Զ. ԳՐԱԳԷՏԸ

Կա՞յ, Թորգոմ Գուշակեանի իմացական գործունէութիւնը ընդհանուր յայտարարի վերածող տարազ մը, որ ըլլար արդար ու հաւատարիմ, ինչպէս են իրեն համար գործածուած միւս տարազները. եկեղեցականը, ուսումնասիրողը, թարգմանիչը եւ նմաններ։ Այս հարցումը անոր համար, վասնզի ինծի ծանօթ է իր արհամարհանքը գրելու արուեստի մը իրականութեան մասին։ Ու գրագէտ մը, շատ մը բաներ ըլլալէ առաջ, գործաւորն է այդ արուեստին։ Ինչպէ՞ս դասաւորել « Ցուցակ Ս. Նշանի ձեռագրաց » շատ մասնակի, շատ թեքնիք աշխատութիւնը, « Հնդկահայք »ին ամբողջ քմայքը նրբութեան ու դիտողութեան կառոյցին հետ։ Հո՛ս է ահա տիպարին տարօրինակութիւնը, որքան տարազին ընդունուած հնչումը, որոնք իրար կը հերքեն։

Իրողութիւն է, որ գրելէ առաջ ան ունէր ամփոփումի սուղ պահեր, որոնք զինքը կը մղէին սեղանին։ Անգամ մը մտնելէ ետք է իր նիւթին կաղապարին մէջ, անոր համար ժամերը գոյութիւն չունէին։ Ու մղուած իր իսկ նախասիրութիւններէն, իր կիրքերը ունենալով իրեն գահաւորակ, ան կը զեղուր իրմէն ինչ որ ամիսներու, թերեւս տարիներու դանդաղ մթերումն էր եղած, շատ հաւանաբար առանց իրմէ կասկածուելու։ Անշուշտ, լուրջ, հաստատ հմտութիւնը չէ պակսած իրեն որեւէ գիրքի յօրինման ատեն։ Վկայ իր յիշատակները, յիշատակումները դէպքերէ, տեղերէ, անուններէ, եւ որոնք բոլորն ալ թիւերու անսուտ վկայութեամբ երաշխաւորուած են։ Իր շքեղ մատենադարանը իրեն համար ապահով ապաստան մըն էր։ Այդ իսկ պաշտպանութեամբ ան ըրաւ գրագէտի գործ մը, որմէ պիտի չտառապի իր անունը հայոց նոր գրականութեան պատմութեան մէջ։ Ըսել իրաւ, հաստատ, խոր բաներ։ Այո՛։ Բայց ըսել այդ ամենը նաեւ ձեւով մը, որ ոճ մը ըլլար իր մօտ։ Գրագէտը այս երկու իրողութեանց համադրումն է։ Ու Թորգոմ Գուշակեան գրագէտ մըն է, ինչպէս Ֆլօպերի կարծիքով ԺԷ. դարու ֆրանսական մեծագոյն գրագէտներէն մէկն է Պոսիւէ։

Չեմ նրբացներ տարազը, անկէ ստանալու համար նաեւ քահանայի կաղապարին մէջ տեղաւորուելիք գրագէտը ։ Միայն բաւ է դիտել տալ, որ, ինչ որ ելած է իր գրչէն ձեռագիրներու ցուցակագրումներէն ու անոնց յիշատակարաններուն ընդօրինակումներէն մինչեւ Սամէնի հեշտախորհուրդ թարգմանութիւնները, կը հպատակի մէկ ու նոյն մտածումին. – Անիկա պիտի գրէ օգտակար ըլլալու աւագ ցանկութեամբ մը: Անշուշտ այս ցանկութիւնը հզօր է ինքնին, իր մէջ պատսպարելու համար առաջնակարգ գրագէտի տիպար մը։ Բայց մեզ չի կրնար արգիլել որ տեսնենք նաեւ ուրիշ բաներ տարազէն անդին։ « Հովուական սրինգ »ը փաստ մըն է այդ ուղղութեամբ։ Թորգոմ Գուշակեանի վարդապետն ալ հպատակ էր այդ ցանկութեան, բայց պատրանք չունէր, թէ « ունկնդիր հոգի մը իսկ պիտի կրնար պակսիլ՝ իր սրինգին »։ Եւ սակայն գրեց իր քերթուածները, որոնք շատ քիչերէ ճաշակուելիք délire–ներ են։ Ու ընդարձակելով հարցը դէպի օտար գրականութիւնները, հանդիպումը պիտի ընենք մեր օրերու ամենէն տարածուն ըմբռնումներէն մէկուն, արուեստին այլապէս անշահախնդիր, ձրի դերին։ Այն ատե՞ն։ Ֆլօպէրէն վերջը, զոր Թորգոմ Գուշակեան սիրեց, սէմպոլիսթներուն հետ, որոնց ընտրելագոյն ներկայացուցիչներուն ո՛չ միայն հատորները բարձի գիրք ըրաւ, բայց որոնցմէ փոխադրեց դէպի մեր լեզուն մէկ–երկու ազնուական գոհարներ ալ, ոճի հարցին հանդէպ իր արհամարհանքին հակառակ, ան տարիներու ընթացքին պիտի դարբնէ սեպհական իր գործիքը, քիչ մը ամէն դպրոցներու ազնուագոյն տարրերէն, բայց կատարելով կերտումը այնպիսի ճարտարութեամբ, որ մեզի խնայուէր ծագումներուն տրտմութիւնը։ Արդարեւ, մեր գրականութեան մէջ, ոչ ոքի մօտ « Խրիմեան »ի (Թորգոմ Գուշակեան) մէջ տիրական կերպը, որ ո՛չ գրական քննադատութիւն է (Ա. Չօպանեան), ո՛չ քննական պատմում (Մ. Գարագաշ), ո՛չ օրագրական յուշերու ժապաւէն մը (Կ. Իւթիւճեան), իր շատ անուշիկ յուշերուն համար տպուած Զօհրապի ու Հրանդ Ասատուրի « Մասիս »ին մէջ), ո՛չ ալ աւելի մեզամօտ օրերու հոգեկան կամ իմացական pointillisme–ը (Չրաքեան), այլ ամէնէն ալ բան մը ունեցող, բայց ոչ մէկը յիշեցնող։ Հասկաքաղը (compilation), հռետորութիւնը (երբ կը խօսի 1860–ի օրերուն հոգեբանութենէն), առողջ մտածողութիւնը (երբ կը ծրագրէ ազգային վերածնունդին քանի մը հիմնական սկզբունքները 1890–ի պահպանողական եւ մարդոց մտքէն), Դուրեան Պատրիարք, բանաստեղծական երազանքը « (« Հնդկահայք »ին շատ մը դրուագները, ոսկի ձանձրոյթին մէջ մեռած եկեղեցիներու ու մենաւոր շիրմաքարերու դիմաց) ու տակաւին շատ բաներ իրարու կու գան, որպէսզի յօրինուի իր ոճին շէնքը։ Այս նկատումներու բարիքին մէջ օգտապաշտութիւնը, զոր իբր դրօշակ ծառայեցուց իր վաստակին, ինքնաբերաբար կը հեռանայ իր սկզբնական յաւակնութիւններէն, վերածուելու համար աւելի մեծ բարիքի մը, որ արուեստին բարիքն է այս անգամ։ Արուեստի ամէն մեծ գործ՝ այդ իսկ հանգամանքով բարերարութիւն մըն է մարդոց շնորհուած։ Ու ինքնաբերաբար օգտապաշտ է։ Իր խորշանքը Զօհրապի մը գրականութենէն չմեղմացաւ անշուշտ ժամանակի ընթացքին, բայց իմ կարծիքով ունէր իր զսպանակները գրականութենէն դուրս հոսանքներու տակ։ Իրապաշտներուն գործունէութիւնը, իր անմիջական հետեւանք մեր յեղափոխութեամբ ու ասոր ալ հետեւանք մեր կործանումով, մա՛նաւանդ Արփիարեանի հականուիրապետական յարձակումները անուղղակի ազդած էին իր գրական համոզումներուն։

Երբ փորձենք Թորգոմ Գուշակեանի գրականութիւնը վերածել իր քանի մը հիմնական նկարագիրներուն, պարտաւոր ենք կանգ առնել քանի մը կարկառուն հաւաստումներու առջեւ։ Ասոնցմէ մէկը, օգտապաշտութիւնը, թերեւս արուեստի postulat տրուածն է արդէն քիչ վերը։ Ահա լրացումները.

