթարայ եւ Կանանին. որք յաղաւթս յիշէք եւ զԱտոմ, որ գործող էր խաչիս»:

Կայ եւ մի ձեռագիր աւետարան, մագաղաթեայ, միջակ դիրքով, որ ունի չորս աւետարանչաց պատկերներ: Ընտիր է մագաղաթն, գեղեցիկ պատկերներն, ծաղիկներն, նախշերն եւ թըռչնագրերն: Յիշատակարանից. «Արդ, գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի թուականութեանս Հայոց ՚ի ՈՀ. ՚ի մայրաքաղաքս Տարսոն, յորում ամէնայն ոք տատանէր… յետ մահուն աստուածասէր թագաւորին մերոյ Լեւոնի. վշտատես ազգս Հայոց վշտահայր. չարն տեղի տայր, որոշեցան ոմանք ՚ի սուրբ ուխտէն եւ ի միմեանց միաբանութենէ, եւ որպէս է սովորութիւն ազգիս` ամէնայն ոք զինք յառաջ կոչէր եւ չհաւանեալ միմեանց` լինէր արեան ճապաղիս ի բազում տեղիս. եւ գաւառք եւ գեողք քանդէին եւ եկեղեցիք աւերէին: Ի յայսմ դառն եւ ի շփոթման ժամանակիս աւարտեցի զգիրս սուրբ: Աղաչեմ զամէնեսեան, որք կարդայք եւ լուսաւորիք յաստուածային բանիցս. յիշեսջիք… զնախասացեալ տիկին Առիւծ եւ զբարի ծնողն իւր զՇուշան Թագուհի Լեւոն թագաւորին… եւ զմեղապարտ գրիչս զԳրիգոր սարկաւագ»: Ունի նաեւ այլ յիշատակարաններ, որք գրուած են հետզհետէ:

Ա. Վերջին երեսում ՇԽԹ թուին.

Բ. ,, ,, երկրորդ անգամ ստացած է Շաքեցի Չալապի խոջէն ՊՁԴ թուին.

Գ. Սկզբում ՌԽԸ թուին.

Դ. ,, ՌԾԵ. ,,

 

ՄԼԶՆԱԲԵՐԴ ՎԱՆՔ (Մածնաբերդ վանք)

Հարցհանգիստ գիւղիս հարաւարեւելեան հանդէպ, ոչ այնքան հեռի, արձանացած է մի սար, որ բոլորովին առանձնացած է իւր չորս կողմերից եւ բարձրացած ձուաձեւ: Սարիս կատարն 12 կալաչափ հարթակ է, որը գրեթէ մէջ տեղում, նախկին վանքի տեղում, շինուած է երկու երկաթակապ կամարների վերայ մի փոքր եկեղեցի, որ ունի մի դուռն, երկու լուսամուտ, մի զանգատուն, 12 մետր 12 սանթիմ երկարութիւն, 6 մետր 72 սանթիմ լայնութիւն: Դռնագլխին. «Հնադարեան ուխտատեղիս յանուն Սուրբ Սարգսի, որ է Մլզնաբերդ, հիմնովին նորոգեց Գանձակեցի Սողոմոն Յար. Նալչագարեանցն ծախիւք իւրովք ի յիշատակ իւր կնոջն Բալախանումի, որդւոյն Լեւոնի եւ համայն ննջեցելոց իւրոց ՚ի 1891 ՌՅԽ ամի»: Վանքաբերձ սարիս գագաթի եզերքներով պարսպուած է եղել վաղուց ամրագին պատերով իբրեւ անմերձենալի ամրոց, որ այժմ կիսաւեր է: Պարսպիս ներսում կան շատ գերեզմաններ եւ միաբանութեան խուցերի մեծ աւերակներ (միայն կանգուն է երկու սենեակ): Հանգստարանս ծածկուած է կաղնի, տխկի, ճըռ տանձի եւ այլ ծառերով:

Վսկաթել (Ոսկեթել) մատուռ. Գտնւում է գիւղիս հիւսիսային անդնդախոր ձորում, որի միջով հոսում է Հարցհանգիստ առուակն: Փոքրիկ մատուռ է, ձեղունն փայտաշէն, որի մասին ոչինչ չկայ գրաւոր. միայն աւանդութեամբ ասում են, թէ «Մի Վսկաթել կոյս աղջիկ նահատակուած է այստեղ»: Մատրանս ստորոտից բղխում է մի նշանաւոր աղբիւր:

Բախշիկ աւերակ. Ընդարձակ աւերակ գիւղ, մեծ եւ հին հանգստարան եւ եկեղեցի, որ շինուած է վեց սիւների վերայ, որի երկարութիւնն է 20 մետր 2 սանթ. եւ որի գլուխն խոնարհուած է այժմ: Աւերակս գտնւում է Հարցհանգիստի հիւսիսային հանդէպ, խորանդունդ ձորի ձախ կողմի բարձրութեան վերայ:

Պտկեսբերք (Պտկի սուրբ Գէորգ) կայ աւերակիս արեւելեան հանդէպ կանգնած մի սրածայր սարի գլխին մի խաչարձան, որ ուխտատեղի է. Վաղուց եղած է այստեղ անապատի նման մի մատուռ, որ աւերուած է յետոյ: Ահա այս է Պտկի սուրբ Գէորգն:

ԺԴ. ՆԻՒԿԶԱՐ ԳԻՒՂ. Հիմնուած է Սուրբ Գէորգ սարիս հիւսիսային եւ Շամքոր գետակի հարաւային կողմի սարահարթի արեւելահայեաց լանջի վերայ. բնակիչք Ցիցիանովի ժամանակ գաղթած են Երեւանեան նահանգի Ճաթղռան, Ճռըվիզ եւ Քանաքեռ գիւղերից. հողն արքունի, անջրդի սակայն հացաւէտ, տեղական բերքերն նոյն, պատուական օդն, կլիման եւ ջուրն, երկար կեանք 90-100. եկեղեցին Սուրբ Գէորգ, հիմնուած մի կամարի վերայ, որ ունի միայն մի փոքր խորան հիւսիսային կողմում եւ մի աւագ, 18 մետր 20 սանթիմ երկարութիւն, 9 մետր 5 սանթիմ լայնութիւն: Շինուած է գիւղիս նախկին բնակիչներից: Քահանայ մի: Ծուխ 70, ար. 360, իգ. 313, ար. ծն. 17, իգ. 13, պսակ 9, ար. ննջ. 2, իգ. 2:

Գիւղիս հին հանգստարանում, որ մի քանի քայլ հեռի է եկեղեցուց, կայ մի հին մատուռ, շինուած անտաշ քարով, ծածքն փայտաշէն քարեայ հին խաչերով զարդարեալ բեմի ժողովրդահայեաց երեսն: Մատրանս մօտ մի շիրմաքարի վերայ. «Այս է հանգիստ Գրիգորոյ թվիս ՉԽԷ»:

 

ԱՄԵՆԱՓՐԿԻՉ ՎԱՆՔ ՆԻՒԿԶԱՐԻ ՄՕՏ

Հիմնուած է գիւղիս հարաւարեւմտեան կողմում մի լանջի վերայ, որ նայում է Շամքոր գետակի ձորին, այժմ աւերակ է եւ մնում է միայն խորանի կամարն, վէմ եւ սեղան քարերն: Ունի միայն մի փոքր խորան աւագ խորանի աջ կողմում, մի փոքր գաւիթ, որի ծեփի վերայ գրուած է. «Ես Դաւիթ եպիսկոպոս նորոգեցի զեկեղեցիս այս թվ. ՌՃԻԸ»: Եպիսկոպոսիս մարմինն ամփոփուած է խորանի տակ:

  Աւերակ դրութեան մէջ են եւ վանուցս շրջապարիսպն եւ միաբանից խուցերն, բայց մնում է հանգստարանն` վանուցս հիւսիսային կողմում մի բլրակի վերայ:

ԾԾԵՐ

Ամէնափրկչիցս փոքր-ինչ ներքեւ ձորի մէջ կայ մի ապառաժ քերծ. որի ստորոտով վազում է մի առուակ: Քերծիս ստորին մասն ձեւացած է ինչպէս քարայր, որի առաստաղից կախուած են (բնական գոյացած են) ամէնատեսակ ծծեր-մարդոյ, ոչխարի, խոզի եւն.: Ծծերի ծայրերից կաթ-կթում են ջրեր եւ թափւում աւազանին մէջ, որ տակին է: Ջրիցս խմում են կաթն պակաս մայրեր եւ աւելանում է կաթն. հաւատքով լողանում են աւազանիս մէջ եւ բժշկւում տեսակ-տեսակ ախտաժէտներ:

Կարմիր եկեղեցի (կամ Հոռոմաշէն) (42)

Շամքոր գետակի աջ ափի մօտ ճանապարհի վերայ հիմնուած է տաճարս, որ փոքր, խաչաձեւ, բարձրաշէն եւ ամբողջապէս սրբատաշ կարմիր քարով շինուած է, վասնորոյ կոչւում է Կարմիր եկեղեցի: Տաճարս [25] ունի գեղեցիկ եւ սրածայր կաթուղիկէ, միայն աւագ խորան, որի հարաւային անկիւնում` մի փոքր եւ մութ խորան: Աւելի վանքի ձեւ ունի տաճարս, քան թէ եկեղեցու, ունի եւ գաւիթ, որի մէջ ամփոփուած են շատ ննջեցեալներ, որոց քարերն չունին արձանագրութիւն. ունի եւ բաւական խուցեր միաբանից համար եւ հանգստարան եւ քարուկիր շրջապարիսպ, որք կիսաւեր են եւ ենթարկուած քայքայման վիճակի: Վանքս իւր հիւսիսային արտաքին կողմում, սալկախից ներքեւ ունեցած է հայերէն երկար արձանագրութիւն, որի մէջ յականէ յանուանէ նշանակուած է եղել վանուցս անշարժ կալուածներն: Մի քանի տարիներ առաջ Գանձակեցի ոմն անազնիւ հայ ջարդում է արձանագրութիւն կրող քարերը եւ նենգութեամբ իւրացնում կալուածներս:

ԺԵ. ԿԻՒԼԱՄԲԻՒՐ ՇԷՆ. Մի քանի գերդաստան հատուածեալ Նիւկզար գիւղից եկած եւ բնակութիւն հաստատած են շինումս, որ կայ Կարմիր եկեղեցուց վերեւ, Շամքոր գետակի աջ ափի մօտ: Ծուխերն եւ ամէն ինչ հաշուած է Նիւկզարի վերայ. ունին գեղեցիկ այգիներ:

Գետակիս աջ ու ձախ հովտում կան աւերակ գիւղեր եւ հանգստարաններ:

ԺԶ. ՆՈՐ-ՓԻՓ ԱԻԱՆ. Հիմնուած է Շամքոր գետակի աջ կողմում, մի լայնագոգ սարի արեւմտահայեաց լանջի վերայ: Գիւղն շինուած է երկու սեռի եւ երկու ձորակի վերայ Կիւլամբիւրից շատ վերեւ, բնակիչք բնիկ, հողն արքունի, լեռնային, անջրդի եւ միջակ արդիւնաբեր. տեղական բերքերն նոյն-աւելի ոչխար, տաւար, գոմէշ, խոզ, հիանալի տեսարանն, օդն, կլիման եւ ջուրն. երկար կեանք 100. եկեղեցին Սուրբ Ստեփաննոս, քարուկիր, կամարակապ վեց սիւների վերայ, ունի մի կաթուղիկէ դասի վերայ եւ մի փոքր զանգատուն եկեղեցուս արեւմտեան ծայրում տանեաց վերայ. 22 մետր երկարութիւն, 12 լայնութիւն, քարեայ խաչկալ եւ սոյն արձանագրութիւնը. «1849 ՌՄՂԸ. թվին»: Քահանայ 2: Ծուխ 301, ար. 1641, իգ. 1407, ար. ծն 72, իգ. 58, պսակ 35, ար. ննջ. 15, իգ. 13:

Եկեղեցումս կան հետեւեալ ձեռագիրներն.

Ա. Աւետարան մագաղաթեայ, միջակ դիրքով, առանց պատկերի, նկարի, նախշի եւ ծաղկի:

Յիշատակարանից. «Եւ արդ ես անարժան գրիչս Աթանաս զծոյլս ՚ի բարեաց, որ անարժան ձեռաւքս գրեցի զՍուրբ աւետարանս ի թուականիս Հայոց ՋԼԷ. ՚ի Սուրբ ուխտս Աւծոպոյ [26] ՚ի դուռն Սուրբ Աստուածածնին. յիշատակ Գասպարին եւ ծնողաց իւրոց»:

  Բ. Աւետարան թղթեայ, պատկերազարդ, բայց բոլորովին անճաշակ, անարուեստ եւ անախորժ գոյներով: Յիշատակարանից. «Արդ գրեցաւ Սուրբ աւետարանս ՚ի գեաւղս, որ կոչի Արտամէտ ձեռամբ… Կարապետ երիցու ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնին եւ Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկային եւ Ամէնափրկչին ՚ի դառն եւ ՚ի նեղ ժամանակիս, որ կամք գերի ՚ի ձեռս այլազգեաց, որ պիղծ, ժանդ եւ արեանարբուն Կարապետ Նեռին եւ որդին կորստեան Սարտար Ջղալ աւղլին ՚ի Ըստամբուլայ երեգ ՚ի Վան եւ արար ժողով իւր հեծելին եւ երկու դարբայ (անգամ) հարիւր հազար մարդ ժողովեաց եւ գնաց ՚ի վերայ Շահ Աբասին եւ Աստուած զնորա բանն ո'չ յաջողեաց, այլ փախեաւ եւ եկաւ աւերելով ՚ի Վան եւ աւերեաց զՎանայ աշխարհն զամէն, որ սովն կալաւ զարարածս, որ եղ(եւ) քիլայ ցորեն ՚ի ութ ափասի, ապա գնող կեր եւ ծախող չկեր: Որ ՚ի սովու կերան զշուն եւ կատու, էշ եւ ձի եւ կաշի եւ աղքատն ժողովէին զերեք եւ չորս տարու չոր ոսկրներն եւ սղկէին [27] եւ ուտէին եւ կուտուց կուտուց [28] մեռանէին:

Որ կերաւ մայրն զորդին եւ հայրն ծախեց զորդին Բ կորեք հացի, որ մեռան ՚ի սովու հազարք հազարաց եւ բիրւք բիւրոց: Եւ այն որ մնաց, փախեան ՚ի Ջզիրէն, ՚ի Բաղդատ եւ յԱրաբստան, ՚ի Թաւրեզ, ՚ի Ղազուին եւ ՚ի Խորասան եւ Գուրջստան եւ ամէնեքեան մեռան ՚ի ղարիպութիւն, որ ՚ի խազարէն մէկ չի դարձ (աւ) ՚ի յետ: Որ ՚ի Ջազիրէն ՚ի քաղաքն միայն երիցներն (երիցունք) խսապ (հաշիւ) արարին ամէնքն զիւրեանց թաղածն, խՌ: (40000) մարդ էր մեռէր, թող զայն, որ ի բուքն խեղդեցան եւ կամ ի գետն անգան եւ թող զայլ քադքունէքն, որ ՚ի Սալամաստայ մինչեւ Գուռջստան եւ մինչեւ յԸստամբուլ եւ հիւսիսակողմով մինչեւ յԱմիդ-յԱլապ եղեւ անմարդաբնակ, որ առջք եւ խոզք եւ մարդակեր գայլքն եւ շունք ի շուռ գային եւ այն անաւրէն եւ պիղծ գազանաբարոյ ազգն Հոռոմեցիքն բռնէին զմարդիկն եւ չարչարէին. զնոցա ամաւթն ծամէին եւ ասէին, թէ մեզ հաց եւ զահրայ տուք եւ նոքա ոչ ունէին զատ (իր ինչ), որ տային նոցա եւ չարաչար մահուամբ սպանանէին… յառաջն եբեր (Աստուած) զխաշանց մահ, որ երեկ յարեւելից եւ գնաց մինչեւ ՚ի մուտս արեւու, ՚ի հիւսիսոյ ՚ի հարաւ….: Եւ յետոյ եբեր զմարդկային պատուհասն, որ ՚ի սովու կերան զմիմեանս, որ եթող հայրն զորդին եւ մայրն` զդուստրն, եղբայրն` զեղբայրն եւ ուտէին կենդանիք զմեռեալն եւ ամէնեքեան յայլ աշխարհ գնային, եւ որն որ մեռան եւ որն` թուրքացան եւ այլ ոչ դարձան ՚ի յիւրեանց տեղն վասն ծովացեալ մեղա՜ց մերոց: Եւ մին ՚ի բազմաց եղկելի գործողս էր, որ առի զընտանիքն իմ եւ գնացի ՚ի Ջզիրէն եւ մեռան անդ զընտանիքն իմ, կին իմ եւ դստերքն իմ եւ մէկ որդին իմ` Մկրտիչն եւ հարսներն իմ եւ եղբայրն ՚ի Տէր Ատումն, որ զայս աւետարանս ծաղկեց եւ ամէնեքեան մեռան ի ղարիպութիւն…. գրեցաւ Սուրբ աւետարանս ի թուականիս Հայոց ՌԾԴ. ամի, յիշատակ Գուլիարին, Սաղդաթեարին եւ Սպադիարին…. »:

