Պատմութիւն Հայոց

Որ ինչ վասն թագաւորութեանն Խոսրովու` որդւոյ Տրդատայ, եւ Վրթանայ մեծի քահանայապետի որդւոյ Գրիգորի:

Ապա յետ այսորիկ թագաւորեաց Խոսրով Կոտակ, թոռն Խոսրովու, որդի քաջի եւ առաքինւոյն Տրդատայ արքայի: Յաւուրս սորա եկաց եւ եղեւ քանանայապետ յաթոռն հօրն, փոխանակ հօրն իւրոյ եւ եղբօրն իւրոյ, երէց որդին Գրիգորի Վրթանէս: Խաղաղութիւն եւ շինութիւն, մարդաշատութիւն եւ առողջութիւն, պտղաբերութիւն եւ ստացուածաշատութիւն եւ շահեկանութիւն, եւ մեծն աստուածասէր պաշտօն ի հաճոյակատարն բարութիւն` յամս յաւուրս սոցա աճել բազմացաւ: Լուսաւորէր եւ առաջնորդէր նոցա սուրբն Վրթանէս իբրեւ զհայր իբրեւ զեղբայրն իւր. իրաւունք եւ արդարութիւն ծաղկեալ էին ի դարուն յայնմ:

Զայնու ժամանակաւ երթեալ հասանէր եպիսկոպոսապետն Վրթանէս իմեծն յառաջին ի մայրն եկեղեցեացն Հայոց, որ էր յերկրին Տարօնու, ուր նշանօքն եղելօք կործանեցան բագինք մեհենիցն յայնժամ վաղ եւս առ մեծաւ քահանայապետաւն Գրիգորիւ: Սա երթեալ կատարէր անդ, ըստ հանապազ սովորութեանն, զտեառնն զխաչական զփրկութեանն զպատարագն գոհութեան, զհաղորդութիւն չարչարանաց յիշատակի, զկենդանարարն եւ զազատիչն զմարմին եւ զարիւն աստուածորդոյն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Քանզի այնպէս իսկ սովոր էին եպիսկոպոսապետքն Հայոց, հանդերձ թագաւորօք եւ մեծամեծօքն, նախարարօքն եւ աշխարհախումբ բազմութեամբ պատուել զնոյն տեղիս, որ յառաջ էին տեղիք պատկերաց կռոցն, եւ ապա յանուն աստուածութեանն սրբեցան, եւ եղեն տուն աղօթից եւ տեղի ուխտից ամենայն ումեք: Մանաւանդ յայն ի գլխաւոր տեղին յեկեղեցին ժողովել ի յիշատակ սրբոցն` որ էին անդ, կատարել անդ ամի ամի եւթն անգամ. որք զնոյն ունէին սովորութիւն առաւել եւս ի մեծի մարգարէարան մատրանն Յովհաննու: Սոյնպէս եւ յառաքելարանս տեառնաշակերտացն, սոյնպէս եւ ի վկայարանս մարտիրոսացն ամի ամի ժողովեալք, զօր տօնին յիշատակի նոցա վարուց գործոց կենաց քաջութեան խմբեալ` ցնծային: Իսկ դէպ իմն լինէր ի ժամանակին` յորում մեծ քահանայապետն Վրթանէս երթեալ շրջէր առանձինն սակաւուք, կատարել զպատարագն օրհնութեան: Արդ որք միանգամ զհնութիւն կռապաշտութեան հեթանոսութեան զնոյն սովորութիւն մինչեւ ցայնժամ եւս ունէին գաղտնի, ի մի միաբանութիւն ժողովեալք` հասանէին իբրեւ հազարք երկու, խորհուրդ եդեալ ընդ միմեանս` սպանանել զքահանայապետն Աստուծոյ զՎրթանէս: Բայց ունէին եւ սակաւ մի խորհուրդ համարձակութեան ի կնոջէ թագաւորէն` զայն գործել. վասն զ ի յանդիմանէր զնա սուրբն վասն գաղտնի շնութեան գիջութեան բարոյից պոռնկութեան: Եւ հասեալ պատէին զմեծ քաղաքորմն եկեղեցւոյն Աշտիշատու: Մինչ դեռ նա ի ներքս մտեալ` զպատարագն կատարէր, արտաքուստ բազմազօրուն փակեալ պաշարել կամեցան: Որոց առ հասարակ որք ի գնդին էին բազուկք իւրաքանչիւր` յետս դարձեալ ի վերայ իւրաքանչիւր թիկանց, առանց իրիք կապելոյ` սքանչելապէս կապեալ լինէին: Այսպէս պաշարեալք ընկապճեալք գերեալք վանեալք կծկեալք, ամենեքեան առ հասարակ յերկիր անգեալք անբարբառ կային, անխաղացք ի տեղւոջէն, որք էին տոհմք եւ ազգք աշխարհակերք աշխարնաւերք ժանդագործք քրմացն: Արդ այնպէս պաշարեալք, դիզեալ կային ամբոխն ի գաւթի եկեղեցւոյն. զորս ելեալ իւր իսկ ինքնին Վրթանէս` մատուցեալ հարցանէր զնոսա, եթէ դուք ո՞յք էք, կամ ուստի՞ գայք, կամ զո՞ խնդրէք, կամ ուստի՞ եկիք: Իսկ նոցա զարդարն սկսեալ խօսել, խոստովան լինէին` եթէ եկաք զի աւերեսցուք զտեղիս, եւ զքեզ սպանցուք, հրամանաւ համարձակեալ ակնարկելով մեծին Հայոց տիկնոջն. այլ տէր Աստուած զզօրութիւնն իւր յայտնեաց, եւ եցոյց մեզ` թէ ինքն միայն է Աստուած. եւ այժմ ծանեաք եւ հաւատացաք` եթէ նա միայն է Աստուած: Արդ այսպէս կամք աւասիկ կծկեալք, զի եւ շարժել անգամ ոչ կարեմք ի տեղւոջէս: Իսկ երանելին Վրթանէս զբանն վարդապետութեանն ի մէջ առնոյր, հաստատէր զնոսա ի հաւատսն ի մի տէր Յիսուս Քրիստոս, շատ ինչ խօսէր ընդ նոսա: Ապա աղօթս մատուցանէր, եւ խնդրէր յԱստուծոյ, բժշկէր եւ արձակէր զնոսա յաներեւոյթ կապանացն եւ յանհնարին կծկութենէ տանջանացն: Եւ նոքա իբրեւ փրկեցան յայնմանէ, ապա առ հասարակ անկանէին առաջի նորա, եւ խնդրէին ապաշխարութեան զդեղն. եւ նա տայր ժամանակ սահմանեալ ապաշխարութեան: Եւ ուսեալք զհաւատսն միասնական սուրբ երրորդութեանն, եւ ապա մկրտէր իբրեւ հազարս երկուս, թո'ղ զկանայս իւրեանց եւ զմանկտի. եւ այսպէս ի հաւատ խառնէր, եւ արձակէր սրբեալս եւ հաւատացեալս: