2601.
Պռեմ.
Վայրի
Թզենի
կ’ըսուի.
բայց
գրողն
անյայտ
է
ինձ.
գուցէ
ըլլայ
Պսեմն։
2602.
Պռկօշ.
Անուն
տեսակ
մի
Տանձի։
2603.
Պսակուկ
?
Նշանակած
է
նոր
բառհաւաք
մի։
2604.
Պտեր.
Յ.
բառ
է
հուն.,
նոյն
և
Լ.
Pteris,
Փ.
Fougère.
Ար.
«Ֆ
արաբ.
Պէյթ.
յիշէ
Յ.
անունն
այլ
և
գրէ
արաբ.
Պթարիս
Ամիրտոլ.
շատ
ուրիշ
անուններ
յիշելով
կ’ըսէ.
«Ինքն
տակ
է
և
կեղև
ունի.
էգ
է
և
որձ
կու
լինի,
և
լաւն
այն
է
որ
սև
լինի
և
ամուր
լինի...
երկուքին
այլ
ուժն
ի
մէկմէկի
մօտիկ
է...
և
յորժամ՝
կոտրես՝
մէջն
Ֆստուխի
լինի։
Ասցել
է
Գալիենոս,
թէ
չորս
մթխալ
ասկից
քօքէն
մեղրաջրով
խմեն՝
զտափակ
ճիճին
ձգէ…
Այսոր
Թ.
Եէր
ալթու
ասէ
(Գետնի
տակ):
–
Պտեր
անունն
հասարակ
է
անտերև
անպտուղ
բուսոց,
բայց
այս
յիշեալ
տեսակս
համարուի
Լ.
Aspidium
flix
mas
(որձ)
կոչուած:
2605.
Պտիկ.
Պտուկ.
Պուտն
է`
Հարսնուկ
նշանակութեամբ.
հին
Բժշկարանն
գրէ
Պտիկ-Անիմոն:
2606.
Պտկակոտրուկ.
Տես
Ծափկոտրուկ
և
նման
անուններ:
2607.
Պտղախունկ.
Խորեն.
Աշխարհագր.
յիշէ
ի
Տայս՝
Սերկեւելի
և
Նշոյ
հետ
զայս
այլ,
որով
յայտնուի
բուսեղէն
ըլլալն
անոնց
նման,
և
ոչ
սոսկ
խնկեղէն.
բայց
տեսակն
անծանօթ
է
հիմայ.
տես
և
Պալախունկ:
2608.
Պտղի.
Պտեղեայ
ծառ.
Վայրի
ծառ,
որ
նոյն
թուի
ընդ
Կնձնի
և
Թեղի,
տես
զայս:
Յ.
տառադարձութիւն
է,
Πτελία
կամ
Πτελέα,
որ
ի
Յայսմաւուրս
(մայիս
9)
ի
վկայաբանութեան
Ս.
Յակինթոսի`
գրուի
Պտեղա-ծառ,
կամ
Պտեղեայ,
Փեղեայ
ծառ,
նոր
Յայսմաւուրք
Փուտ
ծառ
գրեն
կամ
Փտեալ.
ի
Վասիլեան
Յայսմ.
Յունաց
(յուլ.
18)
ի
վկայաբանութեան
նոյն
Սրբոյն
յիշուի
ծառս՝
իբրև
սրբազան
համարեալ
յԱմաստրիացւոց,
և
Լ.
Ulmus
թարգմանէ,
որ
է
Կնձնի։
Ըստ
ոմանց
է
Carpinus
Betulus,
Փ.
Charme
commun։
Պտմի.
Տես
Պուտմ.
2609.
Պտուակ
կամ
Պտվակ.
Թուի
Պուտ
ծաղկանց
ցեղէն,
Սալաձորցին
է
յիշողն.
«Պուտն
և
Պտվակն
ու
Մատուտիկն
և
այլ
ծաղկունք
բացվին
սիրուն»:
2610.
Պտուկ.
Բանջարեղէն
մի
որ
աղած
ուտուի։
–
Նշանակէ
և
զՊուտ
կամ
Հարսնուկ
ծաղիկը:
2611.
Պրան.
Տուղտի
և
Մոլոշի
հետ
իբրև
կակղացընող
փորի՝
դեղ
գրէ
Անտոն
Վ.
զ
Պրանի
տակ,
և
է`
կ’ըսէ,
Էրքսուս
։
Սա
Մատուտակն
է:
Տես
և
Պայէմ։
2612.
Պրաս.
Յ.
բառ
է,
հուն.
Լ.
Porrum,
Փ.
Porreau,
Ռ.
Порей.
Ար.
արաբ.,
շատ
հեղ
Հ.
այլ
Քուռաթ
կոչուի
և
ասով
բացատրէ
Ամիրտ.
յիշելով
այլ
եւս
անուններ
այս
սոխակերպ
բանջարեղենի.
«Քուռաթ,
որ
է
Կանտանայ,
և
ինքն
Շամի
է
և
Նապտի
է
և
Ճանալի
է,
և
այն
որ
Ճապալի
է
Ֆասարիոն
ն
է
(Ֆարասիոն,
Հոտիսոյ).
և
այն
որ
Վայրի
է`
մէջ
Սխտորին
և
Քուռաթին.
և
ամենայն
Քուռաթնին
տաք
է
Դ
տարաճան
և
չոր
է
Գ
տրճ.
և
այն
որ
Քուռաթի
Նապտին
է՝
այնոր
Գուռաթ
ըլ-մայ
(ջրային)
կասեն,
և
իր
տաքութիւնն
աւելի
է
քան
զՇամին,
և
ինքն
քիչ
մի
կապողութիւն
ունի.
և
այն
որ
Քուռաթի
Շամին
է՝
Իխլիֆուտ
(*)
կու
ասեն,
տաքութիւնն
պակաս
է
քան
զՆապտին,
և
ծարաւ
քիչ
բերէ
քան
զՍոխն.
և
ինքն
էութիւնով
պինտ
է
և
լազիճ
է,
և
այն
որ
Քուռաթի
Շամին
է՝
իր
տակն
կու
ուտվի,
և
տերեւն
չի
ուտվիր..
և
թէ
Սումախով
ի
վերայ
կոծիծնին
օծես՝
խասիաթն
այն
է,
որ
օգտէ
Ղուլինճին».
և
այլն։
շատ
տեսակ
օգուտներ
այլ
շարէ։
–
Դարձեալ
առանձին
յիշէ.
«Քուռայ,
ինքն
տափակ
տերև
ունի
և
յերկան.
աղէկն
Ըստամպօլ
լինի.
Ասէ
Մասեհ
բժիշկն,
պեղծ
գիտութեան
որ
ի
կուրծքն
լինի՝
օգտէ,
և
միջացն
ուժ
բերէ»։
–
Վաստակոց
գիրքն
գրէ
Քուռայի
մշակութեան
համար
(ՄԾԸ).
«Պարտ
է
ներքև
կղմինտր
կամ
սալ
դնել՝
որ
գլուխն
տափկանայ
և
չթողու
որ
երկայննայ
ընդ
գետին
ի
վայր,
և
հողով
ծածկեաւ.
և
թէ
ուզես
որ
մեծ
գլուխ
առնու՝
ճեղքեա
զգլուխն
փայտեղէն
սրով,
և
Շողգամի
մէկ
Հունտ
ի
ներք
ձգեա,
և
դարձեալ
ծածկեաւ.
և
թէ
այլ
մեծ
ուզես՝
երբ
ճեղքես՝
շատ
Քուռաթի
Տունտ
լից
ի
ներք
և
ծածկեա,
այլ
մեծ
լինի.
և
քանի
շատ
անգամ՝
առնես՝
նա
խիստ
մեծանայ։
–
Ա՛ռ
զհունտն
և
դրգալ
դրդալ
ծրարանի
արա
ի
հին
քթէթ,
և
սատարելոյն
(ամէն
մէկ
արմատին)
չաքօն
տնկեա,
լինի
ամէն
գլուխ
(մեծ)
քան
զՇողգամ
մի»։
2613.
Պրասխ.
Հին
Բժշկր.
գրէ.
«Որոյ
աչքն
սիս
է
(ուռած)
ծեծէ
Պրասխ
և
Աննուխ,
և
զայտոց
ջուրն
պարզէ,
ընդ
իրար
խառնէ
և
ի
շիշ
ած,
և
Սիսռան
մի
չաք
Աղուիճակ՝
որ
է
Խորասանիկն՝
ի
ներքս
խառնէ,
և
յաչքն
դիր,
և
մեղրաջուր
խմցո:
–
Ռոշքեանն
համարի
Marrubium,
Մեղրածուծ.
բայց
հաւանագոյն
է
թէ
ըլլայ
Ballota,
Փ.
Ballote
կոչուած
բուսոց
ազգէն,
որ
աւելի
լեղի
և
հոտաւոր
է,
և
որոյ
մէկ
տեսակն
Բոլորատերև
կոչուած՝
B.
Rotundifolia՝
տեսնուած
է
ի
Շապանլը
գիւղ
Թորթումի։
2614.
Պրինկ.
Տես
Խաշխաշ
Վայրի
և
Ապրանճ.
–
Բժշկր.
մի
գրէ,
«
Քաքունիճի
ջուր՝
որ
է
Պրինկն»։
Ասար
յիշէ
և
Պրինկի
Քապուլի
՝
տղայոց
ճիճու
դեղ՝
դրսէն
դնելի։
2615.
Պրիսկ.
Ի
Բառս
Գալիենոսի
զուգուած
է
Յ.
լ.
Thapsia,
Փ.
Thapsie
անուան
Թափսոս
կղզւոյ.
Աիրտ.
գրէ,
«ինքն
լերան
Սազապին
ցեղերուն
է.
լաւն
այն
է
որ
դալար
լինի..
Իպտ.
ասէ
թէ
ինքն
Տրիաս
ն
է
(արաբ.,
Բարբարոսաց
լեզուաւ,
ըստ
Պէյթ).
և
ոմանք
ասեն
թէ
ի
կղզիք
կու
բուսնին.
նման
է
Սամթին
ծաղկին
հունտն..
և
իր
տերեւն
ի
Հարմալի
ն
(Նարդէս
ըստ
Պէյթ.
)
տերեւն
կու
նմանի,
բայց
յերկան
և
տափակ
է
որձան,
և
ճղերն
երկան
է,
և
հոտն
ուժով
և
գիշահոտ
է.
և
իր
հունտն
նման
է
Սազապին
հունտին։
–
Ռոշքեանն
գրէ.
«
Պրիսկի.
թուփ՝
յորմէ
հիւթ
բժշկական
ելանէ,
եթէ
շուրջ
զնովաւ
փորեսցես
զհողն»։
2616.
Պրոմ.
Թորթ
բառին
կարգին
յիշեցինք
որ
ի
բառս
Գալիենոսի.
ոմանք
նոյն
գրեն
զերկուքն,
բայց
ոմանք
այլ
Յ.
Լ.
և
Փ.
անուամբ
գրեն
և
Հ.
Պրոմ.
որով
ճանաչուի
Վարսակի
նման
խոտեղէն
մի։
2017.
*Պրոտոս.
Պրոնթոս.
Անունն
յայտնէ
յունական
ծագումն
և
աւանդութիւն,
ըստ
որում
Հերա
մեծ
դիցուհի
անգամ
մի
իր
վրայ
ձգէ
Աստղկան
պատմուճանը,
և
ահա
«նոյն
ժամայն
բղխեաց
երկիր
ամենազան
ծաղիկս,
Վարդ
և
Մանուշակ
և
Շուշան,
Պրաւնթոս
և
Յակինթոս»,
որպէս
գրեն
Տօնապատճառք
մեր.
յորոց
Համա.
ռօտելով
ՅովՏ
-
Եզնկացի
կ’ըսէ.
«Մանիշակս,
Շուշանս,
Պրոտոսս
և
Յակինթս»:
Պրոտոս՝
հաւանօրէն
է
Protius,
որ
և
Balsamea,
տաք
երկիրներու
բոյս,
ուսկից
զտուի
Բալասանի
նման
հիւթ
մի։
Մեր
յիշողքն
այս
այս
անունս
առած
են
ի
Նոննոսէ,
որ
կ’ըսէ
«Կրովկոս
(Crocus,
Քրքում),
Պղովտոս
և
Յաթինկոս»։
Կայ
Plotis
տունկ
մի,
որ
կոչուի
եւս
Myrsine.
2618.
Պրուխ.
Ըստ
Ասարայ՝
հոմանիշ
է
Թաղաղուի
կամք
Շրէչի.
տես
զասոնք:
2619.
Պրուստ
?
Նշանակած
է
նոր
բառհաւաք
մի։
2620.
Պրտու.
«Տափակ
Ճիլ
ջրի
միջի,
գրած
է
մէկն
ի
վերջին
դարս։
Ջրային
Եղէգն
է
կամ
Կնիւն.
Լ.
Juncus,
Փ.
Jone,
Ռ.
Тростникъ.
ըստ
ոմանց
և
Papyrus
Ար.
արաբ.
որ
Պապիր
նշանակէր
Ս.
Գրոց
մէջ
շատ
տեղ
յիշուած
է
այս
բոյսս,
նոյնպէս
և
Ս.
Հարց
գրոց
մէջ.
ինչպէս
Ս.
Եփրեմի
մէկ
ճառի
մէջ.
«Երկիր
տղմային՝
բուսուցանէ
պէսպէս
Եղեգունս
և
Պրտուս
անշահս՝
այրելիս
հրոյ».
և
յիրաւի
շատ
տեղ
ժողուելով
և
չորցընելով
կրակի
կեր
կ’ընեն
այս
Եղեգները։
–
Հին
Բժշկարան
մեր
գրէ.
«Պրտու
որ
հին
լինի՝
և
յաղտեղի
վիրի
ի
վերայ
եդեալ՝
բանայ
սրբէ
և
կըցցէ.
և
թէ
այրես
ու
ցանես
ի
վերայ
բազմամեայ
վիրի,
սրբէ.
և
որ
ի
բերանն
չար
վէրք
լինին՝
ի
վերայ
ցանէ:
2621.
Պրրի.
Պրենի.
Շատ
նման
տեսակաւ
վայրի
պտղաբեր
ծառոց
անուն
է,
զոր
յիշած
եմք
Զողալենի,
Հոյն
և
Չում
անուամեք։
–
Ռոշքեանն
գրէ.
«Պրրի,
պտուղ
կարմրագոյն
և
թթուահամ՝
երկայնաձեւ,
որ
ոսկորոտ
կորիզ
ունի:
–
Հետաքննական
իմն
է,
որ
ասոր
նման
թփոց
պտուղներն՝
անգլիարէն
այլ
Berry
կ’ըսուին.
և
բարդութեամբ
այլ
Goose
-
berry,
Joy-berry,
Bay-berry,
և
այլն։
Պօլի.
–
Տես
Բոլի։
Պօլօճիկ.
–
Տես
Պոլոճիկ։
Պօչուկ.
–
Տես
Պոչուկ։
2622.
Ջալղուպա.
կամ
Ջաղլուզա.
Ճաղլուզա.
Հին
Բժշկարանի
մէջ
յիշուած
է,
թուի
Թ.
կամ
Ար.
բառ,
և
նշանակէ
ըստ
արեւելեան
բժշկի
միոյ՝
Convolvulus
Jalappa,
բայց
ըստ
Բժշկարանաց՝
է
Սնովպարի
պտուղն։
Տես
Կուկնար,
և
Ճալղուզա։
2623.
Ջաղացավարդ.
Ճաղացավարդ
գրուած
ի
նորոց
(Ն.
Դար,
Դ,
62),
տեսակն
ինձ
անծանօթ։
2624.
Ջատակուկ.
Յայտնի
չէ
ինչ
ըլլալն,
բայց
հունտը՝
քարբ
օձէ
խածուածի
դեղ
գրէ
Բժշկարան
մի։
Ջատվար
կամ
Ճատվար.
Տես
Թուփ
լուսնի
։
2625.
Ջարդան.
Ջարդայ.
Ջարդոյ:
Երնջնակի
տակ
է,
կամ
ըստ
Ստ.
Ռոշքեան
և
ըստ
Կամարկապցոյն,
Մարեմխոտն,
Ճօտա
համարելով:
2626.
Ջարջար։
Մանր
Բակլայ
է,
ըստ
Կամարկապցոյն:
2627.
Ջաւզալակ.
Հին
Բառգիրք
մի
(կամ՝
Գալիանոսի
բառք)
այսոր
զույգ
դրած
է
Սակամունի,
ծանօթ
և
հռչակեալ
հիւթն,
զոր
հին
Բժշկարանն
կոչէ
«Բաղեղան
կաթն.
լաւն
Անտաքցին
է».
ուրիշ
տեղ
այլ
Մահմուտի
կոչէ.
Ամիրտ.
գրէ
Սակամոնի
անուամբ,
«որ
է
Սաղմոնիա,
որ
է
Մահմուտայն.
լավն
այն
է
որ
ազրախ
լինի
և
շուտ
մանրի՝
յորժամ
ի
պտղունցտ
տաս,
և
ի
ջուրն
շատ
տրորի
և
որ
պէս
կաթն
լինի...
Ասել
է
Պտ.
թէ
ինքն
խոտ
է
ի
յԵթողներուն
(ցեղէն),
և
իր
տերեւն
նման
է
Լապլապին
տերեւին,
և
յերկայնութիւնն
խոտին
երեք
կամ՝
չորս
թիզ
կու
լինի,
և
շատ
ճղեր
ունի,
և
տակն
մէկ
է,
և
ծաղիկն
սպիտակ
լինի
և
իր
կաթն
Սաղմոնիա
ն
է.
և
լաւն
այն
է
որ
Անտիոքու
գայ,
և
այն
որ
սև
լինի
և
դեղին
և
չուտ
չի
մանրիր՝
չէ
աղէկ.
և
եփել
կու
պիտի։
և
եփելուն
կերպն
այս
է.
առ
խնձոր
և
կամ՝
Սերկեւիլ,
կտրէ
և
զմէջն
փորէ,
և
զՍակամոնին
ի
մէջն
դիր,
և
խմորով
ծեփէ
զԽնձորն,
և
ի
կրակն
թաղէ
որ
եփի,
և
հան
ի
կրակէն,
և
թող
որ
պաղի,
և
հան
զՍակամոնին:..
Եւ
ասցել
է
Յեսու
բժիշկն՝
թէ
ինքն
իսկի
փոխան
չունի
ի
սաֆրայ
լուծելն,
քանի
որ
փորձեցաք.
և
ուժն
կու
գնայ
երեսուն
տարի
և
այլ
աւելի,
կամօքն
Աստուծոյ
դարձեալ
գրէ.
«Ինքն
Բաղեղան
տակին
կաթն
է.
թէ
կամիս
որ
զինքն
գտնես,
Բաղեղն
երեք
ազգ
է.
մէկ
այն՝
որ
ծառերն
փաթտի,
այտ
չԷ.,
մէկ
այն
է
որ
ճղերն
կարճ
կարճ
և
տերեւն
լայն
լայն,
և
ոչ
այտ
է.
ապա
ազգ
մի
կայ
որ
ճղերն
երկայն
և
կանաչ
լինի,
տերեւն
երեքճիւղ,
միջինն
մերկան
և
քովին
կարճ.
և
այլ
աղեղան
տակն
կաթ
չունի,
և
այսորն
ունի։
Ուրիշ
տեղ
այլ
կաթին
տեղ
Խէժ
կ’ըսէ.
–
Ս.
Բարսղի
Վեցօրէից
թարգմանութեան
մէջ
(Ե)
յիշուի,
«յՕինդր
և
ի
Սակամունիայ
փայտի՝
ճաշակ
դառնութեան
գտանի»։
–
Վաստակոց
գիրքն
այլ
(ԾԿԸ)
լուծման
դեղ
նշանակէ.
«Թէ
զՍակամոնւոյն
կանաչ
ցօղունն
ոք
եփէ
այնչափ՝
որ
ի
տասնէն
մէկն
մնայ,
և
ապա
զբանջարն
քամէ
և
յայն
ջուրն
թրջէ,
ըզնոյնն
առնէ,
–
Թէ
և
Բաղեղն
անուանեն
մեր
գրիչք,
բայց
աւելի
Պատատուկ
կոչելի
է
այս
խիժաբեր
կամ
կաթնագեր
տունկը,
որ
է
ըստ
բուսաբանից
Convolvulus
Scammonia,
Հիւթն
այլ
Scammonium,
Փ.
Scammonée.
ի
հնուց
ճանչցուած
էր
յԱսորիս
և
ի
Փոքր
Ասիա,
և
ի
միջին
դարս
գլխաւոր
նիւթ
վաճառուց
յաճախ
յիշուած
Արաբացի
բժշկաց
և
գովուած
Անտիոքէ
եկածն:
Նոր
տեղաքնինք
տեսած
են
այս
բոյսս
և
ի
Կարնոյ
մօտեր
Հայոց։
–
Նիւթոյն
դառնութեանն
համար
անամոքելի
կոչած
է
Պիսիդէս՝
ըստ
Հ.
թարգմանին.
«Նոխազք՝
զանամոքելի
Սակամոնին
(կամ)
Ասկամանին)
կերեալ՝
ի
բաց
թքանեն
զտկարութիւն»:
Ջիֆնի.
–
Տես
Ճփնի։
2628.
Ջլատակ.
Ջղատակ.
–
Տես
Երեսնակ:
2629.
Ջղախոտ.
Ջլախոտ.
Ճղախոս,
Որ
և
Գաղտիկուր
(թ.
409).
թէ
ոչ
նոյն
այլ
շատ
մերձաւոր
տեսակ
է
Գառնալեզուի,
ինչպէս
յիշած
եմք
ի
կարգին,
Լ.
և
Փ.
անուամբք
Plantago,
Plantain,
Ռ.
Попутникъ.
Բժշկարանք
մեր
օտար
անուններ
այլ
զուգեն.
ինչպէս,
մէկն
գրէ
«
Ասպայուղ
(Պ)
և
(Ար.
)
Պզրկատունայ.
ինքն
երկու
ազգ
է,
մէկին
հունտն
սպիտակ
և
մէկին
կարմիր,
սպիտակն
է
պիտեւանն»:
–
Ամիրտ.
այլ
Գառնալեզուին
համար՝
«Երկու
ցեղ
է,
կ’ըսէ,
մեծ
և
փոքր
է,
և
այն
որ
մեծ
է՝
տերեւն
փոքր
է,
և
իր
ճոհրն
(ազդեցութիւն)
խառնած
է
ի
Հողային
և
ի
ջրային,
ով
է
և
Հողային
է
և
կապող
է.
և
լաւն
այն
է
որ
մեծ
և
դալար
լինի.
Ֆրանկն
Բիանդաջենի
ասէ»,
Իտ.
Piantagging.
Թ.
այլ
մեր
Հ.
բառին
իմաստով
Սինիրլի
օթ
կ’ըսեն։
Հին
Բժշկր.
մեր
գրէ.
«Գաղտիկուր,
որ
է
Ջղախոտն,
տերեւն
չոր
և
փոթոթ.
ամենայն
չար
կեղոյ
օգնէ,
զարոյն
արգելու,
զայրած
տեղն
մորթ
բերէ.
և
օգնէ՝
թէ
լինի
քոս,
շնառ,
այտոյց,
խոզք.
եւ
է
ապուր
որ
ուտէ:
Թէ
յաչից
աղբոյր
կամ՝
ի
քիթ
ելունդ
ելնէ,
ծեծ
է
աղով
և
ի
վերայ
դիր.
–
եփէ
մեղրով
և
քացխով,
և
տուր
ուտել
որովայնած
ի,
լուսնոտի
և
թառանչելոյ:
Որ
ի
բերանն
գան
լինի
և
կամ՝
ընդ
լինդն
արոյն
գայ,
ծեծ
է
զտերեւն,
և
զջուրն
ի
բերանն
առնու.
և
յաչացվու
աչքն
դիր
և
օծնէ։
–
Շատ
ազգ
և
տեսակ
ունի
Ջղախոտն,
որոց
ոչ
սակաւք
յիշուին
ի
կովկաս
և
ի
սաէմանսն,
և
յատուկ
ի
Հայս՝
Քարքարուտն,
P.
Saxatilis
ի
Կարնոյ
կողմանս,
–
P.
Oyota,
ի
Դարապաղ:
–
P.
Notata
ի
Պագու.
–
P.
Lagopus
և
P.
Co
rolopus,
ի
Հր.
կովկաս.
–
P.
Maritima,
ի
Բաբերդ,
ի
ԴավրէԺ.
–
Եփրատականն
P.
Euphratica,
ի
մէջ
Մ.
և
Փ.
Հայոց.
–
P.
Arenaria
ի
Պոնտոս,
Հր.
Կովկաս,
եւայլն:
2630.
Ջղու.
–
Տես
Տիզկանեփատ։
2631.
Ջնակ.
Բժշկարան
մի
յիշէ
Ջնակի
տակ,
միանգամայն
և
Ջանդիաներ
ն
կոչէ,
իբր
հոմանիշ,
որ
է
ներքոյ
գրեալ
Ջնդիանն։
Ջնարակ
–
Տես
Ճնարակ։
*Ջնդիան.
Տես
Ճնդիան,
Բոք
և
Հոռոմ
Երնջան։
2632.
Ջոլիրան.
Տեսակ
մի
Նռան,
նշանակած
է
բառհաւաք
մի։
2633.
Ջոնջոլ.
Բանջարեղէն
մի,
աղելի
և
թթուով
ուտելի։
2634.
Ջորեակ.
Ըստ
Սիմ.
Կամարկ
-
«Խիարշէմպէ
?
ինքն
Մարախ
ն
է,
զոր
կարապետն
ուտէր»:
–
Ուրիշներ
այլ
կարծած
են
որ
Յովհ.
Մկրտչի
կերածն
յանապատի՝
ռուսեղէն
ըլլայ,
մեր
լեզուին
բառերն
այլ
յարմար
գան
Մարախ
(միջատի)
և
Մարուխի
(Մատուտակի).
սակայն
աւելի
շատք
համարին
բուն
Մարախ
միջատն՝
ուտելի,
որոյ
գլուխն
և
ոտուըները
կտրած,
չորցընելով
և
աղած՝
ուտելի
էր
երբեմն
յարեւելս:
2635.
Ջորեկ
Կորեկ։
Զայս
այլ
նոյն
Կամարկացին
յիշէ,
իբրև
տեսակ
մի
Կորեկի
և
«Շատ
ազգ
է,
կ’ըսէ,
բայց
սպիտակ
կամ
կարմիր
լինայ»։
2636.
Ջորու
ծծեր.
Զայս
եւս
նոյն
Կամարկ.
յիշէ,
և
Թ.
«
Գաթըր
պօնճուղի
գրէ.
լան
խիստ
մանտրն
է»:
Թ.
կոչուի
և
Գաթըր
դըռնաղի
(Ջորու
ըղունգ)։
Տես
Օրոճ։
2637.
Ջուանշիր
–
Տես
Ճօշիր։
2638.
Ջոք.
Ըստ
Ստ.
Ռուքեան
է
Լ.
Veratrum,
Փ.
Veratre.
որ
և
Բժշկարան
է
վկայուն
թիւն
բերելով՝
պարզէ.
«Խոտ
է,
որ
զմեծ
զօրութիւն
մաքրելոյ
ունի.
է
Սպիտակ
և
Սեաւ.
Սպիտակն
փսխելութեամբ
զպատճառս
ախտից
արտաքս
հանէ»:
–
Շուշանից
ցեղէն
դիմացկուն
խոտեղէն
բոյս
մ’է
Ջոք,
որ
աւելի
բարեխառն
կամ
հիւսիսային
կողմեր
գտուի.
երկու
տեսակն
այլ
ի
Հր.
Կովկաս
և
ի
ոնտոս
ճանչցուած
են,
և
ի
Լալվար
լերինս
Գուգարաց։
2639.
Ջրաբաբ.
Բառգիրք
մի
զուգէ
Լ.
Mollugo
անուն,
որ
նշանակէ
Փրփրեմի
տեսակ
մի,
որ
չոր
տեղուանք
գյուղի
քան
ջրային,
եթէ
Հ.
անունն
այսպէս
իմանանք.
որովհետև
ուրիշ
Բառգիրք
մ’այլ
Յ.
բառով
գրէ.
«
Սպեթղոն
?
Բաղթակ,
որ
է
Ջրաբաբ
(2),
որ
յաղբիւրն
լինի»։
2640.
Ջրախաղող.
Շնախաղողն
է
ըստ
բառագրի
միոյ,
որ
Թ.
եւս
գրէ
Աղճայ
օթի
?
2641.
Ջրախոտ.
Ջրխոտ.
Փոքրիկ
թզաչափ
բոյս
մի
երկայնակոթ,
երեք
երեք
սղոցաձև
տերեւներով,
որ
խարուած
ի
Տրապիզոնի
կողմանց՝
առանց
ծաղկի՝
անծանօթ
մնաց
բուսաբանից
(Պատուայի)։
2642.
Ջրակոտիմն.
Ջրկոտեմն.
Ջրկոտիմն.
Ջրիկոտեմ.
Ջրիկոտմուկ.
Անունն
յայտնէ
տեսակը
(տ.
Կոտեմ):
Ար.
այլ
նոյնպէս
նշանակէ
Ղուրաթ
ըլ-այն,
արաբ.
Բժշկարան
մի
Պ.
անուամբ
այլ
յիշէ
Թէրէքիրզէք,
«ամէնն
կը
ճանաչեն,
կ’ըսէ.
ի
պաղչան
լինի»։
–
Հին
Բժշկարանն
օտարոտի
անուն
մի
զուգէ
Ջրկոտեմի՝
Կալապաhանակրի,
որոյ
յետին
մասն
կըրնայ
Յ.
Վայրի
նշանակել։
Ամիրտ.
Անգիտի
անպէտն
Ար.
Բուրաթ
ըլ-այն
ը
մէկ
մի
Ջրի
Կոտեմ
կ’ըսէ,
ուրիշ
տեղ
«
Ջրին
Քալոս
ն.
և
լաւն
այն
է
որ
հոտն
սուր
լինի.
Ասէ
Պտ.
թէ
Հռ.
Սելինոս
ասէ,
և
ինքն
է
կանգնման
ջրերուն
մէջն
կու
բուսնի.
և
ի
ճղերն
կպչտուկ
գիճութիւն
կայ,
Հանց
որ
ի
ձեռն
մարդոյն
կու
կպչի:
և
ինքն
անուշահոտ
է,
և
տերեւն
Քէրէվուզի
տերև
կու
նմանի,
և
մեծ
է
քան
զննուխին
տերեւն.
և
տաքութիւն
ունի
քիչ
մի.
և
թէ
շատ
ուտեն՝
զանուն
թիւնն
տաքցընէ,
Հանց
որ
զերեսն
կարմրցընէ:
և
զպարասն
տանի
և
զգոյնն
աղէկ
այնէ,
և
զիր
չարութիւնն
տանի
Հազրին
հունդն»։
Յետ
այս
ըսելու
կ’աւելցընէ.
«Եւ
Ար.
իրենս
Ճարճիր
ըլ-մայ
կասեն.
որով
Կոտեմն,
Կարոսն
և
Ասորեկն
շփոթուին
իրարու
հետ
կամ
միանան.
Լ.
Տium,
Փ.
Creason,
նա
եւ
Berle.
Ռ.
Ибунка.
Брункресч.
2643.
Ջրապտեր.
Անունն
յայտնէ
ազգը,
որ
տասնիւ
չափ
միայն
տեսակ
ունի.
համարելով
զսա
Լ.
Osmanda.
Փ.
Osmonde.
որոց
մէկն
Պոնտոսի
Ռիզէ
քաղքին
քովերը
տես.
նուած
է։
2644.
Ջրասպունգ.
Ռոշքեանն
յիշէ
զայս,
«Խոտ՝
որ
ի
քաղցր
ջուրս
ի
յատակն
բուսանի,
բրդոտ
մազոտ,
Սոնգոյ
նման»։
–
Լ.
Conferya,
Փ.
Conferve.
–
Այսոր
նման
թուի
2645.
Ջրբուստ.
Գուշակելով
անունէն,
բայց
յիչողն
անծանօթ
է:
Նոյնպէս
կենդանաբոյս
թուին
և
կամ
ջրաբոյսք՝
հետեւեալքն,
2646-47.
Ջրի
կարիճ.
Ջրի
մերուկ.
Ծովի
մերուկ.
Որք
յիշուած
են
յԱստր
բժշկէ։
2648.
Ջրի
մուռ.
Կանգնած
ջրերու
երես
մաչկի
պէս
տարածուած
Մամուռ.
Տես
Գորտնբուրդ.
Լօռ.
և
այլն:
2649.
Ջրխաշ.
Բառհաւաք
մի
գրած
է,
առանց
բացատրութեան:
2650.
Ջրկիր
?
2651.
Ջրհորի
Գինձ.
Ջրհորի
հունդ.
–
Տես
Ձարխոտ:
2652.
Ջրղանի.
Արցախու
կողմանց
ծառերու
կարգին
յիշուած
է,
(Մեղու,
ԻԲ,
83)։
2653.
Ջրճանկ.
Ասար
այսոր
հոմանիշ
գրէ
Բէրբէնկ,
որ
թուրքարէն
ձայն
մի
լսուի։
2654.
Ջրմայր.
Կժի
Ջրմայր.
Հին
Բժշկր.
գրէ.
«Առ
Սափորի
Ջրմայր,
լեսէ
մանր,
յիրար
խառնէ
(Ասորիկի
Հետ,
և
յաչքն
դիր»։
–
Նոյն
բանը
կ’ըսէ
Նոր
Բժշկր.
մ’այլ,
Սափորի
տեղ
Կրի
Ջրմայր
կոչելով։
–
Թուի
ջրամաններու
յատակ
գոյացած
Աղտաղտուկն
և
վերոյիշեալ
Ջրի
մուռն։
2655.
Ջրման
ջուր.
Ոչ
ինչ
ըլլալն
յայտնի
է
և
ոչ
ուղղական
բառն,
միթէ
Ջրեմն.
յիշէ
նորկեն
Բժշկարան
մի,
հերաթափութեան
դեղ
գրելով,
խառնել
այսոր
ջուրը
Լօշտակի
ջրոյ
հետ:
2656.
Ջրոտկէն.
Տեսակ
մի
Խնձորոյ,
որոյ
յատկութիւնն
անունէն։
2657.
Ջրջուկ.
Յիշուած
է
ի
Ն.
Դար
օրագրի
(Ը,
83)
իբրև
հոմանիշ
Կոպալի,
և
թունաւոր
բոյս։
Copale
սուսասանից՝
խէժ
է
Himenea
բուսոյ,
Փ.
Courbaril,
որ
Աֆրիկա
և
մերձաւոր
կղզեաց
և
Ամերիկոյ
մէջ
բուսնի,
կարծր
և
փայլուն
փայտով,
ժամանակաւ
մեծ
յարգ
ունէր
խէժն,
Հիմայ
ապիկաբռելու
(վեռնիճ)
ի
գործ
ածուի:
2658.
Ջրջրուկ.
Ջրկոտեմի
տեսակ
մի
չամարուած
է.
Լ.
Sisymbrium
aquaticum,
Փ.
Sisimbre,
կամ
Cardamine
amara.
2659.
Ջրսգինոյ
?
ծաղիկ.
Ջրցքեհի.
Այս
այլ
երկբայական
անուն
մի,
բայց
հին
և
ընտիր
գրով
Բժշկարան
է,
որ
չի
տար
կարծել
Ջրագինի.
սրտացաւի
կամ
արտադրաց
ցաւի
դեղ
խրատէ.
«զՋրսգինոյ
ծաղիկն
աղա
և
ի
գինի
արկ
և
խմցո»:
Ուրիշ
աղէկ՝
բայց
աւելի
նոր
Բժշկարան
մի
գրէ.
«զՋրցքենոյն
ծաղիկն
թէ
աղաս
և
խմելոյ
տաս
գինով,
նա
ամէն
ազգ
սրտացաւութեան
օգտէ»։
Ռազիան.
–
Տես
Ռզիան:
Ռամեք.
–
Տես
Րամաք:
2660
Ռասան.
Ռասէն.
–
Տես
Անտուզ
և
Կղմուխ։
2661.
*Ռատպայ.
Ար.
արաբ.,
Առուոյտ
կանաչ.
տես
թիւ
158.
162:
2662.
Ռաւանդիսենի.
Ռեւանդ.
Ռեւանդսենի.
Ըրեւանդ.
Աշխարհածանօթ
դեղ,
արմատ
Գաբծիլ
կամ՝
Խաւարծիլ
բուսոյ,
զորս
յիշած
եմք
ի
կարգին։
Հին
Բժշկարան
մեր
գրէ.
«Նշանք
Ռեւանդ
առնելոյ.
Հան
զ
Խածվրծոյն
տակն՝
որ
է
Գափ
ն,
զհասունն,
կտրէ
սղոցով
և
ի
գինի
ի
թուրջ
դիր
երեք
օր
և
երեք
գիշեր,
և
ապա
եփէ
ինչ
որ
գինին
կատնի,
և
չորցո
շուք
ընդ
արեւ,
և
այտ
է։
իսկ
Ռեւանտի
Խորասանին
Խորասանոյ
Գափին
տակն
է,
և
Ռեւանդսենին
՝
Հնդկաց
Գաբն
է.
և
նոյն
նշանօքդ
շինվի»։
–
Ըստ
Ամիրտ.
Չինի
Ըռաւանդ
այլ
կայ
և
լաւ
է
քան
զԽորասանին։
–
Թողումք
հօս
կրկնել
ար
մատին
յատկութիւնները,
զոր
յիշած
եմք
վերոյիշեալ
երկու
անուամբք
և
խաչն.
դեղով,
և
գտուած
տեղն
ի
Հայս,
ի
կողմանս
Վանայ,
Ագռաւաքար,
և
մերձւաոր
սակմանները։
Ընտիր
տեսակն,
Լ:
կոչուի
Rheum
officinale,
Փ.
Rhubarber
Հին
ատեն
Հռչակուած
էր
ի
Չինաց
եկածն՝
Թուրքաստանի
և
Պարսկաստանի
անցնելով,
և
ասոնց
անուամբ
այլ
կոչուէր,
զոր
Արարք
մտցընէ
ին
յԵւրոպա,
քան
նի
որ
խոր
Ասիոյ
վաճառականութեան
ճամբաներն
բացուած
չէին
Հասարակաց.
յե.
տոյ
կարաւանք
անցնելով
ընդ
Քաչկար,
սմրղանտ
և
Պուխարա՝
բերէին
ի
Սուլ
դանիէ,
և
անկից
ի
մեծ
չաէաստանն
Պարսկահայոց`
ի
Դաւրէժ.
աստից
այլ
տա.
նէին
ի
Տրապիզոն
և
ի
կ.
Պօլիս,
ուրիշ
ճամբով
այլ
կու
գերուէր
յԱղեքսան.
դրիա։
իսկ
մեր
վաճառականք
Հաւանօրէն
իրենց
երկրին
այս
պատուական
բերքը
բերէին
մինչև
յիտալիա,
ԺԶ
դարու
կիսէն
վերջը
մինչև
ԺԸ
ին
սկիզբները.
ի
Վենետիկ
յիշուի
1575
թուականէն
մինչև
1710.
այս
ետքի
տարին
և
նախորդը
(1709)
75
սնտուկով
բերած
էին
Հայք
և
ծախած
իբր
100,
000
ֆր.
այն
ժամանակի
արժողութեամբ։
2663.
Ռեհան.
Արեւելեայց
սիրելի
և
հռչակեալ
բուսոց
մէկն՝
տերեւոց
անուշահոտութեանը
համար,
որ
ծաղկի
տեղ
բռնեն,
և
պէսպէս
անուամբք
ճոխացեալ
և
Թագաւորական
իսկ
կոչուած,
ինչպէս
Յ.
Փ.
Ի.
անուանքն,
հուն.,
Basilic,
Basilico,
Ռ.
Базиликъ.
յորմէ
և
Թ.
Ֆէսլիյէն.
Լ.
Ocymum.
իսկ
Ար.
զատ
յայլոց
անուանց
(
Հաւք,
Հաբակ,
Համահիմ,
Պատրուճ
),
Շահսիֆէրէմ,
արաբ.,
Շահասպրամ
ըստ
մեզ,
որ
նշանակէ
թագաւորական
Սպրամ
կամ
ծաղիկ,
ինչպէս
և
պար
զապէս
կ’ըսուի
ուրիշ
անուամբ՝
Ռէhան
ըլ-մէլիք
։
Այս
ետքի
անունն
սեփական
(
Ռեհան
)
է
և
առ
մեզ,
և
աւելի
կերպով
և
այլ
նուիրական,
որովհետև
եկեղեցւոյ
ծիսից
մէջ
եւս
մտած
է,
Ս.
Խաչն
այնով
պսակելու
կամ
զարդարելու.
իսկ
այդ
արաբ.
կոչումն
բնիկ
Ար.
է՞
թէ
Հ.
ստուգելու
մնայ։
Ուրիշ
անուանց
նկատմամբ`
տես
ինչ
որ
յիշած
եմք
ի
Հաբակ,
Շահասպրամ
և
Պատրուճ։
Անուանց
շատութիւնն
յայտնէ
միանգամայն
և
Ռեհանի
տեսակներ,
մանաւանդ
տերեւոց
մեծութեամբ
և
փոքրութեամբ,
քիչ
մայլ
անոնց
գունով.
մեր
Ամասիացին
այլ
վկայէ,
թէ
«Յայտնի
է,
շատ
ցեղ
լինի,
եւլան
այն
է
որ
Հոտն
աղէկ
լինի.
հալող
է,
և
հով
ըղեղան
աղէկ
է,
և
զկալուածն
կու
բանայ•և
թէ
օծես՝
օգտէ
գլխու
ցաւուն
և
շուրջ
գալուն՝
որ
ի
հովութենէ
լինի.
եւ.
թէ
զիւր
Տունտն
տապկես
և
տաս,
աղեց
գաներուն
և
կարճահարին
այլ
օգտէ...
բայց
տաք
ըղեղան
զեն
կու
առնէ»:
Յիշէ
քանի
մի
տեսակներ
այլ,
ինչպէս
Թագավորական
Ռեհանը,
Ռայէհանի
մլուք
գրելով,
և
նոր
հոմանիշ
մ’այլ
կաւելցընէ,
«որ
է
Զամրան
ն?
Սողոմոնի
Ռեhան,
Ռայըհանի
Սիւլէյմանի,
որ
է
Ճամսաֆրան
ն
(Համասպրամ՝)
և
Հաայսու
?
Սուլայման
այլ
կասեն.
և
ինքն
ի
Պարսից
լերունքն
կու
բուսնի,
և
ի
Սպահան
և
այլ
կու
բուսնի,
և
ինքն
նման
է
Սամթին՝
որ
դալար
լինի,
և
իր
տերեւն
կու
նմանի
Տըղտին
տերեւին,
և
ծաղիկն
փոքր
է,
ի
Բաղեղան
ծաղիկ
կու
նը
մանի.
և
ինքն
կու
չորցընէ:
Ըստ
քննողաց՝
սա
է
Ooymum
flamentosum։
–
Ռեհան
էլ-Քաֆուր,
«որ
հոտն
ի
Քաֆուր
կու
նմանի,
և
տերեւն
ի
Քասնու
տերև
կու
նմանի,
և
թէ
հանապազ
հոտվտան՝
զըղեղան
և
զխելաց
խառնակումն
տանի,
բայց
հով
բնութեան
մարդկանց՝
չար
է»։
–
Ռեհան՝
թէ
յարեւելս
և
թէ
յարեւմուտս՝
սիրոյ,
ցաւոց
և
պէսպէս
կրից
նշանակ
համարուի,
կերպ
կերպ
այլաբանութեամբք։
Ըստ
տեղական
տեսակաց՝
յիշուին,
2664.
–
Ռեհան
Առուի.
Ըստ
Սեբաստացւոց՝
սա
Ֆուդէնէճն
է.
տես
զայս:
2665.
–
Ռեհան
Ջրի.
Ըստ
անուանն
նոյն
է
ընդ
վերնոյն,
«Ջրի
տեղ
բուսած
լինի»,
կ’ըսէ
Կամարկապցին:
2666.
–
Ռեհան
Սարի.
Ձեւն
լաւ
բացատրուած
չէ,
հունտերն
համեմ
կ’ըլլան
կերակրոյ,
և
արկած
ու
փշրած՝
դեղ
վէրքերու:
Յիշուի
ի
կողմանս
Սասնոյ։
2667.
Ռետնի.
Ռետին.
Շատ
ի
Հնուց
ծանուցուած
և
ի
Ս.
Գրոց
այլ
յիշուած
է
Ռետին
՝
անուշաբոտ
և
բժշկական
խէժն
կամ
հիւթն,
և
նոյնպէս
կոչուած,
մանաւանդ
իբրև
ընդհանուր
ցեղ
այսպիսի
նիւթոց,
յարեւելս
և
յարեւմուտս.
Յ.
հուն.,
Լ.
Resina,
Ար.
Ռատինէճ.
իսկ
խիժաբեր
ծառն՝
օտար
լեզուաց
մէջ
նոյն
անուամբ
չի
յի
յիշուիր,
այլ
Մայրեաց
և
Եղեւնեայց
տեսակ
համարուի։
Վաստակոց
գիրքն
կ’ըսէ
(ՄՂԳ),
«Որ
է
Սոնոպրի
ծառին
խիժն.
ի
դուսու
(!),
ծովեզերէն
ելանէ,
զերդ
խայծղան
է:
–
Ար.
Շիրպին,
արաբ.,
որոյ
համար
կ’ըսէ
Ամիրտ.
ըստ
Պէյթարայ.
«որ
է
Ղաթրանին
ծառն.
երկու
ցեղ
է..
և
իր
միրգն
օգտէ
ըռուպուին
(խռչակի
հիւանդութեան
և
լերդին
և
ծովու
լապստակ
ուտողին..
և
տերեւն
և
միրգն
ուտուի..
Ասեր
է
Պտ.
թէ
իր
միրգն
նման
է
Սոնոպարին,
և
այլ
փոքր
էև
ինքն
փչլի
է,
երկու
ցեղ
է,
երկան
և
կարճ,
և
կեղեւն
կապուտ
է»:
2668.
Ռզիան.
Ռազիան.
Ար.
Ռազինէճ,
Թ.
Ռեզէնէ
արաբ.
Ար.
կ’ըսուի
եւս
Շիմար.
Լ:
Foniculum,
Փ.
Fenouil.
ի.
Finocchio,
Ռ.
Укропное
сумя.
Ամիրտ.
գրէ.
«Ըռզիանն,
որ
է
Ար.
Ռազիանաճն,
և
Պ.
Պատիեան
ն,
երկու
ցեղ
կու
լինի,
վայրի
և
Ածվոց:
Լաւն
այն
է
որ
դալար
և
մատղաշ
լինի...
Իպն.
ասէ,
թէ
առաջին
նախահայրն
Ադամ
աuցել
է
!
թէ
մարդ
մ’որ
գարնան
առաջին
օրն
արեգակն
ի
խոյն
մտանէ
մինչև
ի
Խեցգետինն
երթայ,
որ
է
ամռան
առջի
օրն,
յամէն
օր
մէկ
մթխալ
Ըռզիանի
Տունտ,
մէկ
մթխալ
Շաքար
խառնէ
և
ուտէ,
նա
մէկ
տարի
անց
մարդն
հիւանդութենէ
անհոգ
լինի
և
առողջանայ
*
և
այլ
զար
մանալի
բան
մ’ալ
այս
է,
յորժամ՝
ձմեռն
լինի՝
օձերն
ի
գետնին
ներքեւն
կու
մտնուն
և
պառկին
և
կուր(անան),
աչՎին
չի
տեսնուլ-
և
յորժամ՝
գարուն
լինի՝
կուր
ի
դուրս
կելանեն
և
կերթան
Ըռզիանն
կու
գտնուն,
և
զորն
կ’ուտեն
և
զորն
աչիցն
կու
դնեն,
և
աչվին
կու
տացվի,
և
արարիչն
Աստուած
զան
օձերուն
տեսութիւն
ի
յայս
խոտս
է
դրել,
և
նմա
փառք
յաւիտեանս»:
Ռզիան
Հոռմցի.
–
Տես
Անիսոն,
թ.
109.
2669.
Ռըժակռի.
Վայրի
ծառ
մի.
յԱրցախ,
այլոց
հետ
յիշուած
(Մեղու,
ԻԲ,
83)։
2670.
*Ռիպաս.
Ռէվաճ.
«Որ
է
Գաբծիլն
(թ.
392).
լաւն
այն
է
որ
ի
Շիրազու
բերեն»,
ըստ
Բժշկր։
2671.
Ռոշնակ
?
Յիշուած
ի
բառհաւաքէ.
բառն
նշանակէ
պայծառ։
2672.
Ռուզ.
Հին
Բժշկարանն
պիսակի
դեղոց
մէջ
յիշէ
և
Սպիտակ
Ռուզ
՝
ուրիշ
Բժշկ.
մ’այլ
գլխու
ցաւու
և
տքնութիւն
ունողի
դարմանոյ
մէջ՝
ուտելիքն
այլ
նշանակէ,
և
ասոնց
մէջ
պատուիրէ
ուտել
«հաւի
մսով
և
չաքրով,
և
կաթօմ՝
Ըեռուզ
և
ձուի
դեղնուց»,
եւայլն,
–
Նոյնն
իր
համառօտ
բառակարգին
մէջ
հոմանիշ
գրէ
Բրինձի,
որ
է
Որիզ։
2673.
*
Ռունաս.
-
Տես
Տորուն։
2674.
Ռուփէն.
Կամարկապցին՝
Ոսպ
է,
կ’ըսէ.
Ռոշքեանն՝
պարզապէս,
«Խոտ,
որ
ի
ջրուտ
տեղիս
բուսանի,
Լ.
Rhopalum»,
եւս
և
Nymphka։
Ետքինս
շատ
անգամ՝
յիշած
եմք,
իսկ
առաջինն
Mollusia
կոչուած
ջրային
բուսոց
ցեղին
մէկ
ազգն
է։
–
Յիշուի
և
2675.
–
Ռուփէն
Վայրի.
Յայսմաւուրք
կ’
ըսեն
(Յ
Մարերի
–
15
մայիս)
ի
վարս
Ս.
Յովհ.
Լռակացի
Փ.
Հայոց
Կոլոնիա
քաղքին
եպիսկոպոսին,
որ
ի
Պաղեստին
յանապատ
մի
ճգնելով
(Ռուբայ)
քանի
մ’օր
մի
անգամ
իր
ձեռօք
ժողվէր
և
միայն
այս
ինքնաբոյս
վայրի
խոտը
կամ՝
բանջարը
կ’ուտէր.
Յ.
բնագիրն՝
յորմէ
և
Լ.
Melagria
կոչէ
զայն,
իբրև
այն
կողմերու
անապատակեաց
ճգնաւորաց
սովորական
ուտելիք:
2676.
Սաբեկ.
Ով
որ
Ս.
Գրոց
պատմութեան
քիչ
շատ
հմուտ
է,
կամ
սուրբ
շաբաթ
ու
ընթերցուածոց,
այս
անունը
լսելով՝
դժար
է
թ
է
չտեսնէ
սրտառուչ
և
սրբազան
բազմադիմի
տեսարան
մի.
ծերունի
Հայր
մի
որ
իր
մէկ
հատիկ
սիրուն
զաւակը
կու
տանի
անմարդի
տեղ
մի՝
փոխան
գառին
մորթելու,
միամտութեամբ
Հնազանդելով
աստուածային
ազդման,
և
կարծ
է
դեռ
լսել
աելի
միամիտ
որդւոյն
հարցումը:
Ահա
սուր
և
ահա
փայտ,
ուր
է,
Հայր,
ողջակիզի
ոչխարն.
–
Աստուած
տեսնէ,
որդեակ
իր
ողջակիզելի
գառնուկը
–
և
ամենատեսն
այն՝
իսկոյն
կու
ցուցընէ
անոնց
և
մեզ՝
գիրուկ
խոյ
մի
եղջիւրներէն
կախուած
«զծառոյն
Սաբեկայ:
Գերագոյն
Հանճարք
Սաղիւ
բաեն
նկարագրել
բանիւ
այսպիսի
տեսարան,
իսկ
ով
կարէ
արժանապէս
նկարել
նաև
ի
միտս՝
այն
ստուերակերպ
օրինակին
տակ
ծածկուած
գերմարդկային
ողջակէզը•զոր
երգացանէ
մեր
եկեղեցին
խորհըր
դարար«Սաբեկայ
ծառին
վերաբերեալ
խոյ
յողջակէզ՝
փոխանակ
իսահակայ,
այլ
ի
վերայ
քո
(Խաչափայտին)
զենա
Գառն
անարատ,
ի
հաշտութիւն
Հօր,
և
ի
բառնալ
զմեղս
մեր:
–
Բայց
ի՞նչ
ծառ
էր
այդ
Սաբեկդ.
–
մեկնիչք՝
ոմանք
այս
ծառը,
ոմանք
այն
ծառը
կ’ըսեն.
Յ.
և
Հ.
թարգմանութիւնք
այդ
եբրայեցի
սառը
պատեր
են.
Լ.
Vepres
թարգմանէ,
որ
թանձր
կամ
փշոտ
թուփ
նշանակէ,
և
շատ
գիտնոց
կարծիքն
է՝
թէ
այսպէս
իմանալու
է,
և
ոչ
յատուկ
ծառի
տեսակ,
ինչպէս
կ’ըսէ
մեր
Կիլիկիո
բերքերը
յիշող
վարդապետ
մի
(Թով.
մաս),
«Թուզ,
Նուռն
և
Սաբեկ»,
իսկ
Վարդան
ի
Մեկն.
Ծննդ.
«Սաբեկն
ոստ
մի
ծառոյ
թարգմանի
կամ՝
երկճղի
ծառ,
իսկ
առ
ի
միտս՝
թողութիւն
կոչի:
Այս
ետքի
իմաստով
դարձեալ
կ’ըսէ.
«Ոմանք
ասեն
թույլ
գոլ.
զի
Սաբաք
թույլ
նշանակէ
եբրայերէն.
բայց
ուրիշ
օրինակք
գրոցն
ոչ
թոյլ՝
այլ
Թայլ
գրեն,
որոչ
բոյս
մի,
զոր
յիշած
եմք
(թ.
764).
և
յօտարաց
այլ
ոմանք
զնոյն
(Atriplex)
կարծած
են,
սակայն
այս
բոյսս
կըրնար
իր
ճըղիկներով
գառնուկ
մի
վերցընել։
2677.
Սագահում
?
Հումոյ
կռէզ,
գրէ
հին
Բառգիրք
մի,
և
թուի
Հում՝
ծառոյն
խէժը
նշանակել.
կամ՝
Հոռմի
կռէզ.
առաջին
բառն
(Սագ)
–
Յ.
թէ՞
Հ.
անծանօթ
է,
բոլորն
այլ՝
եթէ
Հումէ
բարդուած
չէ։
2678.
Սադար
?
Գալիենու
բառից
կարգին
գրուած
է,
և
բացատրած
Ար.
Բաբօնաճ
ալ-նահարի,
իբր
գետոյ
այսինքն
Ջրային
Երիցուկ։
–
Ուրիշ
օրինակ
մի
գրած
է՝
Բաբոնաճ
ահլնար՝
(ալ-Նահար)
Հիւսադադ։
*Սադիր.
–
Տես
Ծոթրին։
2679.
Սազապ.
Սատապ.
Սատաֆ
խոտ.
Ար.
արաբ..
որ
Հոռոմն
«
Պեղանօս
ասէ
(հուն.
).
և
ինքն
երկու
ցեղ
է,
մէկն
Վայրի
և
մէկն
Ածւոց.
-
և
այն
լաւ
է
որ
ի
Թզենւոյն
ի
խէչն
կու
բուսնի,
տաք
և
չոր
է,
Գ
տարաճա.
կարող
է
և
կարող
է,
տաքցընող
է..
և
զփորն
կու
կապէ,
և
թէ
քացխով
օծես՝
օգտէ
Հով
գլխացաւութեան,
և
զքթին
արիւնն
կտրէ,
և
զաչքն
սրացընէ,
և
զականջին
գոռալն
տանի,
և
զՍոխին
և
Սխտորին
հոտն
կու
տանի,
և
մակացու
դեղոց
օգտէ:
•Ացել
է
Պտթէ
իր
Պ,
լեզուաւ
Ֆալանմա
կու
ասեն.
և
ինքն
երեք
ցեղ
է,
վայրի
է
և
լերին
և
Ածւոց։
և
լաւն
այն
է
որ
Ածւոց
լինի.
և
թէ
զտերեւն
չոր
Թզով
և
Ընկզով
ծամեն,
զմահացու
դեղոց
զչարութիւնն
տանի
և
գազանաբարաց:
և
յորժամ՝
չոր
Սամթով
եփել
և
զջուրն
տան
որ
խմէ,
զմաղաս՝
տանի,
և
օգտէ
կողացաւի,
և
այլն։
–
Լ.
Ruta
Փ.
Rue.
Վայրի
Սազապ
կամ
Սատապը
՝
Ամիրտ
Ար.
գրէ
«
Զաֆարայ
(Զուկարա)
թէ
զտերեւն
ծեծ
են
և
խմեն,
զփորացաւութիւնն
տանի
և
զռիպ
ջերմն
տանի,
և
զլերդացաութիւն
այլ
տանի:
–
Տես
Կառան,
որ
յատուկ
Հ.
բառ
երեւի,
և
ըստ
այսմ
հարկ
էր
որ
ածւոց
Սազապն
այլ
այսպէս
կամ
ուրիշ
Հ.
անուն
մ’ունենար.
և
թէ
և
կոչուի
Փեգենայ,
բայց
սա
այլ
կըրնայ
վերոյգրեալ
Յ.
բառն
ըլլալ,
եթէ
Յոյնն
այլ
առած
չէ
դըրսէն։
–
Հին
Բժշկարանն
յիշէ
Սատապի
տեսակները,
որք
«ի
տաք
և
չոր՝
հավսարք
են,
սրբէ
յղորկուտ
պլղամէ,
զի
լեղի
է,
զքամի
էանէ
ի
ստամոքէ
և
փորոյ,
զաչաց
լոյսն
ուժովցընէ..
բայց
զգլուխ
ցաւցընէ,
զի
տաք
ու
չոր
է..
ի
դեղեր
ի
պէտք
է
և
ոչ
ի
կերակուր.
և
Վայրի
Սատպի
ունդն
ի
դեղեր
մտէ՝
և
ոչ
ի
սպաս»։
*Սաթառէն.
Շէտառէճ.
–
Տես
Անձխոտ։
2680.
Սալաթ.
Տեղ
տեղ
այսպէս
կոչեն
զՀազար,
աղցանի
նշանակութեամբ,
ըստ
արեւմտեայց.
բայց
յատուկ
2681.
Սալաթ.
Սալէթին
կամ
Սալաթա.
Նշանակէ
ըստ
Բժշկր.
«
Գարի
ն՝
որ
կեղև
չունի
ի
վերայ,
որպէս
Ցորեան
կու
նմանի,
և
այլ
փոքր
է.
և
թէ
ալիւրէն
շօթ
առնես
և
կիսաեփ
լինի,
և
դնեն
ի
մալախուլային
(սեւամաղձոտի)
գլխուն
վերայ,
օգտէ.
և
թէ
զալիւրն
մալէզ
առնես
և
շատ
(կամ
ի
հետ)
Հոռոմ,
ձէթ
խառնես
և
երեք
վաղվընէ
և
կամ
Հինգ
վաղվընէ
մէկ
ուսկուռա
ջ
տաքցընես
և
խմես,
օգտէ
խեւութեան
և
ցրիւ
զրուցելոն
և
անգոՀութեան,
և
մէնալուն
2
և
այն
մաըժութ
եան՝
որ
ի
զավ
տայէն
լինի.
և
զկուրծքն
յստակէ,
և
օգտէ
հազին:
–
Վաստկ.
գիրքն
այլ
յիշէ
զՍալէթին
(ԻԶ),
և
Կտաւատի
հետ
կըրնայ
ցանուիլ
և
ըսէ,
«զի
այն
եւս
եղ
ունի.
ցանելու
ժամանակն
այլ
«ի
սեպտեմբեր
ամսոյ
22
աւուրն
ի
վեր
մինչև
ի
Հունվար
ամսոյ
երեք
օրն,
պիտի
ցանել»:
2682.
*Սալիկա.
«Հոռմերէն
Սիրինգոյ
ասեն,
ըստ
հին
Բժշկր.
Յ.
հուն.,
Եղէգն
կամ
եղեգնեայ
Սրինգ
նշանակէ.
իսկ
Ար.
արաբ.
է
Լ.
Laurus
Cassia.
Բժշկարանք
մեր
կ’անուանեն
«Ս.
Գրրիգորի
ուխտին
փայտին
կեղեւն»,
կամ
Ս.
Գէորգայ
Խոտին
տակն,
զորս
յիշած
եմք
ի
կարգին
(թ.
476,
536)
կարեւոր
բացատրութեամբք:
2683.
Սալոր.
Սալորենի։
Որ
և
Շ
տառիւ
Շլոր։
(Հին
և
նոր
գերմ.
և
անգղ.
լեզուաց
մէջ
լսուի
այս
ձայնս.
Sleha,
Schlehe,
Sla,
Sliva,
ինչպէս
և
Ռ.
Слива).
–
Ոչ
միայն
պտղոց
տեսակի
մի
անուն
է,
այլ
և
տարբեր
ազգի
պտղոց
ընդհանուր
անուն,
որով
յայտ
է
թէ
շատ
նման
տեսակք
այլ
կան
գլխաւոր
ազգին,
որք
և
առանձին
ա.
նուամբք
կոչուին.
և
Հասարակաց
անունն
ամէն
կողմ
լսուի,
թէ
և
պտուղն
տար
բեր
ձեւով
և
Համով
ըլլայ:
Ամիրտ.
«Աճաս
(արաբ.
)
անուան
տակ
գրէ,
«Որ
Դամոն
ն,
որ
է
Սալոր
ն,
և
Պ.
Այու
կ’ասէ,
և
Թ.
Արիկ
(Էրիկ).
և
ինքն
շատ
ցեղ
կու
լինի,
և
լաւն
այն
է
որ
խոշոր
լինի
և
քաղցր
լինի,
հով
է
Ա
տրճ.
և
գէճ
է
Բ
տրճ.
թէ
զտերեւն
ջրով
եփեն
և
խաղաջ
առնեն՝
օգտէ
փողացան
ւութեան
և
զնուզլան
խափանէ,
և
զխռչըկին
և
զանկիկին
ուռուցքն
Հալէ..
և
թէ
զիր
խէժն
թրջեն
և
խմեն՝
օգտէ
կրծոց
խոշորութեան,
և
զչոր
հազն
և
զխռչըկին
պետութիւնն
տանի..
Ասէ
Պտթէ
ինքն
ցեղ
ու
ցեղ
կու
լինի,
մէկն
սև
ու
մէկն
սպիտակ
կու
լինի.
և
այն
որ
սև
է՝
Յունուն
(կամ
Այուն
ըլ-պախար
)
կ’ասեն,
և
այն
որ
սպիտակ
է
Շահալու
(կամ
Շահլուճ
)
կ’ասեն,
և
լաւն
այն
է
Սև
Սալորին՝
որ
աղէկ
հասնի
ինքնիրենն
և
խոշոր
և
քաղցր
լինայ:
–
Պէյթար
Սալորի
համար
թուլացուցիչ
է,
կ’ըսէ,
«բայց
ոչ
այնչափ
որ
յայս
կողմն
Հայոց
(
Էրմինիե
էլ-տախիլէ
),
վասն
զի
այնկէց
եկյծն
քաղցր
է,
ամեն
տեղ
ծառին
համեմատ
է
պտուղն.
այս
կողմի
Հայոց
Սալորն
քիչ
կծող
է
քան
զԴամասկեանն:
–
Լ.
Prunus,
Փ.
Prunier:
Սալորի
գլխաւոր
կամ
աւելի
ընտիր
տեսակն
է
Դամոն,
որով
երբեմն
ընդհանուր
Սալորք
կ’իմացուին.
տես
զայս
անուն
և
ուրիշ
մեզի
ծանօթ
տեսակաց
անուանքն,
Սլուչայ,
Դաժանման,
Դամասկ,
Թամբուլ,
Ճանմուլ
կամ
Ջոնջոլ,
Կոկան,
Ոտուռն
?
Սար-Սալոր,
Տոտոր,
Տտուզ
։
Իբրև
յատուկ
ազգք
Սալորենեաց,
կամ
այնպէս
անուանելոց,
յիշուին
Սալոր
Մէրտինոս,
և
Սալոր
Հնդկաց,
որ
է
Հնդկարմաւն:
2684.
Սակամունի.
–
Տես
Ջաւզալակ։
2685.
Սակուղաջուր
?
Ի
գրոց
է
թէ
ի
լրոյ,
և
ինչպիսի՞
է.
չէ
նշանած
գիտուն
բառհաւաք
մի։
2686.
Սահապի.
Տեսակ
Խաղողոյ
յԵրեւան։
2687.
Սաղապ.
Ըստ
Ասարայ
է
ծանօթ
Սալեպն
արեւելեայց,
որոյ
իսկութիւնը
տես
Աղուէսաձուք
անուամբ,
թ.
63.
2688.
Սաղէ-տակ.
Թուփ
կամ
ցախ
մի,
ուսկից
աւել
շինեն։
2689.
Սաղուզի
?
Արցախոյ
վայրի
ծառոց
մէջ
յիշուի.
թուի
Թ.
առ
Սագըզ,
Ձութի
ծառ,
Հերձի:
2690.
*Սաճ.
արաբ.
Testona
grandis.
«ինքն
ծառ-մն
է
որ
շատ
ճղեր
ունի,
և
տերեւն
այլ
շատ
կու
լինի.
և
ինքն
ի
Հնդիկս
կու
գույնի,
և
իր
շուքն
մարդ
շատ
կու
ժողովի.
և
ամառն
և
ձմեռն
միապէս
չի
այլայլիր,
և
թէ
այրեն
և
Մամիuայի
ջրով
տրորեն
և
յաչքն
քաչեն
զէտ
ծարար,
խիստ
օգտէ,
և
ըզ
ջղերն
ուժովցընէ,
և
զերեսին
չտերն
տանի,
և
օգտէ
այն
ուռեցին
որ
ի
յաչից
կոպերն
լինի...
Անցել
է
Պտ.
թէ
քան
զինքն
մեծ
ծառ
չկայ,
և
ինքն
պինտ
է
և
ոսկեգույն,
և
բնութիւնն
ով
է
և
չոր
է,
և
թէ
իր
պտղէն
ձէթ
շինեն,
որ
այնոր
ձիթին
անունն
Տօհն
ըլ-Սաճ
ասեն,
և
զՄուշքին
նաֆոն
(մշկապորտ)
այնով
կու
շինեն»։..
Այս
ծառին
փայտն
է
Bois
de
Teck
կոչուածն.
ծառն
գտուի
ի
Հար.
Ասիա
և
յՈվկիանիա.
2691.
*Սաճազնիա.
Շատ
հեղ
յիշուի
ի
Բժշկարանս՝
ուրիշ
բուսականաց
հետ,
իբր
դեղ
պէսպէս
ախտից,
բայց
ի՞նչ
ցեղ
ըլլալն՝
ինձ
անծանօթ
է։
2692.
Սամիթ.
Համեմային
բանջարոց
կամ
խոտոց
գլխաւորներէն
մէկն,
և
Անանխոյ
և
Չամանի
հետ
յիշուած
ի
Քրիստոսէ,
ի
յանդիմանութիւն
ագահ
և
կեղծաւոր
Փարիսեցւոց.
Լ.
Anothum,
Փ.
Aneth,
Ռ.
Анитъ.
Ար.
Շէպէթ,
արաբ.,
կամ
Շիպթ,
ինչպէս
գրէ
Ամիրտ.
որ
յիշէ
թէ,
«Թ.
Տօրաղ
օթի,
ասէ,
և
Ֆռ.
Անէդոմ,
և
ինքն
ածւոց
և
վայրի
լինի.
լաւն
այն
է
որ
ածւոց
լինի,
և
ծաղիկն
դեղին
լինի։
Տաք
և
չոր
է
Բ
տրճն,
եփող
է,
բնութիւնն
կու
խաղցընէ
և
քուն
կու
բերէ,
և
Հով
գլխացաւութեան
օգտէ,
և
ակնկացաւութեան
այլ
օգտէ,
եւայլն:
Ասէ
Պտ.
թէ
ի
Շիրազ
Շաւ
կ’ասեն,
և
լաւն
այն
է
որ
դալար
լինի.
և
իր
փոխանն
Sարչինն
է
և
Ղարանֆիլն»:
2693.
Հոռոմ
Սամիթ.
Գալիենու
բառից
մէջ
Յ.
գրուի
Մարաթրոն,
ուղիղն
է
հուն.,
առանց
Ր
տառի,
թէ
և
Լ.
այլ
Marathrum,
գրուի.
բայց
հասարակ
անունն
է
Feniculum,
որ
է
Ռազիան.
տես
զայս։
2694.
Սամիր.
Մեծ
կորեակն
է
կամ
Գաւարս,
ըստ
Բառագրոց։
2695.
Սամնտրուկ.
Ըստ
Ստ.
Շէհրիմանեան՝
Կցմցուկն
է,
տես
թ.
1869,
Լ.
Polygonatum.
2696
Սամուխ.
Ըստ
Ամիրտ.
Մկնականջն
է.
Պէյթարի
գրոց
մէջ
չկայ
այս
անունս,
որ
գուցէ
և
ոչ
Ար.
ըլլայ։
2697.
Սամսար
ծաղիկ.
Ձեւն
բացատրուած
չէ
մեզի,
այլ
յիշուի
Սասնոյ
կողմերում,
և
անդամալուծութեան
դեղ
ըլլալով՝
կոչուի
և
Անդամալուծի
խոտ:
2698.
Սանամ.
Սպանդն
է,
ըստ
Ասարայ.
այս
բառս
այլ
չկայ
ի
Պէյթար:
2699.
*Սանամըքի.
Հին
Բժկր.
գրէ
այսպէս,
և
կ’աւելցընէ,
«Խոտ
է,
որ
ի
Մէքքէոյն»
գայ,
նոյնպէս
ուրիշներն
այլ։
Տես
Աճալ,
թ.
74։
2700.
Սանդատ.
Հին
Բժշկարանն
այսոր
հոմանիշ
գրէ
Ար.
Ալնահարի
?
2701.
Սանճատ
?
Բժշկարան
մի
գրելով
հովերու
վրայք,
կ’ըսէ՝
«Աղէկ
քամի
այն
լինի..
որ
ի
Թզենու,
յԸնկըզէ
և
ի
Սանճատէ
չփչէ»։
Եթէ
սխալմամբ
գրուած
չէ՝
փոխանակ
Սանճանի
կամ՝
Սանդիանի.
սա
Ար.
Կաղնի
նշանակէ,
որ
մեկ
այլ
երկու
ծառոց
կըրնայ
յարմարիլ։
2702.
Սանտ.
Ըստ
Ամիրտ.
Արաբացի
կռէզը
տուող
ծառն
է.
Տես
Կռէժ
և
Խարադ։
2703.
*
Սանտալ։
«Որ
է
Ար.
Չանդան,
(կ’ըսէ
Բժշկ.
մի):
Յեսու
ասէ
թէ
հով
է
և
չոր
է
Բ
տրճ,
օգտէ
սրտին
տրփալուն
և
ստամոքին,
եւայլն։
Անուշահոտ
փայտից
կար
գին
ծանուցուած
է,
և
է
Ճանդան
ն
Աշխարհգ.
Խորենացւոյ
(թ.
1847).
–
Լ.
Santalum,
Փ.
Santal
կամ
Sandal։
–
Մխ.
Հերացի
յիշէ
և
Սպիտակ
Սանտալ
ի
դեղորայս
միօրեայ
ջերման։
*
Սանտարաք.
–
Տես
Ճնարակ։
2704.
Սանտրուկ.
Ամիրտ.
կ’ըսէ,
«Խոտն
(է)
որ
կէսք
մի
այնով
զակռան
կու
փորեն,
ի
Ղազօվայ
(Սեբաստիոյ
գաւառի)
շատ
կու
լինի,
և
կէսք
մի
զիրեն
հունտն
ի
Խորասանու
տեղ
կու
ծախեն»։
–
Շէհրիմանեանն
նոյն
համար
ընդ
վերոյգրեալ
Սամանտրուկն.
Poligonatum.
2705.
Սապռ.
–
Տես
Հալուէ.
2706.
Սապտուկ.
Սաւտուկ.
Այսպէս
կոչեն
շատ
տեղ
Հայք՝
Թ.
Չիկտէմ
(տ.
Չքիտամ)
կոչուածը,
որ
փոքր
սոխաւոր
բարակ
բոյս
մ’է
երկայն
թելակերպ
տերեւներով,
սպիտակ
նա
և
կարմիր
կամ
կապոյտ
ծաղկներով,
որձայն
ճերմակ
մաչկով
պատած,
սոխն
կանաչ
Նշի
նման
և
գրեթէ
Կաղինի
չափ
է,
որ
տեղացեաց
ախորժելի
է
ուտելու,
ի
Տարսն,
ի
Շիրակ
և
ուրիշ
կողմերում։
Լ:
Colchicum
autumnale.
–
Տես
և
Ձիւնծաղիկ,
որ
ազգակից
է
այսոր
և
մէկ
տեղ
երգուած
ի
Սալաձորեցոյն.
միայն
թ
է
իրեն
Չքիտամն
կանուխ
գարնանային
է,
Սապտուկն
աշնանային։
–
Ըստ
հելլենական
առասպելաց՝
Մեդէա
կախարդն
այս
բոյսս
ի
գործ
ածէր՝
թունաւորելու
կամ
կատղեցընելու
համար։
Ամիրտ.
Աշնանային
Չիկտամը
զուգէ
ուրիշ
ծաղկի
մի,
Յ.
կամ
Լ.
գեղեցիկ
և
յիշատակեալ
անուամբ,
Amaryllis,
զոր
խանգարեալ
գրէ
Այմարուղալաս
կամ
«
Աիմարիղալիս,
որ
է
Դեղին
Սուսամն,
Թ.
Աշնան
Չիկտամ
կ’ասէ...
թէ
աչքն
լինի
տաք-ուռուց՝
ի
վերայ
դնեն,
օգտէ,
և
թէ
զօքն
և
զտերեւն
սպեղանի
առնես
և
դնես
ի
վերայ
կրակին
այրածին՝
շատ
օգտէ։
Յիշած
եմք
զայս,
թ.
2387,
մեր
նոր
Բուրաստանի
երգողին
տողերով.
յիշեմք
հօս
որ
լատին
ուսանողաց
անմոռաց
է
այդ
Ամարիլլիս
անունն,
զոր
Վիրգիլիոս
իր
առաջին
հովուերգութեան
մէջ
ներկայացընէ
իբրև
սիրուհի
Տիտիւրոս
հովուի.
և
ամենքն
ի
բերնուց
գիտեն
բանաստեղծին
այն
պարզ
բայց
աննման
երկտողը։
Nos
patriam
fugimus:
tu,
Tityre,
lentus
in
umbra
Formosam
resonare
doces
Amaryllida
silvas.
«Մեք
փախըստեայք
ի
հայրենեաց:
Դու,
Տիտիւրէ,
ի
հովս
անխուլ
Մարզես
զմայրիս՝
ըզգեղանիդ
Ամարիլեակ
հընչել
անդուլ»:
2707.
*Սառաբին.
«Որ
է
Սէքպէնէճ
»,
գրէ
Բժշկր.
մի
այսինքն
Sacapenum.
ըստ
այսմ
պէտք
էր
Սակաբին
կարդալ։
Տես
Պզոտի։
2808.
Սառապիսեայ
փայտ.
–
Տես
Ապանակ,
թ.
171։
*
Սասալիոս.
–
Տես
Անճիտան:
2709.
*Սատա.
Կամ
Սատախինիս,
ինչպէս
կարդացեր
է
Ամիրտ.
Պէյթարայ
գրածը
արաբ.,
որ
է
Stachys,
որ
յԱնտալուսիա
Գարա
կոչուի,
կ’ըսէ.
և
ուրիշ
տեղ՝
Անուշա,
զասոնք
չի
յիշեր
մեր
Ամասիացին,
այլ
միայն
թէ,
«Բոյս-մն
է
որ
ի
լերունքն
կու
բուսնի
և
ի
քարոտ
տեղեր,
և
ի
Ֆարասիոն
(տ.
Հօտիսոյ)
կու
նմանի.
մանր
և
անուշահոտ
կու
լինի,
և
շատ
ճղեր
ունի,
սպիտակ
է,
և
քան
զՖարասիոնն
սպիտակ
կու
լինի.
զսիրտն
ուժովցընէ,
ե
օգտէ
ամենայն
փորոքի
ցաւուն,
և
կատղած
չան
խածածին,
եւայլն։
–
Ըստ
թարգմանչին
Պէյթարայ
է
Լ.
Stachys
Germanica.
2710.
Սատանի
Խիար
?
Վարընգի՞
տեսակ
է
թէ
այլ
ցեղ
բոյս,
չեմ
գիտեր.
Բժշկարան
մի
ուրիշ
նիւթ
ոց
հետ
խոստուկի
դեղ
գրէ
և
«Սատանի
Խիար
Ժ
տրամ,
իր
տակն
Ժ
տրամ..
մեղրով
շաֆ
արա»,
եւայլն։
2711.
Սատանի
ծառ.
Այսպէս
կոչէ
Ասար
զԾառանց
պտուղն,
որ
է
Աքլիլմէլիքն:
Սատապ.
Սատաֆ
խոպ.
–
Տես
Սազապ։
2712.
*Սատէճ.
–
Տես
Կաժ
և
Կասկած։
2713.
*
Սարախ.
Կամարկապցին
կ’ըսէ.
«Ինքն
սև
տակ
է,
և
տղերն
իրար
կպած,
աղէկն
ի
գէճ
տեղի
լինի»:
Հաւանօրէն
է
հետեւեալն
ծանօթագոյն
Ար.
լեզուաւ,
2714.
*
Սարախս
կամ
Սէրախս.
արաբ.,
որ
է
Պտերն
Լ.
Filix,
Փ.
Fougère.
զոր
տես.
թ.
2604։
2715.
Սարածաղիկ.
Գունագոյն
անուշահոտ
ծաղիկ
մի,
կ’ըսէ
օրագիր
մի։
2716.
Սարդ.
Սարդենի.
Կասլայի
ծառն
է,
տես
զայս,
որ
և
Դափնի։
2717.
Սարդոյ.
Մահաբեր
խոտ
մի
ի
Սարդենիա
կղզի,
կ’ըսէ
Ռոշքեանն,
և
ի
գրոց
այլ
վկայութիւններ
բերէ.
Լ.
անուանէ
Sardoa,
Յիշած
եմք
զայս
Կենատ
անուան
նեքեւ,
որ
թերեւս
յարմարուած
է
մահաբերի
նշանակութեամբ՝
իբր
Կենաց
-
Հատանող,
այն
տեղ
նշանակած
եմք
և
այժմու
գործածուած
Լ.
անունը։
2718.
Սարի
Խնձոր.
Այսպէս
անուանած
է
ռամկօրէն
Ալոճն,
ինչպէս
և
ուրիշ
լեզուաց
մէջ։
2719.
Սարկաղնի.
Լերան
Կաղնի
ծառ
նշանակէ,
և
յատկապէս
Գղթոր
ունեցող
տեսակը։
2720.
Սարկաւի.
Մեր
ազգային
հին
բժշկաց
մէկն
կարեւոր
տեղեկութիւն
մի
ընծայէ.
«Դեղ
փայծեղան,
որ
ես
նուաստ
Ստեփանոսս
(որդի
Ահարոնի)
զուգեցի
Եդեսիա,
դիպակագործ
մարդոյ,
և
տգէտ
մարդոյ
խօսք
և
բժշկական
գործս,
ապա
չի
պիտի
քամահրել
զտգէտ
մարդոյ
խօսքն
ամենեւին:
խոտ
մի
կայ
իր
անունն
Սարկաւի
ասեն
(Սարկօի
գրուած),
իր
նշանն
այս
է.
երկանուկ
լինի
քիլ
մի
կամ
այլ
ավելի,
միատեղ
է,
և
կամ
երեքճեղ
բուսնի,
ի
Նաթրէն
?
որ
է
Կոտրխի
?
նման
լինի
գունովն
կերպովն,
ապա
այլ
մեծ
տերև
է
որ
քիչ
ու
լայն,
Ուրֆայու
այգիքն
լինի
և
ի
լեառն
շատ
լինի։
Ա՛ռ
զայն,
չորցու
և
լոսէ,
և
թերանորով
ձու
խառնէ,
և
տուր
որ
ուտէ.
թէ
քսան
տարուն
փայծղան
մեծ
և
ցաւ
լինի՝
զամէն
տանի,
օգտէ
կամօք
Աստուծոյ:
Թէ
և
տարակուսական
բառեր
կան
այս
գրուածիս
մէջ,
բայց
անտարակոյս
երեւի
բուսոյ
անունն
Սար-կաւի,
որ
և
նախընթաց
անուան
պէս
բարդած
թուի
Սար
(լեռնային)
բառով,
իսկ
կաւի
`
թէ
և
առանձինն
յիշուած
չէ,
բայց
ուրիշ
բարդուած
անուամբ
այլ
գտուի,
Օձկա-կաւի.
իսկ
միւս
երկու
ստորագծեալ
անուանքն
հետաքննելի
են։
2721.
*
Սարղանդ.
Ար.
արաբ..
«Խոտ-մն
է
որ
ի
տակէն
շատ
ճղեր
կու
ելնէ,
և
յաւազի
մէջ
կու
բուսնի,
և
սպիտակ
ծաղիկ
կ’ունենայ:
և
յորժամ
չանեն
ի
տեղացն՝
զէտ
քամած
կապայ
կու
ոլորվի.
և
այս
խոտիս
տակն
բան
կա
անցնի
և
այլ
տեղն
չի
անցնիլ•թէ
եռցընեն
և
զջուրն
խմեն,
զանձն
գիրցընէ,
և
թէ
հոտվըտան
և
թէ
ծխեն՝
զըղեղն
ուժովցընէ.
և
օգտէ
զուգամին՝
շատ
և
շուտ»:
–
Լ.
Telephium
imperati,
ըստ
թարգմանչին
Պէյթարայ։
2722.
*
Սարմախ.
–
Տես
Ղաթք։
2723.
Սարոյ.
Սարւէ.
Հաւանօրէն
ի
սարերն
գտնուելուն
համար
այսպէս
կոչուած
վայրի
ծառ,
տեսակն
որոշել
դժուար
է,
որովհետև
թէպէտ
Ս.
Գրոց
մէջ
շատ
անգամ՝
յի
չուած
է՝
բայց
հայ
թարգմանիչն
Յ.
բնագրին
մէկ
բառի
տեղ՝
քանի
մի
անուն
դնէ,
թուի
թէ
չկարենալով
որոշել
յատուկը՝
նմաններն
այլ
յիշէ։
Գալիենոսի
բառից
մէջ
կայ
գրուած
Սարւէն
իբր
հոմանիշ
Կիպարիսի,
նոյնպէս
Ս.
Գրոց
մէջ
այլ
տեղ
մի
յարմարին
ասոնք
իրարու
Ռոշքեանն
Բեւեկնի
համարի
զՍարոյ,
և
պտուղն
խընկի
տեղ
ծխուի
կ’ըսէ.
այսոր
Համաձայնի
մասամբ
և
սաղմոսա.
մեկնիչն
Դանիէլ
ասորի
(Սաղմ.
ՃԴ).
«Սարոյն՝
բնութեամբ
անուշահոտ
է,
և
փայտ
նորա
կարծր
և
առանց
փտութեան,
և
ոչ
յորդանց
ապականի.
և
յայժ
վայելէ
գեղեցիկ
գործոց
և
դրօշելոց
և
քանդակուածոց,
և
զարդարէ
զդրունս
տաճարաց.
այլ
և
բնութեամբ
ջերմին
է,
և
պտուղ
նորին
օգտակար.
եփեալ
և
ճաշակեալ՝
ծիրանւոյ
և
դեղնագունի
երեսաց
օգնէ,
և
զջուրն
պտղոյն
եդեալ
և
պնդեալ՝
վաղվաղակի
ի
խոնարհ
ձգեալ
սրբէ
զդեղնութիւն
մաղասոյ։..
Դարձեալ,
յաճախէ
ծսռս
այս
բազում
ոստովք՝
յարմատոյ
մինչև
ի
վեր.
և
որ
կամի
ելանել
ի
գլուխ
նորա՝
դիւրաւ
ելցէ
ընդ
ոստս
նորա»։
2724.
Սարու
ծաղիկ.
Առանց
յատուկ
անուսն
այսպէս
կոչեն
ի
կողմանս
Սասնոյ՝
թուփ
մի,
քարոտ
տեղերում,
որոյ
ծաղիկք
շուտով
թափին,
և
չորցուցած
ի
գործ
ածուին
իբրև
քրտնեցուցիչ,
նա
և
մաքրիչ,
և
ուռեցքներու
կակղիչ։
Գուցէ
ըլայ
վերոյիշեալ
Սարածաղիկն
(թ.
2715)։
2725.
Սարուն
?
Գուցէ
վերոյգրեալն
ըլլայ,
և
գրուի
նոյն
Գալիենոսի
բառից
մէջ,
հոմանիշ
Եղիթադրանոնի
?
Յ.
մօտիկ
ձայնով
հուն.
նշանակէ
Արեւու
բզէզ,
միջատ
մի։
2726.
Սարսենիկ.
Սեբաստիոյ
կողմերում
լսուի
Կասլայի
տեղ.
թուի
Դարսենիկ
անունն
այլայլած։
2727.
Սարտակ
?
Յայտնի
չէ
ինչ
ըլլալն.
հին
Բժշկր.
քոսի
և
խաղուարտի
դեղ
գրէ՝
Գիոյ
տերև
ծեծած
խառնել
Սարտակի
հետ
և
վրան
դնել։
2728.
*
Սարքուլա
–
Տես
Անձխոտ,
թ.
11։
Սաւդուկ.
–
Տես
Սապտուկ։
2729.
Սափառնիա.
Բժշկարան
մի
այսպէս
կոչէ
զԾնեբեկ,
և
«ի
Ղալսարի
(Կեսարիոյ)
գեղանն՝
շատ
կայ»,
կ’ըսէ։
2730.
*
Սաֆսաֆ.
–
Տես
Ուռի։
2731.
Սաֆտաֆ.
Կըրնար
վերնոյն
հետ
շփոթուած
և
սխալ
գրուած
համարուիլ,
բայց
հոմանիշ
բառն
զոր
գրէ
Բժշկարան
մի՝
տարբեր
բոյս
ցուցընէ,
և
գրածն
է
Գօգլէարինէ,
այսինքն
Cochlearia
կոչուած
դրվալաձև
տերեւօք
ազգ
մի
բուսոց
հիւսիսային
և
բարեխառն
կլիմայից.
որոյ
մէկ
տեսակն
Coch.
Aucherij
տեսնուած
է
յԵզնկա,
ի
Թորթում:
2732.
Սգռենի.
Անշուշտ
Զղեարենին
է.
տես
զայս:
2733.
Սելեմուկ.
«Աղբերաց
առջև
բուսած
բոյս
մը»,
ըստ
Սեբաստացւոց։
(Պատկ.
Գ,
279):
2734.
Սեխ.
Ծանօթ
մեծ
պտուղ
կամ
բերք
բանջարեղենի,
որ
Պատեխ,
Պտեխ,
Պթեխ
այլ
կ’ըսուի
Ար.
բառով,
որով
երբեմն
և
Սեխի
ընկեր
Ձմերուկն
այլ,
ինչպէս
յիշած
եմք
(թ.
1788.
2616).
«Պատեխ
որ
է
Սեխն,
ինքն
յայտնի
է,
կ’ըսէ
մեր
Ամասիացին.
չորս
ցեղ
է
և
լաւն
այն
է
որ
Սամարղանդի
լինի,
հով
և
գէճ
է
Բ
տրճ.
թ
է
զան
սունն
ուտեն՝
զգոզն
կու
յորդորէ
և
ճլէ
տայ.
և
թէ
զիր
միսն
աչացն
ուռեցին
տլէ
անես՝
օգտէ.
և
թէ
զիր
կեղեւն
ի
ճակատն
կպցընես՝
զնուզլան
որ
ի
յաչքն,
իջնու՝
կու
կտրէ,
և
զմարմինն
կու
կակղացընէ,
և
զկուրծքն
և
զխռչակն
այլ
կու
կակղացընէ...
և
թէ
զիր
կեղեւն
չորցընես
և
թ
է
պտուկ
մի
միս
դնես՝
որ
յուչ
եփի,
որպէս
պախրու
միս
և
որ
սոցին
նման
է,
և
կտոր
մի
կեղեւէն
ի
վերայ
ձգես,
շուտ
մի
եփի,
փորձիւ
է.
և
թէ
զկեղեւն
չորացընեն
և
ցաւած
ակռային
ծխեն,
և
աչաց
որ
ձմաթռել
է՝
ծխէ,
օգտէ.
–
Վաստկ.
գիրքն
Սեխի
մշակութիւնը՝
կօդայի
և
Դդումի
նման
գրէ
(ՄԿԸ),
իսկ
հին
Բժշկր.
կ’ըսէ.
«Հասած
Սեխ՝
Հով
ու
գէճ
է
Բ
տրճ.
և
գէճն
չատ
է
քան
զչորութիւնն.
և
թէ
զինք
ի
դրուցէ
ընդ
անձն
ած
ես՝
սրբէ
զկաչին,
և
Տունդն՝
զգոզն
յորդորէ,
զքարն
Հանէ
դերիկմանց
և
ի
թատէ.
շոյտ
գնայ
ի
ստամոքէ.
և
որ
ուտէ՝
շոյտ
ի
սաֆրա
փոխի
և
պլղամ.
և
ամենայն
ցաոց
օգնական
է,
և
յերկայնն
լաւ
է
քան
զբոլոր.
և
Հասած
կեր.
տաք
բնութիւնն
թէ
ուտէ՝
Սքնճպի
խմէ
ի
վերայ,
և
Հով
բնութիւնն՝
անպակ
գինի
մէկ
կթխայ.
և
ջերմնոտի՝
չէ
աղէկ
ուտելն,
զի
խանգրէ
զստամոք,
և
զկեղեւն
մի
ուտեր,
զի
յուչ
հալի»:
-
Լ.
Cucumis
Melo,
Փ.
Melon
Ռ.
Дыня.
Ար.
արաբ.
Թ.
Գավուն.
արաբ.
։
Սեխի
այլեւայլ
տեսակաց
ոմանց
զատ
անուանք
լսուին
և
ի
Հայս.
ինչպէս
Դուդմակ,
Շալախ,
զորս
յիշած
եմք,
իսկ
Պթեխ,
Շամամ,
Խարբզակ,
հասարակօրէն
Ձմերուկի
վերաբերին։
2735.
*
Սեկուտ.
Իբրև
հայերէն
գործածուած
է
նոր
Բժշկարանաց
մէջ.
բայց
Թ.
Սէօկիւտ,
բառն
է,
որ
է,
Ուռի,
Ուռենի:
2736.
Սեպր.
Աղելով
ուտելի
բանջարեղէն
մի
կ’ըսուի։
–
(Երեմ.
Հայրենիք
317)։
2737.
Սեռիկ.
Գեղաքանոյ
կողմանց
բուսոց
մէջ
յիշուի
առանց
բացատրութեան։
2738.
Սերկեւիլ.
Սերկեւլի.
Ընտանի
ծառոց
մեծագոյն
պտղաբերն,
թէ
հում
և
թէ
եփած
ուտելի,
մանաւանդ
շաքարով,
ախորժահամ՝
և
առողջարար.
ինչպէս
ինքնին
վկայած
է՝
բերնով
Առակախօսին
(ԺԶ),
երբ
Դեղձն
կու
ծաղրէր
զնա
դեղնութեանն
համար,
և
սա
պա.
տասխանէր,
«Ես
դեղին
եմ՝
զի
ցաւակցիմք
հիւանդաց,
ի
տես
երթալով
և
զՏիւան
դութիւն
դառնալով,
և
ոչ
որպէս
դու
հալածեալ
ի
հիւանդաց:
–
Ամիրտ.
գրէ
Ար.
Սաֆարճիր
կամ
Սէֆէրճիլ
արաբ.
անուամբ
համառօտ,
վասն
զի
Պէյթար
մոռցեր
է
եղեր
գրել,
յետոյ
աւելցուցեր
է,
և
գրածն
ամեն
օրինակաց
մէջ
այլ
չէ
մտած.
թուի
թէ
Ամասիացին
ալ
չէ
գտած
երկար
բացատրած
օրինակ
մի.
«Ինքն
երկու
ազգ
է,
կ’ըսէ,
մէկն
քաղցր
և
մէկն
թթու,
աղէկն
քաղցր
է,
բնութիւնն
հով
և
չոր
է
Ա
տրճ.
չափն՝
քանի
որ
կարիքն
է։
Ասէ
Ֆուլոս,
թէ
օգտէ
լերդին
և
ստամոքին
և
սրտին.
և
թէ
յանօթաց
ուտէ՝
զփորն
կապէ
և
զծարաւն
-կտրէ..
բայց
ծերոցն
զեն
առնէ
խիստ։
Դարձեալ
գրէ,
«Սերկեւիլն
խորվէ
և
կեր
մեղրով,
զմիտքն
բանայ,
և
զփորձ
կապէ»։
–
Լ.
Cidonia,
յանուն
Կիւդոն
քաղաքի
Կրետեայ,
որ
բնիկ
տեղ
համարուի
Սերկեւելի,
որոյ
համար
և
Կրետացի
խնձոր
կոչուէր,
հուն.
Փ.
Cognassier,
Թ.
Այվա
Ռ.
Дикое
квитовое
дерево.
Հասարակ
տեսակն
յիշուած
է
Եւրոպացի
տեղագրաց՝
ի
Խարբերդ։
–
Պատմական
յիշատակաւ
Նշանաւոր
գիւղն
Սերկեւլի
յԱյրարատ՝
տայ
կարծել
որ
այս
ծառոյ
և
պտղոյ
բերքէն
առած
ըլլայ
անունը՝
թուի
թէ
և
Արաբացիք
ի
Հայոց
առած
ըլլան։
Հին
ժամանակ
Քրիստոսէ
վեց
եօթն
դար
առաջ
յիշուի
Սերկեւիլն
առ
Յոյնս,
իբրև
գերազանց
կամ՝
նուիրական
պտուղ
մի,
արժանի
եսպերական
պարտիզաց,
և
Հարսանեաց
մէջ
նշանակութիւն
մ’ունէր,
Աստղկան
նուիրուած,
զոր
նկարէին
երբեմն
Սերկեւիլ
ի
ձեռին.
յարեւելս
այլ
խնամով
դարմանուէր,
և
ինչուան
Հիմալ
չաքրով
կամ՝
մեղրով
սնուցածն՝
յաճախուած
ուտելիք
է։
Վաստկ.
գիրքն
ալ
կ’ըսէ
(ԾԽԵ)
այսոր
համար,
թէ
շատ
աւելի
«աղէկ
տեղի
ախորժէ
(քան
խնձորն,
Տանձն,
Սալորն,
կեռասն,
եւայլն,
որք)
«Համաձայնք
են
միմեանց։
–
Հին
Բժշկարանն
գրէ
Սերկեւլի
բժշկական
յատկութեանց
Համար.
«Փոթոթ
է
քան
զՍինձ.
օգտէ
սաֆրայի
որ
ի
ստամոքնզստամոքն
փոյթ
տէ,
զփոր
կապէ,
զգոզն
յորդորէ
և
որ
արոյն
Թեքնու՝
կտրէ
զարոյն,
զսաֆրան
աՀնդէ,
իր
ըմբելին՝
ես
սատակ
լինի՝
զփորն
կապէ,
և
խիստ
չող
ստամոքի
օգտէ.
և
այտ
ըմբելիտ
շատ
մնայ
քան
զայլ
ցեղերն։
Եբ
ուտեն
զՍերկեւիլ՝
յուչ
գնայ
ի
ստամոքէ,
զջուրն
ծծ
է
և
զինք
ձգէ,
այսպէս
և
զամենայն
միրգ
է...
Սերկեւիլ
ու
Խնձոր
ու
Տանձ՝
ի
կշտելեց
կեր,
և
որ
Սերկեւիլ
շատ
ուտէ՝
կոլինձ
ընծայէ,
ապա
և
թուխմա
այնէ»։
2739.
Սեւախրուկ.
Երկայն
և
կոկ
տերեւով
բանջարեղէն
մի,
աղցանով
ուտելի
անուշահամ,
կապուտ
կանաչ
գունով
(ըստ
Աթանաս.
եր.
74)։
2740.
Սեւատեսուկ.
Ըստ
Շէհրիմանի
է
Սէզն,
Լ.
Pimbinella
2741.
Սև
գնտիկ.
Սև
հնտիկ.
Սեւուկ
հնտիկ.
Տես
Արջնդեղ
և
Շոնիզ։
–
Բժշկարան
մի
կ’ըսէ.
«Սեւուկ
հնդիկն
ընդ
առաջին
դեղերն
սահմանեցին՝
Գաղիանոս
և
այլ
իմաստասէրքն»։
2742.
Սեւեռ
?
Կամարկապցին
գրէ.
Սեմ?
Խիարշամպայ.
ինքն
Մառեխ
?
կամ
Սեւեռն
է»։
2743.
Սեւըսկի
?
Գալիենոսի
բառից
մէջ
գրուած
կայ
իբրև
հոմանիշ
Մանրագորի։
2744
Սեւուկ.
Այսպէս
կոչուի
ի
կողմանս
ինչ
Հայոց՝
սև
և
մանր
տեսակ
մի
Կտաւատի:
Բայց
այն
կողմանց
ծանօթ
բանասէր
մի
(Զելինսքի)
Սեւուկ
անուան
զուգէ
Լ.
Ustilago
Uredo,
որ
Սընկոց
ցեղէն
է։
2745.
Սեւցխի.
Վայրի
ծառոց
անուանց
էին
գրուածի
մէջ
յիշուի,
և
նշանակէ
Սև
Ցախ.
զոր
տես:
2746.
Սզնի.
Արցախոյ
կողմանց
վայրի
ծառոց
ետ
յիշուի
(Մշակ,
ԺԲ,
128.
Ն.
Դար,
Զ,
166.
Բարխուդ.
54)։
Պտուղն
կոչուի
Սիզն
կամ
Սեզնը.
և
է
ըստ
նախնեաց`
Սրափուշն.
տես
զայս:
Սխալմամբ
գրուած
երեւի
ի
Նոր
Դար,
Ը,
170.
Սղնի։
2747.
Սէզ.
Հասարակ
գործածութեամբ`
դալար
կամ
քիչ
մի
խոնաւ
խոտ
հասկացուի.
բայց
յատուկ
բույսեր
այլ
նշանակէ:
Գալիանոսի
բառք
այսոր
հոմանիշ
Յ.
Ագրիստոս
գրեն,
որ
է
հուն.,
Լ.
և
Փ.
այլ
Agrowtis,
որ
Սիզոյ
հասարակ
նշանակութիւնն
ուներ,
բայց
հիմայ
բուսաբանք
սեփականեն
տեսակի
մի՝
զոր
կոչեն
Gramen,
Փ.
Chiendent
(Շնատամն).
Ար.
«
Սիլ,
արաբ.,
որ
է
Սէզ,
որ
է
ունէր,
հիմայ
Այրըխ.
լան
այն
«է
որ
թաժայ
լինի...
Իպտ.
ասէ,
թէ
ինքն
խոտ–մն
է
որ
ինքն
հանգուս
հանգուս
կու
լինի,
և
տերեւն
յերկան
լինի,
նմանԾ
սեըեւին,
և
Տ.
այս
խոտիս
կասեն
Այղիր
օթի
…
և
ցեղ-մն
և
այլ
կու
լինի՝
որ
տերեւն
նման
է
Սխտորին
տերեւին,
և
այս
խոտիս
Հ.
Սէզ
կասեն,
և
ծաղիկն
սպիտակ
կու
լինի,
և
տակն
հինգ
վեց
ճիւղ
կու
լինի,
և
հաստութիւնն
մատի
մի
չափ
կու
լինի,
և
կակուղ
և
քաղցր
կու
լինի,
և
ի
յայ
գեստանն
շատ
կու
բուսնի,
և
ի
յարտերն
այլ
կու
բուսնի
շատ։
և
ազգ
մի
այլ
կու
պատմէ
գրոցս
չինողն
զայս
խոտս
որ
Սիլ
կ’ասեն,
և
Նաճիլ
և
Նաճիր
և
այլ
կ’ասեն,
և
Պ.
Փութքիա
կասեն,
և
ինքն
Խարդաֆ
ին
(Կանգառ)
ցեղերուն:
է,
և
բնութիւնն
հով
և
չոր
է,
յ’Ա
տրճ:
–
Այս
տեսակ
Սիզոյ
Հ.
յատուկ
անուն
երեւի
Արուանտակ.
տես
թ.
224:
–
Սէր
նշանակէ
և
զՎաղմեռուկ,
ըստ
Սիմ,
Կամարկապեցւոյ։
2748.
Սէզ
որդան.
Այրարատայ
յատուկ
բերոց
մէկ
նշանաւորն
է՝
բոսորագույն
կարմիր
ներկ
մի
տուող
Որդն,
որ
ջրի
մէջ
եռցընելով
կու
տայ
այն
գեղեցիկ
Որդան
կարմիր
ըսուած
գոյնը.
իսկ
Որդին
կ’ըլլայ
քանի
մի
տեսակ
խոտոց
և
տնկոց
վրայ,
որ
քեզ
կոչուին
ի
Հին
Հեղինակաց
մերոց,
ինչպէս
Խորեն.
Աշխարհգր.
կ’ըսէ.
«Ունի
Այրարատ
Որդն՝
արմատոյ
Սիզոյ,
առ
ի
զարդ
կարմրութեան,
կամ
Սիզաբերեալ
գրուած.
այս
Սէզս
յատուկ
Լ.
Pimbinella
կոչուի։
Բայց
այս
ընդհանուր
անուամբ
շատ
տեսակք
Սիզոց
կան,
յորոց
յիշուին
մեր
կողմերում,
P.
Corymbosa
ի
Բաբերդ,
Թորթում,
Մարաշ.
–
P.
Peucedanifolia
ի
Նախճաւան,
Գարապաղ.
–
P.
Saxifraga
ի
Կարին,
Պինկէօլ։
–
P.
Rhodantha
ի
Ծանախ,
Ճիմիլ
լ.
–
P.
Antriscoides,
ի
Հր.
Հայս,
–
Որդնաբերն
գտուի
բնիկ
յԱրարատէ
դուրս
և
յԵրեւան
և
ի
Կարին։
Սիզն.
Պտուղ
Սզնի
ծառոյ
տես
զայս:
2749.
Սիլսիլ.
Ծանօթ
է
ի
Հայս
այս
անուամբ
ընդեղէն
մի
Ցորենի
կամ
Հաճարի
տեսակ։
2750.
Սիճ.
Բժշկարան
մի
գրէ
Ար.
Սըլըմ,
Լ.
Սէլէն.
եթէ
սա
է
Selinum,
Փ.
Selin,
ապա
Սիճ՝
Լախուրն
է
կամ
Կարոս։
2751.
Սին.
Եթէ
ստոյգ
այսչափ
գրուած
է,
նոյն
է
Փշատի
հետ,
թերեւս
իր
փոշետեսակ
մարմնոյն
Համար՝
բառին
հասարակ
նշանակութեամբ
այսպէս
կոչուած,
իբր
դատարկ,
չնչին
պտուղ
մի.
որ
և
իր
փտտած
փոշոտած
վիճակին
մէջ
պիտանի
կամ
ուտելի
կ’ըլլայ.
բայց
կրնայ
կարծուիլ
թէ
գրուածին
վերջը
Ձ
տառ
մ’այլ
աւելցընելու
էր,
և
կ’ըլլար
2752.
Սինձ.
Սնձենի.
Այս
անուամբ
հասարակօրէն
կ’իմացուի
Զղեարի
նման
աելի
կակուղ
և
անոյշ
տափակ
կուտերով
պտուղ
մի,
որ
կոչուի
Լ.
Sorbus,
Փ.
Sorbe,
Թ.
Իւվեզ.
բայց
մեր
Բժշկարանաց
և
այլ
գրուածոց
մէջ
շփոթուին
և
նոյն
անուն
գրուին
Սինձ,
Փշատ
և
Ալոճ.
Ար.
Ղուպայրա
արաբ.
անունը՝
թարգմանիչն
Sorbe
գրէ,
բայց
նկարագրութիւնն
է
Փշատի,
ինչպէս
և
Ամիրտ.
կու
գրէ,
(տես
ի
Փշատ),
և
չի
յիշուիր
ի
Պէյթարայ,
թերեւս
ծանօթ
չէր
իրեն
և
ոչ
իր
թարգմանչին:
–
Բժշկարան
մի
գրէ
միաւորելով,
«Սինձ,
որ
է
Թ.
Իգտա
ն,
որ
է
Փշատն»:
–
Ռոշքեանն
գրէ,
«Ծառ՝
յորմէ
խէժ
ծորի
առատագոյն
և
յստակագոյն
ծուծ
հանի՝
քան
ի
զկամէն.
և
վկայութիւն
բերէ
ի
Յայսմաւուրաց
(Դեկտ.
16).
«Կապեցին
զՓիլիմոն
ի
Սնձենի
ծառ
մի
և
նետաձիգ
լինէին
առ
նա»։
Առանց
զանազանութեան
գրէ
հին
Բժշկր.
«Սինձն
զփորն
կապէ,
զՍտամոքն
փոյթտէ
և
քիչ
կերակրէ.
և
զինք
մի՛
ուտեր
զէտ
այլ
միրգ.
ապա
քիչ
կեր»:
2753.
–
Սինձ.
Նշանակէ
ուրիշ
բոյսեր
այլ.
բառք
Գալիենոսի
Սինձ
գրեն
Յ.
հուն.,
որ
անոյշ
Խնձոր
ըսել
է,
և
ըստ
Բժշկարանաց
Ալոճին
է.
Կամարկապցին
Միեսմիլիոն
գրէ,
և
կ’ըսէ
«Ինքն
է
Սինձն,
հանճար
է,
կ’ուտվի,
և
քէօքն
սղկեն,
չիրիչ
անեն։
Հիմայ
այլ
ծանօթ
է
ի
Հայս
այս
բանջարս,
նեղ
երկայն
գռուզ
տերեւներով
և
պարարտ
Համով:
ձեւին
համար
ոմանց
թուեցաւ
թէ
նոյն
ըլլայ
ընդ
Գռզի
կամ
Գռզիկն,
և
ըստ
Լ.
Scorzonera
Hispanica.
–
Հին
Բժշկարանն
ուրիշ
բուսոյ
զուգէ.
«Քոչմօրուք՝
Սինձն
է,
որ
Թ.
Էմլիք
ասէ».
զայս
գրելով
և
նոր
Բժշկարան՝
կ’աւելցընէ
զՀակակուլ՝
իբր
հոմանիշ:
–
Լսենք
ծաղկաբան
Սալաձորեցոյն
այլ.
«Սինձն,
իրիցուկն
ու
Եղերդակն
կու
ըսպասեն
Արեւորդուն,
................
շըրջին
զօրն
հետ
արեւուն»:
Սինատրուկ
կամ
Սինդրիկ
–
Տես
Սնդրուկ:
2754.
Սիպեղ
կամ
Սիվեղ.
Հին
Բժշկարանն
յիշէ`
«
Սիվեղան
արմատ,
եփէ
մեղրով
և
գինով,
և
ուտէ»,
զօրանալու
համար։
Ասար
այլ
թոքացաւութեան
դեղ
զուգէ
(ԺԵ),
«Մատուտակ
և
Սիվեղ»։
Հասարակ
ուտելի
բանջարեղեն
է,
շատ
կողմեր
գտուի
ի
Հայս,
կարոսի
նման,
բայց
Հաւասար
երկայն
սղոցաձև
տերեւօք,
և
ցածկեկ,
կայ
տեսակ
որոյ
վերի
կողմն
աւելի
լայնկեկ
է։
Եւրոպացի
գիտնականք
այլ
ճանչցած
են,
մէկն
անուանէ
Լ.
Coronopus,
որ
Գաղտիկռի
ցեղէն
է,
միւսն
(Պիպէրշդայն,
Գ,
207)
Bunium
Falcaria.
–
Թ.
Գազ
այաղը
(Սագի
ոտք)։
Տեղացիք
(ի
Կարին
և
ուրիշ
կողմեր)
եղով
տապակած
կուտեն
զայս:
2755.
Սիսամբար.
Սուսամբար.
Այս
անուամբ
երկու
կամ՝
երեք
տեսակ
բոյս
կերեւցընեն
մեր
Բժշկարանք
և
ուրիշ
գրողը.
մէկն
է
Վարսամբ
կամ
Վարսաման.
զոր
տես
ի
կարգին։
Միւսն
ըստ
Բժշկարանի
միոյ՝
է
Լ.
Alisma
Plantago,
Փ.
Plantain
d’eau.
(Տես
Հովուի
փող։)
Դարձեալ
ըստ
ոմանց
է
Անճարակն,
տես
թ.
116,
և
ըստ
ոմանց
Թ.
Մաճառ
Նանէսի
կոչուած
Աննուանս
իսկ
ըստ
Սալաձորեցւոյն,
«Այն
Սուսամբար
ծաղիկն
որ
կայ՝
ինքըն
կարմիր
պայծառագոյն,
Երբ
որ
բացուի
վերայ
թըփոյն՝
խիստ
գեղեցիկ
է
ու
սիրուն»:
Երգչի
երկրէն
(ի
Կարնոյ)
խարուած
փոքր
սպիտակարմիր
ծաղկով
Սուսամբար
կոչուածը՝
բուսաճանաչք
կոչեցին
Ranunculus
acris.
–
Մխ.
Հերացի
յիշէ
զՍիսամբար
ի
դեղս
ջերմանց
(եր.
11)։
2756.
Սիսարբաւղ.
Այսպէս
գրուած
ի
Բառգիրս
Րիվոլայ,
իբրև
ի
գարնան
բացող
ծաղիկ
մի։
2757.
Սիսեռն.
Ծանօթ
ընդեղէն,
Լովիասի
և
Ոսպան
ընկեր.
–
Լ.
Cicer,
Փ.
Pois
Chiche,
Ռ.
Бараніи
горохъ.
Թ.
Նoհուտ.
Ար.
Հումզ
արաբ..
«Երեք
ազգ
է
ինքն,
ըստ
Ամիրտ.
մէկն
սեւ,
մէկն
սպիտակ,
մէկն
կարմիր.
աղէկն՝
եփունն.
բնութիւնն
տաք
է
և
գէճ
է,
չաքն՝
քանի
որ
պիտի։
Ասէ
Գաղիանոս,
թէ
զինքն
թրջես
և
կտվես
և
եփես.
զպալղամն
կտրէ
և
զփորն
կակղացընէ,
բայց
երիկամաց
և
Հալաբյտին
զեն
առնէ,
և
թէ
կեղեւով
ուտէ՝
յինքն
քամի
ընկենու
և
զեն
առնէ...
իպն
ասէ,
թէ
ի
լուսնանորուն
առաջի
օրն
յամենայն
կոծիծի
վերայ
մէկ
հատ
Սեսեռ
դնես
և
կապես,
և
կենայ
մէկ
ժամ,
և
յետոյ
զամէնն
ի
մէկ
լաթ
մի
կապես
և
յետեւդ
քաչես,
այն
կոծիծնին
ընկնին...
Քան
զամէն
ցեղերն
Սեւն
ուժով
է,
բայց
լավն
այն
է
որ
Սպիտակ
լինի
և
խոշոր
լինի...
և
այն
որ
Վայրի
է՝
տաք
է
և
չոր
քան
զածվոց
Սիսեռն,
և
ի
Շիրազ՝
Նօխոստի
Հուլվանի
կ’ասեն։
Բժշկարան
մի՝
ջրոտած
աչքի
դեղ
գրէ
Ճերմակ
Սուլթանի
Սիսեռն
։
–
Հին
Բժշկր.
քար
ունեցողի
կերակուր
պատուիրէ
Սիսեռը
Նշի
ձէթով,
«և
ի
հետ
Բողկ
ու
Քրեվս
եփէ,
խիստ
լաւ
է»:
Վաստկ.
Գիրքն
կ’ըսէ
(ԻԲ).
«Գիտացիր
որ
Սիսեռն
զծովեզրն
խիստ
ընդունի,
զի
ինքն
բնութեամբ
խիստ
աղի
է,
և
թէ
ուզենաս
որ
զՍիսեռն
կանուխ
հասուն
ցանես,
նա
դու
կանուխ
հետ
գարուն
ցանեա՝
որ
ճարտար
եղանի,
ուտելու
ժամանէ.
բայց
թէ
պահելու
համար
ուզենաս,
նա
լաւն
այն
է
որ
հետ
Ոսպան
ցանուի...
և
են
ոմանք
որ
զՍիսեռն
նոյն
իւր
պարկըճով
պահեն
և
նոյն
պարկըճով
թրջեն
և
ցանեն,
նա
խիստ
արբենի
լինի:
–
Նոյնն՝
արված
գինին
աղէկցընելու
համար
խրատէ
(ՃԾԲ)
աղընձած
Սիսեռ
ձգել
կէս
լիտր
10
լիտր
գինւոյ
մէջ.
–
Գոյնէն
զատ
ձեւով
այլ
տարբեր
տեսակներ
ունի
Սիսեռն,
ըստ
բուսաբանից,
որք
և
յիշեն
մեր
կողմերում.
C.
Pinnatifidum
ի
Խարբերդ,
Ծանախ,
Սնճար,
Այնթապ.
–
C.
Eryoides,
ի
Քէշիշտաղ:
–
C.
Anatolicus
ի
Կարին,
Տրապիզոն,
Արգէոս
լ:
2758.
*
Սիսղանի
ծառ.
Տես
ինչ
որ
յիշուած
է
Ճանկիկ
անուան
տակ՝
այս
ծառիս
համար
(թ.
1851)։
2759.
*
Սիսպար։
Այսպէս
գրէ
Ամիրտ.
բայց
Պէյթ.
Սիսպան
արաբ.
«Բոյս-մն
է
որ
երկու
մարդու
բարձրութեամբ
ի
գետնէն
ի
վեր
կու
ելնէ,
և
հաստ
կու
լինի,
և
տերեւն
ի
Սիսռան
տերև
կը
նմանի,
և
ճղերն
բարակ
կու
լինի,
և
Հուլպայի
պէս
ի
վերեն
հունտ
ունի,
և
զստամոքն
կու
ամրացընէ
և
զփորն
կու
կապէ»։
Փռ.
թարգմանն
Լ.
նոյն
անուամբ
կոչէ
Dolichos
Seisban,
և
է
տեսակ
մի
Սիսռան
կամ
Դկուղի։
9760.
Սիսռխոտ.
Երեւի
Սիսեռէ
առած
անունը՝
անոր
նմանութեամբ
ինչ.
թէ
և
գրուած
կայ
ի
Բառգիրս
Ր
տառիւ
այլ
Սիսր,
և
հոմանիշ՝
Մաղտէ,
Լ.
Myle,
որ
աւելի
սովորաբար
կ’ըսուի
Mylium,
և
Սխտորոց
ցեղէն
է։
2761.
Սիվիշկ.
Նոր
բառհաւաք
մի
յիշէ
առանց
բացատրութեան,
եթէ
չէ
շփոթած
Զրեշկի
հետ։
2762.
Սիրալախուր.
Յայտ
է
որ
Լախուրի
տեսակ
մի
պիտի
ըլլայ,
և
ուրիշ
տեղ
բացատրած
եմք
Աղպատ
անուան
տակ
(թ.
70),
որ
տարբեր
ուրիշ
հոմանիշ
անուններ
այլ
ունի։
Եթէ
այս
բառիս
առաջի
մասն
և
արմատն
սէր
է,
առասպելական
կամ՝
դիցա
բանական
գաղտնիք
մի
ծածկէ
մոռացեալ
հնութեան
մէջ։
Թէ
և
տարբեր
է
սա
Աղուաշբանգէ,
բայց
հետաքնին
գիտնական
մի
նոյն
կամ՝
նման
գրելով՝
ետնոյս
անուամբ
կ’ըսէ,
թէ
միջին
դարուց
երեւելի
գրչաց
մէկն
սիրարծարծ
և
հեշտացուցիչ
համարուած
աւանդեր
է
զայն։
9763.
Սիրի
Սիրի.
Ոչ
յատուկ
բոյս
է՝
այլ
Երեքտերեւուկն,
Առուոյտի
տեսակ
է,
բայց
իբր
յատուկ
անուն
կոչուի
երիտասարդաց
և
կուսանաց,
որք
այնոր
երեք
տերեւոց
վրայ
մէկ
մէկ
կտրիճի
կամ՝
աղջկան
անձ
կ’ըմբռնեն
մտօք,
և
կու
հարցընեն.
«Սիրի
Սիրի,
ո՞րը
կը
սիրիս».
բաղդաւոր
համարուի
կտրիճն
կամ՝
աղջիկն՝
եթ
է
ընտրած
տե.
րեւին
վրայ
իր
սիրականին
անունը
մտադրած
ըլլայ
Հարցընողն։
–
Թէ
ստոյգ
աւանդութեամբ
և
եթէ
դիպուածով՝
կ’արժէ
յիշել,
որ
ոչ
միայն
Հնդկաց
Աստըղկան
մէկ
անունն
է
Սրի,
այլ
և
ամուսնաբեր
Սրի
կոչուած
պտուղ
մի
կայ,
ըստ
առասպելաց
կամ
վիպասանից
նոցա։
2764.
Սիրող.
Անհաճոյ
չէ՝
որ
բնութեան
ամենէն
գեղեցիկ
արարածոց
(ծաղկանց
և
տնկոց)
վրա՝
Սիրոյ
անունն
այլ
հաղորդուած
ըլլայ,
թէ
և
այս
յիշուած
բոյսս
շատ
գեղեցիկ
այլ
չէ,
բայց
սիրոյ
գլխաւոր
յատկութիւնը
կու
ցուցընէ,
որ
է
զօրութիւնը,
ուժով
կապուիլը,
և
այս
երեւի
այն
տնկին
վրայ՝
որոյ
յատուկ
անուն
այլ
եղած
է
Պատատուկ,
և
է
Բաղեղն,
ըստ
կամարկապցոյն:
2765.
Սիրուն.
Սիրային
բառ
մ’այլ,
որոյ
նշանակածն
այլ
գեղեցկատեսիլ
է.
Նան
ծաղիկ.
տես
ինչ
որ
այս
անուամբ
բացատրած
եմք,
թ.
2227.
և
զի
Գալիենոսի
բառից
մէջ
Սիրոն
իբրև
յունարէն
անուն
այս
ծաղկին
հոմանիշ
է
դրուած՝
մեզ
անծանօթ
է.
յիշեմք
միայն
հուն.
բառը,
որ
անուշահոտ
եփած
գինի
նշանակէ
և
զօրութիւնն
այլ
Հ.
անունէն
հեռու
չէ։
2766.
Սլփահատ
?
Տեսակ
Ցորենոյ
կարմրկեն
և
կարծր.
լսուի
ի
Հայս,
(ըստ
Զելինաքեայ)։
Սխտոր.
–
Տես
Խստոր։
2767.
Սխտորուկ.
Սխտորահամ
բանջարեղէն
մի,
գուցէ
արմատն
այլ
սխտորակերպ,
պանիր
մակարդելու
ի
գործ
ածուի։
Թ.
Գեանդալան
կոչուի
(ըստ
Աթանաս
77).
2768.
*Սխօլ
?
Ըստ
Բժշկարանի
միոյ
է
Սկօլոսֆնտարիւն,
այսինքն
Scolopondrium.
տես
Արծուաճանկ։
2769.
Սկեզօրի
հեր
կամ
մազ.
Տես
Ձարխոտ։
–
Անշուշտ
էին
առասպելէ
մ’առնուած
է
անունս.
արեւմտեայք
այլ
Աստղկան
մեր
կ’անուանէ
ին,
Capillus
Veneris,
և
կանանց
մազերը
չատցընող
և
գեղեցկացընող
համարէին։
2770.
Սկղավ.
Հին
Բժշկարան
մեր
նկարագրէ
զայս.
«Սկղավն
բուսնի
ի
լերինս
և
ի
քարուտ
տեղեuտան,
և
է
անծաղիկ
և
անսերմ,
բարձր
է
զէդ
կանգուն
մի
և
հաստ
քան
ի
բոյիտ.
ճղերն
նօսր
և
սփռին
աստ
և
անդ
որպէս
Կաղըչնանի,
և
տերեւն
նման
լեզու
և
բոյթի
ձեռին.
ներքի
դետի
տերեւն
դէպ
ի
վայր
է:
և
վերի
դեէին
ի
կանգուն,
և
միջին
նմանութեա
թ
որպէս
ական
գրել?
և
դրույցի
տերեւն
խարտէ:
ոսկեգոյն.
Ա՛ռ
զինք
զամէնն
նոյն
արմատովն,
ի
Հոքի
չորցո
և
աղա
մանր,
և
շաղղէ
սպիտակ
մեղրով
և
պահէ
պապիկէ
աման,
զգործ
Թրիակի
գործ
է,
ապա
տուր
որոց
ի
մահացու
դեղոյ
երկեղ
կայ՝
յառաջ
քան
զհաց
ուտել,
մեծագոյն
քան
զկէս
Կաղնոյ,
և
պահէ
զմարդն...
որ
վախէ
գիշերն՝
որ
է
խաիական,
և
որ
արոյն
բերէ
ի
վերնատանցք,
տուր
քացխով
և
եղկ
ջրով,
և
ստամոքցվաց
գինով
տուր.
հազոյ
և
խռչոտաց՝
եղկ
ջրով.
որովայնացվի՝
եղկ
գինով,
լերդցվի՝
ջրով.
ոտնցվի,
ջրգողի,
անդամալուծի,
դողդոչոտաց՝
մեղրով»:
–
Այս
քան
բացատրութիւնն
թերեւս
գիտնոց
սաւական
ըլլայ
այս
մեզ
անծանօթ
բուսոյ
և
անուան
համար,
որ
նմանի
քիչ
մի
Լ.
Scilla,
և
Ար.
Ասգիր
կամ՝
Անսoլ
արաբ.
կոչուած
ծանօթ
Մկնսոխից,
Յ.
այլ
հուն.
Վարընգի
և
Դդումի
տեսակներ
նշանակէ,
բայց
Սկղավի
նկարագրութեան
չեն
յարմարիր։
2771.
Օղանգն.
–
Տես
Զրեւանդ.
Սղնի.
Սխալ
գրուած
երեւի,
փոխանակ
Սիզն
կամ
Սզնի.
տես
թ.
2748։
2772.
Սղոցի.
Վայրի
ծառ
մի,
որ
յիշուի
ի
Ս.
Գիրս,
ի
մարգարէութեան
Դանիելի,
Շուշանայ
պատմութեան
մէջ.
վաստակոց
գիրքն
(եթէ
չէ
շփոթած
ուրիշ
ծառի
հետ)
Անծիանի
ծառ
կոչէ,
Լ.
Ilex,
Իտ.
Elce,
Փ.
Jease.
Հասարակ
Կաղնեաց
ազգէն
է,
և
այսպէս
անուանած
իր
տերեւոց
եզերքն
սղոցի
պէս
ակռայ
ակռայ
ըլլալուն
համար`
իր
պալատն
կամ
պտուղն
քիչ
մի
անուշութիւն
ունի։
2773.
Սղոցիկ.
Բոյս
կամ
ծաղիկ
մի
Գեղարքունոյ
կողմերում՝
յիշուած,
(Տէր
Աւետիք
48)։
2774.
Սմաղ.
Ըստ
Բախտամեանցի
(եր.
27)
է
Զրիչին:
2776.
Սմբուլ.
Սմպուլ.
Սնբուլ.
Սմբուլ.
Որոյ
կապույտ
գունոյ
համար
Սալաձորցին
ըսեր
է,
թէ
«Կապոյտ
է
հագեր».
այլեւայլ
տեսակ
անուշահոտ
ծաղկունք
են,
զորս
նշանակած
եմք
Նարդոս
անուամբ։
Յիշեմք
հօս
հին
Բժշկարանի
գրածն
ի
կարգի
Համեմաց,
«Սեւն
(Սմֆուլ)
լաւ
է
քան
զԿարմրագոյնն»։
2776.
Սմբուկ.
Այսպէս
կոչուի
տեղ
տեղ
ի
Հայս,
և
ի
նոր
Բժշկարանս՝
Պատինճանն։
Բառին
նուազական
մասնիկն
կարծել
տայ
Սումբ
պարզ
անունէ
մի
ծագուած
ըլլալ։
2777.
*Սմիղակ.
Այսինքն
է
SmilaX.
տես
Գեղձի.
2778.
Սմինդր.
Սիմինդր.
Հացեղէն
ընդեղինաց
բարակ
ալիւրն
կամ
Նաշիհն
համարուի՝
այսպէս
կոչուած
ի
գիրս.
բայց
նորերս
յատուկ
կի’մանան
այս
անուամբ
զ
Մայծն
(տես
թ.
1961)։
Արդեօք
վանական
Վ.
այլ
յ’ԺԳ
դարու
այսպէս
կիմանար,
երբ
կա
մեկն
էր,
«Երկու
աղայ
ի
մի
երկանն,
զմին
աղունն,
որպէս
զՍիմինտրն,
նախ
կորկոտ
և
ապա
Նաշիհ:
Հին
Բժշկր.
այլ
իբր
յատուկ
ընդեղէն
չի
յիշեր
զՍիմինդր,
այլ
զ
Սիմինդրաջուր,
որով
եփուած
Կորեկն
և
Հաճարն՝
աղէկ
կերակրեն,
կ’ըսէ.
2779.
Սմնակ.
Գունագոյն
ծաղկանց
հետ
յիշուի
Ագաթանգեղոսէ.
ինչուան
Ժ
դար
այլ
այս
անուամբ
ծանօթ
է
եղեր
ի
Հայս.
զի
էին
Բժշկարանն
այլ
յիշէ.
«Սմնակն
տաք
ու
չոր
է,
օգտէ
պլղամին
և
գիտութեան
և
Հով
բնութեան
մարդոյ,
և
գլխացաւի
որ
ի
հովէ
և
ի
սաւտայէ,
և
որ
կէս
գլխոյն
ցաւի,
և
այն
ցաւուն՝
որոյ
ծնօտն
թափի»։
2780.
Սմսըմ.
Սմսմուկ.
Առաջնոյն
համար
Րիվոլա
ի
Բառագրին
կ’ըսէ,
«Սերմն
նման
Կտաւատի,
յորմէ
իւղ
հանեն».
այսինքն
է
Սուսան
կամ
Սիմսիմն
Ար.
արաբ.
տես
Կնջիթ։
Երկրորդին
համար
տես
Սոսեմ:
2781.
Սնգենի.
Սունկի
տունկն,
որոյ
համար
գրէ
Ռոշքեանն,
«Փոքր
ծառ
է,
որ
զվատ
կաղինս
բերէ
և
զյոյժ
թանձր
կեղև
ունի,
յոր
յենուլ
սովոր
են
որք
լողալ
ուսանին»։
Ծանօթ
է
ամենուն
այս
ծառոյ
փայտին
թեթեւութիւնն,
և
գործածութիւնն,
մանաւանդ
ձկնորսաց
կարթերու
համար,
լողցողաց
վերադարձող
նեցուկ,
և
իմաստասիրաց
ոչ
արհամար`
զար
մագք
մի
չնչին
նիւթով
ծովերու
մեծ
ու
պզտիկ
ալեաց
վրայ,
իբրև
անփոյթ
և
անքոյթ
որորան:
Ռոլքեանն
վկայու.
թիւն
բերէ
յԱռաքէլ
տաղասացէ:
«Ընդ
Սընգենեա
յողին
անկեալ,
Սողուն
Հըզօր
ի
նա
դիմեալ»:
Լ.
Տuber,
Փ.
Liège.
Տես
Սունկն։
2782.
Սնգույրատակ.
Որ
և
Շիկատակ.
Գալիենոսի
բառից
մէջ
այլայլած
հոմանիշն
գրուի
Լիենասափիր
?
ի
նորոց
ոմն
կ’ըսէ
թէ
Հավաճիպա
է,
այսինքն
Խարի,
Լ.
Anchusa.
իսկ
ըստ
այլոց
նշանակէ
Belladona
կոչուած
բոյսն,
ուսկից
հին
ատեն
կանայք
իրենց
համար
Սնգույր
մի
կու
հանէին.
այն
պատճառա
այս
Հ.
և
Լ.
անուններն
առած
է։
2783.
Սնգրուեղ.
Խորեն.
Աշխարհագր.
մէջ
յիշուի
ի
կարգի
Տաբրոպանիա
(Սէյլան)
կղզւոյ
բերոց.
հին
Բժշկարանն
այլ
բերնի
և
կոկորդի
դեղ
խախաջ
պատուիրէ.
«Մեղր
և
Զմուռ,
գինի
և
Սնգրվեղ,
երկու
երկու
դեկան
աղա
և
խախաջեցո»:
–
Անգիտաց
անպէտն
յայտնէ
որ
Զնճըպիլն
է.
տես
Կոճապղպեղ:
2784.
Սնդրի
տակ.
Սնտրի.
Հին
Բժշկր.
զոյգ
գրէ
Յ.
բառերով
«
Սouօն
(կամ
Սօսան)
Կռիօն
(կամ
Կտիօն)
կամ
Երեսնակ
կամ
Սնդրին».
ուրիշ
մի.
«Սնդրի
տակ՝
Երեսնակ
է,
որ
Շախաղուլ,
այսինքն
Շակակուլ
որ
և
Վայրի
Ստեպղին
կոչուի։
Ամիրտ.
գրէ
Սընգրենի
համար,
«է
Ալղաղուլն,
ինքն
դեղին
տակեր
է,
և
լաւն
այն
է
որ
հաստ
և
պինդ
և
յստակ
լինի
և
առողջ
լինի»,
և
այլն.
Ար.
արաբ.
Լ.
Tordylium
Secacul.
Պէյթար
կ’ըսէ,
թ
է
տերեւներն
կու
նմանին
Պէսիլա
կոչուած
(արաբ.
)
ածուոց
Ոլոռան
(Pisum
arvense),
արմատներն
մատնաչափ
հաստ՝
գրեթէ
գետնի
երեսը
կու
տարածին.
ամէն
հանգուցէն
մէկ
մէկ
տերև
կելն
է,
որձային
գագա.
թ
էն
այլ
մանիշագոյն
ծաղիկ
մի
ի
գարնան,
ուսկից
կու
գայ
Սիսռսն
չափ
հատ
մի,
սև
և
անոյշ
հիւթով.
զով
և
գէճ
տեղուանք
կու
բուսնի՝
մեծ
ծառոց
կոճղերու
քով
հնձոց
ատեն
պէտք
է
քաղել։
–
Ըստ
ոմանց
է
տակ՝
Eremodaucus
կոչուածին:
2785.
Սնդրուկ
կամ
Սինտրուկ.
Նման
և
ճերմակ
քան
զԾնեբեկ,
ըստ
Բախտամ.
(եր.
100)։
Տես
և
Սանկտրուկ:
Սնկենի.
–
Տես
Սնգենի:
Սնձենի.
Մնձնի.
Տես
Սինձ
ծառն։
Ըստ
Վաստակ
գրոց
(ՄԻԸ)
այն
ծառերէն
է`
որ
լաւ
կու
շատնան
ջանջխած
չաչով,
և
ոչ
հունտով։
2786.
Սնովպար.
Սինոպրի.
Սոնոպար.
Սնօպար.
Սոնոպրի.
Ար.
արաբ..
Արաբացւոց
և
իրենց
յաջորդաց
հետ
մտած
է
այս
անունս,
ի
Հայս,
որ
ի
հնուց
կոչուէր
Փիճի.
տես
զայս։
Չգիտեմ
ինչ
նմանութեամբ
կամ
յարմարութեամբ
գրած
է
բնախօս
մի.
«Եդաւ
ի
սիրտն՝
բնական
ջերմութիւն,
ըստ
կերպի
Սնօպարի,
գոյնն
թուխ
կարմիր
և
խիստ
և
պինտ
անախտելի
?»։
2787.
Սնչիկ.
Տեսակ
մի
Տանձի,
որ
պահուի
ի
ձմրան։
2788.
Սոլոպուր
կամ
Սոլոփուր.
Այսպէս
կոչուի
հիմայ
Լ.
Brassica
Napus,
Փ.
Chou
Navet
կոչուած
Կաղամբի
տեսակն.
բայց
ըստ
այլոց
կարծրկեկ
ճղերով
և
երկայն
բարակ
տերեւներով
խոտեղէն
կամ
թփիկ
մ’Է։
Սնֆուլ.
Տես
Սմբուլ
և
Նարդոս։
2789.
Սոխ.
Այս
ամենածանօթ
բանջարեղենը՝
մեր
բնախօս
Ամասիացին
Ար.
անուամբ
ստորագրէ
«
Պասալ.
(արաբ.
).
Պ.
Փիազ
ասէ,
և
Հայն՝
Սոխ.
Հռ.
Կարօմիտ
(հուն.
),
և
Թ։
Սօղան.
(Լ.
Cepa,
Փ.
Օignon,
Ի..
Cipolla).
ինքն
չորս
ցեղ
լինի,
և
լաւն
այն
է
որ
սպիտակ
լինի.
տաք
և
չոր
է
ի
Դ
տրճ.
և
այս
չորս
ցեղ
Սոխն՝
աւելի
պակաս
բնութիւն
ունի.
կտրող
և
նուրբ
անող
է...
թէ
ի
ճանապարհին
ուտեն`
զջրերուն
և
զօդին
զչարութիւնն
տանի.
և
թէ
ի
քացախն
դնեն՝
որ
մէկ
քանի
օր
կենայ
և
ուտեն,
զստամոքն
ուժովցընէ,
զսրտին
խառնակիլն.
տանի.
և
թէ
ի
կրակն
թաղես
որ
եփի
աղէկ
և
տաք
տաք
ուտես,
զպալղամն
կտրէ
և
կակղացընէ։
–
Դարձեալ
գրէ.
«Երեք
ազգ
է,
մէկ
Սպիտակ
և
մէկ
կարմիր,
և
մէկ
Մանրգլուխ,
աղէկն
կարմիրն
և
խոշորն
է..
Ասէ
Փօլօսն,
թէ
ով
հում
ուտէ՝
գլխացաւ
բերէ
և
ծարաւեցընէւ.
և
թէ
եփած
լինի.
ազգի
ազգի
ջերմերուն
զվասն
տանի.
և
թէ
զջուրն
ի
յաչքն
քաչէ՝
զաւկուրութիւնն
տանի։
Այս
տեսակներս
յիշելով
կամարկապցին,
երրորդը՝
փոխանակ
Մանրգլխի՝
Դարգլուխ
գրէ։
–
Վաստկ.
գիրքն
առանձին
գլխով
գրէ
Սոխի
համար
(ՄԿԶ)։
«Սոխն
զկարմրակ
հողն
սիրէ,
և
երբ
կամենաս
դնես՝
զտերեւան
Sան
յիւրմէ,
և
ի
Սխտորիտ
ժամն
է
իւրդ
(տնկելուն),
և
զգետինն
տասն
օր
յառաջ
կակղեա,
և
զխոտն
և
զտակն
էան,
և
զերդ
մաղած
արա
զգետինն
և
դիր,
նա
մեծ
գլուխ
առնու
և
աղէկ.
և
թէ
քսխան
(զլուխն
կամ
տակն
է
շատ
մազմզուկ
ունենայ,
դու
կտրեա
որ
մեծ
լինի.
և
թէ
ուզես
որ
շատ
դիմանայ՝
ի
դեռջուրն
մխեա
և
հան,
յարեւն
չորացո
աղէկ,
և
ի
գարէյարդն
թաղեա
և
պահեա։
և
թէ
զՍոխն
ծեծես
և
ի
մեղր
խառնես
և
ի
վերայ
կողացաւի
դնես,
օգտէ։
Եւ
թէ
ընտրէ
ոք
զփափուկ
Սոխն
և
ամէն
վաղ
վընէ
մեղրով
ուտէ,
զմարմինն
առողջ
պահէ,
և
սպեղանիք՝
ելընդոց
և
խոցից
շատ
օգտէ.
Եւ
է
զՍոխին
ջուրն
ի
թարախոտ
ականջ
ածես՝
օգուտ
ած
է։
Հին
Բժշկր.
այլ
գրէ,
«Սոխ՝
ծանր
է
ի
Դ
տրճ
մէջն.
այլ
հաց
տայ
ուտել,
եւս՝
թէ
հում
լինի։
Զջուրն
Հան
և
ընդ
մեղր
խառնեալ
յաչքն
դիր
դեղիրով,
զլոյսն
պայծառցընէ
և
յաւելու»:
2790.
Սոխամոսք
?
Ուրիշ
ծանօթ
և
անծանօթ
բուսոց
հետ
յիշէ
զայս
Բժշկարան
մի։
2791.
Սոխորմ.
Տես
ինչ
որ
յիշուած
է
այսոր
համար՝
Ապակու
խոտ
անուամբ,
թ.
140։
2792.
Սոխուկ.
Տեսակ
մի
մանր
Սոխի,
որ
յաղջուր
դնելով
կուտուի։
Սոճի.
–
Տես
Շոճի։
2793.
Սոնիճ.
և
Սև
Սոնիճ.
Տես
Շոնիզ,
և
Արջնդեղ։
–
Հին
գրուածի
մի
մէջ՝
տապաստ
հիւանդութեան
դեղ
գրուի,
«Յորժամ՝
առնէ
(ցաւն)
Սոնիճ
ընկէ՛
ի
բերանդ
երեք
տատ.
և
թէ
ողջ
մարդն
առնու՝
չբռնէ»։
Սոնոպրի.
–
Տես
Սնովպար։
2794.
Սոսեմ.
Բժշկարան
մի
գրէ.
«Խոտ
մի
այլ
կայ,
Հռ.
Ուրիայ
?
ասէ,
և
Հ.
Սոսեմ.
նման
է
Լաւռի,
բարձր
է
թզաւ,
սերմն
նման
է
Առուոտոյ,
ի
յարեգւոջ
ի
սպիտակ-հողուտ
տեղիք
լինի,
ծայրն
քաղցր
է։
Կապէ
ի
տանն
կարմիր
նշան,
և
երիկունն
գինի
լից
ի
տակն.
և
յորժամ
զկարմիր
նշանն
էապես,
ասա,
թէ
Զքեզ
մաղձոյ
և
մաղասոյ
համար
Հանեմև
յայգն
()
գնա
հեռագոյն
փորէ.
թէ
արմատն
խլի՝
չլինի
դեղ:
թէ
մաղձոյ
լինի՝
յոտին
ճկույթն
կապէ,
և
(թէ)
մաղասոյ՝
ի
ձեռին
ճկույթն,
որչափ
կամիս՝
գործ
առնէ»։
–
Թողլով
վերջի
սնոտի
խօսքը՝
առաջին
ստորագրութիւնն
Սոսեմի՝
պիտանի
է
զայն
ճանչնալու
Համարորոյ
լոյս
կու
տայ
Վանական
Վմ.
եր՝
Գր.
Աստուածաբանի
գրուածոց
մեկնութեան
մէջ.
«
Սոսմնեայս
հունտ
է,
զոր
աղացեալ
և
հաց
ձեւացուցեալ՝
ուտէին,
որպէս
որ
ի
սովի
ուտեն
մարդիկ
զ
Առաւօտի
(Առուոյտ)
և
զ
Վերվերան
և
զՍմսմուկ:
Տես
զայս
թ.
2780։
2795.
Սոսենիկ.
Նոր
բառհաւաք
մի
յիշած
է,
առանց
բացատրութեան։
Գուցէ
նոյն
ըլլայ
և
2796.
Սոսուն
կամ
Սռսուն
Որ
դեղնածաղիկ
և
անուշահոտ
բանջարեղէն
մի
ըսուած
է:
2797.
Սոսր
?
Ստոյգ
կամ
սխալ՝
այսպէս
գրուած
է
(Մշակ,
ԺԸ,
88).
յայտ
է
թէ
տարբեր
ի
Սուսր
նիւթոյ.
2798.
Սորեկ.
Կորեկի
նման
ընդեղէն
մի.
թուի
Ասորեկն.
տես
զայս,
թ.
….
։
Ի
Ս.
Գիրս
յիշուած
Սորեկն՝
եբրայեցերէն
բառիւ՝
նշանակէ
աղէկ
խաղող
կամ
որթ։
2799.
Սորխուն.
Բժշկր.
մի
Շան
Զանճապիլ
կոչուածին
տերեւը՝
նմանցընէ
Սորխունին.
ուրիշ
մ’ալ
կիմացընէ,
թէ
Սորխունն
է
Խլաֆն.
այսինքն
է
Ուռի
ծառն:
Սորնջան.
Սուլնջան.
–
Տես
Ձիւնծաղիկ:
2800.
Սորնջան
Սպիտակ.
Ար.
Լուպայի
Պարպար..
ի
մաղրըպու
կու
գայ,
և
բնութիւնն
տաք
է
և
չոր։
