Բանկալթիի գերեզմանատունը

Թ.

Ուրիշ գիտելի իրողութիւն մ՚ալ մեզի կ՚զբաղեցնէ, մինչ շատ զարմանալի է որ Հ. Գալէմքեարեան լռութեամբ կ՚անցնի անոր վրայէն։

«Այդ կաթողիկէներու գերեզմանատունը» ինչո՞ւ իր այդ հանգամանքովն եւ ոչ մէկ հեղինակէ յիշուած ըլլալը չի յիշեր Հ. Գալէմքեարեան, որ այնքան եռանդ ունի կեղծ ու երեւակայական վաւերագիրներէ օգտուելու՝ երբ խնդիրը «ուղղափառ»ներու վրայ է։

Կ՚երեւայ թէ այդ վկայութիւնները պիտի գային ապացուցանել ճիշդ հակառակն իր ըսածներուն, եւ ասոր համար է որ կ՚խուսափի այդ դառն հարկը մատուցանելէ։

Արդ, ժամանակով հնագոյնը եւ Պոլսոյ Տեղագրութեանց Հայ հեղինակներուն, Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեան, համբաւաւոր Տ. Կոմիտաս քհ. Քէօմիւրճեանի եղբայրը, իր 1681ին գրած «Պատմութիւն Սթամպօլոյ»ին մէջ. Բերայի Կալաթա Սէրայն յիշատակելէ յետոյ իրարու առնջակից գերեզմանատանց վրայ կ՚խօսի, սապէս.

Զտաճկաց կեօռելն անցանեմք՝

ապա զՀոռմոց ապա զՖրէնճան

Ապա զմեր գերեզմաններս՝

տես վերայ ծովուն է գիտման

… … … … … … … …

Սա Ղալաթացի բնակչաց՝

պանդխտից ըստ արարչին հրաման,

Էքմէքճոց ՚ւայլոց դիպեալ

խոճայիցն արեւելեան։

Աղվոր մանկունք ՚ւ իմաստունք՝

Ճարտարք եւ ուժեղք աստ լքան.

Կարօտք յիւրեանց յընտանեաց՝

Ի գալուստն աստ զնտանեցան։

Յերիս կողմն է արտօրայք՝

՚ւապահով հողմով հիւսուսեան,

Յարեւելս հային սպասեալք՝

տեառն իւրեանց միւս անգամ գալստեան։

Վարդապետ կանգեա յոտին՝

հանգուցեալ հոգւոցն ի մաղթան։

ՅԱԿՈԲ ԿԱԹՈՂՈԿՈՍԻՆ եւ այլոց սակս՝

ասել ըզհայր մեղան»։ [1]

… … … … … … … …

Այս տողերէն կ՚հասկցուի թէ գերեզմանատունն Հայոցն է եւ կաթոլիկի խօսք չկայ։ Նոյնպէս անիկա նաեւ գերեզմանն եղած է Արեւելեան գաւառներէ եկած բազմաթիւ Հայոց, որոնք «ուղղափառ» չէին։

Այս մէկ վկայութիւն։

Երեմիա Չէլէպիի եղբօրը, «ուղղափառ» նահատակ Տ. Կոմիտասի թոռը, որ միայն «ուղղափառ» ըլլալն անբաւական համարելով իր անունն ալ խեղաթիւրած եւ եւրոպականացուցած էր [2] եւ եղած էր Cosma Carbognaro, ունի Կ. Պոլսոյ տեղեկադրութիւն մը իտալերէն լեզուով, «Նկարագրութիւն տեղագրական ներկայ կացութեան, պատկերով ճոխացեալ ի կողմանէ Կոմիտաս Քարպոնեան (Քէօմիւրճեան) ճակատով, տպագրեալ եւ Պասանօ 1794ին, սակայն հաւանօրէն աւելի կանուխ խմբագրուած։

Եւ տեսէք թէ ի՞նչ կ՚ըսէ այս գերազանց «ուղղափառը», Բերայի վրայ խօսած ատեն (էջ 67)։ «Այս տեղէն (Թագսիմ) ետին կ՚բացուի ընդարձակ դաշտ մը ուր կ՚տեսնուին քանի մը ջրաբաշխական կոթողներ եւ որ երկսեռ ժողովուրդին իբր շրջակայութեան տեղ կ՚ծառայէ։ Այդ դաշտը կամ տափարակը մեռելոց դաշտ կը կոչուի, որովհետեւ մեծաւ մասամբ գրաւուած է ոչ-կաթոլիկ Հայերու, Յոյներու, Բողոքականներու եւ լատինածէս կաթոլիկներու գերեզմաննոցներով, ըստ որում հայածէս Կաթոլիկները կ՚թաղուին խառն կերպով ոչ-Կաթոլիկ Հայերու գերեզմանոցին մէջ » [3] ։

Ուրեմն, Cosma de Carbognaro, այդ թունդ «ուղղափառը» կ՚վկայէ թէ գերեզմանատունը սկբզնաբար եւ իրապէս Հայոց կ՚պատկանի, եւ Կաթոլիկ Հայերը կ՚թաղուին խառն, ոչ-կաթոլիկ Հայոց գերեզամատունը։ Իսկ լատինածէսներու Լատինաց գերեզմանատունը թաղուած ըլլալն որոշապէս կ՚հաստատէ։

Այս ալ եղաւ երկու վկայութիւն։

ԺԹ. դարուն սկիզբն ապրող եւ  1750էն սկսեալ մինչեւ իր ժամանակի դէպքերը պատմող Սարգիս դպիր Յովհաննէսեան եւս  իր Տեղեկագրութեան մէջ, որ դեռ անտիպ կ՚մնայ [4], կ՚յիշէ այս գերեզմանատունը՝ Ղալաթիոյ եկեղեցիին վրայ խօսած ատեն, յարելով թէ «Գերեզմանատուն ժողովրդեան այս եկեղեցւոյ (Ղալաթիա) է ի Պէկօղլու, որ է վայր զուարճալի եւ ծովահայեաց»։ 1800ին Ղալաթիոյ եկեղեցիին Հայոց ձեռքն ըլլալն ապահովաբար չի կրնար տարակոյսի տակ ձգուիլ։ Ուրեմն, երբ գերեզմանատունն այն եկեղեցւոյն կը կցուի, գերեզմանատանն ալ Հայոց ըլլաnը կ՚հաստատուի, եւ կաթոլիկներու սեփականութեան խնդիրը կ՚ժխտուի։

Այս ալ եղաւ երրորդ վկայութիւն։

Հ. Ղուկաս Վ. Ինճիճեան որուն «ուղղափառութիւն»ն ալ կասկածի տակ չի կրնար ձգել Հ. Գալէմքեարեան, առանց ինքզինքը հակասութեան մէջ դնելու, կ՚հաստատէ այս գերեզմանատան Հայոց պատկանիլը։ Ահա իր բառերը ( Աշխարհագրութիւն Եւրոպա, Հտ. Ե. )։

«Առաջի նորա է (Թագսիմի) գերեզմանատուն Լատինացւոց ուղղափառաց եւ Բրօթէսդանտից, Յունաց եւ Ազգիս Հայոց ՝ որ է ընդարձակ յոյժ՝ քան ցայլոց ազգաց քրիստոնէից։ Անդ թաղեալ կան Յակոբ կաթոիկոս Ջուղայեցի եւ Յակոբ Նալեան Պատրիարք Ստամպօլու»։

Ապահովաբար ուրիշ գերեզմանատան մը վրայ չէ խօսքը, այնպէս չէ՞ Հ. Գալէմքեարեան։ Սակայն զարմանալի է որ անոր կարծեցեալ ուղղափառութեան եթէ ոչ խօսքը գէթ հետքն ալ չկայ։

Սակայն դեռ շարունակենք. միայն չմոռնանք թէ այս չորրորդ վկայութիւնն է որ զձեզ կ՚դատապարտէ։

Օտար հեղինակ մը, Տոքդ. Պրայէր որ 1815էն մինչեւ 1824 Կ. Պոլիս մնացած է, եւ իր այս իննամեայ պանդխտութեան նկարագիրը գրած է երկու հատորներուն մէջ (Neuf années à Constantinople par Brayer. Paris 1836) իր գործին առաջին հատորին մէջ (էջ 36) կ՚յիշատակէ այս գերեզմանատունն իբր Հայոց սեփականութիւն, եւ ո՛չ իբր «Կաթողիկէ» Հայոց գերեզմանատուն։ [5] 

Այս ալ եղաւ հինգերորդ վկայութիւն եւ կարծեմ թէ այսքանը կ՚բաւէ ապացուցանելու, եւ ամէնէն անհամոզելի կարծուած մարդիկն համոզելու համար, որ այդ գերեզմանատունը 1560էն մինչեւ  1800 եւ անկէ ալ յետոյ միշտ եղած է Հայոց սեփականութիւն։ Իսկ բոլորովին ծիծաղելի է ու քաշքշուք  1800էն մինչեւ  1830 շրջանի համար Հ. Գրիգոր Վարդ. Գալէմքեարեանի, ստեղծած փոխանցման շրջանը, ուր իբր թէ նոր կ՚սկսի Հայ կաթոլիկներու հետ խառն նաեւ Հայերու թաղուիլն այս գերեզմանատան մէջ։

Աւելորդ անգամ մըն ալ շեշտելու հարկ չկայ թէ այնքան բացայայտ ճշմարտութեանց դէմ երբ այս լեզուով կ՚խօսի պատմագիր մը, աւելի աճպարար մըն է քան թէ անկողմնակալ վերլուծող մը դէպքերու։

Արդէն տեսնուեցաւ թէ Հայ-Կաթոլիկներու «սեփական» (?) այդ գերեզմանատան մէջ այդ կարծեցեալ սեփականատէրներն որքան դժուարաւ, դեսպաններու միջամտութեամբ եւ բռնի ոյժով թաղուած էին 1800էն առաջ։ Հիմա ալ կ՚արժէ որ 1800էն յետոյ, ուր «թոյլատրեալները» մենք Հայերս կ՚ըլլանք, տեսնենք թէ ի՞նչպէս հոն կ՚ընդունուէին «կաթոլիկ» մեռեալները։ Ատաղձը դարձեալ Հ. Գալէմքեարեան ինքն կ՚հայթայթէ իրենց միաբանութեան դիւանին մէջ պահուած  1819 Դեկտ.  12/24 թուակիր նամակէ մը քաղելով, նամակագիրը, Հ. Պետրոս Իւսկիւտարլեան կ՚տեղեկացնէ թէ « Պատրիարքը հրամայեց որ ուղղափառներու մեռեալները միայն մէկ տէրտէրով թաղուին » եւ յետոյ կ՚պատմէ թէ ինչպէս սպառնալիքով Հայ-Կաթոլիկի մը յուղարկաւորութիւնն հանդէսով կատարուած է։ Հետեւաբար ակներեւ է թէ 1800էն մինչեւ 1830 ստեղծուած փոխանցման շրջանը լոկ առասպել մըն է, եւ իրականութեան մէջ իրերը կ՚շարունակեն նախընթաց շրջանին պէս։ Միշտ գերեզմանատունն Հայոցն է եւ իրենց դաւանութիւնը ուրացողները, կամ կեղծմամբ Հայ Եկեղեցւոյ հաւատարիմ ըլլալնին յայտարարողներն անարգել հոն թաղուած են, իսկ Կաթոլիկ ծէսով հոն թաղուելու թոյլ չէ տրուած շատ դիւրաւ, եթէ ոչ սպառնալիքի, բռնի ուժի եւ ճնշումի տակ։

Արդ, հիմա կ՚մնայ տեսնել թէ 1830էն յետոյ, ինչո՞ւ Հայ- կաթոլիկներ եւս թաղուած են Բերայի գերեզմանատունը։