Լեւոն Մեծագործ

Ե. Մերժումն թագուհւոյն վասն յանցանացն, եւ կին երկրորդ ածել Լեւոնի

Զմի ’ ի յոյժ կարեւորաց ’ ի գիտութիւն Լեւոնի, այլ ’ ի ծանունց եւ յանբարեաց ` մատոյց յառաջ քան զգահընկէցութիւնն, յամի 1205, գիտացեալ զանգէտս ’ ի թագաւորէն, զանգոսնելի ինչ գնացս կենակցի նորին, զոր եւ ծանոյց զանխլակի: Տեսաք ’ ի սկզբանն, զի ոչ սրտի ընտրութեամբ ` այլ քաղաքական տեսութեամբ առեալ էր զնա Լեւոնի ’ ի կնութիւն, մինչ այն ինչ հասեալ էր յիշխանութիւն, եւ խիթայր ’ ի Բրնձէն Անտիոքայ, եւ խնամութեամբն ’ ի չափու ունել զսա խորհէր. այլ ըստ օրինի եւ ’ ի պատուի ունէր զկինն, յորմէ մի միայն դուստր յիշի եղեալ նմա. զոր եւ կոչեաց յանուն մօր իւրոյ ` Ռիթա: Ոչ է հարկ ասել ո՛րքան ծանրացասումն եղեւ Լեւոն ’ ի լսելն զանհանդուրժելին. եւ զի հանդերձ բնական իրաւամբքն ` « էր յոյժ սրտային », ըստ պատմչին, զգիտակս գաղտնեաց կնոջն զմերձաւորս նորա ` հրամայեաց կորուսանել. եւ զնոյն ինքն զկինն անհաւատարիմ, զոր յայնքան փառս բարձրացուցեալ էր եւ թագաւորութեանն հաղորդեալ, ըստ անարգանացն ` եւ ինքն անարգօրէն ձեռացակոծ արար. եւ սաստկամահ իսկ լինէր արդեօք եղկելին, եթէ ոչ էր ’ ի վերայ հասեալ Կոստանդնի Գունդստապլի ` քեռի - որդւոյ եւ մտերմի Լեւոնի, որ հազիւ թափեաց զխոշտանգեալն, եւ հրամանաւ թագաւորին արկ յարգելան տոհմիկ մարդկան ` ’ ի բերդն Վահկայ. իսկ զդստրիկն Ռիթա ` առաքեաց Լեւոն առ մայր իւր ` տիկնաց տիկինն, սնուցանել եւ դաստիարակել: Սա միայն էր յայնժամ պայազատ Լեւոնի. որ ’ ի վաղուց հոգայր եւ տագնապէր վասն ժառանգի թագաւորութեանն, զոր այնքան երկայնամիտ ջանիւ ’ ի ձեռս եբեր եւ այնքան բարեձեւութեամբ բարձրացոյց. եւ էր նմա մեծ պակասութիւն սրտի ` ոչ ունել զաւակ արու, եւ ոչ յոյս ունելոյ յայնպիսի կնոջէ, զոր եւ հեռացոյց ’ ի բնակութենէ. այլ ոչ մտաբերեաց առ ժամայն յայլ ամուսնութիւն, որպէս ստգտանէն Կիրակոս, յամենայնի գովանի զնա գտանելով, բայց ոչ յայսմ մասին. իբրու թէ առ տռփանաց թողեալ զառաջին կինն եւ ածեալ երկրորդ. զի եթէ այսպէս ինչ խորհէր նա, վաղու իսկ արարեալ էր ` յետ յայտնելոյ յանցանաց Անտիոքացի կնոջն. որ հաւանօրէն մեռեալ էր յարգելանին, մինչ յետ ամաց հնգից էած կին զկիպրացին Լիւզինեան. եւ ոչ էր հնար ազատ լինել ’ ի մեղադրանաց, թերեւս եւ ’ ի բանադրանաց Քահանայապետին Իննովկենտեայ, որ յոյժ վրէժխնդիր էր այսպիսի դիպաց: Իսկ յայն միջոց ժամանակի մինչ ’ ի վարանս էր ` մայր նորա Ռիթա թելադիր եղեւ նմա զթոռնեայն իւր Ռուբէն - Ռեմունդ ` զժառանգ իշխանութեանն Անտիոքայ, կարգել եւ իւրոյ իսկ թագաւորութեանն ժառանգորդ. որ էր յայնժամ (1209) ամաց իբր երկոտասանից, եւ հալածեալ ’ ի կոմսէն Տրիպօլսի ` կայր առ Լեւոնի, եւ վարժէր յերկոսին եւս բարբառս՝ Փռանկաց եւ Հայոց, որպէս եւ ’ ի սովորոյթս նոցին. զոր եւ անդստին ’ ի ծննդենէ նորին խորհեցեալ էր Լեւոնի որդեգրել, եթէ ոչ ունիցի զաւակ արու, վասն որոյ « եւ տայր սնուցանել զնա մեծաւ զգուշութեամբ ». եւ ըստ զարգանալ նորա եւ աճել հասակաւ եւ կրթութեամբ ` եւս քան զեւս « զուարճանայր ’ ի վերայ Ըռովբինի. քանզի էր պատանի գեղեցկատեսիլ, հասակաւ երկայն, հերով խարտեաշ որպէս թել ոսկւոյ. ձիավարժ գովելի. իշխանական ձեւօք պատկառելի, եւ անձամբ սուրբ »: — Արդ առաւել եւս հաստատեալ Լեւոնի ’ ի խորհրդեանն ` ըստ խրատու մօր իւրոյ զգաստի, ’ ի դէպ ժամանակի հանդիսական գումարման ուրեք ` « եցոյց ամենայն հնազանդելոց իւրոց ` մեծամեծաց եւ փոքունց, յայտնի ժառանգ թագաւորութեան իւրոյ զԸռովբէն, զորդի դստեր եղբօրն իւրոյ Ըռովբէնի ». եւ զայս արար Լեւոն ` ոչ միանգամ, այլ « եւ երկիցս եւ երիցս յայլ եւ այլ ժամանակս ` երդմնեցոյց տղային Ըռովբինի զամենեսեան, զի նմա ծառայեսցեն յետ մահուանն իւրոյ »: Նաեւ երկիցս եւ երիցս մուտք մանկանն պայազատի յիշխանութիւն Անտիոքայ եւ ’ ի բաց մերժումն ’ ի հօրեղբօրէն, ոչ դրդուեցուցին զԼեւոն. զի եթէ այսպէս եւ եթէ այնպէս ` ասէր, Ռուբէն կալցէ զաթոռ իմ եւ յաջողագոյն եւս լիցի առ ’ ի ձեռս բերել զիւր բնական ժառանգութիւնն, եւ ընդ միով գլխով զուգեալ երկոցուն իշխանութեանցն ` լիցի պետութիւն հզօր. եւ ոչ շատ ինչ վարանէր ընդ օտարանալ ազգային հայկական հրահանգաց. քանզի ’ ի բազում ինչ իրս հաւասարեալ էին երկոքին դրացի պետութիւնքն, եւ միաբանութեամբ իսկ հաւատոց սերտեալք, եւ զի Ռուբէն յարքունիս իւր սնեալ եւ դաստիարակեալ ` յաւէտ հայրօրէն վարժեալ լինէր քան ըստ Փռանկացն: Ապա ամենայնիւ հոգայր որդեգրաբար ընդունել եւ պահել զբարեբոյս պատանին յիւր յաջորդութիւն, եւ զամենայն որ արգել կամ ընդդիմակ ինչ նմա լինել կարծէին ` ’ ի բաց բառնալ: —

Յոր սակս եւ ’ ի գործ մի դժխեմ բերաւ Լեւոն, զոր օրէնք կամ չարաչար սովորութիւն այնր ժամանակի արքունեաց Բիւզանդացւոց ` արդարացուցանէին, յաճախ իսկ գործելով, այսինքն է խեղելով կամ խաւարեցուցանելով զթեկնածուս եւ զակնկալուս թագաւորութեան: Այսպիսի ոք ’ ի Սիսուան մարթ էր միայն լինել յարուաց զարմին Ռուբինեանց, եւ ոչ ոք էր մնացեալ ’ ի պանծալի տոհմէ անտի, բայց միայն յօտար անկողնոյ ծնեալ որդի մի Մլեհի ` հօրեղբօրն Լեւոնի, Գորգ անուն. որ զի եւ բերէր զբարս հօրն ` խրոխտ գոլով եւ « այր գոռոզամիտ, եւ ’ ի զինուորութեան արիագոյն, եւ սեղանով առատ, եւ բազումք յարեալ էին ’ ի նա եւ սիրէին զնա. յորս եւ կասկածէր թագաւորն ` յաղագս հակառակ յառնելոյ ժառանգութեանն, սպասելով դիպող ժամու ». սակայն թէպէտ եւ օտարախառն ` իբրեւ յարենակից իւր զնդայր ’ ի նա, մինչեւ շրջեցին զնա ’ ի մտաց արք քսուք, արծարծանելով զկասկածանս ինչ նորա, բարդելով ` ո՛ գիտէ ` որպիսի՛ բարուրս խիթալիս. եւ գողացան ’ ի նմանէ հրաման ` ունելոյ զնա եւ զրկելոյ ’ ի լուսոյ աչացն. առաւել քան զնորա մարմնոյն ` զիւրեանց խաւարեցուցանելով զոգւոցն տեսութիւն, եւ ստուեր իրաւացի զթագաւորաւն ածելով. բայց եթէ եւ գոյր ինչ նոցա իրաւացի փաստ բամբասանաց զԳորգայ ` այն չէ ծանուցեալ. եւ առաւել զոհ համարի բարբարիկոն սովորութեան ժամանակին ` քան արդարակորով իրաւանց:

Մինչեւ ցվերջին եւ յաղթական մուտսն յԱնտիոք (1216), եւ հաստատելն զՌուբէն ’ ի բռնաբարեալ գահ նորին, յայս միտս էր Լեւոն, պայազատ Ռուբինեանց եւ աթոռոյ թագաւորութեան իւրոյ կարգել զսա. եւ զայս ոչ միայն առ իւրսն ` այլ եւ առ օտարս հռչակէր, եւ առ նոյն ինքն Քահանայապետն Հռովմայ, յաջորդն Իննովկենտեայ ( Ոնորիոս Գ ). որոյ թուղթ մի գրեալ առ Լեւոն յամի 1217 (’ ի 25 յուլիսի ) վկայէ այսմիկ, հանդերձ գովութեամբ վասն այսպիսւոյ դիտաւորութեան, որով՝ եւ պատրաստեալ իսկ էր նմա զթագն արքայական [1]:

[1]             «Nobili viro Raimundo Rupini nepoti tuo, Principi Antiochensi . . . disposuisti eidem tamquam vero heredi regni Armeniæ assignare coronam, etc. ». - Honor. III, Epist., I, 560.