ԿՌՈՒՆԿԸ
Ցուրտ֊ձմեռ
օր
մըն
էր։
Դուրսը
սառած
հովը
մտրակներու
պէս
կը
շաչէր
անցորդներու
երեսին։
Ձիւնն
ըսես՝
աչքերը
կուրցնելու
աստիճան։
Հայրենակցի
մը
սենեակին
մէջ
կծկտեր
էինք
մենք,
քանի
մը
ընկերներ,
ամէնքս
ալ
պանդուխտ։
Դուռը
ճռաց,
ցուրտ
հով
մը
խուժեց
սենեակէն
ներս։
Կարոն
էր,
գերեզմանէն
կու
գար։
–Պը՜ռ՜ռ,
–
ըսաւ,
–
շա՛ն
օդ.
ասանկ
օրով
մարդ
կը
մեռնի՞…։
Քիչ
վերջը,
դուռը
անգամ
մըն
ալ
բացուեցաւ.
քանի
մը
յետամնաց
ընկերներ
ալ
ներս
մտան։
Այս
ձիւնին
տակ
սպասած
էին
որ
դիակը
ամբողջովին
ծածկուէր,
նոյնիսկ
մէկը՝
մեր
բոլորին
կողմէ՝
յետին
հրաժեշտի
քանի
մը
խօսքեր
ալ
ըսած
էր
այդ
մենաւոր
գերեզմանատան
մէջ,
այդ
անծանօթ
մեռելին
վրայ։
Ո՜վ
կը
ճանչնար,
ո՜վ
պիտի
ճանչնար
երբեք
հազար
ու
մէկ
բզկտուած
էջերը
Կեանքի
ու
Մահուան
այն
տռամին՝
որ
այսօր
ձիւներու
տակ
թաղեցինք,
օտարներու
փոսին
մէջ։
Առա՛նց
անունի,
թռչունի
դիակի
մը
պէս…։
–Ե՛ս
ալ
չէի
ճանչնար
ան,
–
ըսաւ
մէջերնէս
մէկը.
–
բայց
պանդոկին
մարդերը
հասկցեր
էին,
որ
այդ
օտարական
հիւանդը
Հայ
մըն
է
ու
հայ
բժիշկ
մը
կ
՚ուզէ
իր
մօտ։
Շաբաթ
մը
յետոյ
միայն
կրցան
զիս
գտնել։
Երբ
իր
սենեակէն
ներս
մտայ՝
պատուհանին
փեղկերը
գոցուած
էին։
Սակայն
քիչ
֊քիչ
այդ
մթութեան
մէջ
դէմք
մը
գծագրուեցաւ,
երկար,
անկիւնաւոր,
կանանչի
զարնող
դեղնութիւնով
մը.
խաւարով
ու
լոյսով
շինուած
Ռամպրանթեան
գլուխ
մը։
Երկրորդ
բանը
որ
տեսայ
այդ
սեւութեան
մէջ՝
ոսկորի
գոյն
մատներ
էին,
որ
ինծի
երկարեցան
ու
ձեռքերս
սեղմեցին՝
կպչող
խոնաւութիւնով
մը։
Կարծես
թէ
ա՜լ
կաթիլ
մը
արիւն
մնացած
չըլլար
իր
մարմինին
մէջ։
Աչքերը
իրենց
փայլը
արդէն
կորսնցուցեր
էին.
սեւութեան
մէջ
սեւ՝
չէին
երեւար։
Երբ
աւելի
վարժուեցայ
այդ
կէս
֊մթութեան՝
տեսայ
որ
մօրուքին
վրայ
տեղ
֊տեղ
կարմիր
արիւնը
փակեր,
թանձրացեր,
լերդացեր
էր։
Մորթուած
անասունի
տաք
շունչ
մը
կ
՚ելլէր
իր
բերնէն,
դանդաղ
ու
խորունկ։
Կարծես
անտեսանելի
դանակ
մը
ներսէն,
վերէն
ի
վար
ճեղքեր
էր
իր
թոքերը։
Ա՜լ
նիւթական
ի՜նչ
դարման
կարելի
էր
տալ
այս
մարմինին
որ
գրեթէ
մեռեր
էր
արդէն։
Բայց
ան
խօսելու
ճիգ
մը
ըրաւ,
հազը
խեղդեց
իր
խօսքը.
խռկացող,
խռպոտ
հառաչներէն
բա՜ռ
մը
հասկցայ,
–Կռո՜ւնկը…
Ու
ես
երգեցի
իրեն.
ո՜վ
չի
գիտեր
կռունկը,
բոլոր
աչերն
ետին
մնացած
ուղեւորներուն
կռունկը…
ու
անդին՝
բոլոր
ճիտը
ծռած,
անվերջ
ճամբաներուն
սպասողներուն
կռունկը…։
Ու
ինծի
այնպէս
թուեցաւ
որ
իր
հոգին
հովացաւ,
զովացաւ,
լացաւ…։
Իր
սրտին
բոլոր
լուրերը
յանձներ
էր
հաւատարիմ
կռունկին…։
Այս
պատմութեան
վրայ
ամէնքս
ալ
լռեցինք։
Սարսափելի՛
բան
մը
կար
ճակատագրին
մէջ
այս
անծանօթ
ուսանողին՝
որ
հայրենիք
դառնալու
համար
ճամբայ
ինկեր,
ու
ճամբուն
վրայ
մեռեր,
թաղուեր
էր
իր
չտեսած
մէկ
հողին
մէջ…։
Թոքախտը
որ
հո՛ն
էր,
ի՛ր
մէջ,
դարանակա՜լ,
տարիներէ
ի
վեր
սպասեր
էր
որ
բոլոր
յոյսերը
իրականանան,
բոլոր
ուսումները
կատարելագործուին
ու
բոլոր
աշխատութիւնները
աւարտին՝
ի՛նք
սկսելու
համար
իր
ահաւոր
աշխատութիւնը,
ու
գերագո՛յն
ժամուն
տալու
համար
գերագո՛յն
հարուածը…։
Ա՜խ,
զզուելի՛,
զզուելի՛
հիւանդութիւնը…։
–Բժի՛շկ,
–
ըսաւ
մէկը,
–
երբ
գերեզմանին
մէջ
երեսը
բացինք՝
մելանի
պէս
սեւ
էր…
ինչէ՞ն
է…։
Բայց
բժիշկը
չխօսեցաւ.
մա՛րդ
չխօսեցաւ։
Լռութիւնը
անգա՛մ
մըն
ալ
իջաւ
մեր
վրայ՝
քարի
պէս,
ու
այս
անգամ
աւելի՛
ահաւոր
քան
առաջին
անգամը։
Այդ
սա՛ռը
կոտրելու
համար.
–Տղա՛քներ,
–
ըսաւ
ուրիշ
մը,
–
վաղը
Հայոց
Կաղանդն
է…։
Բայց
Կաղանդին
վրայ
մտածողն
ո՜վ
էր։
Մենք
կը
լսէինք
ձիւները
որ
կը
թփրտային
ապակիին
վրայ,
կարծես
մեռելի՛ն
մատները
թփրտային
մեր
ապակիին
վրայ…։
Այս
ցուրտին՝
իր
գերեզմանէն
փախած՝
մե՛ր
մէջ
մտնել
կ
՚ուզէր
ան։
Ու
չես
գիտեր
ի՜նչ
մը
ունէր
սպառնական
այդ
անանուն
ու
անծանօթ
մեռելը.
խորհրդանշան
մը
ու
ազդարարութիւն
մըն
էր
ան
մեզի
համար…։
Ու
իրա՛ւ,
իրա՛ւ,
այդ
պահուն
Մահը
մեր
վրան
էր.
ա՛յն
Մահը
որ
ուսանողին
ու
բանուորին,
հաւատացողին
ու
ուրացողին,
բժիշկին
ու
բժշկուողին
հաւասարապէս
անծանօթ
ու
սարսափելի
է…։
Մե՛նք
ալ
մա՜րդ
պիտի
ըլլայինք,
կրթութի՜ւն
պիտի
ստանայինք,
լո՜յս
պիտի
տանէինք
մեր
խաւար
աշխարհին.
սո՛ւտ,
սո՛ւտ…։
Մենէ
որո՞ւն
շունչին
մէջէն
չէր
շնչեր
արդէն
դարանակալ
մահը…։
Իւրաքանչիւրն
ինքն
իր
վրայ
կը
խորհէր,
ինքն
իր
վրայ
կը
կասկածէր…։
Ո՜վ
պիտի
պատմէր
ահաւոր
մեծութիւնը
այս
երիտասարդ
հոգիներուն,
որոնք
աղօթքի
մը
կա՛պն
ալ
կը
մերժէին
ողջերուն
ու
մեռնողներուն
միջեւ։
Այլապէ՜ս,
ամէն
մարդ
առանձնացեր
էր
ինքն
իր
հոգւոյն
մէջ…։
Սակայն,
յանկարծ,
մութ
անկիւնէ
մը
դողդո՜ղ
ու
ցա՜ծ,
երգ
մը
սկսաւ,
նախ
մէ՛կ
բերնով,
յետոյ
բոլոր
շրթունքներէ.
բարի
ու
ահաւոր
երգ
մը,
մահերգի
մը
պէս
աղաչաւոր,
աղօթքի
մը
պէս
վեհափառ
երգ
մը,
որ
սառը
կոտրեց,
արցունքները
հալեցուց,
սրտերը
տաքցուց,
բոլոր
հոգիները,
բոլոր
հողերը,
բոլոր
տրտունջները,
բոլոր
մրմունջները
իրա՛ր
միացուց.
Ղարիպին
սիրտն
է
խոց,
ճիկարն
է
վարամ,
Կերած
հացն
է
լեղի,
ու
ջուրն
է
հարամ…։
Կռո՜ւնկ,
կռո՜ւնկ,
ամէն
աշխարհի
անկիւններէ,
ամէն
սրտի
խորշերէ,
քա՜նի
ծանր
լուրեր
կապեցին
ոտքերուդ,
ու
դուն
կրնա՜ս
թռչիլ…։
Քանի՜
քանի՜
մահեր
կապեցին
քու
թեւերուդ,
կռո՛ւնկ,
թեւաւո՜ր
հառաչ
որ
կրնա՜ս
թռչիլ…։
Ու
երբ
բժշկին
նշանին
վրայ՝
բոլո՛րս
մէկ
ոտքի
կեցանք
իբրեւ
սուգի
նշան,
մարմինս
փուշ
֊փուշ
եղած՝
ես
կը
խորհէի
որ
այդ
վայրկեանին,
հեռունե՜րը,
հեռունե՜րը,
ծովերով
ու
լեռներով
հեռունե՜րը
տեղ
մը,
ծերուկ
մայր
մը
ու
ալեւոր
հայր
մը,
ժպտելով
ու
յուսալով,
ճամբո՜ւն,
ճամբո՜ւն
կը
նայէին.
մինչդեռ
մենք
գիտէինք
որ
ա՜լ
տղան
չպիտի
գար,
չպիտի
գա՜ր…։
Եւ
այս
անգամ,
ամէնո՜ւն
հետ,
բայց
դողալո՜վ,
ու
կարծես
մօ՛րն
ականջին
կ
՚երգէի
ես
մահահոտ
երգը…։
Պանդխտութեան
ճամբաներուն
վրայ
անանուն
մեռնողներու
ամբո՛ղջ
ցեղ
մը՝
համայն
աշխարհը
թունաւորելու
չափ
դառնութի՛ւն
դրեր
էր
այդ
երգին
մէջ,
ու
քարերը
լացնելու
չափ
քաղցրութիւն…։
Լօզան,
1913
