Հայոց Հարցի վաւերագրերը

№ 18
ՖՐԱՆՍԱՅԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ԴԵՍՊԱՆ Պ. Բ. ԿԱՄԲՕՆ ԱՌ Պ. ՀԱՆՕԴՕ. ՆԱԽԱՐԱՐ ԱՐՏԱՔԻՆ ԳՈՐԾՈՑ [1]

Բերա, 18 մայիս 1895

Ռուսաստանի, Անգլիայի իմ պաշտօնակիցներս եւ ես, պատրաստել տուինք մեր երեքին դեսպանութիւններուն իւրաքանչիւրին կողմէ նշանակուած պատուիրակներուն միջոցաւ, Փոքր Ասիայի հայկական նահանգներուն վարչական բարենորոգումն երուհամար ծրագիր մը: Այս ծրագիրը մեզ յանձնուեցաւ եւ վերջնական բնագիրը հաստատուեցաւ մեր ենթարկած քննութեան հետեւանքով:

Շնորհաւորելի է, իսկապէս, մեր անգլիական պաշտօնակիցին իմաստուն եւ զգօն ողջամտութիւնը, եւ մաղթենք որ Լօնդօնի դահլիճը, երբ ծանօթանայ մեր ամէնքին կողմէ ընդհանուր ծրագիրին, թագուհիին ներկայացուցիչին տեսակէտներուն մէջ կը թափանցէ, եւ կը լիազօրէ զայն մեզ հետ Սուլթանին ներկայացնելու:

Պատիւ ունիմ Ձեր Վսեմութեան ղրկելու այդ ծրագիրը, յանձնելով իր ուշադրութեան եւ խնդրելով որ բարեհաճէր լաւ քննել ու հաստատել թէ յարմար ե՞ն արդեօք այդ բանաձեւերը:

Այս վաւերաթուղթը կը բովանդակէ յիշատակագիր մը եւ կանոնադրութեան բուն ծրագիր մը: Այնպէս որ Դուք կը տեսնէք որ յիշատակագրին մէջ մէկ քանի սկզբունքներ առաջադրուած են որոնց մուտքը մեզ համար անհրաժեշտ թուեցաւ, նախ մի կարգ առժամեայ միջոցներով դարմանելուհամար այն բոլոր անարդարութիւնները եւ հարստահարութիւնները որոնց զոհերն են Հայերը, մասնաւորապէս մի քանի ժամանակներէ ի վեր. եւ յետոյ, անոնց նահանգներուն մէջ կանոնաւոր վարչութեան մը ապահովութիւնը փորձելուհամար:

Բուն կանոնադրութեան ծրագիրը կը պարունակէ վարչական, դատական, տնտեսական կազմակերպութեան մանրամասնութիւնը, որին բարւոք կիրարկումը, եթէ ընդունուի, կարող պիտի լինի հայ ազգաբնակութեան ներկայ վիճակին լայն բարելաւում մը տալու:

Այն զանազան նախագրութիւնները, որոնք այստեղ արձանագրուած են, յառաջ կուգան մեծամասնութեամբ, օսմանեան օրէնսդրութեան մէջ մտցուած սկզբունքներէն, որոնցմէ մեծ մասը մեռեալ տառ կը մնայ եւ կամ անոնց կիրարկումը խեղաթիւրուած է. ծրագիրը կը զգուշանայ, կարելի եղածին չափ, նորութիւններէ, որոնք թիւրքերուն կողմէ շատ մեծ դիտողութիւններուտեղի կուտային: Ծրագիրին մեծ մասը կը կազմեն վիլայէթներումէջ կեդրոնական իշխանութեան ամրապնդումը, հասարակական կեանքի զարգացումը, արդարութեան եւ տնտեսական դրութեան կանոնաւորումը, քրիստոնեաներումուտքը քաղաքային այն բարձր պաշտօններու մէջ որոնցմէ սիսդեմադիք կերպով հեռացուած են, ինչպէս նաեւ քաղաքապահ զօրքի եւ ոստիկանութեան մէջ, քրիստոնեաների պաշտպանութիւնը քիւրտերուդէմ:

Այս յիշատակագիրը, իրեն կից կանոնադրութեան ծրագիրով, կը ներկայանայ մեր աչերուն, մի ջոցներու եւ բարենորոգումներու իբրեւ նուազագոյնը, որ մեզ անհրաժեշտ կը թուի վերջին դէպքերու պատճառով վրդովուած նահանգներուն մէջ կիրարկել, այնտեղ կարգ կանոնը եւ վստահութիւնը վերականգնելու եւ վերջին ժամանակներու խառնաշփոթութիւններուն կրկնութեան դէմ, ազգաբնակութիւնը երաշխաւորելու նպատակով:

Մենք մտադիր ենք, զանոնք Սուլթանին յանձնելով, իրեն այս լեզուն գործածել եւ ամեն կերպ պիտի ջանանք որ նա ամբողջապէս ընդունի:

Անմիջապէս որ նա զանոնք ստանայ, մեր պաշտօնակիցներուն պիտի հաղորդենք զանոնք, անոնցմէ խնդրելով որ զանոնք իրենց կառավարութիւններուն ներկայացնեն եւ մեզ միանան, զանոնք Սուլթանին ընդունել տալուհամար: Պառոն տը Գալիս Պ. Նելիտօֆին եւ ինձ կը յայտնէ որ մեր ծրագիրը իրեն հաղորդենք. «Ես, այս օրերս, կոմս Քալնոքիին տեղեկութիւն տուի արդէն, ըսաւ ինձ, Ձեզ հետ, իմ ունեցած խօսակցութեան մասին, նա նոր կը պատասխանէ թէ Աւստրօ-Ունգարական կառավարութիւնը, ցանկանալով խուսափել, որ հայկական հարցը չափազանց չընդլայնի, եւ արեւելեան ուրիշ հարցերին նշան կամ արծարծման պատրուակ չի դառնայ, կատարելապէս համամիտ է այն քայլերուն որ Դուք պիտի ընէիք, պատրաստելուհամար գործին կանոնադրութիւնը եւ անհրաժեշտ բարենորոգումն երուկիրարկումը»:

Իտալիոյ դեսպանն ալ, իր կողմէն մեր ծրագիրներուն բնագիրը կը խնդրէ:

Այդ մասին խորհրդակցելով, որոշեցինք որ այս ծրագիրները մեր կառավարութենէն հաստատուելէ եւ Սուլթանին մատուցուելէ առաջ, անկարող ենք զանոնք հաղորդել մեր պաշտօնակիցներուն:

Իսկապէս, շատ ցաւալի կը լինի, երբ Սուլթանը անոնց պարունակութեան ծանօթանայ, լինի անգաղտնապահութեամբ թէ մամուլի հրատարակումներով, մեր կողմէ մասնաւոր կերպով բնագիրը ստանալէ առաջ իսկ. յարմար է խուսափել այն բարդացումներէն, որոնք ապահովապէս արդիւնքը կը վտանգեն:

Սըր Փ. Քըրրի մեզ յայտնեց որ թերեւս անգլիական դահլիճը մանրակրկիտ կերպով կը քննէ մեր ծրագիրները. իրմէ խնդրեցինք որ շեշտէ իր կառավարութեան այն մեծ շահը որ կարող ենք ունենալ եթէ չի յապաղի:

Պրն. Նելիտոֆ, որ ինչպէս Անգլիոյ դեսպանը, եւ ես, այսօր իսկ կը ղրկէ զանոնք իր կառավարութեան, մեզ կը կանխահաղորդէ որ իշխան Լօպօնօֆի հաճութիւնը չպիտի ուշանայ: Սակայն եւ այնպէս իմ երկու պաշտօնակիցներս իրենց կառավարութիւններէն հեռագրով պատասխանի կը սպասեն:

Շատ երախտապարտ պիտի ըլլամ Ձեր վսեմութեան, երբ հաճիք խնդրել Պառոն տը Գուռսէլէն եւ Կոմս տը Մօնդէպէլլօէն թախանձելու համար Լօռդ Քիմպըռլէյին եւ իշխան Լօպանօֆին, որ այս վերջինները իրենց կարծիքները կարելի եղածին չափ շուտ յայտնեն, եւ ես անձկանօք կը խնդրեմ որ Ձեր կողմէ ալ հեռագրական պատասխան տրուի: Կարեւոր է այլեւս բնաւ չի յետաձգել. Սուլթանը յայտնեց արդարեւ Սըր Փ. Քըրրիին, իր վերջին ունկնդրութեան մէջ որ տեղի ունեցաւ 6 մարտին, թէ պիտի գումարէ բարենորոգումներու յանձնաժողով մը Թուրխան փաշայի նախագահութեան տակ:

Ստանալով իրանց կառավարութիւնների հաւանութիւնը, երեք դեսպանները նոյն մայիսին ներկայացրին Բ. Դրան իրանց մշակած յիշատակագիրն ուբարենորոգումն երի ծրագիրը:

№ 19
ՅԻՇԱՏԱԿԱԳԻՐ ՖՐԱՆՍԻԱՅԻ, ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԵՒ ԱՆԳԼԻԱՅԻ ԴԵՍՊԱՆՆԵՐԻ Կ. ՊՕԼՍՈՒՄ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՐԷՖՕՐՄՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ [2]

Մարտ-Ապրիլ 1895 թ.

 

Սրան կցած ծրագիրը պարունակում է իր մէջ գլխաւոր հիմունքները այն բարեփոխութիւնների, որոնք պէտք է մտցնուեն ներքեւ յիշուած վիլայէթների վարչական, ֆինանսական եւ դատաստանական կազմակերպութեան մէջ: Օգտակար համարուեց մի առանձին մեմօրանդումով ցոյց տալ վարչական բարեփոխութեան այն որոշ մի ջոցները, որոնք կազմում են գլխաւոր հիմունքը երկրի սահմանադրութեան եւ որոնց ընդունելը Բ. Դրան կողմից՝ ունի մեծ կարեւորութիւն:

Առանձին կէտերը սրանք են.

1) Վիլայէթների թուի պակասեցնելը:

2) Վալիների ընտրութեան երաշխաւորութիւնը:

3) Բանտարկուածների կամ քաղաքական յանցանքով դատապարտուած հայերի ամնիստիան (ներումն ):

4) Հայ էմիգրանտների եւ աքսորականների վերադարձը:

5) Առկախ մնացած սովորական քրէական դատաստանական գործերի վերջնական կարգաւորումն :

6) Բանտերի վերահսկողութիւնը եւ բանտարկեալների դրութեան քննութիւնը:

7) Նահանգներում մտցնուելի րէֆօրմների գործադրութեան վրայ հսկելուհամար՝ մի բարձր յանձնաժողովի նշանակումը:

8) Կ. Պօլսում մի մն այուն հսկող կօմի տետի հաստատումը:

9) Սասունի, Տալւորիկի եւ այլ տեղերի դէպքերի ժամանակ հայերի ունեցած զոհերի եւ կրած վնասների հատուցումն :

10) Կրօնական հաւատափոխութեան հետ կապուած գործերի կանոնաւորումն :

11) Հայերի վայելած իրաւունքների եւ առանձնաշնորհումների պահպանութիւնը եւ ճիշդ գործադրութիւնը:

12) Ասիական Թիւրքիայի միւս նահանգների հայերի վիճակի բարելաւումն :

I

Վիլայէթների թուի պակասեցնելը

Քանի որ րէֆօրմն երը պէտք է մտցնուեն Էրզրումի, Բիթլիսի, Վանի, Սիվասի, Մամուրէթ-Իւլ-Ազիզի եւ Դիարբէքիրի վեց նահանգներում, պէտք է աշխատել այդ վիլայէթների թիւը պակասեցնել: Այդպէս անելով կարելի է առաջ բերել վարչական ընդհանուր ծախքերի որոշ խնայողութիւն, եւ քչացնելով վալիների թիւը, թերեւս դիւրացնել նրանց ընտրութիւնը. մի եւնոյն ժամանակ բարձրացնել նրանց հեղինակութիւնը՝ լաւացնելով նրանց նիւթական վիճակը: Այդ բոլորը պէտք է կատարել այնպիսի եղանակով, որ ազգաբնակութեան բաժանումն վերածուի այնպիսի էտնօգրաֆիական խմբերի, որոնք ամեն մի նահանգի վարչական ստորաբաժանումների մէջ ըստ կարելւոյն համացեղ լինեն.

 

Ծանօթութիւն. – 1875 թուից 10 տարի առաջ, Էրզրումի էյալէթը (շրջան) բաղկացած էր հետեւեալ գաւառներից. – Չըլդըր, Կարս, Էրզրում (այժմեան վիլայէթը), նոյնպէս Վան, որ պարունակում էր իր մէջ Հէքքէարի, Բիթլիս եւ Մուշ: Այդ էյալէթը, 1877-78 թ. պատերազմի ց յետոյ հետզհետէ բաժանուեց հինգ վիլայթէի եւ երկրի այն մասը, որ մն աց Թիւրքիայի ձեռքում, բաժանուեց հետեւեալ վիլայէթների. Էրզրումի , Վանի, Հէքքեարիի եւ Մուշի: Այնուհետեւ Հէքքեարիի գաւառը նորից միացուեց Վանի վիլայէթին, իսկ Մուշի գաւառը՝ նոր կազմուած Բիթլիսի վիլայէթին: Դրանից յետոյ էր, որ Մամուրէթ-Իւլ-Ազիզ սանջակը դարձաւ վիլայէթ, որի հետ միացուեցին մի քանի հարեւան հողեր: Այն ինչ, Տէրսիմի վիլայէթը կրկին դարձաւ սանջակ:

II

Վալիներ նշանակելու երաշխաւորութիւնը

Մեծ պետութիւնները, կարեւոր նշանակութիւն տալով վալիների ընտրութեանը, որոնցից էապես կախուած է Բերլինի դաշնագրով նախատեսուած րէֆօրմն երի իրագործումն, որոշել են առաջադրութիւններ անել Բարձրագոյն Դրանը իւրաքանչիւր դէպքում, երբ վալիի պաշտօնի համար կընտրուի մի անյարմար անձն: Որպէս զի այս կէտի վերաբերութեամբ օսմանեան կայսերական կառավարութիւնը ազատ լինի անհաճոյ թիւրիմացութիւններից, մեծ պետութիւնների ներկայացուցիչները անհրաժեշտ են համարում, որ վաղօրօք, կիսապաշտօնական ձեւով, իրանց յայտնուի այն անձի անունը, որի վրայ ընկնելու է ընտրութիւնը:

III

Ամնիստիա

Նորին կայսերական մեծութիւն Սուլթանը ընդարձակ ամնիստիա (ներումն ) պէտք է շնորհի այն բոլոր հայերին, որոնք մեղադրւում են կամ դատապարտուած են քաղաքական յանցանքների համար, եւ որոնց վերաբերութեամբ ապացուցուած չէ, թէ նրանք անմիջապէս մասնակից են ընդհանուր քրէական յանցանքներին:

IV

Էմիգրանտների վերադարձը

Բոլոր հայերը, ինչ կրօնի էլ պատկանէին, որոնք առանց դատաստանի աքսորուած են օսմանեան պետության սահմաններից կամ իրանց բնակած գաւառներից դուրս, կամ որոնք ստիպուած են եղել պանդխտել՝ աղքատութեան կամ ուրիշ հանգամանքների շնորհիւ, առանց մասնակցած լինելու որ եւ է քրէական գործում, թոյլտւութիւն պէտք է ստանան ազատ կերպով վերադառնալ Թիւրքիա կամ այն գաւառները, ուր նրանք առաջ ապրում էին, առանց որ եւ է ճնշումների տեղական իշխանութիւնների կողմից: Նրանք նորից պէտք է ստանան այն սեփականութիւնները, որ նրանք ունէին երկիրը թողնելուց առաջ:

V

Կանօնաւոր դատավարութեան հաստատումն

Այն քրէական յանցանքների եւ ոճիրների գործերը, որոնք ներկայումս դատաստանական քննութեան տակ են, պէտք է լուծումն ստանան, առանց յետաձգութեան: Կ. Պօլսից պէտք է ուղարկուեն վիլայէթնրը դատաստանական յատուկ յանձնաժողովն եր, որոնք իւրաքանչիւր սանջակի գլխաւոր քաղաքում պէտք է շտապեն քննել չը վճռուած գործերը: Նրանց վճիռները չը պէտք է ենթարկուեն բողոքի (appeal): Այդ յանձնաժողովն երը պէտք է բաղկացած լինեն մէկ նախագահից եւ երկու անդամից, մէկը մահմէտական, միւսը քրիստոնեայ: Դրանց պէտք է ընկերանայ մի դատաստանական քննիչ եւ մէկ պրօկուրօր: Վերջին պաշտօնեաներից մէկը պէտք է քրիստոնեայ լինի:

VI

Բանտերի վիճակը

Կ. Պօլսից է ուղարկուեն բարձրաստիճան պաշտօնեաներ՝ քննելու բանտերը իւրաքանչիւր վիլայէթում եւ ուսումն ասիրելու նրանց նիւթական պայմանները. բանտարկեալների վիճակը եւ այն՝ թէ ինչպես են նրանց պահում: Նրանք պէտք է քննեն նոյնպէս եւ բանտապետների ուպահապանների վարմունքները, եւ կարող են առաջադրել, որ անմի ջապէս արձակուեն եւ դատաստանի ենթարկուեն այնպիսիները, որոնք չեն կատարել այն կանոնները, որ սահմանուած են բանտային օրէնքներով:

Այդ բարձրաստիճան պաշտօնեաներից իւրաքանչիւրը պիտի ունենայ մի օգնական, որ պէտք է լինի քրիստոնեայ, եթէ պաշտօնեան մահմետական է, եւ հակառակը: Նրանք պարտաւոր են, ոչ աւելի քան չորս ամսուայ ընթացքում, պատրաստել մի զեկուցագիր, որը պէտք է պարունակի նրանց նկատողութիւնները իրանց միսսիայի արդիւնքների մասին, եւ ցոյց տալ այն բարեփոխութիւնները, որոնք անհրաժեշտ են բանտերի վիճակը եւ դրանց պաշտօնեաների գործունէութիւնը լաւացնելուհամար:

VII

Րէֆօրմն երի գործադրութեան վրայ հսկող բարձր յանձնաժողովը

Նոր վալիները, նշանակուելուն պէս, պէտք է գնան վիլայէթի գլխաւոր քաղաքը՝ կազմակերպելու նահանգական վարչութիւնը, համաձայն նոր ծրագրի հիմունքների:

Նրանք պէտք է տեղաւորեն կառավարութիւնից նշանակուած մութեսարիֆներին եւ գայմագամն երին, եւ իւրաքանչիւր կազայում բաժանեն նահիաների հողերը: Նրանք պէտք է կազմեն ընտրողական ցուցակներ, եւ պէտք է կատարել տան նահիաների խորհուրդ-ների եւ մի ւդիրների ընտրութիւն:

Նրանք պէտք է հետեւեն, որ հարկ հաւաքողները ընտրուեն առանց յետաձգման, որ նահանգի բիւդժէտի որոշումը եւ տուրքերի բաշխումը վարչական մասերում կատարուի, որքան կարելի է շուտ:

Այս րէֆօրմների շուտ եւ ճիշդ կատարումը պէտք է դրուի մի Բարձր Կօմիսիօնէրի վրայ, որը յատկապէս պէտք է ուղարկուի նորին մեծութիւն Սուլթանից, եւ որի ընտրութեանը հաւանութիւն պէտք է տան պետութիւնները: Իր պաշտօնավարութեան ամբողջ ընթացքում, նա պէտք է ունենայ լիակատար իշխանութիւն վալիների վրայ, որոնք պարտաւոր են զեկուցանել նրան այն բոլոր միջոցների մասին, որոնց ձեռնարկելուեն՝ նոր կանոնները գործադրելու համար:

Կայսերական Բարձր Կօմիսիօնէրը պէտք է ընդունի խնդրագիրներ եւ ծանուցումներ բնակիչների կողմից, եւ պէտք է վարուի նրանց հետ, նոր օրէնքների սահմաններում: Նա իր միսսիան պէտք է կնքի մի ընդհանուր քննութիւն կատարելով բոլոր վիլայէթներում, եւ պէտք է ունենայ իշխանութիւն չը թոյլատրել այն մի ջոցները, որոնք համաձայն օրէնքի եւ նոր կանօնների, չեն կարող գործադրուել:

Կայսերական Բարձր Կօմի սիօնէրին, նրա պաշտօնավարութեան մի ջոցին, պէտք է ուղեկցի մի օգնական, որը պէտք է լինի քրիստոնեայ, եթէ Կօմիսիօնէրը մահմետական է, եւ հակառակը:

VIII

Վերահսկող մնայուն կօմիտետ

Բարձրագոյն Դրան մէջ պէտք է հաստատուի մի վերահսկող մնայուն կօմիտետ, որը պէտք է հսկէ րէֆօրմների ճիշդ գործադրութեան վրայ: Այս կօմիտետի նախագահը պէտք է լինի կայսրութեան քաղաքացիական կամ զինուորական բարձր պաշտօնեաներից մէկը: Կօմիտետը պէտք է կազմուած լինի վեց անդամն երից, որոնք պէտք է ընտրուեն պետութեան քաղաքացիական բարձր պաշտօնեաների մի ջից, հմուտ վարչական, իրաւաբանական եւ ֆինանսական գործերում, երեքը մահմետական, իսկ միւս երեքը քրիստոնեայ:

Այդ կօմիտետը պէտք է նիստ ունենայ Բ. Դրան մէջ, առնուազն ամիսը մի անգամ:

Կօմիտետի պաշտօնը պիտի լինի հսկել օրէնքների եւ կանօնների ճիշդ գործադրութեան վրայ, տեղեկացնել Բ. Դրան այն անկանօնութիւնների մասին, որոնք կը նկատուեն ադմինիստրացիայի մէջ եւ մատնանիշ անել այն պաշտօնեաների վրայ, որոնք լիովին չեն կատարում իրանց պարտաւորութիւնները. ընդունել խնդրագիրներ, քննել ազգաբնակութեան կողմից եղած ծանուցումները եւ գանգատները. նոյնպէս եւ այն յայտարարութիւնները, որոնք կը հասնեն կօմիտետին համայնքնեի ներկայացուցիչների կողմից:

Այդ կօմիտետին պէտք է ուղղեն դեսպանները, իրանց թարգանների միջոցով, այն բոլոր հաղորդագրութիւնները եւ տեղեկութիւնները, որ նրանք անհրաժեշտ կը համարեն:

Կօմիտետը կարող է պահանջել վալիներից զեկուցագրեր՝ այն հարցերի մասին, որ ինքն կարեւոր կը համարի քննել: Տարին երկուանգամ ընդհանուր նահանգապետները պէտք է ուղարկեն կօմիտետին մանրամասն յայտագիր՝ բանտերի վիճակի եւ բանտարկեալների դրութեան մասին:

Կօմիտետը, երբ յարմար կը համարի, կարող է ուղարկել իր անդամներից մէկին կամ մի քանիսին՝ վիլայէթներում պտտելու՝ քննութիւն կատարելու համար:

Կօմիտետը պէտք է ներկայացնի Բարձրագոյն Դրանը զեկուցագրեր այդ բոլոր հարցերի մասին, եւ իրաւունք պէտք է ունենայ անմիջական յարաբերութիւնների մէջ մտնել վալիների եւ մինիստրական իրաւասու(competent) դէպարտամենտների հետ:

IX

Սասունի, Տալւորիկի եւ այլ տեղերի դէպքերի զոհ գնացած Հայերի վարձատրութիւնը

Սասունի, Տալւորիկի եւ այլ տեղերի դէպքերի միջոցին, թէ իրանց անձով եւ թէ իրանց գոյքով վնասուած հայերը պէտք է ստանան իրանց պատշաճաւոր հատուցումն եւ վարձատրութիւնը:

Կայսերական բարձր վերահսկող Կօմիսիօներին պէտք է յանձնուի ուսումնասիրել այդ գործը եւ ձեռք առնել նպատակայարմար միջոցներ:

X

Կրօնական հաւատափոխութիւն

Բ. Դուռը պէտք է հետեւի, որ կրօնական հաւատափոխութիւնները հաստատուած լինեն այն ապահուող սկզբունքների վրայ, որ տալիս է 1856 թուի Հատտի-Հիւմայիւնը (յօդ. 10, 11, 12) եւ որոնք, յաճախ, իրականութեան մէջ մն ում են առանց գործադրութեան:

