Լեւոն Մեծագործ

Գ. Ծանօթութիւն եւ դաշնակցութիւն Լեւոնի ընդ գլխաւորս Խաչակրացն

Սակայն Լեւոնի ելեալ ընդ առաջ կրսերոյն Փրետրիկայ ` էած ’ ի Տարսոն, եւ անտի ’ ի Մամեստիա, ուր հիւանդացաւ դուքսն, եւ յայց ել նմա կաթողիկոսն Գրիգոր. եւ կազդուրեալ յետ սակաւ աւուրց ` նաւեաց յԱնտիոք, եւ անտի ընդ դոյզն մնացորդաց երբեմն բազմագումար բանակին ` գնաց պնդել զերկարեալ պաշարումն Պտղոմայիդայ ( Աքքեա ) քաղաքի, ուր եւ մեռաւն յետ ամսոց ինչ: Մնայր Լեւոնի ակն ունել պատեհագոյն ժամանակի. իսկ զարդիս գուն գործեալ յաչս մտանել Խաչազգեցիցն դաշնակցաց, ոչ լոկ պարենիւ եւ մարտիկ գնդաւ օժանդակեաց նոցա, այլ եւ անձամբ երթայր յողջոյն թագաւորացն ` Փռանկաց ( Փիլիպպոսի Բ Օգոստեայ ) եւ Անգղիոյ ( Հռիկկարդոսի ), յանկուցանել եւ զնոսա յինքն եւ յազգ իւր. նա եւ նիզակակից եղեւ երկրորդին, Առիւծասիրտն անուանելոյ քաջ եւ յանդուգն ` այլ եւ անողորմն Անգղիացւոյն, երթալով ’ ի Կիպրոս կղզի, եւ վանելով ընդ նմա [1] զկուսակալն Սահակ Կոմնենոս, որոյ մերժեալ էր զԽաչակիրսն մազապուրծ անկեալս ’ ի մրրկէ ` ’ ի կղզի անդր. վասն որոյ եւ սրտմտեալ Հռիկկարդեայ ` զնա ինքն մերժեաց յամենայն իշխանութենէ եւ յազատութենէ. եւ նուաճեալ զկղզին ` եթող ’ ի Կի Լիւզինեան, որ եւ եղեւ նախասկիզբն հարստութեան թագաւորաց Կիպրոսի. եւ անդ ` ’ ի կատարել մեծահանդէս շքով զհարսանիս իւր ընդ Բերենգերեայ բամբշան Նաւարրայ ` (12 մայ. 1191), ընդ իշխանազունսն հրաւիրեալս գտանէր եւ Լեւոն [2]. եւ ընկալեալ պարգեւս եւ աւարամասն յանկարծէն Կոմնենի ` դարձ առնէր յերկիր իւր:

Ի դէպ է կարծել յայսմ նուագի դարձին [3] ` ’ ի ծովու հանդիպել նմա վտանգի, եւ իւր ըստ հանապազ զգաստութեանն ` ճողոպրել յաղթողաբար. քանզի « Լուեալ զայն թշնամեացն նորա ` որք ’ ի ցամաքի ոչ ինչ կարէին ազդել նմա, պատրաստեցին նաւս բազումս ` զի ’ ի ծովու նենգեսցեն զնա. եւ լուեալ զայն արքային Լեւոնի ` դարձաւ անդրէն յետս ’ ի Կիպրոս … եւ ա՛ռ իւր նաւս պատերազմականս, եւ եկեալ ’ ի դարանն ` որ գործեալ էր նմա նաւաց բազմաց ` ( անշուշտ ’ ի խորշ մի ծովափանցն )… ծանեաւ թէ յորում նաւուցն իցէ գլխաւորն. եհար զնա արագաթեւ նաւով, եւ ջրասոյզ արար զամենեսեան, եւ մնացեալ նաւքն փախեան. եւ անկաւ ահ նորա ’ ի վերայ ամենեցուն, հեռաւորաց եւ մերձաւորաց »:

Թէպէտ եւ ոչ յիշին պատմիչք մեր կամ օտարք, այլ հաւանին եւ այժմու քննաբանք [4], զի ընդ երկոսին թագաւորսն ` Փռանկաց եւ Անգղիացւոց ` գնաց եւ մերս Լեւոն յօգնութիւն ` ’ ի պաշարման Պտղոմայիդայ, ( ուր եհաս Փիլիպպոս ’ ի 20 ապրիլի, Հռիկկարդ յ ’8 յունիսի, 1191): Հին քերթող ոմն գերմանացի ` ’ ի Վիպասանութեան Խաչակրութեան Լուդվիկի ` դքսին Թուրինկիոյ, ընդ պաշարողս Պտղոմայիդայ եւ ընդ գոհացողս վասն առմանն, յետ թագաւորաց Ալամանաց, Երուսաղեմի եւ Կիպրոսի ` յիշէ եւ զԼեւոն, մերթ Leo կոչելով մերթ Lewe, թագաւոր, եւ այրաքաջ եւ գովանի ’ ի մարտի [5]: Բայց եթէ անձամբ ոչ ` աներկբայ է իւրայոցն զինուորակցութիւն եւ հաղորդութիւն, իբր երկամեայ յերկարեալ եւ բազմայեղանակ այնր նշանաւոր պաշարման, յորում յերկուց կողմանց ` ’ ի քրիստոնէից եւ յայլազգեաց ` բազում գործք քաջութեան եւ ոչ սակաւ կոտորածք եղեն. փոփոխեցան առաջնորդք առաջնոցն, այլ յետնոցս միշտ գլուխ եւ շահատակ կայր կորովին այն եւ հռչակեալ Սալահետտին. սակայն ուր ուրեմն ’ ի ձանձրանալ եւ թուլանալ պաշարելոցն ` զիջաւ լքանել զամուր զայն քաղաք (13 յուլ. 1191), որպէս եւ յետոյ ( յամսեան սեպտեմբերի, 1192) դաշամբք թողուլ ’ ի քրիստոնեայս ` զմեծ մասն ծովեզերաց երկրին Ասորւոց, առնել հաշտութիւն ընդ իշխանս եւ տեարս նոցին, այլ եւ առանձինն ընդ Անտիոքացիս եւ Տրիպօլսեցիս, որք միայն ազատ մնացեալ էին ’ ի բռնութենէ ձեռին նորա, եւ զինադուլ միայն արարեալ էր ընդ նոսա: Յետ սակաւուց մեկնեցաւ Հռիկկարդ ` ահ մեծ թողեալ ’ ի վերայ այլազգեացն, եւ անուն ոչ բարի ’ ի քրիստոնեայս. զի ոչ համբերեաց երկարել զմարտն եւ թափել յայլադենից զՔաղաքն սուրբ, վասն որոյ այս ամենայն խաչակրութիւնք եւ գործք լինէին. այլ նա զքեռորդի իւր Ենրիկ դուքս Շամբանեայ ` ընծայեցոյց յանուանեալ թագաւորութիւն Երուսաղեմի. քանզի առեալ էր սորա ’ ի կին զԻզապել ` ժառանգ այնր թագաւորութեան [6], ( զայրին Կոնրադայ Մոնֆէրրադայ ): — Թէ յայսմ նուագի եւ թէ յետոյ ` յայտ է մտերմութիւն Լեւոնի եւ ընդ սմա, որպէս ընդ ամենայն ականաւոր արեւմտեայց եկելոց յարեւելս, եւ որ ` յետ սակաւուց, միջնորդ հաշտութեան եղեւ ընդ նա եւ ընդ տէրն Անտիոքայ, որպէս ցուցցի յառաջիկայդ:

[1]             Մասլադրի, Ա. 8. ըստ անգղիացի պատմչաց։ — Հեթում պատմիչ համառօտէ ’ ի Ժամանա ­ կա ­ գրութեանն. « Ֆիլիպ ռէ տէ Ֆրանցն եւ ռէ Ջառլ թագաւոր Անկլիզաց, անցին յայսկոյս ծովու, եւ պաշարեցին զԱքա. որ եւ ’ ի գալն Անկլիզաց՝ էառ զկղզին Կիպրոսի ’ ի Կիռ Սահակ տուկէն » ։

[2]             Մարինոյ Սանուտոյ, Բ. 277 ։

[3]             Կիրակոս պատմիչ որ յիշէ զայս՝ կարծեցուցանէ յետ բազում ամաց հանդիպեալ իրացս։

[4]             Յայս կարծիս երեւի եւ Մասլադրի ( Ա, 141). Il avait vécu au milieu d'eux (Barons latins) pendant le siége de Saint Jean-d'Acre, lors du voyage des rois de France et d'Angleterre.

[5]                         Un Kunic Lewe der menliche

                           Von Ubia der lobeliche,

In strite.

               Նշանաւոր է մականուն կամ տեղին Լեւոնի՝ Ուբիա, որ ’ ի տողսդ, ըստ որում եւ այլուր որոշակի եւս ասէ.

Kunic Leo von Ubia,

Ouch der von Armenia.

եթէ չիցէ ինչ շփոթեալ ընդ անուան Ռուբինի. զի յառաջին ամս պայազատութեան Լեւոնի՝ տակաւին յանուն Ռուբինի կոչէր երկիրն Սիսուանայ։

[6]             Իզապել դուստր է Գ Պալտինի թագաւորի, որոյ հանին հայրենի՝ դուստր էր Գաբրիէլի Հայ իշխանի Մելիտինեայ. իսկ մայրն Իզապելի Ագնէս՝ թոռն է Ժոսլէնի կոմսի Եդեսիոյ եւ դստեր մերոյս Պարոնի Կոստանդեայ։ ( տես յէջ 47-8 Տեղագրութեանս ) ։