ա. – Օգտապաշտութիւնը իր մօտ համեմատելի է արեւելահայ գրականութեան խոր, հիմնական մէկ նկարագրին, որ սպասն է մեր ժողովուրդին, մանաւանդ անոր միջին խաւերուն։ Արդարեւ, քառասուն տարիներէ ի վեր անոր միտքին բոլոր ուժերը, հոգիին բոլոր խռովքները գործի վերածուեցան այդ մայր ցանկութեան խողովակով։ Դասախօս, թարգմանիչ, բարոյախօս, պատմիչ, հաւաքիչ, գործիչ, եկեղեցւոյ պաշտօնատար, քերթող – այդ բազմադիմի ու բազմապահանջ գործունէութեան ընթացքին շատ անգամ բոլորը ի միասին (գէթ կարծեց անգիտանալ) արուեստին դասական պայմանները ու եղաւ հաւատարիմ հպատակը իր նշանաբանին բացարձակութեամբ մը որ կը զարմացնէ։ Մեր ամենէն ժողովրդանուէր եկեղեցականը Խրիմեան, պիտի չվարանի անձնական իր ախորժանքները գործադրել դիւցազնաշունչ գրաբարով մը քերթել զիջանելով « Հրաւիրակ »ները, որոնք Բագրատունիին դէմ դիրք բռնելու մտահոգութեան կը թուին հպատակիլ քան թէ մեր ժողովուրդին օգուտին, գէթ նոյն օգուտին, զոր այնքան պարզ իմաստութեամբ մը բանաձեւեր պիտի ու աւելի յետոյ, « Պապիկ ու թոռնիկ »ին մէջ։ Դարձեալ, երբ Թորգոմ Գուշակեանի օգտապաշտութիւնը մօտեցնենք մեր ռոմանթիքներու, գլխաւորաբար Ալիշանի հասկացողութեան ու մէջ արմատ կապած մեծ յղացքին, պիտի ըսենք բաներ, որոնք ի նպաստ Երուսաղէմի Պատրիարքին կը խօսին։ Թորգոմ Սրբազան միտքէն պիտի չանցընէր Դրախտին մէջ Եւա մը հարս ընել կամ երկու Մասիսները իրարու հետ խօսքի հանել, շքեղ նկարագրութիւններ, կամ սոսկական բարոյախօսութիւն մը մեզի բաշխելու համար։ Ժամանակին դերը չէ որ ազդակն է այս բարեփոխութեան։ Այլ նկարագիրն իսկ տաղանդին։ Ասիկա ինքնայատուկ ըմբռնումի մը արդիւնքն է իր մօտ։ Խորունկ հաւատք մը կը պահէր գիրին դերէն հոգիները ազնուացնելու տեսակէտով։ Ու հոգեկան սա բարեխառնութեան հասնիլը, զայն ստանալէ յետոյ ուրիշներու բաշխելը կերպով մը երկրորդ երեսն է, ինծի կը թուի իր քահանայի ալ հոգեբանութեան։ Զուր տեղը չէ որ այնքան սիրեց, պաշտպանեց գիրը, գրուածքը, գրականութիւնը, անոր պաշտամունքը փոխանցելով իր շունչին մօտ եղողներուն։ Ոչ միայն բոլոր գրողները իրենց բարեկամ ունեցաւ, այլեւ մեր գրականութեան սատարող բոլոր ձեռնարկները պահեց իր բարձր պաշտպանութեան ծիրին մէջ։ Ու պատիւ էր իրեն համար յիշել զինք՝ մեր գրականութեան բարձրագոյն հասկացողութիւնը իբր մեծ ընդարձակող մը իր կարգին։ Լը Քոնթ տը Լիլ թարգմանող մը պիտի խանդավառուի նոյն ատեն մեր սեպագիր արձանագրութեանց փաստովն ալ, պիտի գուրգուրայ ամէն փշրանքի վրայ, ուր ինկած է կայծ մը այս ժողովուրդին հոգիէն։ Այս իսկ հաւաստումով Թորգոմ Գուշակեանի օգտապաշտութիւնը կը զգենու մարդապաշտ (humaniste. բառին այս փոխանցումը հեռու է ճիշդ երանգը արտայայտելէ յղացքին, որ արուեստի պատմութեան, աւելի լայն բառով մը քաղաքականութեան մը յայտարարը եղաւ ԺԵ. ԺԶ. դարերուն Արեւմուտքի մէջ) յատկանիշ մը, զոր մեր կիսադարեան գրականութիւնը պիտի յայտնաբերէր յանձին մեր ռոմանթիքներուն, Խրիմեանի, Սրուանձտեանցի, Եղիշէ Դուրեանի։ Բանասէր մը չեղաւ ինքը, բայց ունեցաւ այդ չոր, չորցնող զբաղումին հանդէպ գրական լայնամտութիւն մը։ Կը հաւատար գրուած բոլոր արժէքներուն:

բ. – Եկեղեցական նկարագիր մը ընդհանուր մթնոլորտ մըն է իր ամբողջ գործին համար, որ կ՚իյնայ իր քահանայի կոչումին պարունակին։ Իրողութիւն է, որ արուեստի մեծ տիսիփլին ներէն զուտ ստեղծագործական գործունէութիւնը չխանդավառեց զինք։ Բայց « Պողիկտոս »ի նման թատերական մեծ գործի մը արդի բարբառին փոխադրումը գրականին չափ կրօնական արժէքներ կ՚ենթադրէ։ Այս իսկ հանգամանքն է, որ լայն կընէ իր ըմբռնողութիւնը, առհասարակ արուեստի վերաբերմամբ։ Ի՛նչ փոյթ, որ ինքը ժլատ պիտի ըլլար զուտ գեղարուեստական մարզին վրայ, մերժելով նոյնիսկ մամուլին յանձնել « Հնդկահայք »ը կամ հաւաքել տպաւորապաշտ էջերը, երբ անդին իր իսկ վարկին գնովը պիտի հրապարակ դնէր « Աւետարանի ճամբէն »ը, վասնզի կը հաւատար, թէ գրագէտ մը ըլլալէ առաջ կրօնական մըն էր ինքը։ Այս մտածումը իր մէջ մաս կը կազմէր յ գրական իր խառնուածքին։ Ու ինչ որ արտատպեց, շեշտօրէն գունաւորուած է այդ հասկացողութեամբ։ Բայց դիտել կու տամ, թէ ան գիտցաւ հեռու մնալ նաեւ եկեղեցական մատենագրութեան բացառիկ խստութենէն ու իր քարոզները, մեկնութիւնները, եւ իրենց խորքին ամրութեան չափ իրենց շրջանակին արդիութեամբը, գործնականութեամբը մեզ կը տպաւորեն հաւասարապէս։ Ըսի, թէ չգրեց Ալիշանի կամ Խրիմեանի նման։ Կ՚ակնարկէի այդ մարդոց կրօնական գրականութեան։ Բայց չգրեց նաեւ Մրմրեանի կամ, աւելի հին մարդ մը յիշելու համար, Տէրոյենցի պէս կամ մեր օրերու Արմաշականներու մէկ մասին կողմէ փորձուած որձեւէգ հոգեբանութեամբ մը։ Շատ քիչ են այն էջերը, ուր մոլեռանդը, աղանդաւորը կ՚ախորժի զարտուղումին կամ խստութեան գնով ինքզինքը ուշադրութեան հրաւիրել կամ մարդկային պայմանները արհամարհել շատ բացարձակ մտասեւեռմամբ մը երկինքը բռնագրաւելու եսապաշտ ձգտումով։ Ինք չհալածեց անշուշտ հոգեւոր արթնութիւն որակուած մտավիճակը, բայց կը սիրէր, որ հայ եկեղեցւոյ սպասարկուները երկրաւոր արթնութիւնն ալ յարգել վարժուէին։ Այս նկատողութեանց լոյսով, անոր ամբողջական գործը կը գտնէ միապաղաղ կերպարանք մը, շատ աւելի հաշտ ինք իր մասերուն քան Ալիշանի, Խրիմեանի, Եղիշէ Դուրեանի մեզի ձգած ժառանգութիւնը։ Եկեղեցական գրագէտը այդ ամ| բողբութիւնը կ՚երաշխաւորէ իր կնիքով։

գ. – Իր զգայնութեան վերլուծումը մեզի պիտի դնէր ուրիշ հաւաստումներու առջեւ։ Ասոնցմէ ոմանք ինկան քննութեան կանխող գլուխներու մէջ։ Իր իմացականութեան տարողութիւնը, իր լայն ամբարումները, ազգային ու եկեղեցական պատմութեան մէջ իր իւրացուցած հոգեկան դրութիւնը, կեցուածքը, ժամանակակից դէպքերու հետ իր վճռական, շատ ընդարձակ, յաճախ պատասխանատու շփումը, իր զգայարանքներուն վկայութիւնները առանձին–առանձին չէ է կարելի ենթարկել ուսումնասիրութեան։ Բայց գրագէտ մը ամէնուն համագումարն է կ՚ըսեն ու անիրաւ չեն մարդիկ։ Պատրաստ եմ քանի մը ցուցմունքներ միայն տալ հոս.

1. – Թորգոմ Գուշակեանի գրականութեան մէջ ինքզինքը պարտադրող ոգին, այն կրօնազգած շունչը, որով տոգորուած են իր բոլոր էջերը, զգայնութեան տուրք մըն է, ամէն բանէ առաջ։ Ինչպէս Սրուանձտեանց Սրբազանը մեր պատմութեան, մա՛նաւանդ երկրին համապատկերներուն դիմաց ինքզինքը կը մոռնար վերածուելու համար հայաստանցի տէրտէր ի իր հոգեյատակին, Թորգոմ Գուշակեան, ամէն տեղ ու ամէն առիթով, նոյն հոգեբանութեան մէկ ուրիշ կերպադրումը պիտի ըլլար։ Ծնունդով քահանան կը զանազանուի ասպարէզէն հասած տիպարէն շատ մը մասնայատուկ կողմերով։ Թորգոմ Սրբազան այդ երկու վիճակները հաշտ ըրաւ իրմէն ներս, առաջին իսկ շրջանին, երբ երիտասարդ աբեղայ՝ դաս կու տար արմաշական տղոց։ Գիտէի իր մատենադարանին բովանդակութիւնը Ռընան, Թէն, Զօլա, Տոտէ, Ֆլօպէր։ Ու կը դիտէի իր ձայնին մէջ այն միւս հոգիին ալ թրթռումները, որոնք մեր շարականներուն բառերէն կ՚արձակուին, մեր պատարագը այնքան բացառիկ խորութեամբ մը կ՚ազգայնացնեն։ Գիտունը, աստուածաբանը, պատմիչը, գործիչը, խօսողը իր մօտ վարշամակուած են այդ հեղանուտով, եթէ կը ներուի այս փոխաբերութիւնը։ Այսպէս գրեց ան իր մեծ ուսումնասիրութիւնները։ « Խրիմեան »ի մէջ ի պաշտօնէ քննադատ մը, ազգային հարցին հանդէպ թրթռուն յեղափոխական մը ու քաղաքական միջավայրը ըմբռնելու ու մեր ժողովուրդին պայմանները հասկնալու լայն փաստեր առբերող եկեղեցական գործիչ մը քով քովի կու գան, բայց չեն ստեղծել խճողումին աղօտանքը, վասնզի այս բոլոր կողմերը առանձին–առանձին կը պաշտպանուին կրօնազդած իր ոգիէն։ Իր կեանքը, ըսել կ՚ուզեմ անոր այն մասը, զոր յատկացուցած է իր ժողովուրդին հոգեւոր ու մտաւոր յանձնումին, հասկնալի է, որ ըլլար շաղախուած անկէ։ Իր կեանքը, ըսել կ՚ուզեմ անոր այն մասը, զոր՝ իր իսկ վայելքին է յատկացուցած, այսինքն իր ընթերցումները, իր խօսակցութիւնները, իր երազանքները, այլ դասերը, ստեղծումները դարձեալ ողողուած են անով։ Կարելի է համառօտող ցուցիչներ գործածել մէկ–երկու եկեղեցական դէմքերը պիտակող, ըսել, օրինակ, Խրիմեանի համար յեղափոխական, ժողովրդանուէր վարդապետ, Սրուանձտեանցը որակել հայրենամոլ ու պատմամոլ ազգագիր, Ե. Դուրեանը՝ նրբազգած. արուեստագէտ բանին, բառին հեշտախոյզ սպասարկուն։ Գուշակեանի համար կրօնազգօնը պիտի ըլլար համարժէք տարազ, բառէն զեղչելով հինին հետեւակ ու նորին այլանդակ զանցումները։

2. – Իր զգայնութիւնը ներգործական է մեծ չափով։ Իրերէն տպաւորուելու իր կերպին համար կու տամ քանի մը որակումներ։ Մարդն էր, որ առաջին շփումով կ՚ունենայ յաճախ վճռական անդրադարձումներ։ Իբրեւ վարիչ գիրքերու գահակալ, ան կիսադարեան իր հանդիպումներուն կը պարտէր մարդերն ու հոգեբանութիւններէ շատ լայն փորձառութիւն մը, զոր պիտի գործածէր իր պաշտօններուն կարիքին։ Անոր թափանցումին սրութիւնը կենդանի մարդերն ու անցեալ կեանքերը գիտէր ճեղքել ու անցնիլ։ Նոյն այն թափանցումին ճշդութիւնը, արագութիւնը՝ ուրիշ շնորհքներ։ Գրագէտի մը մօտ այս տուրքերը կը պաշտպանեն անոր գործին արտաքին աշխարհը, ինչպէս կը դիմաւորեն անոր ներքին անդունդներուն կարիքները։ Պատմիչ մը եւ վիպող մը ամէն բանէ առաջ կարօտ են այս շնորհներուն։ Ու կը հասկցուի, թէ իր երկու մեծ գործերը ինչո՞ւ կը միաւորեն վէպի մը յանկուցիչ քմայքն ու պատմութեան արդար կսկիծը։ Իր թափանցումն էր, որ օգնեց իրեն մեռելներու վկայութիւնները արժեւորելու ու ողջերուն սխալները արդարութեամբ տեսնելու։ Արուեստին ու կեանքին կալուածներուն վրայ ան միշտ նպաստը վայելեց իր այդ յատկութեան։

3. – Թ. Գուշակեան գիտէր յուզուիլ: Ասկէ անմասն գրող մը թէեւ դժուար ըմբռնելի, բայց չի դադրիր իրականութիւն ըլլալէ։ Ո՞ւր է յուզումին բաժինը, գէթ այն չափով, որքանով զայն կը հաստատենք Թորգոմ Գուշակեանի կարգ մը գործերուն մէջ ( քերթուածներ, « Հնդկահայք », « Եղիշէ Պատրիարք Դուրեան », մա՛նաւանդ « Խրիմեան Հայրիկ »), « Հայկ Դիւցազն » որակուած շքեղ, բայց ցուրտ կառոյցին մէջ։ Այս միակ օրինակը կը բաւէ բացատրելու համար, թէ ինչպէս կը միջամտէ մեր զգայնութեան սա հրաշքը, որպէսզի մեր գործը մեր ներքին յոյզերուն կամարներովը բարձրանայ։ Հակառակ իր հսկայ յուսախաբութեանց, մարդերու ճանաչումով իր մէջ մթերուած դառնութեան ու անհուն պատրանքներուն, որոնք անոր գերագոյն արիւնումները եղան, իր կեանքին վերջին շրջաններուն, ան պահեց բանաստեղծներու յատուկ զգայնութեանց դառնութիւն մը, գորովել կրնալու մանկունակութիւն մը, տառապելու բայց ատիկա իրեն վերապահելու լրջութիւն։ Անոնք, որ լսած են զինք, իր ոգեկոչումներուն մէջ մանաւանդ ու ամբողջ հայութիւնն էր այդ ոգեկոչմանց աշխարհը, իր բոլոր խաւերովը, բարձրագոյն դէմքերէն մինչեւ խոնարհագոյն մշակները – չեն կրնար մոռնալ իր փոխադրուիլը, բայց ամբողջական, այն օրերուն հոգիներուն, շրջաններուն մէջ, զորս կը դարձնէր մեզի, գոյնի այնպիսի՛ սաստկութեամբ, շարժումներու այնպիսի կենդանի բնականութեամբ ու մթնոլորտի այնպիսի արտակարգ հարազատութեամբ, որ իր պատգամը կը վերածուէր կեանքի արտագրումի մը։ Ու այդ կախարդական գործողութեան ընթացքին, ան յուզումները կը վերապրէր, մեզի կը փոխանցէր, առանց անոր ջանքն զգալի ընելու, թերեւս զգալու իսկ։ Այս նկատողութիւնը թերեւս կը բացատրէ լայն, ամենահաս իր հեղինակութիւնը։ Բայց արուեստի գետնին վրայ յուզումը աստուածային շնորհ մըն է։ Ու կը հասկցուի, թէ ինչո՛ւ իր գիրքերը օգտուած են իրմէն, առանց իրեն ալ օգտակար ըլլալու։ Թորգոմ Սրբազան իր բոլոր վարկին հակառակ, մեր գրականութեան մէջ ունի տեղ մը, որ որոշ չէ շատերուն մտքին մէջ։ Իր դիրքերը զինքը չմատնեցին անշուշտ, ինչպէս կը պատահի երբեմն կարգ մը գրողներու համար ( Թէքէեան, Երուխան, Չրաքեան ), բայց չպաշտպանեցին ալ զինքը։ Իր յուզումը ոմանց համար գրական, ուրիշներու համար սրբազան, իր նուիրագործումը չունեցաւ, ինչպէս եղած էր ատիկա զինք կանխող եկեղեցական մեծ գրողներէն գրեթէ բոլորին համար։ « Ազգապատում »ը (որուն յիշատակարանային հանգամանքը չէ որ կը հերքեմ) աւելի մեծ, ընդարձակ համբաւ մը կը վայելէ այսօր, քան « Դուրեան »ը։ Եւ սակայն քիչեր տեղեակ են այն իրողութեան, թէ « Ազգապատում »ի նման գործեր ամէն օր կարելի են, հերիք է որ մատենադարան մը, աշխատող մարդ մը, քանի մը հաստ ու հաստատ գաղափարներ քով քովի գան։ Բայց « Եղիշէ Դուրեան » մը չի գրուիր, որքան ալ վերի պայմանները աւելի բարելաւուած, տրամադրենք ոեւէ հայերէն գիտցողի մը։ Պատմական գործերու մէջ ազգային այս յուզումը չի կրնար անտես ընել նաեւ արուեստագէտին մօտ միշտ իրական միւս յուզումն ալ, որով պայմանաւոր են բանաստեղծները։ Իր քերթուածները, արձակները, տպաւորութիւնները ունին այդ սրբազան տարրէն մասեր ու մասնիկներ։

4. – Իր զգայնութիւնը լուսաւորող ուրիշ ալ վկայութիւն. իր ռոմանթիզմը, որ անհասկնալի կը թուի առաջին շփումով, բայց որ հետզհետէ կը պարտադրէ ինքզինք, երբ ընտելանանք այդ գործին հետ։ Անխառն իր հիացումը մեր մօտ ու հեռու անցեալէն բոլոր վաստակաւոր դէմքերուն մասին, գրագէտի մը յայտարար տուրքը չէ մինակ, իր մասին մտածուած, այլեւ գրական խառնուածքի մէկ որոշ բաղադրիչը։ Պէտք էր լսել իր խանդավառութիւնը, ազգային արժէքներու վրայ իր լայն ու լեցուն յանկարծախօսութեանց մէջ, այս ու այն հանդէսի առիթով։ Հեշտանք մըն էր իր համադրումի ուժին հետեւիլ՝ արժէքներն ի վեր մեր դժբախտ պատմութեան։ Եւ ուրիշ հեշտանք, այդ արժէքներուն վրայ իր գուրգուրանքը։ Իր ռոմանթիզմը գրական ըլլալուն չափ ու թերեւս աւելի, նկարագրի, խառնուածքի տարր մըն էր։ Իր կենսագիրները լայնօրէն պարտաւոր են կենալ իր բուխ սրտին արտայայտութեանց առջեւ։ Ան մարդը եղաւ, որուն դիմելու ատեն խնդրարկուն վստահ էր, թէ որո՛ւն կը դիմէր։ Նիւթականին ճնշումէն վեր կենալը, ատիկա գիտնալը առաքինութիւն մըն է անշուշտ։ Բայց անձնական, մեզի միայն օգտակար։ Ատոր օրինակները չեն կրնար բացատրել, սակայն միւս ալ տեղեկութիւնը, երբ մեր անշահախնդրութիւնը կը գործածենք ուրիշներու կարիքին դիմաւորման։ Այսպէս ապրեցաւ Թորգոմ Գուշակեան։ Ուսանողէն մինչեւ տարիքէն ճնշուած ազգային վաստակաւորը զարկին սա խղճմտանքին, որ բացուեցաւ գրեթէ միշտ։ Այս ռոմանթիզմը, կեանքէն շեշտօրէն ազդուած, Թորգոմ Գուշակեանի գրականութիւնն ալ պիտի տաքցնէ։ Այս գոլը, զգայնութեան այս ընդածութիւնն է, իմ կարծիքով, որ իր ուսումնասիրութիւններուն մէջ կը ստեղծէր համակող հաղորդական ոգին, զոր դժուար է զգալ աւելի փորձ, պատրաստուած դատողներու գործին մէջ։ Չօպանեանի ուսումնասիրութիւնները փաստեր են գրական համակրանքի, բայց զուրկ են այս հաղորդական, ամէնուն սրտին խօսող շնորհքներէն։ Այս ռոմանթիզմը նորէն իր քերթուածներէն ոմանց մէջ, ամենէն ի յաջողներուն կ՚ակնարկեմ։ Կեանքի զգայնութեան, երեւակայութեան, նոյնիսկ արուեստի սա ռոմանթիզմը անով տարօրինակ է, որ չէ զառածած: Ո՛չ մէկ էջ իրմէ մեզի կը յիշեցնէ մեր ռոմանթիքներուն սեթեւեթը, անլրջութիւնը, ձրի ու ապայժմէ երազամոլութիւնը։ Իր ոճը չանցաւ իր վարպետին՝ Դուրեանի տխուր փորձարկութիւններէն, գրաբարով ու Բագրատունիով ժանեկազարդ։ Բայց ինչ որ քիչ անգամ կը դիտենք մարդու մը վերլուծումին մէջ, ատիկա իր մտածման հիմնական զերծութիւնն է այդ ռոմանթիզմէն։ Հոս անիկա կը յիշեցնէ իր մտատիպարներէն մէկը՝ Խրիմեանը, որուն մտածողութիւնը մշտապէս մնաց ենթակայ այդ ռոմանթիզմին, բայց որուն արուեստը (նկատի ունիմ « Պապիկ եւ թոռնիկ » հատորը) զերծ էր անկէ։ Մեր կեանքը կ՚ապրինք մեզի համար։ Ու այդ կեանքին ռոմանթիզմը մեզի միայն պիտի վնասէր։ Ու կ՚անցնի մեզի հետ մեր կեանքը։ Ու հասկնալի՝ մեր ռոմանթիզմն ալ։ Բայց մեր գործը կ՚ապրի մեզմէ վերջ ալ։ Այս է պատճառը, որ ռոմանթիզմէն գրեթէ տուժած չըլլար Թորգոմ Գուշակեանի մեզի ձգած ժառանգը։

5. – Գործօնութեան իր զգայարանքը ամենէն հզօրներէն մէկն է մեր ժամանակներու մեր ներկայացուցչական մարդոց կարաւանին մէջ։ Այդ գործօնութեան մեծ գիծերը զբաղեցուցին զիս այս ուսումնասիրութեան սկիզբները։ Հոս զանոնք կը համադրեմ իր գրագէտի դէմքին յօրինմանը համար։ Եկեղեցականի, քահանայի գործ մըն էր անոր գործը։ Քահանա՞յ, ինքը, կերպադրիչը այդ գործին։ Հարցուցէ՛ք ու կեցէ՛ք։ Ձեզի թերեւս անծանօթ է, թէ անոր յիսուն տարիները համարժեք են իրեն չափ տաղանդաւոր ուրիշներու հարիւրին։ Ան մարդն էր, որը փոխած էր Աստուծոյ կարգադրութիւնը օրուան մասերուն յաջորդութեան մասին ու այլազան անոր իմաստը։ Իր օրը տասնութը, քսան ժամ աշխատանք էր իրեն համար։ Ու այդ աշխասանքին վատնումին մէջ ես վեր կը հանեմ սրտառուչ ազնուութեան հազուագիւտ փաստեր։ Չկայ, վաւերական գրողի մը համար, աւելի մեծ տառապանք, քան ժամանակին կորուստը։ Թորգոմ Սրբազան տասը մարդու գործ էր վերցուցած, մահուան իսկ տարին գործեր, որոնք իրմով պայմանաւոր ալ չէին։ Չէր ափսոսար իր ուժերուն, մանաւանդ ժամանակին վատնումը այնպիսի՛ վաստակներու համար, որոնք ուրիշներու կողմէ կրնային իրագործուիլ։ Հո՛ս է ահա տարբերութիւնը, ինչպէս ողբերգութիւնը։ Իր ընդարձակ զբաղումները եթէ զինք խնայեցին իր գրականութեան, ու ատով մեր ալ հաւաքական հարստութեան (մեր եկեղեցական մատենագիրներու ուսումնասիրութիւնը, նոյն օրերուն կ՚ակնարկեմ, իրմով միայն հնարաւոր, մեզի կրնար տալ հոյակապ շարք մը կենդանագիրներու եւ թերեւս պայծառ, լիակատար համադրումը մեր նորագոյն պատմութեան իր բոլոր երեսներով, ինչպէս է արդէն փաստը իրագործուած մասերուն. « Խրիմեան Հայրիկ », « Եղիշէ Պատրիարք Դուրեան », անաւարտ մնացած « Բաբգէն Կիւլէսէրեան »։ Աւելցուցէ՛ք շարքին Սրուանձտեանցը, Օրմանեանը, մա՛նաւանդ Ներսէս Վարժապետեանը, որոնց մօտենալ իր սրտագին երազներէն մէկն էր, ու դուք պիտի ունենայիք դար մը հայ պատմութիւն, այն լայնքով, խռովքով, խանդով ու համայնական պատկերներով, որոնք այնքան տիրապէս կ՚իշխեն իրագործուած երկու ու կէս հատորներուն մէջ)։ Բայց ունեցան անուղղակի ալ բարիք մը իր գրականութիւնը ընելով արու, արի, տաք, բայց գործնական արդիւնքներու նախանձախնդիր, ազնուական ելոյթ մը։ Գործօն իր շնորհներուն կը պարտինք վարչական իր շատ ընդարձակ վաստակը, որ մինակը կը լեցնէ ու կ՚անցնի քանի մը աւագ եկեղեցականի կեանքը։ Բայց նոյն այդ շնորհները կը միջամտեն, որպէսզի գրագէտի իր գործն ալ տարբերի հայեցողական կամ հաստ հմտական եւ կամ չափազանց նուրբ, մասնագիտական հանգամանքներէն, որոնք կը պիտակեն, օրինակի մը համար, Ալիշանի, Օրմանեանի, Դուրեանի գործերը։ Ըսի անգամ մը, թէ ժամանակը չէ, որ կը բացատրէ տարբերութիւնը « Սիսուան »ին եւ « Հնդկահայք »ին։ Կը ճշդեմ հոս այդ տարբերացման ազդակը, որ ապրումին նուէրն է մեր ոճին։ Ուրիշ բան է մատենադարանով, քարտէսներով, փորագրութիւններով երկիր մը, ժողովուրդ մը ուսումնասիրել, մեր վանքի խորշին մէջ, մեր տուները փակած կեանքին բոլոր ազդմունքներուն, ուրիշ բան՝ այդ երկիրը կոխոտել իր ոտքերով հետի, քարտէսի տեղ հողն ու ջուրերը ու գիծերը ունենալով, ու այլոց վկայութեան, նկարներուն փոխարէն սեպհական շփումը, թափանցումը, շաղախումը ունենալով իրեն թելադրիչ, գրելու համար մեր գիրքերը։ Այնպէս որ « Սիսուան »էն յիսուն տարի վերջը գիրքը չէ մեռած անշուշտ։ Բայց դարձած իր չոր, թուղթէ իմաստին։ Ամփոփում, բառարան, համայնագիտարան շատ–շատ։ Բայց ո՛չ կեանքի վկայարան։ Թորգոմ Սրբազանի գործերը, գէթ անոնց կարեւորները, կը ծառայեն իբրեւ անփոխարինելի վկայութիւններ։ Ու այս պարագան է, որ իր գրագէտի դէմքին մէջ կը միախառնէ բենեդիկտէնը ու արուեստագէտը, քիչ անգամ՝ յաջողած պատկեր մեր նոր ու հին գրականութեան մէջ։

Զգայնութեան տարրերու սա վերլուծումը կ՚ամբողջանայ, երբ մօտենանք քանի մը երկրորդական, բայց նոյնքան յատկանշական կողմերու։

Կը կենամ խօսողի իր յատկութիւններուն վրայ, տեղեակ անշուշտ օրէնքին, որ գրականութեան մը պատմութեան մէջ կը թելադրէ եթէ ո՛չ զանցել, գէթ փոքրել մարդոց այն կիրքերը, որոնք արուեստին հետ հեռաւոր աղերս միայն կը ներկայեն։ Պարագան ճիշդ պիտի ըլլար Նար–Պէյի մը համար, որուն պերճախօսութիւնը անկախ արժանիք մըն է, թերեւս վնասակար ալ անոր գրական տաղանդին։ Ու հեշտ է նորէն Խրիմեանի համար, որ իր գրականութեան մեռեալ մասը պարտական կը մնայ իր խօսողի պատրանքին։ Բայց Պոսիւէի մը քարոզները չեն վնասած անոր գրականութեան։ Ու Թորգոմ Գուշակեանի համար պէտք կը զգամ աւելցնել, որ խօսիլ, ձրի, ունայն, ինք իրմով ապրող, շատ լաւ համբաւ մը գահաւորող (réticulé) կամ աւելի ազատ փառասիրութիւններ հետապնդող զբաղում մը չէ։ Ընդհակառակն։ Անիկա նախապատրաստութիւնն է գիրին ։ Այս հիմնական մտածումն է, որ թելադրած է իր դասերը, Սրբոց Յակոբեանց Ընծայարանին մէջ, ուր խօսքի դասը կ՚աւարտէր իրեն յատուկ լրջութեամբ, պարտադրելով իր սաները գրել իրենց խօսքերը։ Ասիկա յարգանք մըն էր ամենէն առաջ մտածման այլապէս բարդ, դժուար հարկին։ Յետոյ, արդարացման նոյնքան էական պարտքին։ Ուրիշներու վրայ իր ազդեցութիւնը ան չափած, ձեւած էր նախ իր անձին վրայ։

Երկարամեայ իր քահանայագործութեան ընթացքին կը խորհիմ, թէ Թորգոմ Սրբազան ունեցաւ բազմաթիւ առիթներ բեմին վրայ կենդանի խօսքով գրելու գրական էջեր, որոնք արժանի էին պահուելու։ Զարթօնքի սերունդին առաւելապէս բեմբասացական գրականութիւնը, յիսուն տարի յետոյ, եթէ կորսնցուցած է իր այժմէութիւնը, փայլը, սեթեւեթները, ցուրտ ծաղիկները, բայց կը մնայ շահեկան իր խորքին անառարկելի ատաղձովը, մեր միտքին, հասկացողութեանց շրջափոխումը պատկերող։ Մ. Չերազի մը ատենախօսութիւնները օրուան հարցերու շուրջ, կը ծառայեն գէթ մեր պատմութեան։ Բայց կա՛յ աւելին։ Խորունկ հաճոյք է այսօր կարդալ Գրիգոր Օտեանի ճառերը, որոնք խօսուած ըլլալնուն չափ գրուած են մարմինին ու միտքին համադրումը կշռոյթովը։ Կը մնամ մեր գրականութեան պարունակին, յարգելով Սրբազանին յիշատակը։ Ի վերջոյ Կիկերոնը անուն մը չէ միայն բառերու վաճառականի մը։ Ան խորունկ հարցերու, մեծ պայքարներու զսպանակներ ալ ունի իր տակը թաքնուած։

Իր խօսքը կը զատեմ երկու որոշ տեսակներու.

ա. – Կրօնական իր պարտաւորութեանցը թելադրանքէն փրթած իր քարոզները, որոնցմէ շատ քիչեր ինկած են գիրի։ Անոնց մէջ անոր տրուեցաւ շատ անգամներ առիթ, որպէսզի իր խորունկ զգայնութիւնը հոսումի ակօս մը գտնէր դէպի զանգուածներուն սիրտը։ Տօնական, հանդիսական, թաղմանական, գոհաբանական օրերու առաւելապէս, ան գիտէր ազդել ու ազդուիլ։ Իր աթոռէն, վրան բարձրացող կամարներէն, պահը լեցնող յուզումէն ու իմաստէն, մանաւանդ իր խօսքէն լարուած հարիւրաւոր մարդոց անտես, բայց իրական ձգողութենէն, ան կը հանէր զուսպ, ազնուական խռովք մը, խօսքին ճշմարիտ թովքը ու կ՚ողողէր զանգուածը։ Ի՜նչ փոյթ, թէ այս վերջինը շատ բան չհասկնար իրեն ներկայացուած գանձին արժէքէն։ Բաւ էր միայն իր վստահութիւնը։ Այս վստահութիւնն էր, որ միշտ փնտռել տուաւ իր խօսքը։ Ու չմոռնալ, որ ան քարոզ կը խօսէր ։ Ու ատոր ստոյգ իմաստը կը գնահատեն եւ առաւելապէս անոնք, որ պարտքի մը պէս կը զգան զայն ու կը վախնան անկէ։

բ. – Բայց Սրբազանը իր գետնին վրայ է, պերճ, տիրական, գրեթէ անհաւասարելի, երբ կը խօսէր ազգային, գրական, բարոյական տարողութեամբ հարցերու շուրջ։ Հոն իր խօսքը ամրացած է միշտ իւրայատուկ ըմ բռնումով մը կացութեան, պահին, հարցին, որ կը թելադրեն համախմբումը։ Ամէն եղելութեան դէմ սա կեցուածքը անոր կը հայթայթէր անձնականութիւն մը, ողջմտութիւն մը, փորձառական ապահովութիւն մը, որոնք կը տպաւորէին անվրէպ։ Ու չեմ զարմանար, երբ իր հակառակորդներն ալ իր գաղափարները կ՚որդեգրէին, շարունակելով հանդերձ իրենց պայքարը անոր վարչական գործունէութեան դէմ։ Ազգային պատմութիւնը այն սրտառուչ, անսպառ շտեմարանն էր, ուրկէ կը քաղէր իր տարրերը։ Ս. Գիրքի շուրջ ստեղծուած կրօնական նոր, քննող գրականութիւնը՝ երկրորդ աղբիւր: Բայց ասոնց չափ ու աւելի իր խօսքին սատար կու տային իր ընդարձակ, ամբողջ հայ կեանքը ընդգրկող շփումները, ասոնց հետեւող կենդանի, իրական, տպաւորիչ փորձառութիւնը։ Եւ որովհետեւ բոլոր այս հարցերուն հաւաքական նկարագիրը կ՚իյնայ պարունակին մէջ մեր ազգային գոյութեան, անոր է հարկադրած մտահոգութեանց ու ընդառաջուելիք միջոցներուն, ինքնին կը հասկցուի տարօրինակ շահագրգռութիւնը, որ կը ստեղծուէր այդ խօսքով։ Ուր որ, երբ որ բանար իր բերանը, սրբազան բեմէն դուրս, ի յառաջագունէ վստահ էիք, որ ձեզի պիտի տրուէր ճշմարիտ վայելքը համով, տաք, լուրջ, մտածուած ու իրաւ խօսքին։ Սեղաններու առջեւ իսկ ան գաղտնիքն ունէր ինքզինք մնալու, հայ եկեղեցականի առանդական, հայրագորով շեշտին հետ խառնելով աշխարհ ճանչցող, արդի մշակոյթին ընկերային պարտաւորութիւնները իւրացուցած մարդու կենցաղագէտ խօսքը։ Ուրիշ գաղտնիք՝ ակադեմական չըլլալու իր շնորհը։ Այդ սփիչ ներուն մէջ ան սրամիտ, զուարթախոհ, երբեմն խոր խօսողն էր նոյն ատեն, խոսքի արուեստին բոլոր ստեղները գործածելու մեծ ճարտարութեամբ մը։ Իր խօսքը գործողութիւն մըն էր, բայց երբեք՝ բառ։ Ան պատեց վայելչութիւնը գեղեցիկ աշխարհաբարին ու առանց գրական ներկի եղաւ մարդ գրագէտ։

Անշուշտ մեր մտքէն կ՚անցնին համբաւները Նար–Պէյի, Խրիմեանի, Սրուանձտեանցի, Վարժապետեանի, Եղիշէ Դուրեանի, բայց Թորգոմ Գուշակեանի համար սա փաստով, թէ այս եկեղեցական մեծ գործիչներէն իւրաքանչիւրը բան մը տուած էր իր խօսքէն։ Աւելորդ՝ բաղդատութիւնը, ու անհրաժեշտ՝ անձնական վկայութիւն ու կ՚ընեմ ատիկա։ Չէինք կրնար մտիկ չընել Դուրեանը, նոյնիսկ այն պարագային, երբ իր նիւթին վրայ մեր կասկածները ըլլային զօրաւոր։ Անոր verbe–ին հանդէպ զիջումը, անոր մեծ արուեստին համար մեր վստահութիւնը՝ կանխող ազդակներ էին։ Գիտէինք, որ իր բառերուն համանուագը միս–մինակ կը փոխարինէր մեր վերապահումները, ըսուածին տարողութեան վրայ։ Այնքան իրաւ էին այդ մարդուն տուրքերը մեր լեզուին թաքուն շնորհները օգտագործելու։ Մտիկ իրած են Նար–Պէյը, հաւանաբար հմայքին տակը մեծ հռետորի իր տաղանդին, ձայնին դաշնութեան ու ձեւին փարթամ, շարժումին ընկալ զգլխանքին։ Իրողութիւն է, որ Խրիմեան հազարներ կը քաշէր բեմէն, ուսեալ թէ անգէտ գաւառացիի պարզմտութեամբ մը, ջերմութեամբ մը, անկեղծութեամբ մը, որոնք իրենց բնականութիւնը կը վերածեն խառնուածքի։ Ու ասիկա այսպէս միւսներուն համար։ Ու մտիկ ըրինք Թորգոմ Գուշակեանը ա՛յն ի յառաջագունէ զիջուած վստահութեամբ, թէ այս մեծ նախորդներէն բան մը միշտ կ՚ապրէր իր մէջ։

Գրականութեան վրայ ժխտական ազդակ մը չեմ կրնար նկատել խօսքը, որքան ատեն որ ամբոխային ախորժակները կամ գրագիտական սեթեւեթին չ՚առաջնորդեր իրմով աշխատողը։ Բայց նոյնը չէ պարագան վարչական զբաղումներուն, որոնք ոչ միայն կ՚անդրադառնան ժամանակի այնքան մեծ հարցին, գործիչէ մը խլելով անհուն ուժ, անոր առթելով ալ երբեմն մեծ սպառում ու սրտմաշուք, այլեւ կ՚ընեն աւելին, դանդաղաբար կրծելով արուեստին խորքը մեր մէջ ու մեզ վերածելով մեր պաշտօնին պաշտօնէութեան։ Սրբազանը տուժած է առաջին գետնին վրայ։ Մեր գրականութիւնը անոր տաղանդին եւ օրերուն համեմատական տուրքերը չէ գանձած անկէ։ Յայտնի է, թէ ի՛նչ նպատակներու համար վատնուեցաւ ան։ Այդ զբաղումները չեն վնասած անշուշտ Թորգոմ Սրբազանին, խաթարելու աստիճան արուեստագէտի ազնուազգի տարրը անոր հոգիին խորը։ Վկայ՝ իր գեղեցկագոյն քերթուածները, որոնք անոր կեանքին վերջին ու վերջընթեր տարիներուն ծնունդը պիտի ըլլային։ Միւս կողմէն, սխալ չըլլար այդ ազդեցութեան մէկ բարիքը հաստատել իր արձակին, որը բացառիկ յստակութեամբ ու արու հնչականութեամբ գործիք մըն է, « Սիոն »ի խմբագրականներուն, միաբանութեան ընդհանուր ժողովի տարեկան բացման առթիւ խօսուած ճառերուն ու տեղեկագրերուն մէջ։ Գործօն ու խոհուն բնազդներուն սա շաղապատումը մեր նոր արձակին հայթայթեց լեցուն, իրաւ, աւելորդէն զերծ ու նոյն ատեն զգացական տարրով մը բաբախուն ոճ մը, զոր մենք կ՚իւրացնենք առաւելապէս կեանքին քուրային մէջը։

Տակաւին պարտաւոր եմ խօսիլ իր ոճի զգայարանքէն, որ գրագէտի մը ամենէն ապահով շնորհն է միշտ, երբ կը պաշտպանուի խորքին ալ նպաստէն։ Պէտք է յիշել, որ Թորգոմ Գուշակեան գրելու նախափորձերը կ՚ընէ Դուրեան Սրբազանի զօրաւոր ազդեցութեան տակ։ Միւս կողմ է, անհրաժեշտ է նոյն ատեն յիշել շատ աւելի կարեւոր պարագայ մը, այս անգամ Եղիշէ վարդապետ Դուրեանի գրելու կերպը, 1900–էն առաջ, « Երկրագունտ »ի մէջ պատմական ուսումնասիրութեանց եւ պատմող քերթուածներուն (« Նայինի պատանին ») այն գրաբարով սպառազէն ու անտանելի ոճը կարգ մը թարգմանութեանց, որոնք այդ օրերուն (1888-1895) դպրոց մը կազմեցին։ 1900–էն յետոյ դպրոցը կորած է հետախաղաղ, ոչ մէկ լուրջ գործ կտակելով մեր գրականութեան։ Բայց յարութիւն է առած անոր աւերակներէն Եղիշէ Եպիսկոպոս Դուրեանը, իր « Հովուական սրինգ »ին քանի մը գոհարնելով, մա՛նաւանդ ոճի տեսակէտէն դիտուած։ 1900–ի Դուրեանը Ռընանի ոճերուն հանդէպ ու մանաւանդ Պառնասեան քերթողութեան համար իմաստուն իր համակրութեամբը նոր գրագէտ մըն է, բծախնդիր խորքի հարցերուն չափ ձեւին ալ վայելչութեան։ Թորգոմ Գուշակեան զայն մտատիպար ունենալէն վերջն է, որ պիտի աշխատի արտայայտութեան խնամքին, ճշգրտութեան որքան գոյնին, պատկերուն որքան դաշնաւոր նախադասութեանց կերտումին։ Եկեղեցին, մանաւանդ առաջաւոր միջնադարուն, ոճը արհամարհած է, զայն հեթանոսական հրապոյր մը ենթադրելով, բայց չէ արգիլած իր մեծ դէմքերուն շքեղ ոճերուն կազմութիւնը։ Ու Թորգոմ Սրբազանի մէջ ոճին մեղքը կը նոյնանայ մեր եկեղեցական մատենագիրներուն առաքինութեանց հետ։

Անոր ոճը շատ կանուխէն ազատագրուած է գրաբարախառն գործիքին տաժանքէն եւ ինքզինքը հաշտեցուցած վերջնականապէս կանոնաւորուած աշխարհին ընդհանուր ոգիին։ Զերծ է ան գիրքերու բորբոսէն, որուն հոտը այնքան զգալի է Օրմանեանի եւ Դուրեան վարդապետի գրուածքներուն (écriture) մէջ, ինչպէս բանասիրական պարապմունքներու սիրտը կազմող չոր, աներանգ, միայարիր ու յուսահատօրէն ձանձրացնող հասարակ կերպէն, որով վիրաւոր են վիեննական հայրերու գիրքերը։ Գրականութիւնը մեղք մը չէ, ամէն պարագայի, այնքան անգթութեամբ հալածուելու արժանի։ Թորգոմ Գուշակեան ծառայած է մեր պատմութեան, իր երկու մեծ գիրքերով։ Վերցուցէ՛ք անոր մէջէն ոճը, մնացածը բառարանները յիշեցնող ծանօթութիւններու շարք մը պիտի ըլլար, որոնց շտեմարանումը կրնայիք վստահիլ հանդիպողին։ Կը կարդանք « Խրիմեան Հայրիկ »ը, առանց գիտնալու, թէ կը կարդանք։ Ասիկա գերագոյն գնահատումն է որեւէ ոճի մը։

Թորգոմ Գուշակեանի ոճը ներկայացնելու փորձ մը հարկադրաբար կը հակի անոր մէջ իր վերջին շողարձակումը ունեցող ուրիշ ալ հարցի մը, լեզուական տեսակ մը զգայութեան, զգայարանքի հարցին, տրուած ըլլալով որ Բագրատունիով ու Հիւրմիւզով մուտք գտած գրելու կերպ մը գրեթէ կ՚անհետանայ իրմով։ Իր գրաբարը (ունի մէկէ աւելի երկարաշունչ քերթուածներ այդ լեզուով գրուած։ Նախատօնակներու ատեն սուրբերու յիշատակութիւնը ան կը կատարէ ճշմարիտ քերթողականով մը, մարդերը տարազելով կրօնքին ու պատմութեան պերճ պատմուճաններով, որոնք մեր լեզուին ամենէն նկարագեղ, հնչական, արտայայտուն բառերէն կը ձեւուէին, ինքնայորդ արուեստով ու հոգենուագ դաշնակութեամբ) գիտութիւն, հմտութիւն ըլլալէ առաջ, հոգեկան պէտք մըն էր։ Զայն լսելը, ի՛ր բերնէն, մեր եկեղեցւոյ գերագոյն քերթուածներուն մէջ, ինչպէս քահանայական օծումներու պահուն, վեհաշունչ, զմայլելի բարձրութեամբ աղօթքներու դաշնաթաւալ հեղման միջոցին, վայելքէն վեր բան մը կ՚ըլար, հին դարերուն զգայնութիւնն ու թռիչքը մեզի մատռուակող։ Բայց չափին, իր ընթերցումներով իրեն պարտադրուած զգուշաւորութեամբ ալ անիկա պիտի մնար մինչեւ վերջը հաւատարիմ։ Բագրատունիի verbe–ին համար իր հիացումը զինքը չըրաւ հռետորաշունչ, որքան անարդի։ Թորգոմ Գուշակեանի գրաբար քերթուածներն ու թարգմանածոյ կտորները (նոյն լեզուով) թանկագին մնացորդները կը նկատեմ մեծ այն դպրոցին, որ Վենետիկեան հայրերու քերթողութիւնն էր կանխող դարու կիսուն եւ որուն երկարաձգումը մեր ռոմանթիքներու վրայով մինչեւ մեր օրերը բան մը կ՚ապացուցանէր անշուշտ։

Իր աշխարհաբարը կը զատուի մեր սրբազան մատենագիրներուն գործածած գրեթէ միշտ անաւարտ լեզուէն։ Չեմ մօտենար Ալիշանի արձակին։ Ժամանակը պիտի չարտօնէր ատիկա։ Չեմ ալ ծանրանար Գարագաշի, Օրմանեանի եւ մեր կրտսեր ռոմանթիքներուն (Յ. Գուրգէն եւ իր դպրոցը աշխարհաբարի հասկացողութեան մէջ) լեզուական անփայլութեան, երբեմն չորութեան, պաշտօնականութեան։ Միւս կողմէն՝ Խրիմեանի, մանաւանդ Սրուանձտեանցի հերարձակ, անխնամ արտայայտութիւնները չեմ փաթթեր մատի, բացի Ալիշանէն, որ քերթողական ապահով զգայարանք մը ունի եւ շատ ամուր դասականութեամբ մը զրահապատ լեզու մը ու քիչիկ մըն ալ Խրիմեանէն, որուն համար գիրը կը շփոթուի քարոզին հետ։ Միւսները մեր պատմութեան, բանասիրութեան սպասովը խանդավառ, չեն ալ տառապած լեզուական խղճահարութիւններով։ Դուրեանի արձակը 1900–էն ետք, մատենագրական տժգոյն արձակ մըն է, ուր կարծես կը վարանի մեր օրերու այդ մեծ esthète–ը ինքզինքը դնելու։ Թորգամ Գուշակեան, զերծ այս մտահոգութիւններէն ու նպատակներէն, իր մեծ գործերը գրած է առանց այցուելու գրականութեան սարսափէն։ Այդ է պատճառը, որ անոր լեզուն արեւմտահայ աշխարհաբարին լաւագոյն աանդութիւններն ու շնորհները կը կրէր այնքան բնական կերպով։ Քիչիկ մը հռետոր (հասկնալի իր զարգացման ճամբուն մէջ երբ կը մտնէ հետաքրքրութիւնը), երբեմն պարբերամոլ (վասնզի մտածումներու ճնշումին մէջ կը տպաւորէ, առանց մեր ուզելուն ու գիտնալուն ու մեր բառերը իրարու կը հրէ, խիտ, անընդմէջ շարքով մը գահաւորելու համար մեզ խռովող հարցերուն ամբողջ կշռոյթն ու թափը։ Մութը ուրիշ հարց է, եւ Թորգոմ Գուշակեանի երկարաշունչ փարակրաֆներուն հետ աղերս մը չունի), միշտ պայծառ, տաք, անձնական, կծու կամ կճան, երբ առիթը տրուի այդ աշխարհաբարը մարդ մը կը պատկերէ։

Վերջացնելու համար։

Բազմատեսակ սա գործունէութեան, բազմազանակ սա գրական վաստակին ու բազմախռով սա կեանքին վրայ սա նշմարները գիտեմ, որ չեն սպառեր տիպարը, իր բոլոր շնորհներուն մէջ։ Կը հաւատամ, թէ ինքը միայն կարող էր համադրել ինքզինք գիրքի մը մէջ նուիրուած իրեն։ Շրջաններ համադրողի, դէմքեր կերտողի ու հոգիներ, հոգեբանութիւններ սեւեռողի իր տաղանդը պէտք պիտի ըլլար, իրեն արժանի հատորի մը մէջ համադրելու համար իր կէս դարը, իր ծփուն, աննուաճելի անձնաւորութեան քանդակը նետել ոտքի ու իր բազմամբոխ տագնապներուն համանուագը ունենալ, վերլուծման իրեն յատուկ եղանակի մը կիրարկումով։ Չունիմ ատոր ժամանակը, ինչպէս հնարաւորութիւնները։ Անցեալ տարի ան հեռաձայնած էր ինծի, զիս առնելու համար հիւանդանոցէն, սպասելու էի իր կառքին։ Մերժեցի իր առաջարկը, մտածելով հաւանական աղէտի մը, որ կրնար իմ վրայով վնասել իրեն։ Չհասկցաւ ու ես չբացի իմ վերապահումիս պատճառը։ Իր վրայ հատոր մը վտանգ մըն է հիմա ինծի։