1
Ընդ
այսոսիկ
հանդերձ
աստուծով
եւ
առաջիկայ
ՊՐԱԿՔ
Ե
2
«Նախ
ասել
[1]
արժան
է
յաղագս
զի՞նչ,
եւ
որո՞յ
խոհմունս
[2],
թէ
սակս
ապացուցի,
եւ
մակացութեան
ապացուցականի»։
3
Ի
նախերգանի
իրողութեանս
զդիտաւորութիւն
նորին
քարոզէ,
եւ
այլ
ինչ՝
պիտանացու
դիտաւորութեան
[3]
։
4
Արդ
զդիտաւորութիւն,
զի
յաղագս
ապացուցի
եւ
մակացութեան
ապացուցականի։
5
Իսկ
պիտանացուք
հինգ
են,
քանզի
սահմանէ
յառաջ
զառաջարկութիւն,
զսահման,
զհաւաքաբանութիւն,
ասէ
[4]
ո՞ր
աւարտուն
եւ
ո՞ր
անաւարտ,
զի՞նչ
որ
ի
բոլորում,
եւ
զի՞նչ
որ
ոչ
ի
բոլորում,
եւ
զի՞նչ
ի
մասնում,
եւ
զի՞նչ
ըստ
ամենայնում,
եւ
ոչ
ըստ
ումեքում։
6
Բայց
տարակուսին
եւ
առ
առաջինն,
եւ
առ
երկրորդն։
7
Եւ
առ
առաջինն՝
եթէ
ընդէ՞ր
յաղագս
պարզ
հաւաքաբանութեան
ելոյ
դիտաւորութիւն
[5]
յաղագս
ապացուցի
ճառէ
անդուստ
ի
նախերգանէն
[6]
։
8
Առ
որս
ասեմք
զպատճառսն
զայս,
եթէ
ոչ
ինչ
անտեղի
[7]
յաղագս
պարզ
հաւաքաբանութեան
ելոյ
[8]
դիտաւորութեան,
եւ
յաղագս
[9]
ապացուցի
ճառելն
եւ
գոլ
[10]
դիտաւորութիւն։
9
Վասն
զի
ի
ձեռն
ապացուցական
հաւաքաբանութեան
եւ
պարզ
հաւաքաբանութեան
առնէ
խնդիր։
10
Արդ
այսպէս
առ
առաջինն։
11
Իսկ
առ
երկրորդն
տարակուսին,
եթէ
ընդէ՞ր
[11]
սահման
ի
միջի
[12]
դասեաց
առաջարկութեան
եւ
հաւաքաբանութեան.
քանզի
արժան
էր՝
կամ
ըստ
[13]
մեզ
կարգաւորութեան
պիտանանալ,
եւ
զհաւաստեաւն
նախադասել,
իսկ
հաւաստի
մեզ
քան
զայլս
ամենայն
սահման
է,
կամ
ըստ
բնութեան,
եւ
ի
վերջոյ
դասել
զսահման
քան
զառաջարկութիւն,
եւ
զհաւաքաբանութիւն։
12
Առ
որս
չորս
ասեմք
լուծմունս։
13
Նախ՝
եթէ
է
իւր
Արիստոտէլի
անուն
սահմանիդ.
քանզի
ինքն
ասէ,
եթէ
Սահման
կոչեմ՝
յոր
լուծանի
առաջարկութիւն.
իսկ
կոչեմն
[14]
առաջարկութիւն
գոլով՝
յայտ
առնէ,
եթէ
Արիստոտէլի
է
այդպէս
սահման
անուանել.
եւ
վասն
[15]
այնորիկ
ոչ
է
արժան
յաւտարաձայնութենէ
սկիզբն
առնել
բառից,
այլ
ի
ծանաւթիցն
[16]
։
14
Այս
առաջին
պատճառն։
15
Երկրորդ
պատճառն,
եթէ
պէտս
ունի
իւր
առաջարկութեան
սահմանի
սահմանումն
[17],
քանզի
սահման
է
յոր
առաջարկութիւն
վերլուծանի.
արդ
պարտ
էր
յետ
առաջարկութեան
զսահմանն
գոլ։
16
Երրորդ
պատճառ,
եթէ
Յաղագս
[18]
մեկնութեան
վասն
առաջարկութեանց
ճառէր
[19].
արդ
որպէս
զի
[20]
զպատճառ
յառաջեցելոցն
եղիցի,
վասն
զի
նախադասեաց
զառաջարկութիւնն
քան
զերիսն,
եւ
իսկոյն
զսահմանն.
քանզի
թէպէտ
յաղագս
պարզ
ձայնիցն
խաւսեցաւ
եւ
յաղագս
մեկնութեան
անուան
եւ
բայի
եւ
ի
Ստորոգութիւնսն,
այլ
ի
Ստորոգութիւնսն
որպէս
պարզ
ձայնս
միայն
քննէ
զնոսա
[21]
։
17
Իսկ
ի
Յաղագս
մեկնութեան
որպէս
ասութիւնս
խնդրէ
զանուն
եւ
զբայ.
որպէս
եւ
զառաջարկութիւն
ուսուցանէ
եւ
աստ,
[22]
եւ
Յաղագս
մեկնութեան.
այլ
Յաղագս
մեկնութեան՝
որպէս
երեւմունս
ուսուցանէ
զնոսա.
իսկ
աստ
որպէս
մասունս
հաւաքաբանութեանց։
18
Չորրորդ
պատճառ,
վայել
է
սահմանումն
ի
միջում
դասիլ
[23]
առաջարկութեան
եւ
հաւաքաբանութեան,
[24]
զի
տեսակարարէ
զհաւաքաբանութիւնն
միջին
սահմանս։
19
Զի
այս
միջին
սահմանս
կամ
ենթակայ
է
ումեմն,
այլ
սահմանացն,
եւ
այլում
ստորոգի,
եւ
առնէ
զառաջին
ձեւն.
եւ
[25]
երկոցունց
ենթակայ
է,
եւ
կամ
զերկոցունց
ստորոգի
եւ
առնէ
[26]
զերկրորդ
եւ
զերրորդ
ձեւն.
այլ
թէ
զերկոցունց
ստորոգի,
զերկրորդն
առնէ
ձեւ.
իսկ
եթէ
զերկոցունց
ենթակայի,
առնէ
զերրորդն
[27]
։
20
Նախադասիլ
[28]
ատտիկեան
է
[29]
շարադրութիւն.
քանզի
առլսի
եւ
պարտն՝
յաղագս
զի՞նչ,
եւ
որո՞յ
խոհմունս
[30]
։
21
Բարւոք
դասեաց
[31]
յաղագս
[32]
զի՞նչ
առ
հայցականն,
իսկ
յաղագս
որո՞յն՝
առ
սեռականն։
22
[33]
Այլ
զի՞նչ
եթէ
յաղագս
զապացոյցն.
ահա
առ
հայցականն
դասեաց։
23
Եւ
յաղագս
որո՞յ
խոհմունս,
եթէ
յաղագս
մակացութեան
ապացուցականին.
ապա
առ
սեռականն
շարադասեաց։
24
Եւ
պարտ
է
գիտել,
եթէ
այլ
է
ապացոյց,
եւ
այլ
է
մակացութիւն
ապացուցականն
[34].
քանզի
ապացոյցն
ինքն
իսկ
ներգործութիւն
է.
իսկ
մակացութիւն
[35]
ապացուցական՝
նոյն
ինքն
ունակութիւն։
25
Եթէ
[36]
ի
նոյնում
գոն
ենթակայում,
արարողականն
[37]
է
ունակութիւն
ներգործութեան.
իսկ
եթէ
յայլում
եւ
յայլում,
արարողական
է
ներգործութիւն
ունակութեան։
26
Քանզի
արարողական
է
ուսուցանողին
[38]
ներգործութիւն.
այս
ինքն
վարդապետութիւն
ունակութեան
ունողին։
27
Եւ
զի՞նչ
առաջարկութիւն
եւ
սահման
եւ
զի՞նչ
հաւաքաբանութիւն.
ահա
ի
միջում
դասեաց
զսահման
առաջարկութեան
եւ
հաւաքաբանութեան։
28
Եւ
[39]
յետ
այսորիկ
ո՞ր
աւարտումն
եւ
որ
անաւարտն։
29
Եւ
պարտ
է
գիտել՝
եթէ
[40]
աւարտումն
եւ
անաւարտն
զանազանութիւնք
են
հաւաքաբանութեանց։
30
Եւ
զի՞նչ
որ
ի
բոլորումն
[41]
եւ
ըստ
ամենայնում,
եւ
ոչ
ըստ
ումեքումն.
այսոքիկ
զանազանութիւնք
են
առաջարկութեանց,
որ
ելումն
եւ
իջումն
քատակեալք։
31
Զի
եթէ
ի
ներքուստ
քո
սկիզբն
առնէ
[42],
որգոն՝
յորժամ
ասէ,
եթէ
մարդ
կենդանի,
այս
ի
ներ
բոլորումն
ասի.
քանզի
ի
բոլորումն
կենդանւոջն
է
մարդն,
որպէս
ի
սեռումն։
32
Իսկ
եթէ
ի
վերուստ
սկիզբն
առնէ
եւ
ասէ՝
կենդանի
ըստ
ամենայն
մարդումն,
այս
ըստ
ամենայնում
ասի։
33
Եւ
նոցին
հակակայքն՝
ոչ
ներ
ի
բոլորումն
եւ
ոչ
ըստ
ումեքում։
[1]
B
նախադասիլ
փխ
նախ
ասել
[3]
CD
դիտաւորութիւն,
E
պիտանացաւ
դիտաւորութիւն
[13]
B
եւ
զըստ
փխ
կամ
ըստ
[17]
A
սահման
ի
սահմանի
սահմանումն
[20]
A
զպատճառսն
ած,
BDE
ըզպատճառն
ած
յառաջացելոց
սկիզբն
հանդերձելոց
եղիցի
[22]
AB
չիք
եւ
յաղագս
մեկնութեան
[23]
A
չիք
առաջարկութեան
եւ
հաւաքաբանութիւն,
CD
չիք
առաջարկութեան
[24]
CD
զի
եւ
հաւաքաբանութեանս
տեսակարարէ,
A
զի
եւ
հաւաքաբանութեանս
տեսակարարէ,
զհաւաքաբանութիւն
միջին
սահմանէ
[31]
A
նախասաեաց
փխ
բարւոք
դասեաց
[33]
A
յաղագս
փխ
այլ,
C
չիք
այլ
զինչ
[34]
A
մակացութեան
ապացուցական
[42]
BF
ի
սկզբանէ
փխ
սկիզբն
առնէ