ՀԻՆ ՔԻՒՐԴԵՐԷ ԿՐՕՆԻ, ԼԵԶՈՒԻ, ԱՐՈՒԵՍՏԻ ԺԱՌԱՆԳԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ ԱՅԺՄԵԱՅ ՔԻՒՐԴԵՐՈՒՆ

Երբ կ՚ուզենք հասկնալ թէ ի՞նչպէս է կազմուած Քիւրդ ցեղի հոգին, պէտք է որոնելու ելնենք այն հոգեբանական երեւոյթները որ ունեցել են իրենց նախնիները՝ գլխաւորապէս Մարեր ու Մէտիացիներ, ու մասամբ մը դրացի ժողովուրդները՝ որոնց հետ անոնք խառնուած են։

Այս որոնումներու կարեւորութիւնը շեշտելու համար՝ հարկ կը համարինք յիշատակութիւն մը ընել ընկերաբան Bachofenէն։

«Դիցաբանական աւանդութիւնը հաւատարիմ արտայայտութիւնն է դարաշրջաններու կեանքի, որոնք կ՚ամփոփեն իրենց սաղմին մէջ հին աշխարհի պատմական էվօլիւսիօնը՝ ամէն մէկ դարաշրջանին. Քերթողական բանաստեղծութիւնը (la poésie) կը ցոյացնէ անգիտակցաբար զայն շրջապատող կեանքի օրէնքները»։ Այս տեսակէտէն նա կը հաստատէ կրօնի թելադրիչ մեծ ազդեցութիւնը։ Մաք-Լընանի համար նոյնն է Symboleի ուսումնասիրութիւնը։ Այս ուսումնասիրութեամբ վերջինս կը մեկնէ ու կը բացատրէ շատ մը սովորութիւններ։ Նա կ՚ըսէ. — «Սիմպօլը ժողովուրդի մը անցեալի կենդանի պատկերն է, որուն մէջ նա կ՚ապրի. եւ եթէ միանգամայն նախնական ժողովուրդներու մօտ մենք կը պատահինք իրական արժէք ունեցող սովորոյթներու, անկէ կրնայ հաստատուիլ, որ այս ժողովուրդը անցած ըլլայ ընկերական վիճակէ մը՝ նման նախնական ժողովուրդներու ունեցածին»։

Այս գծէն ընթանալով, մենք կը տեսնենք որ հին կրօնները թէ՛ կը բանան Քիւրդօ-Հայ ազգակցութեան մէկ ճիւղը, եւ թէ՛ իրենց աղանդական աւանդութիւնները կը գործադրուին Հայ ու Քիւրդ ժողովուրդներու մէջ մինչեւ այսօր։

Ալիշանը յիշատակութիւն մը ունի այս մասին Սակական կրօնի վրայ խօսած ժամանակ [1] ։

Ընթերցողը անշուշտ համեմատութեան կը դնէ Ֆէրտուսիի վէպը այս փախստականներուն հետ, որոնք նոյնութիւն մը կ՚ենթադրեն։

Եւ դարձեալ. «Սակական աղանդը եղած է Հայաստանի մէջ յետջրհեղեղեան ժամանակներէ ու Հայկական ու Սակական անուանց մէջ մեծ տարբերութիւն մը չկայ, երբ յիշենք Հուս տառերու լծորդութիւնը։

«Հայկ ու Հայ անուններու տարրը շատ անգամ» Հա կը գրուի փոխանակ Հայի. Վրացիներն ալ մեզի Հաոս կ՚անուանեն կամ կը գրեն»։

«Ընդունելի երեւցած է Սակական կրօնքի հնութիւնը, Փռիւգացիներու ուրիշ նմանութիւնն ու հնութիւնը, Հայոց ու Փռիւգացւոց ազգակցութիւնը (շատ հեղ յիշուած, որոնց նահապետները կը վկայուին թէ նոյն են Գոմեր ու Ասքանազ»։

Որովհետեւ Ալիշանը այստեղ զուտ կրօնական խնդիրներով կը զբաղուի, այլեւս այս յիշատակութիւններէն անդին չանցնիր ու կը վերջացնէ աւելցնելով։

Թէ՛ մեր, թէ՛ այս ազգաց լեզուի, զգեստներու, հին կրօններու նմանութիւնները նիւթ են լեզուաբանական, կրօնաբանական, աշխարհագրական ու ազգաբանական հետազօտութիւններու»։

Արդ, յիշատակենք որ Սակ, Շակ, Հայ կամ արդի Շկակ ցեղը որի մասին ծանօթացուցինք՝ նոյնութիւն մ՚է։ Շկակ ցեղը այժմս կը գտնուի Վանի արեւելեան հիւսիսը՝ որ իր ծայրագոյն յափշտակիչ բնաւորութեան ու աւարառութեան յատկութիւններով տխուր հռչակ մը ունի։

Ուրիշ կտոր մը դարձեալ Ալիշանէն. «Իբր 600 տարի նախ քան զՔրիստոս, Պարսք եւ Մարք եւ Նիզակակիցքն հալածեցին զՍկիւթացիս կամ զՍակս յԱրեւմտեան Ասիոյ, եւ Սակեան ըսուած տօները հաստատեցին, գլխաւոր պատիւ եւ պաշտօն ընծայեցին Անահտայ՝ զոր նոյն իսկ Սակք պաշտէին, ըստ ոմանց եւ Անահիտն Սակեան կոչուէր։ Անահտայ պաշտօնատեղին էր Մարաց Եկբատանը։ Մերը Երիզա-Եկեղեաց գաւառին մէջ»։

Չմոռնանք յիշել որ Սակեան Անահիտը, այն Աստուածուհին է որ յատուկ կը համարուի միայն Հայերու։

Այս դարերու մէջ Աստուածային գաղափարը բաւական տարօրինակ է, որու մասին առաջ պիտի բերենք քանի մ՚օրինակներ, ցուցնելու համար թէ ի՛նչպէս եւ ինչո՞ւ շատ մը ցեղեր իրենց ծագումը Աստուածայինի վերագրել էին։

Ալիշանէն. «Գրիգոր Աստուածաբանի Գրոց մեկնիչ Նոննոս կըսէ. «Մոգքն ազգաւ ի Գամրաց են ուստի եւ լերդահմայութիւնն լինի. Գամիրք (ի Գոմերայ Յաբեթեան) են, նախնի բնակիչք Կապադովկիոյ»։

Էն «Գամրաց» այսինքն Կապադովկացւոց լեզւով Աստուած կոչուէր, տասներկուերրորդ դարերու վկայաբանութեան հին օրինակները, խօսքը ոչ թէ Աստուծոյ կուղղեն այլ Եւայի ։

«Անցեալ դարու սկիզբները հռչակուած Հոլանտացի հայագէտ Լակրոզ, Մարաց Աստիատէս (ըստ մեզ Աժդահակ) թագաւորի անունն նոյն համարէր Հայոց Աստուած անուան հետ։ Եթէ ճիշտ լինի այս համեմատութիւնը, Հայերու աստուածային գաղափարը հոմանիշ կը դառնայ ուժի, քաջութեան եւ ռազմի։

Ալիշանը ինք իրմէ կը փնտռէ ուրիշ նմանութիւն մը ու կըսէ. «Մեր Աստուած անուան գուցէ յարընչութիւն ունենայ հնդկային Աստուատտա, որ ինքը բրահմանն է։ Կայ նոյնպէս եւ Աստվատ, որ Զանդիկ գրականութեան մէջ էական կը նշանակէ»։

«Մորդգման հնասէր գերմանացին որ շատ տարի առաջ Փռիւգիոյ մէջ (ի Փոքր-Ասիա) գտնուած հին արձանագիրները ջանացել է մեկնել, գրած է թէ, անոնց մէջ գրեր կարդացեր է Աստուատ կամ Աստուած մեր Հայ անուան նշանակութեամբ։

Հայոց Հայկազանց իշխանութիւնը Աստուած ցեղի պատմութիւնն է, որ շատ խոտոր կը համեմատի միւս վիշապային կենդանական ցեղի պատմութեան հետ [2] ։

Ահա դիցաբանութիւնը ու Սիմպօլը. երկու ցեղեր իրենց խորհդանիշերով ինքզինքնին կը ներկայացնեն, մէկը Վիշապատառող կենդանի, գող բնաւորութիւնով. Միւսը՝ հայր մը կամ ընտանեկան կազմաւորութիւնը. օրէնսդրութիւն կամ մտաւորականութիւն. քաջութիւն ու ռազմավարութիւն, իր վեհանձնութեան մէջ ինքզինքը Աստուածացուցած, բայց դարձեալ Վիշապին մօտ։

Այս վիպական առասպելաբանութենէն յետոյ ուր անորոշ է թէ մարդիկն են աստուածացուած՝ թէ երեւակայած աստուածներ մարդացած. բայց յստակ ու ջինջ կ՚երեւայ ժողովուրդ մը, թէ ինչպէս կը ցոլացնէ իր հոգեկան դրութիւնը, ուր դարերու յաջորդականութիւնները կը պարզեն թէ ինչ մասեր զարգացական ընթացք ստացած են, եւ ինչեր ջնջուած ու անհետացած։

Կայ հռչակաւոր օրէնսդիր մը Զրադաշտ, որը շրջաններու ցեղերի կամ ազգերի ամեն մէկը իր կարգին կ՚իւրացնէ, զայն իրենը համարելով։

Ժամանակիս լուսաւորեալ Քիւրդերը հաստատելու համար կը պնդեն, որ Զրադաշտը Քիւրդ էր. ըսել կուզեն Հին-Քիւրդ կամ Մար։

Ալիշանը Մոգութեան վրայ խօսելու ատեն այս յիշատակութիւնները կընէ Զրադաշտի մասին։   

«Մենք պարսկադեն Մոգութեան ծանօթագոյն հեղինակը յիշենք, որ հասարակօրէն համարուած է Զրադաշտ։ Արդ՝ սա ըստ հաւանագոյն հաշւոյ ծնած է 600 տարի առաջ քան զփրկչական թուականնն եւ մեռած յամի 522 յ՚Ուրմիա քաղաքի, այստեղս ի յիշելն՝ մեր պատմիչք միշտ կցեն քաղաք հայոց, որով աղանդապետն այլ կրնայ ըլլալ Հայ. նոյնպէս Պարսիկ, Մար կամ Ասորի։ Զրադաշտ կը նշանակէ Ոսկի աստղ։ Զրադաշտ 32 տարեկան հասակին ելաւ կըսեն հայրենիքէն եւ գնաց արեւելք, Պարսից ու Հնդկաց սահմանաց մօտ, ուր տասն տարի քարայրի մը մէջ առանձնացաւ, եւ հոն ազդեցութեամբ Որմըզդի գրեց հին Բագտրիական լեզուաւ իր հռչակաւոր գիրքը Աւեստա. Պլինիոս մոգը կը յիշէ Զարատ եւ Ապուկոր ազգաւ Մար։

Տարակոյս չը կայ որ Զրադաշտը հայ կամ ասորի չէր. ուրեմն կը մնայ հաւանականութեան մէջ Պարսիկ կամ Մար։ Եւ եթէ հետեւինք Ռուս պատմաբան Կրիեվին, հաւանօրէն կրնանք արդարացնել Քիւրդերու կարծիքը, որ իրենց նախնիքը ոչ միայն ունեցել են բարձր մտաւորականութիւն, այլ եւ կուլտուրա։

Կրիեվ իր ընդհանուր ազգաց պատմութեան մէջ Մարաց մասին խօսած ժամանակ կըսէ. «Առաջները Իրանի մէջ առաջին դերը կը պատկանէր Մարաց. որոնք պարսիկներէն շատ առաջ ծանօթ էին Ասորական կուլտուրային. անոնցմէ ձեռք բերին սեպագրութիւն, արուեստ, ճարտարապետութիւն, քանդակագործութիւն։ Յետոյ պարսիկները Կիւրոս թագաւորի նախաձեռնութեամբ մօտ 506 թիւ՝ կործանեցին Մարաց տէրութիւնը, ու առաջնութիւնը անցաւ պարսիկներին, որոնք կազմեցին Մարերու հետ մի ազգ»։

Այժմ խօսինք լեզուի մասին։ Կուլտուրան իր բնոյթով, իր զարգացական շրջանին մէջ երթալով՝ անհատականութենէ, ցեղականութենէ, ազգայնականութենէ կանցնի միջազգայնութեան ու կը հասարակականայ. լեզուն ընդհակառակն է. երթալով աստիճան առ աստիճան՝ իր զարգացումին մէջ կը ցեղականանայ, կազգայնանայ ու ինքնուրոյն կը դառնայ։ Ասոր համար է որ ցեղը, ազգը առաւելապէս կը շեշտուի իր լեզւով։

Ըստ Սբէնսէրի. «Խաշնարած ժողովուրդները, մետաղական աշխատանքի եւ երկրագործութեան անծանօթ կենալով, մնացած են անշարժ (stationnaire), միջավայրի մը մէջ՝ յարմարցուած առանձնական կեանքի. ըստ A. Schleicherի [3] ։ «Լեզուներու կեանքի օրէնքներէն յետոյ, ժողովուրդը որ կը խօսի իր այս ներկայի լեզուն, պէտք է ապրած լինի առ նուազն տասհազար տարի»։

Ահա գիտական տեսութիւն մը ցեղի մը ինքնուրոյն գոյութեան մը։

Էլիզէ Րըքլիւ Քիւրդ լեզուին համար կըսէ. «Քիւրդերու բոլոր բարբառներու հասարակական կազմը էապէս Իրանական է. արեւելեան ցեղերու մէջ իրենց բառարանը հարստացած է Պարսկական բառերով. իսկ արեւմտեան եւ հիւսիսային ցեղերու մէջ առատութեամբ կան արաբ, թուրք-թաթարական բառերէ նախադասութիւններ։ Քանի մը գաւառներու մէջ Ասորական բառերը բազմաթիւ են։ Անդրկովկասի մէջ Քիւրդեր կը գործածեն ռուսական զրոյցներէ բացատրութիւններ։ Զազան որ կը խօսին Մուշի եւ Բալուի մէջ, բաւական նմանութիւն կընծայէ Կովկասեան Օսետիններու Գաւառաբարբառին հետ։

Lerchէն յետոյ, Քիւրդ բարբառը կը բաժանուի երեք բարբառի, մէկը Գըրմանջի ՝ կը խօսուի Մուսուլի արեւմուտքը՝ բոլոր ցեղերու մէջ։

Քանի մը ժողովրդական երգեր որոնք կը գովասանեն լեռները, գետերը, հերոսները, առանց բանաստեղծական երկար զարգացման՝ բայց խոր զգացումով, ասով համառօտակի ի յայտ կու գայ սկզբնական գրականութիւնը. Ամերիկեան միսիօնէրները ատոնց վրայ աւելցուցեր են Աստուածաշունչի եւ քանի մը կրօնական գրուածներու թարգմանութիւնը. Քիւրդերը յատուկ գիր չունենալով, կը գործածեն արաբական այբենարանը, որ իրենց դրացի Պարսիկներն են յարմարցուցեր»։

Ա. Խաչատրեան Կարնոյ «Յառաջ» թերթի 2 համարին մէջ Քիւրդ լեզուի մասին Շէրիֆ-Խան Պիթլիսի Քիւրդ ժամանակագրէն հետեւեալ կտորը առաջ կը բերէ, որ կրնայ պարզաբանութիւնը դառնալ Քիւրդ լեզուաբարբառին։

(Շէրիֆ-Խան Պիթլիսին 1542-1547) Քիւրդերէնը կը բաժնէ չորս գլխաւոր ճիւղի կամ բարբառի՝ ընդարձակ իմաստովն առած. այն է Կուրմանջի, Լուռի, Կիշհուրի, եւ Գուրանի ։ Lerch գիտունը ասոր կ՚աւելցնէ նաեւ Զազան, որ կը խօսուի Արածանիի հոսանքին վրայ Բալուի շուրջը բնակող Քիւրդ ցեղէ։

Զազա բարբառին կը վերաբերի նաեւ Տումիկ կոչուած ցեղի լեզուն, այսպէս ուրեմն Քիւրդերէնը կ՚ունենայ հինգ գլխաւոր բարբառ, թէպէտ ասոնցմէ իւրաքանչիւրն ալ ունի իր երկրորդական գաւառաբարբառները։

Նայելով Էլիզէ Րըքլիւի ըսածին, Lerchէն յետոյ ինչպէս կը տեսնուի Քիւրդ լեզուին մէջ առաջդիմութիւն մը եղած է, եւ հինգ գլխաւոր բարբառներ միանալով իջած են երեքի. Կուրմանջին կարելի է համարել գլխաւորագոյն մայր բարբառը որ կը խօսուի այժմեայ իսկական Քիւրդիստանի մէջ (Մուսուլի կողմերը)։

Ամերիկեան անսիքլօբէտի մը հիմնուելով Քիւրդիստանի մէջ մնացող միսիօնարներու ուսումնասիրութեանը կ՚ըսէ. —

«Քիւրդական ներկայ լեզուն կը կոչուի Կըրմանջի, Կիւրան, Զազա. Զազան, Տէրսիմի արեւմտեան կողմը խօսած լեզուն է, որ լայն կերպով խառն է Հայերէնի, եւ հին Կապադովկիոյ լեզուին հետքեր կը տեսնուին։ Բուն քիւրդական լեզուն Արիական արմատ ունի։

Վիթալ Քինէն չնայած ուրիշ ժողովուրդներու Քիւրդ լեզուի դէմ ունեցած արհամարհանքին մանաւանդ Արաբներու՝ որ զայն կ՚անուանեն (էշերու լեզու), ինքը կը գտնէ Քիւրդ լեզուն՝ «պարզ, նուրբ եւ ականջի բաւական հաճելի» [4] ։

Զուտ լեզուի մասին այս տեսութիւններն ալ կ՚ապացուցանեն որ Քիւրդերը իրենց գոյութեան արմատական կորիզն ունենալէ յետոյ, աստիճանաբար կազմուած են եւ կը կազմուին զանզան ժողովուրդներէ. ինչպէս ցեղը՝ նոյնպէս եւ լեզուն բաղադրուած է այդ զանազանութիւններէն. բայց ուշադրութեան գլխաւոր կէտը այն է որ Քիւրդական լեզուն կը դիմէ դէպ իր զարգացումն՝ քան անհետացումն։

   Գալով կրօնի ազդեցութեանը, նախնական ժամանակները Հայերն ու Քիւրդերը ապրած են միեւնոյն գաղափարը, չնայած վերջերը Հայերու ընդունած Քրիստոնէութեան ու Քիւրդերու Մահմետականութեանը, այսօր հասարակ ժողովուրդը դեռ կը պահէ Հայաստանի մէջ հին գաղափարին թողած սովորութիւնները, սովորութիւնները՝ որոնք նոյնն են թէ՛ Հայերուն եւ թէ՛ Քիւրդերուն համար։

Արուեստներու ժառանգականութեան մասին, Քիւրդերու համար չէ կարելի ժառանգականութիւն մը որոնել, որովհետեւ իրենք եղեր են փախստականներ եւ իրենց միջավայրը եղած է լեռը ընդհանրապէս։

Քիւրդերու ունեցած այս ժառանգականութեան մասին, մենք պիտի խօսինք իրենց մօտիկ անցեալի ու ներկայի կեանքի նկարագրութեան մէջ։

Իբր հետեւութիւն՝ կարելի է ամփոփում մը ընել այսպէս։

Քիւրդ-նախնիներու կուլտուրական ազդեցութեան ենթարկուած մեծ մասը հաւանական է որ մնացել է իր նախնական բնակավայրին մէջ՝ չը նայելով տիրապետողներու փոփոխուելուն։ Ցեղական արիւնի, ցեղական լեզուի եւ ցեղական կրօնի շուրջ համախմբուելու գաղափարը եղեր է շատ թոյլ։

Նմանապէս ճշմարտութեան մօտ է որ ժամանակի ընթացքին ընդունուած սովորութեամբ մը, ըմբոստները եւ փախստականները պատերազմներու հետեւանքով իբրեւ գերի կամ իբր գաղթականութիւն դուրս են եկեր իրենց իսկական բնակավայրերէն ու տարածուել Տիգրիսի ափերը ինչպէս կը նկատեն նաեւ օտար պատմիչները։