Գ. Աւետարան թղթեայ, անթուական եւ անյայտ գրողի անունն եւ տեղն:

Դ. Աւետարան թղթեայ. որի մէջ կան Քրիստոսի բոլոր բժշկութեանց եւ չորս աւետարանչաց պատկերներն. վերջից ընկած են յիշատակարանն եւ շատ թերթեր:

Գիւղիս հին եկեղեցու, որի ծածքն փայտաշէն է, փայտեայ սիւնի վերայ. «Յիշխանութեան Մէլիք Հախնազարի, պապեր ՚ի Քրիստոս յիշեցէք, Հրապետն, որդիք Պալին, Սարգիս, հանգուցեալ որդին Տէր Ղազար, մայրն իւր Նարկիզն թվ, ՌՃԼԶ»: Արձանագրութիւն  «Սուրբ Աստուածածին բարեխօս տէր Ըստեփաննոսին թվ. ՌՃԺԹ»:

Սուրբ Գէորգեան միդասեան ուսումնարան, աշակերտք 40, թոշակառու 36. տարեկան ռոճիկ վարժապետին 350 րուբլի:

Շիպի հանք: Ամբողջապէս շիպահանք է գիւղիս հարաւային կողմի ահագին լեռն, որից ելած շիպաքարերը փոխադրում էին գործարաններն, որ գիւղիս հարաւարեւմտեան ծայրումն են: Ապա քարերը վառարաններում այրում էին կրաքարի պէս, յետոյ ջարդում այրուած քարերը եւ լցնում էին աւազանների մէջ, ջրով լցնում աւազանները, թողնում ամսաչափ, յետոյ հանում աւազաններից, մեծ կաթսաներում եփում զանգուածը. թափում հորերի մէջ, որոց մէջ մնալով լինում էր շիպ: Բայց մի քանի տարի է, որ այլ եւս չեն շինում փիփեցիք շիպ. այլ դադարեցրած են կառավարութեան հրամանաւ:

Քարահատի խաչ. Նոյն Շիպասարի վերայ մի մատուռ է, որի ծածքն փայտաշէն է եւ որի մէջ ամփոփուած է ոմն յարգելի անձի մարմինն, բայց անյայտ է Սուրբ ամփոփեալի անունն: Ուխտատեղի է:

Սվրեցիք. աւերակ գիւղատեղի Փիփիս արեւելեան հիւսիսային կողմում, որ գտնւում է մի դալարագեղ եւ բարձր սարահարթի վերայ: Շամքոր գետակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ տակաւին կայ ընդարձակ եկեղեցու աւերակն, որից մնում է կանգուն միայն խորանի թաղն եւ երկու փոքր խորաններն: Խորանի լուսամտի հարաւային կողմում. «Թվ. ՋԻԲ. ես Համզա կանգնեցի զխաչս որդոյ իմոյ Պապի»: «Ես Համզա կանգ. զխաչս որդոյ իմոյ Էվատին»:

Աւերակիցս ներքեւ, ձորի ձախ կողմում կայ հանգստարան, ուր մի գեղեցկաքանդակ խաչարձանի վերայ. «Սուրբ խաչս Թումանին Պէկաջին թվ. Պ. »: Աւելի ուշագրաւ է սորա մօտ եղած մի խաչարձան. որ ունի գեղեցկաքանդակ պատուանդան [29], որի վերայ քանդակուած է մի գութան իւր մաճկալով, մաճկալեղբայրով եւ հօտաղներով, եզներով եւ գոմէշներով, եւ մի ճաշաբեր հարսն, որ կերակրով լի կաթսան իւր գլխին դրած, գութանաւորների համար կէսօրուան ճաշ է բերում: Սորա խաչարձանի վերայ.

  «Սուրբ խաչս բարեխաւս Գիչնին. կանկնե…. » (43) Ափսոս, որ եղծուած են կէտադրեալ բառերն: Այլ քարի վերայ. «Սուրբ խաչս Հուռիփսիմի Մարտիրոսին»:

Մաղթում զատէ. Հանգստարանից ներքեւ նոյն ձորի աջ կողմում, գետակահայեաց լանջի վերայ, մի տեսարանաւոր սարահարթում հանգստարան եւ աւերակ մատուռ: Մատրանս մէջ, ուր բուսած մի տխկի ծառ, կայ երկու խաչարձան. մէկի վերայ. «Սուրբ խաչս բարեխաւս Խամբկի ՆՀԳ. »:

Խորհրդաւոր մահարձան. Հանգստարանումս մի գերեզմանաքարի վերայ շինուած է գութան իւր պարագայիւք, սազ ածող, թմբուկ զարկող. սեղան պատրաստող կին, պարող մարդիկ. գինու կուլան ձեռնին, իսկ իշխան ոմն իւր աջ ձեռնով բռնած բազէն եւ ձախովն` գինու թասը: Սորա մօտ կոնգ, գինաման եւ կենդանի խոյ: Քարիս արեւելեան երեսին կայ մի ահագին արծիւ, որ բարձրացնում է մի գառն: Ափսո՜ս միայն, որ չունի արձանագրութիւն: Սորա մօտ այլ քարի վերայ. «Ես Եղոմ կանգնեցի խաչս Նատարին»:

Րուսկան (գուցէ Ոսկան) նահատակ. Փայտաշէն մատուռ Փիփի հիւսիսային կողմում, գետակահայեաց լանջի վերայ: Մատրանս մէջ կայ տապան, որի վերայ կանգնած է մի մեծ քարեայ խաչարձան, որ ուխտատեղի է:

 

Հին-Փիփ գիւղ.

Շամքոր գետակի աջ կողմում, աւերակ է այժմ: Այս տեղից փոխադրուած են Փիփի բնակիչներն Նոր-Փիփ. բայց անարատ մնում է եկեղեցին, որ շինուած է երկու կամարների վերայ: Աւագ խորանի աջ ու ձախ կողմերում կան երկու ծակեր, որք գաղտնի պահարաններ են: Հոյակապ տաճարիս [30] երկարութիւնն է 26 մետր 35 սանթիմ, լայնութիւնն 12 մետր 70 սանթիմ, պատի հաստութիւնն 2 մետր 40 սանթիմ: Աւազանի վերայ. «Յիշեցէք ի Քրիստոս Ծատուրն եւ կողակիցն իւր Մարեան թվ. ՌՃԺԹ»: Հիւսիսային փոքր խորանի դռնագլխին. «Յիշեցէք ի Քրիստոս Գաւրկին եւ Ծատուրն… Առաքեալն եւ որդին իւր Յովհան»:

Դրան վերայ. «Կամաւն Աստուծոյ մեք` Փիփեցոց ժողովուրդս, միաբան շինեցաք զեկեղեցիս ՚ի հայրապետութեան տեառն Պետրոսի (Աղուանից) ձեռամբ Սարգիս վարդապետին, յիշխանութեան Մուրթուզա-Ղուլի խանին. յիշեցէք ՚ի Քրիստոս տանուտէր Վարդանէսն եւ կողակից Մարեան»:

Բարսամ ճգնաւոր. Այսպէս են անուանում մատուռը, որ կայ եկեղեցուն հարաւային կողմում: Մատրանս մէջ կայ երեք գերեզման, երկու տապանաքարերի վերայ չկայ արձանագրութիւն, միայն երրորդի վերայ. «Ես Մաղագայ եպիսկոպոս կանգնեցի զխաչս հաւր.. եղբաւրն իմոյ տէր Պար.. մարհ եպիսկոպոսին թվ. ՋԶ. »:

Օխտը եղցի կամ Քարահերձ (44)

Շիպասարիցն դէպի Շամքոր գետակն երկարած է մի լեռնաբազուկ, որի հիւսիսահայեաց ծայրի քերծի ճակատում փորուած են եօթը քարայրներ եւ քարուկիր պատով պատուած են բաց տեղերն: Քերծս եւ քարայրներս շրջապատուած են թանձր անտառներով: Քարայրներս բոլորն եւս եկեղեցի չեն, այլ միայն երկուսն, որոց մէջ մնում են վէմ եւ սեղան քարերն ցարդ: Վիմահերձի ճակատով շինուած է ուղի, որ տանում է այրերն: Ուղիղ Չարեք բերդի հարաւային հանդէպ են քարայրներս, որոց արեւելեան կողմում կայ պատուական աղբիւր, որից խմած եւ գործածած են այրերումս նստող կաթուղիկոսներն:

Աղիւսաշէն. Մի գիւղատեղի, հանգստարան եւ կիսաւեր եկեղեցի է այս անուամբ, որ գտնը-ւում է Քարահերձից վերեւ նոյն լեռնաբազկի վերայ:

ԳԱՐԴՄԱՆ ԱՒԱՆ (45)

  Գտնւում է Աղիւսաշէն աւերակի արեւմտեան հանդէպ Գարդման վտակի [31] ձախ կողմում: Այս էր ահա Գարդման գաւառիս գաւառագլուխն, որի անուամբ ամբողջ գաւառս կոչուած է Գարդման, եւ գաւառիս իշխանաց աթոռանիստ աւանն: Այժմ աւերակ է աւանս եւ թրքաբնակ եւ կոչւում է Գրթմանիկ: Կիսաւեր եկեղեցու արեւելեան որմի արտաքին երեսին վերայ քանդակ-    ւած է մի խաչքար: Իսկ հարաւային կողմում` մի քանի քայլ հեռաւորութեամբ` գտնւում են 7 հատ ցից, ահագին եւ նշանաւոր մահարձաններ, որք միատեսակ են եւ մօտ առ մօտ, յորոց միոյն վերայ փորագրուած է. «Կանգնեցաւ խաչս Քրիստոսի թ. ՌՄՂԱ»: Եղծուած են գրեթէ եւ անընթեռնլի միւս 6 մահարձանների գրութիւններն:

Սրբլթոն. Գարդման աւանիս հարաւային կողմում փոքր-ինչ հեռի կայ մի ուխտատեղի Սրբլթոն անուն, որ մի փոքրիկ մատուռ է եւ որն բնաւ չունի արձանագրութիւն: Բայց մատրանս մօտ կայ մի մահարձան, 3 1/2 մետր բարձր, որի վերայ փորագրուած է «Այս է տապան Սուրբ Սրապիոնի թոռն մեծին Սամորին մեծին Սատին [32] թ. ՉՁ» Լայնածաւալ հանգստարան կայ մատրանս մօտ, որի մէջ են գեղեցիկ մահարձաններով զարդարուած շատ գերեզմաններ:

Դդում-բլուր. (Ղաբաղ թափէ) ընդարձակ գիւղատեղի, հանգստարան եւ եկեղեցի, որք կան Գարդման աւանից բաւական վերեւ: Դեռ կանգուն է ընդարձակ եկեղեցին, որ կառուցեալ է 4 սիւների վերայ: Տաճարիս, որի դուռն հարաւային կողմից է, մի սիւնի վերայ գրուած է. «Ես Խոսրովս թվ. ՌՃԽԱ. »: Միւս սիւնի վերայ գրուած է. «՚Ի թ. ՌՃԾԵ» Տաճարս հոյակապ է, որ ունի 21 մ երկ. 13 մ լայն.: Այժմ մահմետականներ են բնակում գիւղումս:

 

ԱՐՈՒԹԻՒՆԱՅ (46) ՍԱՐ (տճկ. Ղոչ-ղարա) 11085 ոտք

Մի հսկայ, բոլորակաձեւ եւ գեղեցիկ սար, որ գրեթէ Մռաւեան եւ Գեղամեան բարձր լեռնաշղթայի խառնուրդի շարքից դէպի հիւսիս դուրս ելած, առանձնացած է, բայց մի հսկայ լեռնասեռով կցուած է նոյն լեռնագօտու խառնուրդին եւ վեհանձնաբար արձանացած Գարդման գաւառիս լեռնամասում: Համարեա' թէ իւր շրջապատի բոլոր բարձր լեռներից ամէնասիրունն է: Հինգ ժամ է տեւում մինչեւ սարիս գագաթն բարձրանալն եւ երեք ժամ իջնելն: Չորս կալաչափ տեղի մեծութեամբ տափարակ է սարիս կատարն, որի վերայ կայ մի գերեզման, որի շուրջն շարուած են շատ քարեր: Այս երեւոյթն ենթադրել է տալիս, թէ մատուռ եղած լինելու է վաղուց այստեղ: Գերեզմանիս մօտ կայ մի լճացեալ ջուր, որ անկասկած գոյացած է ձիւնից եւ անձրեւից. սակայն անպակաս է ամառ-ձմեռ ջուրն լճակիցն: Քանի՜ ուշագրաւ է գագաթիս տեսարանն, քանի՜ գեղեցիկ եւ անբացատրելի է դիրքն. անթերի՜ զուարճութիւնն եւ բարձրաթռի՜չ այցելուի սլացող միտքն….:

Սարիս լանջերից եւ ստորոտներից բղխում են հետեւեալ գետակների բուն սկզբնական ակունքներն:

Ա. Գանձակ գետակի մի մասն:

Բ. Արութիւնայ վտակն, որ հոսում է Բանանց գիւղի մօտով:

Գ. Գարդման վտակն:

Դ. Փառիս վտակն, որ հոսում է Փառիսոսի վանքի արեւելեան կողմով, բաժանում Գարդման եւ Փառիսոս գաւառներն իբրեւ սահմանագլուխ եւ ապա միանում Շամքոր գետակին Ջոխտակ կամրջի (Ղօշա քեօրփի) մօտ:

Ադի շէն. այժմ աւերակ է, բայց եկեղեցին կանգուն է: Աւերակ գիւղս, եկեղեցիս եւ հանգըստարանս գտնւում է Փառիսոսի վանքի արեւելեան հանդէպ, Փառիսոս վտակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ:

ԳԱՒԱՌԻՍ ԲԵՐԴԵՐՆ

Ա. Ղալա անուն բերդակ, որ կայ Ոսկանապատից մօտ մի մղոն վերեւ` նոյն գետակի ձախ ափին: Քարուկիր եւ գրեթէ քառակուսի է բերդակս, որ ունի չորս աշտարակ եւ մի դուռն: Փոքր է, բայց ունի գեղեցիկ դիրք, հաստատուն պարիսպ եւ յարմար տեղ: Երեւի թէ գետակի կողմում ունեցած է կրկնապարիսպ, որ փոքր-ինչ ցած է բուն պարսպից եւ ունի քարուկիր շինութիւն եւ բնակարան իբր տուն:

Բ. Մլզնաբերդ կամ Մածնաբերդ (47)

Գտնւում է համանուն վանքի հիւսիսային հանդէպ, ձորի միւս կողմում: Իւր շրջապատից առանձնացած է նաեւ բերդասարս, որի հարաւային եւ արեւելեան կողմերն վիմահերձ եւ բարձրագոյն ապառաժներ են, հիւսիսային կողմն` անմերձենալի սարալանջ, իսկ արեւմտեան կողմն ունի հաստատուն պարիսպ երեք ամուր աշտարակներով: Ունի միայն մի դուռն արեւմտեան կողմից եւ բաւական մեծութիւն, որի մակերեւոյթն թեքուած է հարաւից հիւսիս: Բերդիս վերնամասում [33] կայ հանգստարան եւ բնակարանների շատ աւերակ: Ստորին մասում կայ յատկապէս միջնաբերդ, որը տեղացիք անուանում են Նարին-Ղալա, որ ունի առանձին պարիսպ եւ մուտք: Մեծ ուշադրութեամբ ամրափակուած են քարուկիր պատերով կասկածաւոր տեղի կիրճերն. վերջապէս նշանաւոր ամրոցներից մին է բերդս եւ շատ հին: Բերդիս հիւսիսային մասում կայ մի բարակ ջուր, սակայն երեւի թէ բնակիչք չեն բաւականացած ջրովս, այլ խեցեղէն խողովակներով ջուր բերած են արեւմտեան կողմից: Կարծես թէ եղած է եւ քաղաք: Այժմ հերկում են Հարցհանգիստ գիւղի բնակիչներն բերդիս մէջը եւ հետզհետէ քայքայւուում են պատերն:

  Գ. Ղըզ-ղալա բերդակ, որ կայ Նիւկզար գիւղի արեւելեան կողմում, մի սարի վերայ, որ բաւական հնաշէն է:

Դ. Կեռստավանք բերդ. Հիմնուած է Շամքոր գետակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ Րուսկան նահատակից փոքր-ինչ ներքեւ: Բերդիս տեղն թեքուած է դէպի գետակն, իսկ երկու կողմերն ձորեր են, ունի շրջապարիսպ, որից այժմ տեղ-տեղ քանդուած է, կամ լաւ եւս է ասել, մնում են պարսպի ստորին մասն եւ քարուկիր շինութեանց բեկորներ: Ոմանք կարծում են, թէ վանք եղած է այս, իսկ այլ ոմանք թէ` բերդ է: Մենք հաւանական ենք համարում վերջին կարծիքս. քանզի ժամանակաւ մեծ ճանապարհ եղած է գետակիս ձորովն Գեղամայ լճի արեւելեան ափի վերայ, վասն որոյ Չարէք բերդն շինուած է գետակիս ձախ եւ բերդս աջ ափերի վերայ` թշնամեաց մուտքը արգիլելու համար: