ՀՍԽՀ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻՆ
(Գիտական հաղորդում)

/243/ 1. Աբրահամ Կրետացու «Պատմութիւն Նադր շահին պարսից» աշխատության առաջին տպագրությունը, որ լույս է տեսել 1796 թվականին Կալկաթայում, թեեւ բանասերներին հայտնի, բայց մինչեւ այժմ բոլորովին չուսումնասիրված մի հրատարակությունն է:

2. Այս հրատարակությունը կազմված է հետեւյալ մասերից. ա) Առաջաբան, որի էջերը համարագրված չեն (վեց էջ), բ) Կրետացու «Պատմությունը» (էջ 1–150) ու գ) «Ներածութիւն» վերնագրով մի ընդարձակ հավելված (էջ ա—ճժթ)։

3. Կրետացու «Պատմության» այս առաջին հրատարակությունը, ինչպես անվանաթերթն է ցույց տալիս, լույս է տեսել «ի ձեռն մերազնեայ բանասերի ուրումն»: Առաջաբանի 2-րդ էջը եւ «Ներածության» վերնագիրն ու այլ էջեր վկայում են, որ Առաջաբանն ու Ներածությունն էլ են գրված «յումեմնէ բասնասիրէ»: Այսպիսով թե՛ գիրքը լույս ընծայողը եւ թե՛ Առաջաբանն ու Ներածությունը գրողը միեւնույն անձն է, որ թաքնված է «ոմն բանասէր» կեղծանվան տակ:

4. Եթե Կալկաթայի 1796 թվականի հրատարակությունը որոշ նշանակություն ուներ բանասերների համար միայն՝ իբրեւ Կրետացու «Պատմության» առաջին տպագրություն, եւ ուրիշ ոչինչ, — ապա այսուհետեւ հայ գրականության ու մանավանդ հայ հանրային մտքի պատմաբանների աչքում նրա արժողությունը շատ մեծ պիտի լինի հատկապես հենց Հիշյալ Առաջաբանի ու Ներածության պատճառով, որոնք առաջնակարգ աղբյուր են XVIII դարի հայ միջավայրն ալեկոծող փիլիսոփայական պայքարն ուսումնասիրելու տեսակետից:

5. «Ոմն բանասէր»-ը յուր այս աշխատության մեջ հիմնական խնդիր է դրել՝ հայ ընթերցողներին զգուշացնելու « փիլիսոփայական կրոնից», այսինքն՝ «յանհաւատ եւ անաստուած մոլորչաց— դեիստ եւ աթեիստ ասացեալ ամբարշտաց եւ աստուածընդդէմ հերետիկոսաց», որովհետեւ դեիստները ժխտում են քրիստոնեությունն ու ս. Գիրքը, չեն ընդունում ոչ հարություն ու վերջին հատուցում, ոչ հոգու անմահություն, այլ «բաւական համարին զհաւատալն, թէ է մի՛ միայն Աստուած», իսկ աթեիստներն «ուրանան զգոլն Աստուծոյ եւ բարբաջեն, թէ ընդհանուրն ինքնագոյ է եւ յաւիտենական, եւ ամենայն էակք ի բնութենէ յառաջ ածին»:

/244/ 6. Հեղինակը հնադարում, միջնադարում ու նորադարում մարդկության իդեոլոգիական փոթորկումների երեք ամենամեծ աղանդապետ է ճանաչում.

«Նախ՝ մեծեղեռն Մանի մոգն, կախարդատարն պարսից եւ գործակիցն իշխանին խաւարի, գտիչ եւ ուսուցանողն զանաստուած մոլորութիւն ի Թոնդրակ եւ յամենայն աշխարհի... ։

Երկրորդ՝ եօթնագլուխ վիշապն եւ ահռելի մեծ գազանն սարgկինոսաց եւ արեանռուշտ գայլն արաբացի, մահաշշուկն Մահմէտ...

Իսկ երրորդն է ոճրագործ Ոլթերն, հեղինակն չարութեան, կամարար ոգեկործան բանսարկուին եւ գտիչն անաստուած մոլորութեան, որ պատճառ եղեւ անկման արքայական գահին Գալիոյ եւ ամենայն աշխարհակործան հարուածոցն եւ անաստուած մոլորութեան ազգին եւ աշխարհին իւրոյ»։

7. «Փիլիսոփայական կրոնի», Վոլթերի աղանդի, — դեիզմի ու աթեիզմի տարածումով է բացատրում հեղինակը ֆրանսական մեծ հեղափոխության ծագումը, զարգացումը, արարքները եւ նույնիսկ տեռորը: Նա կատաղի հակառակորդն է հեղափոխական Ֆրանսիայի եւ ջատագովը նույն հեղափոխության դեմ պատերազմող զինակցության, որը գլխավորում է «աստուածախնամ անգլիացւոց աստուածազօր ազգ»- ը: Իբրեւ հենց ֆրանսական հեղափոխության տարիներում լույս տեսած աշխատություն՝ «Ներածությունը» հետաքրքրական է ընդհանուր գրականության պատմության տեսակետից էլ՝ Գյոթեի եւ այլոց նույն կարգի գրվածքների զուգահեռը լինելով ժամանակաբանորեն:

8. Ֆրանսական մեծ հեղափոխության իրադարձություններին տասնյակ էջեր նվիրելուց հետո հեղինակը մի առանձին գլխում խոսում է նաեւ հայերի մեջ նկատվող նույնպիսի խմորման մասին: Եթե առաջ մեր գրականության մեջ հայտնի էին տվյալներ XVIII դարի հայ առեւտրական մի գաղութի հակաքրիստոնեական ու հակակրոնական գործնական արարքների վերաբերյալ, ապա բոլորովին հիշատակություն չկար փիլիսոփայական այնպիսի հոսանքների թեորիական գործունեության մասին հայ միջավայրում, որպիսիք դեիզմն ու մանավանդ մատերիալիստական աթեիզմն են: «Ոմն բանասէր»-ը հիմա ակնհայտնի հավաստում է այս իրողությունը՝ տալով մեծարժեք տեղեկություններ մինչեւ այժմ ոչ մի տեղ չհիշատակված այսպիսի ընդդիմադիր հայագաղութի մասին էլ. «Որջացեալ յեզր խորշի միոջ Պարսկական ծոցոյն յաշխարհին Հնդկաց ի Պատկեր նահանգին յանգլիական սահմանին ... գտեալ են ոմն մոլորչապետ եւ խելագար ժանտ ժողովոյն, պարծին եւ զգիրս ունիլ նորին անլուր եւ դիւահնար աղանդեաց, որ դոյզն մի յառաջ հեղուլ յերկրի զարիւն անպարտ ջանայր յոլով հիքոց եւ անմեղ արանց»:

9. «Ներածությունը», բացի թվարկածներիցս, պարունակում է մի շարք հետաքրքրական տվյալներ հայ տպագրության պատմության վերաբերյալ, յուրահատուկ ըմբռնում հայ աղանդավորական շարժումների ծագման ու կապակցության մասին, բազմաթիվ էջեր, որոնք ակնառու ներկայացնում են XVIII դարի անգլիահայ մտավորականի բնագիտական, պատմական ու քա ղաքական ծանոթությունների ու գիտելիքների մակարդակը եւ այլն:

/245/ 10. Եթե ֆրանսական մեծ հեղափոխության տարիներում լույս տեսած այս Առաջաբանն ու Ներածությունն անանուն էլ լինեին, եւ մեզ չհաջողվեր էլ գտնել նրանց հեղինակը, այնուամենայնիվ նրանք հայ գրականության ու մասնավորապես XVIII դարի հայ երկերի շարքում առաջնակարգ տեղ պիտի գրավեին հայ իդեոլոգիաների պատմության տեսակետից շատ նշանավոր իրենց բովանդակությամբ: Նրանց արժողությունը սակայն կրկնակի է հիմա, որովհետեւ նույն Առաջաբանն ու Ներածությունը բարեբախտաբար պարունակում են նաեւ այնպիսի տվյալներ, որոնք անկասկածելիորեն ապացուցում են, թե «Ոմն բանասէր»-ը XVIII դարի հայ գրականության ամենամեծ գործիչներից մեկն է — Մովսես Բաղրամյանը, 1772 թվականին Մադրասում հրատարակված «Հորդորակի» անվանի հեղինակը:

--------------------

Հաղորդելով վերոհիշյալը եւ հայտնելով, որ արդեն ձեռնարկել եմ Մովսես Բաղրամյանի այս նորագյուտ երկն առանձին գրքով լույս ընծայելու գրական աշխատանքներին՝ խնդրում եմ, որ Պատմության եւ Գրականության ինստիտուտդ ստանձնի այս կարեւոր աղբյուրի հրատարակությունը՝ սրան կցելով իմ գրական-պատմական փոքրիկ ուսումնասիրությունն ու կազմածս անհրաժեշտ ծանոթագրությունները, այլեւ փիլիսոփայական-պատմական մի ներածություն Ինստիտուտիդ կողմից:

Բաղրամյանի երկի ծավալն է մոտ 4 մամուլ, ուսումնասիրությունն ու ծանոթագրությունները՝ 2 մամուլ, ներածությունը՝ 2 մամուլ, ընդամենը ութ մամուլ:

Խնդրում եմ, որ գրությանս մի պատճենն ինձ վերադարձնեք՝ վավերացնելով ստացման մակագրությամբ ու կնիքով:

1936 թ. փետրվարի 25-ին,

Երեւան