Լեւոն Մեծագործ

Ա. Ժամանակ  կենաց  Լեւոնի  եւ  որ  ինչ  յառաջ  քան  զպայազատելն

Լեւոն ` որ ’ ի կարգի համանուն պայազատաց Ռուբինեանց Երկրորդ է, եւ ’ ի թագաւորս ` Առաջին, սերնդեամբ ` հինգերորդ ազգ է ’ ի տոհմապետէն Ռուբինէ, յորմէ աւելի քան զդար մի ժամանակի անցեալ էր մինչեւ յիւրն պայազատութիւն (1080-1187) ։ Տեսաք ’ ի Դրուագի նուաճմանն Կիլիկիոյ ’ ի նախորդաց սորին ` քանի՜ երկբայ եւ զաղփաղփուն էր բաղդ նոցին, թէպէտ եւ արանց հզօրաց եւ մահուչափ ճգնողաց, ’ ի միջի մեծամեծ եւ ոխերիմ պետութեանց, կայսերացն ասեմ Յունաց, սուլտանաց եւ ամիրայից Թուրքաց, եւ եկամուտ փառասէր Փռանկաց. եւ թէ քանի ' ցս վտանգեալ ` իբրեւ ’ ի մազկռինչ հասանէր նորատունկ տաւրոսական տունն Հայոց, մանաւանդ յաւուրս հաւուն իւրոյ հոմանուան, եւ հօրեղբօրն ( Թորոսի Բ ), եւ իւրոյ իսկ հօրն ` դժնդակ ջրախարշ զրաւելոյ ’ ի կենաց, ապա եւ ակներեւ եղբօր իւրոյ Ռուբինի Բ, ընդ ձեռամբ եւ գերի անկելոյ Բրնձին Անտիոքայ. որ է ասել, եթէ գրեա թէ ամենեքին նոքա ` կամ իբրեւ ապստամբք կասկածանօք կային յամուր ապաստանս լերանց, հանապազ զէն ’ ի ձեռին պաշտպանելով անձանց եւ տանց, կամ յանձնառութեամբ գերագոյն իշխանութեան հզօրագունից տերանց ` իբրեւ ճորտք նոցին կամ լիճք ` ըստ այնր ժամանակի խօսից: Սովին օրինօք եւ ինքն Լեւոն արար զմուտն յիշխանութիւն, զոր յետոյ քաջօրէն տիրաբար բարձրացոյց, թօթափելով զխէթն եւ զլուծ ` զՅունաց եւ զՓռանկաց. խորագէտ տեսութեամբ ընծայեալ զինքն եւ զերկիր իւր ` ’ ի ստուերակերպ լճութիւն հեռաւորի կայսեր Գերմանիոյ եւ յորդեգրութիւն Քահանայապետին Հռովմայ, այլ իսկապէս ինքնագլուխ կալով եւ բացարձակ անուանելով Թագաւոր Հայոց. զոր եւ ժառանգեցոյց յաջորդաց իւրոց, միայն Շնորհօքն Աստուծոյ այնպէս կոչիլ, եւ ոչ եւս Հռովմայեցւոց ինքնակալին ` որպէս գրէր ինքն յառաջին ամս թագաւորութեանն:

Որպէս ’ ի սկզբանն ազգաբանութեան Ռուբինեանց ցուցաւ, Լեւոն կրսեր որդի է Ստեփանեայ, որդւոյ Լեւոնի, որդւոյ Կոստանդեայ, որդւոյ Ռուբինի, եւ եկեաց ամս յիսունեւհինգ ` յետ տարաժամ կենազրաւ լինելոյ հօր իւրոյ. իսկ ընդ բնաւ ` ոչ է յայտ որքան, բայց վկայի ’ ի ծերութիւն հասեալ, եւ ’ ի դէպ է համարել մերձ յ ’ եօթանասուն ամ. մանաւանդ եթէ ընդունիցիմք, ըստ արքունի պատմչին, երեսնամեայ լինել եղբօր նորին անդրանկան ` ’ ի պայազատելն յամի 1175. որով հարկ է, զհայր նոցա Ստեփանէ համարել ամուսնացեալ ( ընդ Ռիթայ ` դստեր Սմբատայ տեառն Պապեռօնի ) յառաջ քան զգերութիւնն ’ ի Յովհաննէ կայսերէ, եւ վաղագոյն քան զեղբայր իւր Թորոս խոյս տուեալ եկեալ ’ ի հայրենիս, կամ բնաւ իսկ ոչ գնացեալ ’ ի գերութիւն ընդ հօրն եւ ընդ երկոցուն եղբարցն: Ապա զկիսով ԺԲ դարու ընծայեալ է Լեւոն ’ ի լոյս, ’ ի սկզբան քաջափայլ պայազատութեան հօրեղբօր իւրոյ Թորոսի Բ, եւ յաւուրս հայրապետութեան Բ Վկայասիրին Գրիգորի ` եղբօր Ս. Ներսիսի Շնորհալւոյ: Թէպէտ եւ եղբօրորդի սոցա եւ յաջորդ ` Գրիգոր Տղայ ` ’ ի վիպասանական Ողբս Երուսաղեմի ` ’ ի յիշել զառաջին յաղթութիւնս Լեւոնի, յայն ինչ պայազատելն ` մանուկ կոչէ զնա.

« Լեւոն իշխան Կիլիկէին `

Մանուկ տիովք, բնութեամբ բարին ».

բայց բազում ուրեք գտանեմք առ նախնիս մեր մանուկս կոչել եւ զերիտասարդս հասունս տիօք, մանաւանդ զքաջս եւ զկորովիս:

Չիք ամենեւին յիշատակ գործոց մանկական կամ առաջին տիոց նորա. բայց որչափ է իմաստասիրել ’ ի քաղաքական բազմայեղանակ դիպաց ժամանակին, եւ ’ ի բարուց հօր իւրոյ Ստեփանեայ, որ միջակ իմն էր արիական զգօնութեան երիցու եղբօրն Թորոսի եւ ստահակութեան կրսերոյն ` Մլեհի, զերեցուն եւս զսոցա յարաշարժ շահատակութիւնս առաջի աչաց ունելով, հարկ է համարել եւ զԼեւոն ’ ի նոյնս ախորժեալ եւ ընտելացեալ անդստին ’ ի տղայութենէ. եւ ըստ անուանն ` զառիւծական ժառանգեալ ոգի հարցն եւ զտոհմին, զոր եւ ’ ի բովանդակ գործս իւր է նշմարել: Այլ յեռանդն արեանն խառնեալ էր եւ հեզութիւն մայրենի զարմին ` ազնուաբարոյիցն Հեթմեան բամբշանց. որպէս եւ առանձինն իսկ վկայեալ է վասն մօր իւրոյ ` Ռիթայ, համշիրակի Սրբոյ Լամբրունեցւոյն, եթէ էր « բարեպաշտօն եւ իմաստուն կինն այն, եւ երկեղած ’ ի Տեառնէ ». որ եւ յետ դժպհի մահուան առն իւրոյ Ստեփանեայ ` ( յամի 1165), « առեալ զորդեակս իւր գնաց ’ ի Պապեռօնն ` առ եղբայրն իւր Բակուրան, եւ անդ նստեալ սնուցանէր զնոսա »: Թէպէտ եւ հայր իւր Սմբատ ` սպանեալ էր ’ ի մարտի մղելոյ ’ ի Յունաց ընդդէմ Թորոսի ( առ Մսսաւ ), այլ Բակուրան հաշտեալ երեւի ընդ սմա. գէթ անյիշաչարութեամբ ընկալաւ զեղբօրորդիսն, եւ զմայր նոցին զքոյր իւր, եւ հայրաբար խնամէր, հանդերձ բարեշուք շառաւիղօք եղբօր իւրոյ Օշնի ` տեառն Լամբրունի. ամոքելով ըստ կարի զբնածին բորբոք բարուց կորեանցն Ռուբինեանց: Երեւի եւ ’ ի Ռիթա ` դշխոյական, կամ թէ օրէն իցէ ասել ` թագաւորամայրական իմն հեղինակութիւն ’ ի վերայ այնպիսւոյ մտահարուստ որդւոյ, որպիսի ոք էր Լեւոն. որ ` եւ ’ ի յառաջել հասակին եւ գործոցն ` եւ ’ ի թագաւորութեանն իսկ ` անսայր խրատուց ողջամիտ պառաւոյն, եւ նորին թելադրութեամբ՝ մինչ չեւ էր երկրորդ անգամ կին ածեալ ` ժառանգ աթոռոյ իւրոյ կարգեաց ( յամի 1209) զՌուբէն ` թոռն եղբօր իւրոյ համանուան ` եւ որդի Անտիոքայ իշխանին. եւ յորժամ էառ ’ ի կնութիւն զքոյր թագաւորին Կիպրոսի, զդստրիկ իւր Ռիթա ` համանուն մօրն ` զծնեալն յառաջնոյ կնոջէն Անտիոքացւոյ, նմա յանձնեաց սնուցանել եւ դաստիարակել: Յայսցանէ ակներեւ լինի եւ երկարակեցութիւն մօր նորին եւ մտացն առուգութիւն [1]:

