Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԼԸ.
Յաղագս պատերազմին Մոսկովաց ընդ Տաճկաց:

  (1828) ՄԵՌԵԱԼ էր երեք ամօք յառաջ Աղէքսանդր կայսր Մոսկովաց, եւ յաջորդեալ յաթոռ նորա եղբայր նորին Նիկողայոս Բաւլովիչ:

Իսկ Սուլթան Մահմուտ որ ցասուցեալ էր ՚ի վերայ Եւրոպացւոց թավաւորութեանց վասն հրկէզ առնելոյ նոցին ըզնաւատորմիղն արքունի ՚ի նաւահանգիստն Մօրայու, ձայն ետ պատերազմի ընդդէմ Ռուսաց ՚ի 18 աւուր դեկտեմբերի, եւ ՚ի սմին ամի յամսեանն ապրիլի կոխեցին Մոսկովք զՎալաքիա եւ զՄոլտաւիա, եւ սկսան մարտնչիլ ընդ Իպրայիլ մեծամուր բերդին, եւ առին զնա յամսեանն յունիսի զկնի ամսօրեայ պաշարման, ընդ նմին եւ զԻսաքճա, եւ զայլ տեղիս: Ընդդէմ սոցա եհան արքայ բանակ մեծ հարիւր յիսուն հազար զօրաց, որոց սպարապետ եղեւ Սէլիմ Մէհմէտ փաշայն, եւ երկրորդ նորա կարգեցաւ Հիւսէին Աղա փաշայն, որ գնաց դէպ ուղիղ ՚ի Շումնու, եւ զգուշացաւ պահպանութեան նորա զբազում  ժամանակս. իսկ Ռուսք առեալ զԻպրայիլ եւ զԵէրկէօլ, անցին ընդ գետն Դանուբ, եւ եկեալ պաշարեցին զՍիլիսթրէ: Գնաց ընդդէմ սոցա Սէլիմ Մէհմէտ փաշայն, բայց ոչ կարացեալ առնել ինչ, յետ քսան եւ հինգ աւուրց պաշարման քանդեցաւ բերգն ՚ի բազում հարուածոց թնդանօթաց, եւ մատնեցաւ քաղաքն ՚ի ձեռս Ռուսաց:

Յայսոսիկ աւուրս պաշարեցին Ռուսք  եւ  զքաղաքն  Վառնա ՚ի ծովէ եւ ՚ի ցամաքէ, եւ սկսան պատերազմիլ ընդ բերդին զաւուրս երեսուն. իսկ Սէլիմ փաշայն՝ որ նստեալ էր բանակաւ ՚ի Բրավտա ընդդէմ մեծի բանակին Ռուսաց, յանկարծ ՚ի Բրավատա ընդդէմ մեծի բանակին Ռուսաց, յանկարծ յաւուր միում վաղքաջ ընդ առաւօտն առանց ազդ առնելոյ արձակեաց զերեսուն հազար այրուձիս ՚ի վերայ բանակին Ռուսաց, եւ կոտորեցին ՚ի նմին աւուր ՚ի Ռուսաց զհազար ոգիս:

Իսկ մեծ սպարապետն Ռուսաց որ կոչէր Տիպի Ֆէլտ Մարէշալ, զայրացեալ ՚ի բարկութիւն մեծ, յետ երից աւուրց ձայն ետ պատերազմի, եւ սկսաւ ռումբս արձակել իբրեւ զանձրեւ ՚ի զօրաց նորին, եւ զմնացեալսն արար փախստական. եւ զամենայն աւար՝ եւ զկապուտ կողոպուտ անկելոցն բաշխեաց զօրականին իւրում: Ի պաշարման անդ Վարնայի վիրաւորեցաւ զօրապետն Ռուսաց Մէնշչիքօվ. բայց Վօրօնցօվ անցեալ ՚ի տեղի նորա սաստկացոյց զպաշարումն, խրամատեաց զպարիսպսն, եւ անդադար ռումբս արձակէր ընդ մէջ քաղաքին զտիւ եւ զգիշեր հրկէզ առնել եւ աւերել, եւ ՚ի միոյ կողմանէ որ էր ՚ի ցամաքակողմն բերդին՝  սկսաւ ական հատանել ՚ի  ներքոյ  պարսպացն, եւ  հուր արկանել եւ կործանել, մինչեւ ուժաթափ լեալ զօրաց Տաճկաց, եւ տեսանելով զմօտալուտ մահ եւ զկորուստ քաղաքին, բազումք ՚ի մեծամեծաց՝ ընդ որս եւ քաղաքապետն Սէրէզցի Եուսուֆ փաշայն եւ որդի նորա անցին ՚ի կողմն Ռուսաց եւ անձնատուր եղեն:

Յայսմանէ ահ եւ դողումն պաշարեաց զբնակիչս քաղաքին, եւ աղաղակ ձայնի նոցա հասանէր յերկինս, յորմէ եւ ծովակալ Իզզէթ Մէհմէտ փաշայն անճարացեալ եւ յուսահատեալ՝ մատնեաց զքաղաքն ՚ի ձեռս Ռուսաց, հանելով զբնակիչ Տաճիկս եւ զզօրս իւր ՚ի միջոյ քաղաքին:

Եւ այսպէս ՚ի մէջ յիսուն աւուրց առաւ Վարնա ՚ի Մոսկովաց ՚ի 30 սեպտեմբերի, եւ բացաւ ճանապարհ անցանելոյ Ռուսաց ընդ ահագին ձիւնապատ լերինս՝ որք կոչին Պալգան եւ արշաւել ՚ի Բուլզարս, եւ ՚ի Մակեդոնիա, եւ ՚ի Թրակիա, եւ եւս դէպ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, որպէս եւ եղեւ իսկ:

(1828) Յաւուրս յայսոսիկ եղեւ շինութիւն Մայր եկեղեցւոյն Ս. Աստուածածնի ՚ի Խումխափու,  եւ  Պատրիարքարանին  Հայոց, որ այրեալ էր յերկուց ամաց հետէ, բայց մեծ եւ ընդարձակ շինեցաւ եկեղեցին, բաժանեալ յերիս մեծամեծ եկեղեցիս, եւ յերկուս փոքրադիրս առընթեր նոցին, որովք եղեն հինգ եկեղեցիք հաստակառոյցք եւ մեծայարկք: Եւ յանդիման եկեղեցւոյն շինեցաւ Պատրիարքարանն առընթեր Երուսաղէմայ տանն, եւ յաջէ եկեղեցւոյն աւազան մեծ ջրալից եւ պատրաստ վասն հրդեհի:

Եւ այս շինութիւն տեւեաց զամ մի ողջոյն, եւ հանդէս օծութեան եկեղեցւոյն կատարեցաւ ՚ի 14 հոկտեմբեր, 1828: