Լեւոն Մեծագործ

Ե. Իկոնիոնի Սուլտանք եւ Լեւոն. Առումն Պռականայ եւ Լուլուայ.

Թերեւս որիշ է յայսմանէ եւ յետոյ ուրեմն ` պատմածն Կիրակոսի, ’ ի ժամանակի ոչ այլազգեացն զատկի, այլ մերձ ’ ի քրիստոսական Զատկի աւուրս. եւ հաւանօրէն սուլտանն Իկոնիոնի կամ զօրավար մի նորին էր ( զոր նա սուլտան Հալպայ ասէ ). եւ զի նա միայն մանր ինչ հանգամանօք պատմէ զդէպսն, տեղի տացուք բանիցն. « Զօրաժողով եղեւ ’ ի վերայ նորա ( Լեւոնի ), յաւուրս զատկաց. եւ յղեաց առ Լեւոն պատգամս, այսպէս. Եթէ ոչ հարկեսցես ինձ ծառայութեամբ, բազմութեամբ զօրաց իմոց ’ ի սուր սուսերի մաշեցից զամենայն բնակիչս երկրի քո, մայր առ մանկամբ. եւ զտօնդ ձեր ` յորում ուրախանայք քրիստոնեայք ` պատուելով զդա, որպէս թէ յարութիւն Քրիստոսին ձերոյ իցէ, դարձուցից զդա ’ ի սուգ ձեզ, եւ արարից զի զպատրաստեալ կերակուրն ձեր վասն տօնիդ ` ուտիցէք զայդ ’ ի վերայ ձիոց: Եւ իբրեւ առաքեաց զայս, ինքն առեալ զբազմութիւն զօրաց իւրոց բանակեցաւ առ սահմանօք նորա. եւ մնայր գալստեան պատգամին: Իբրեւ գիտաց արքայ Լեւոն զգալ պատգամին եւ զօրաժողով լինել այլազգեաց, հրամայեաց զդեսպանսն յայլ կողմն շրջեցուցանել աշխարհին, պատճառանօք թէ այդր իցէ արքայն. եւ ինքն աճապարեալ ժողովեաց զզօրս իւր, եւ ընդ այլ կողմն ել ’ ի վերայ նոցա, եւ յեղակարծ ժամու անկան ’ ի վերայ նոցա. եհար զնոսա հարուածս մեծամեծս: Մազապուր փախեաւ սուլտանն. եւ Լեւոնի արքայի առեալ զաւար բանակին այլազգեաց ` հանդերձ վրանօք նոցա, եւ զգերիսն ամենայն, եկն բանակեցաւ յաշխարհին իւրում առ ափն գետոյն. եւ հրամայեաց զօրաց իւրոց կանգնել զխորանս այլազգեաց, եւ զիւրաքանչիւր զդրօշս կանգնել ’ ի դուռն խորանին իւրոյ. եւ հրամայեաց կոչել զդեսպանսն, եւ իբրեւ եկին ` տեսին զխորանս եւ զվրանս զօրաց իւրեանց եւ նշանակ դրօշից իւրաքանչիւր գնդից, եւ զարմացան հիացմամբ մեծաւ, զի ոչ գիտէին զեղեալսն. ապա իբրեւ իմացան ` դիմեցին յոտս թագաւորին, եւ զապրիլ անձանց խնդրէին։ Իսկ արքայն մարդասիրեալ առ նոսա ` շնորհեաց նոցա զկեանս, առաքելով զնոսա առ տէրն իւրեանց. եւ զայն հարկն ` զոր պահանջէր սուլտանն յարքայէն, զնոյն եւ եւս յաւելեալ եդ ’ ի վերայ նորա, եւ ծառայեցոյց զայլազգիսն »: Միաբան այսմ վկայեն եւ այլ պատմիչք մեր, եթէ հանգոյն եղբօր իւրոյ Ռուբինի ` որ այնպէս նեղէր զգոռ դրացին ` զսուլտանն Իկոնիոյ, մինչեւ հարկ լինել գոռագոյնն Սալահէտտինի գալ նմա յօգնութիւն (1180), ըստ պատմելոյ Արաբաց, եւ ստիպել զնա արձակել զգերին եւ թողուլ զվիճակսն յափշտակեալս. սոյն օրինակ եւ Լեւոնի դիպող ժամ գտեալ ` ’ ի տագնապի կացուցանէր զորդիս Խլիճ - արսլանն սուլտանի, մերթ ասպատակութեամբ ` յաւար եւ ’ ի գերութիւն, եւ մերթ յափշտակելով զբերդորայս նորին [1]:

Մի ’ ի գլխաւորաց անտի ամրոցաց էր Պռականա, որպէս ցուցաք ’ ի տեղագրութեան, ’ ի գահս Կիլիկիոյ. յորոյ վերայ գիշերայն յարձակեցաւ գունդստապլն Հայոց Սիր Պաղտին, թերեւս փռանկ ազգաւ, հաւանութեամբ Լեւոնի. բայց ոչ միայն ոչ յաջողեցաւ գողանալ զբերդն, այլ եւ սպանաւ ’ ի տեղւոջն. յետ երկուց ամսոց ինքնին Լեւոն նոյնօրինակ գաղտ գնացիւք հրոսեալ ` ’ ի բուռն էարկ զբերդն, կալաւ եւ զբերդապահն ` որ կոչէր Տիփլի ամիրայ, եւ սպան, եւ ընդ նմին արս երկերիւր ’ ի պահապանաց, ’ ի վրէժ սպանման սպարապետին իւրոյ ( Պաղտինի ): Եւ զայս արար յերկրորդում ամի իշխանութեան իւրոյ (1188). յորում ամի շինեաց եւ զհսկայագործ զարմանալի զդղեակն Անազարբայ, եւ արձանագրեաց պանծալի յիշատակաւ, որպէս աւանդեցաւ ’ ի տեղագրութեան քաղաքին: — Գուցէ զայսու ժամանակաւ եղեւ եւ առումն եւ վերաշինութիւն Լուլուայ ամրոցի ` ’ ի Հեթմեանն Շահնշահայ, զոր յիւր զօրաւիգն կրթեաց Լեւոն, տեղի ապաւինի եւ դիմամարտ կարգեալ ընդդէմ ամրոցաց արեւմտեան հարաւային կողմանց Երկրորդն անուանեալ Կապպադովկիոյ, եւ այնու յաջողեցաւ գրաւել զմայրաքաղաք նահանգին ` զՏիանա, որպէս ուսաք յեղբօրէ վերոյիշեալ բերդակալին, ’ ի Ս. Լամբրունեցւոյն: Յայտ այսու լինի զի ոչ սակաւ բացագոյն քան զբնիկ սահմանս Կիլիկիոյ ` ճապաղեցաւ Լեւոն. քանզի եւ չէր ոչ նորա եւ ոչ նախնեաց իւրոց սահմանս ինչ գծեալ իւրեանց իշխանութեան եւ երկրակալութեան. այլ ըստ նախնեացն առածի ` որ ’ ի Խորենացւոյն աւանդեալ, « Սահման քաջաց ` զէնն իւրեանց, որքան հատանէ ` այնքան ունի ». եւ Լեւոնի հատու յոյժ էր զէնն, եւ ստէպ սրեալ ճապաղեօք յաջողակ պատերազմաց. եւ եւս առաւել ` աւագասէր ըղձիւքն, զորոյ թերեւս ’ ի սկզբանն ինքն իսկ ոչ գիտէր զչափ եւ զսահման, բայց եզր՝ զթագաւորականն նկատէր փառս, առ որ պիտոյ համարէր լայնածաւալ երկիր նուաճեալ. բայց եւ չափաւորեալ իմն, զի մի՛ ընդ հզօրագոյնսն ընդհարցի աշխարհակալս: — Ի սոցին սակի գլխաւոր էր արեւմտեանն այն դրացի, սուլտանն Իկոնիոնի. եւ զի սա ոչ ըստ վաղեմի հայրենատուր ինչ ժառանգութեան տիրէր այնքան ընդարձակագոյն նահանգաց եւ աշխարհաց, այլ ըստ հարստահարութեան, ոչ ինչ խղճէր եւ Լեւոն ` կարճել զսահմանս նորին եւ զիւրն աճեցուցանել. մանաւանդ զի նա այլադեն ` բռնաբարէր զվիճակս քրիստոնէից, զորս ինքն թափել նկրտէր ` ոչ միայն աշխարհակալութեան ` այլ եւ խաչակրութեան օրինօք: Յաջողեցին Լեւոնի առ այս ` ընտանի շփոթք բազմորդի սուլտանին ` Խլիճ - արսլանի. յորմէ ’ ի բաց կորզեաց զբովանդակ Իսաւրիա, այլ եւ զԱռակլիա քաղաք, եւ յաջողակ բաղդիւն արշաւեալ երբեմն ընդ հիւսիս ` մինչեւ ’ ի Կեսարիա մայր քաղաքաց Փոքուն Հայոց, եւ պաշարեալ մերձ յառումն, ստիպեաց զսուլտանն ` տալ ընդ այնր եւ ընդ Առակլեայ ոսկի բազում, եւ դաշինս կռեալ ընդ նմա ` դարձաւ յետս [2]:

[1]             Արքունի պատմիչ մեր ասէ. « Խոհեմ իշխանօքն եւ քաջամարտիկ զինուորօք՝ քաջապէս մղէր զհոյլս թշնամեացն. եւ զորդիս Խլիճ ­ արսլան սուլտանին՝ որք տիրեցին տան Հոռոմոց՝ նեղեալ զնոսա յոյժ, առնլով ’ ի նոցանէ բերդորայս, եւ գերելով զերկիր նոցա աւերմամբ։ Եւ արիագոյն քաջութեամբ սպառազինեալ կայր ’ ի մէջ թշնամեաց՝ իրբեւ զախոյեան անպարտելի » ։

[2]             Զբան հին յիշատակարանին՝ չափաւ կրկնէ Վահրամ.

               « ԸզՍաւրիա աշխարհն առեալ,

ՅԱտալիա մեծըն հասեալ.

Հերակլիա եղեւ կալեալ,

Եւ ընդ գանձուց փոխանակեալ։

Զկեսարիա զօրօք պատեալ,

Եւ ’ ի յառնուլըն մերձ ածեալ,

Ապա ոսկի բազում առեալ

Եւ ընդ սուլտանըն դաշն եդեալ » ։