Տեարք Պապեռօնի եւ Լամբրունի ցայն ժամանակս հաւատարիմք կային ’ ի սպասու կայսերաց, եւ հաւանելի է ` թէ հանգոյն որդւոց նոցին ` մարզեցան եւ որդիքն Ստեփանեայ ’ ի յոյն լեզու: Յանկորուստ մնացեալ բնագիրս թղթոցն եւ հրովարտակին տուելոյ առ ասպետս Հիւանդանոցին, յամին 1210, Լեւոն յունարէն ստորագրեալ է զանուն իւր, ΛEO եւ հայերէն զպատիւն ` Թագաւոր Հայոց. որպէս տեսանի ’ ի ճակատ գրոցս, եւ որպիսի է եւ այս ` ’ ի ստորեւ պարգեւագրին տուելոյ յամի 1210 առ վերոյիշեալ ասպետսն: Այլ աներկբայ եւս է զի ըստ անհրաժեշտ հարկի ժամանակին եւ վիճակին ` վարժեալ էր քաջ ’ ի զինաշարժութիւն, եւ անդստին ’ ի պատանեկութենէ ցուցեալ զարիականն պնդութիւն եւ զվեհութիւն:

Գէթ տասն ամ տեւեցին այսպիսի հրահանգք նորին ’ ի Պապեռօն, ’ ի վերջին ամս իշխանութեան Թորոսի, որ ընդ Մլեհի վրէժս ’ ի Յունաց լուծանէր զչարաչար սպանման հօր նորա եւ զիւրեանց եղբօր ` Ստեփանէի, եւ յետոյ ’ ի բռնակալութեանն Մլեհի, որ զօրինաւոր ժառանգն ` զմանկիկն Թորոսի ` ստիպեաց փախստական տանել մինչեւ ’ ի Հռոմկլայ, եւ թերեւս գաղտնապէս անդ մեռուցանել զանմեղն, որպէս յայտնապէս ` զխնամակալ նորին եւ զպայլ ` Թովմաս, զմերձաւոր արեան իւրոյ. ’ ի մահ արդեօք մատնէր եւ զորդիս Ստեփանէի ` առ անկասկած սեփականել ինքեան եւ ծննդոց իւրոց ` զիշխանութիւն երկրին, եթէ յաջողեալ էր ’ ի բուռն արկանել զնոսա, կամ մուծանել դաւաճանս ’ ի Պապեռօն, որում ոչ կարէր ստնանել պատերազմական արուեստիւ, որպէս ոչ կարաց եւ Լամբրունի, թէ եւ տարեւոր ժամանակօք պաշարեաց եւ յոյժ ’ ի նեղ արկ: Իսկ իբրեւ ըստ գործոց իւրոց ընկալաւ եւ ինքն չարաչար կատարած ` յիւրոց իսկ զօրաց նենգեալ եւ խողխողեալ, գահերիցութիւն ռուբինեան տոհմին անկանէր անհակառակ յորդիս Ստեփանէի. եւ անդէն փութանակի հրաւէրք եւ խնդրակք առաքեցան ’ ի զօրացն եւ յիշխանաց ` առ անդրանիկն Ռուբէն ( Բ ), գալ եւ պայազատել: Ոչ դանդաղեաց եւ բարէմիտն Բակուրան ` քեռի նորա ` առաքել զնա իշխանական շքով եւ առատ գանձուք, որք եւ խայծ լինէին յորսալ զսիրտս հրաւիրողացն. այլ առաւել եւս հաճոյացան նոցա զուարթամիտ եւ համբոյր բարք նորընծայ Պարոնին, որ յիշատակաւ աղետից հօրն գորովելի լինէր. որոց ` եւ պատշաճագեղ եւ արիական տեսիլ կերպարանացն ` կենդանի նշանակ կայր: Դարձեալ եւ աջողակութիւնն ’ ի զէնս եւ ’ ի նետաձգութիւնս ` յինքն յանկուցանէր զհասակակից երիտասարդսն, զորս եւ մեծածախ խրախճանօք զուարթացուցանէր, անխնայ սփռելով զանիրաւութեամբ մթերեալսն ’ ի Մլեհէ. միանգամայն եւ արդարակորով խորագիտութեամբ լուծանելով զվրէժ սպանման նորին ’ ի դաւողացն, իբրեւ երախտաւորաց վարձս խոստանալով՝ առ ’ ի գտանել զնոսին, եւ ’ ի խոստովանել երկուց ոմանց յուսով վարձուցն, եթէ ինքեանց ձեռօք սպանին զնա, զերկոսին եւս յիւրեանց բերանոց դատեալ ` տայր գետամոյն առնել:

Զամենայն ժամանակս իշխանութեան իւրոյ ` զամս երկոտասան, Ռուբէն պարապէր կէս ’ ի պատերազմ եւ ’ ի յափշտակութիւն քաղաքաց եւ բերդորէից, եւ կէս ’ ի խրախունս եւ ’ ի զբօսանս. ըստ այսոցիկ ` արար եւ մեծահանդէս արքայակերպ հարսանիս, կին ածելով զԻզապել դուստր Տեառն Քարաքայ եւ Թորոնի, առ աներոյ իւրում, եւ զմնացորդ հանդիսին կատարէր ’ ի դարձին յերկիր իւր: — Դարձ արարեալ էր անդր յայնմ ժամանակի եւ Լեւոն ` ’ ի Պապեռօնէ. եւ կալով առ եղբօրն, ոչ գիտեմ յի՛նչ առանձինն պաշտօն կամ գործ, նկատելի լինէր աւագ աչաց ` խոհականագոյն եւ եռանդուն բարուքն. զի եթէ արիական կրթանօքն չէր պակաս յիշխանացեալ եղբօրէն, այլ ոչ նոյնպէս վաղվաղոտ եւ անարգել ’ ի զբօսանս. նա մանաւանդ ծանր եւ կշռադատ ’ ի գործս. եւ ’ ի խօսս. անդստին ցուցանելով երկնել մեծամեծ խորհուրդս, կամ առ մեծութիւն գոլ սահմանեալ. որով՝ թերեւս ոչ կարէր անխտիր եւ հաւան աչօք հայել ընդ շռայլութիւն եղբօրն. մինչեւ կարծիս տալ ոմանց ` եթէ խորհիցի ընկենուլ զնա ’ ի պետական գահէն, եւ ինքնին բազմել. գէթ այսպէս յաղաչեալ ’ ի քսուաց ոմանց ` կասկածելի եղեւ առ վայր մի յաչս Ռուբինի. եւ զի սաստիկ նախանձախնդիրք էին պայազատքն իշխանութեան իւրեանց, ոչ վստահացաւ Լեւոն ’ ի չքմեղս լինել բանիւք, այլ լռելեայն խոյս ետ ’ ի Տարսոն (1180), եւ անտի ’ ի Կ. Պօլիս. ուր եգիտ ոչ սակաւ մեծարանս ’ ի կայսերէ, որ թերեւս չունէր այնուհետեւ ակն ` զԿիլիկիա միւսանգամ ընդ մարզս բիւզանդական ինքնակալութեան թուել: — Բայց ոչ յամեաց Լեւոն ’ ի պատուաւոր պանդխտութեանն. զի եւ ոչ յամեցին փարատիլ խէթք կասկածանաց երկոցուն հարազատացն յիրերաց. դարձաւ նա վստահութեամբ առ Ռուբէն, եւ ընկալեալ եղեւ ’ ի սմանէ որպէս եղբայր սիրելի, եւ կարգեցաւ տէր մեծի եւ կարեւոր Կապանն բերդի. եւ օգնական լինէր նմա ’ ի յանձանձանս տէրութեանն եւ ’ ի գործս պատերազմաց:

Որ ինչ ոչ դիւրաւ վճարէր զինու զօրութեամբ ` յայն ժամանակս, յաճախ խորամանկութիւն եւ դաւանք ` զայն ’ ի գլուխ հանէին, իբրեւ օրինաւոր հնարք. այսպէս արար Բրինձն Անտիոքայ ` Պեմունդ Գ ընդ Ռուբէն, քանզի բազում գաւառս եւ բերդս հատեալ էր սորա ’ ի սահմանաց Անտիոքայ. նաեւ քաղաքքն Կիլիկիոյ ` զորս կալաւ յառաջագոյն, ’ ի Խաչակրաց գրաւեալք ` յօդեալք էին յիշխանութիւնն Անտիոքայ. եւ ’ ի տիրանալն Հայոց ’ ի վերայ սոցին ` կամ բռնաւորք համարեալ լինէին, կամ լիճք Բրնձին Անտիոքայ. այսպէս վարկանէր ինքեան Պեմունդ զՌուբէն. եւ թէպէտ իւրովք կամօք վաճառեալ էր սմա զՏարսոն քաղաք մեծ, եւ չէր ինչ նմա փոյթ զայսմանէ ` իբրեւ զհեռաւոր տեղւոյ, այլ ’ ի մերձաւորսն ` ոչ ներէր ձեռնամուխ լինել օտարաց: Վասն որոյ ’ ի գալ երբեմն Ռուբենի յԱնտիոք ` զբօսանաց աղագաւ, ինքնակամ կամ հրաւիրեալ ’ ի Բրնձէն, որպէս ասեն ոմանք, կալեալ եղեւ եւ արգելեալ ’ ի դիպահոջ (1185). յորմէ ոչ կարաց զերծանել՝ բայց ’ ի բաց թողլով զվիճեալ կալուածսն, եւ տալով ’ ի պատանդ զմայր իւր եւ զայլս, այլ եւ փրկանս ` հազար ոսկի, զորս ետ բերել ’ ի քեռւոյն իւրմէ ( Բակուրանէ ). իսկ զի յառաջ քան զգերութիւնն պաշարեալ էր զԼամբրուն, նա եւ մինչ յարգելանին էր ` ազդ արար առ Լեւոն ` պնդել զպաշարումն եւ նեղել զՀեթմեանս: Այս առաջին պատերազմական գործ յիշատակի Լեւոնի, թէ եւ որպէսն անծանօթ. իսկ ոմանք ասեն [2], յայսմ ժամանակի դարձուցեալ Լեւոնի զզէնսն եւ ’ ի վերայ Բրնձին, եւ ստիպեալ զնա կորակոր դառնալ յետս. բայց յայտնապէս վկայի ` զի դաշամբք եւ փրկանօք եղեւ ազատութիւն եղբօր իւրոյ:

Ոչ աւելի քան զմի ամ կամ զերկուս բաւեաց Ռուբէն ’ ի կրկնում իշխանութեանն. թուեցաւ ոմանց թէ զզուեալ վասն անարգանաց գերութեանն, եւ կամ վերստին խիթացեալ ’ ի թեկն ածելոյ այնմ՝ եղբօրն, կամակար մտօք մերկացեալ յանձնէ եթող նմա զպարոնութիւնն, եւ ինքն մեկուսացաւ ’ ի կրօնաւորանոցի ուրեք կնքել զկեանսն. եւ իրազգաց գոլով մօտալուտ կատարածին, յանձն արար Լեւոնի զդստերս իւր ` սնուցանել եւ վիճակեցուցանել ըստ պատշաճի. տալով եւս նմա խրատս զգուշաւորս, որպէս ազդէին նմա փորձ եւ վրիպանք անձին իւրոյ, եւ ակնկալութիւն հանդերձելոցն, յոր ահա երթայր ` տալ համարս ամենիշխան դատաւորին:

[1]             Ըստ նախակարգեալ վարկածի տիոց Լեւոնի՝ զայսու ժամանակաւ հարկ էր մօր նորա անցեալ լինել զեօթանասնամենիւք։

[2]             Այսպէս ասէ Ապուլֆարաճ, ըստ լատին թարգմանութեան «Leone contra eum strenue insurgente, Princeps pudefactus rediit».