Այն անձինք, որոնք կը կամենան կրօնափոխ լինել, պէտք է լինեն չափահաս, բացի դրանից իրաւունք կունենան կրօնափոխ լինել միայն մի շաբաթ անցած այն օրից, երբ տուել են յայարարութիւն իրանց դիտաւորութեան մասին, եւ այդ շաբաթուայ ընթացքում նրանք պէտք է գտնուեն իրանց դաւանութեան պետի հսկողութեան տակ:

XI

Հայերի առանձնաշնորհումն երի պահպանումը

Բ. Դուռը պէտք է ճիշդ հրահանգներ տայ իշխանութիւններին արգելելուհամար, որ չը խախտուեն հայոց հոգեւորականութեան եւ հայ համայնքների այն առանձնաշնորհումն երը եւ իրաւունքները, որոնք յատկացրած են նրանց 1863 թուի սահմանադրութեամբ (Հայերի Օրգանական Սահմանադրութիւն) եւ սուլթանների շնորհած բէրաթներով:

XII

Հայերի վիճակը Փոքր-Ասիայի միւս նահանգներում

Փոքր-Ասիայի այն վիլայէթներում, որտեղ հայ ազգաբնակութիւնը որոշ սանջակներում կազմում է ընդհանուր ազգաբնակութեան մի նշանաւոր մասը, այնտեղ, վալիի մօտ, պէտք է լինի մի յատուկ քրիստոնեայ պաշտօնեայ, որին պէտք է յանձնուի հայերի պաշտպանութիւնը: Այդ պաշտօնեան պէտք է ընդունի հայ ազգաբնակութեան բողոքագրերը եւ խնդրագրերը, եւ հասցնի նրանց ի գիտութիւն վալիի, որը քրիստոնեայ պաշտօնեայի համաձայնութեամբ, ընթացք կը տայ նրանց, համեմատ դրանց բովանդակութեան:

Այդ պաշտօնեաները, բացի դրանից, պէտք է կանօնաւորապէս զեկուցագրեր ներկայացնեն Կ. Պօլսի վերահսկող մնայուն կօմիտետին: Այն վիլայէթներում, ուր կան որոշ տեղեր (ինչպէս Հաջինը՝ Ադանայի վիլայէթում եւ Զեյթունը՝ Հալէպի վիլայէթում), որտեղ հայերը կազմում են ազգաբնակութեան մեծամասնութիւն, այժմեան վարչական կազմակերպութիւնը պէտք է բարեփոխուի եւ նահիաների կազմութեան վերաբերեալ րէֆօրմների ծրագրի պահանջները պէտք է գործադրուեն այն տեղերում, որոնցից նախապէս կը կազմուեն վարչական մի ութիւններ:

№ 20
ԾՐԱԳԻՐ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՐԷՖՕՐՄՆԵՐԻ

Որոնք պէտք է մտցնուեն Փոքր-Ասիայի արեւելեան նահանգներում, այժմեան Էրզրումի, Բիթլիսի, Վանի, Սիվաի, Մամուրէթ-Ուլ-Ազիզի եւ Դիարբեքիրի վիլայէթներում [3]:

ԳԼՈՒԽ I
Վալիներ

Յօդ. 1. Վալիները պէտք է ընտրուին պետութեան բարձրաստիճան պաշտօնեաներից, առանց խտրութեան կրօնի, վկայուած իբրեւ ամենից խելացի, ընդունակ եւ ազնիւ: Հետեւապէս, այն անձինք, որոնց նշանակումը ընդհանուր դժգոհութեան առիթ կը տայ, եւ կամ հասարակական ու քաղաքական պատճառներով անյարմար կը համարուի, չը պէտք է նշանակուեն վալիի պաշտօնի մէջ [4]:

Բ. Դուռը, համոզուած լինելով, որ րէֆօրմների եւ միջոցների իրական գործադրութիւնը էականապէս կախուած է այն անձերի բարձր յատկութիւններից, որոնք պէտք է վիլայէթների ադմինիստրացիայի գլուխ անցնեն, – ամեն ջանք գործ պէտք է դնի, որ այն պաշտօնեաները, որոնց կառավարութիւնը մտադիր է նշանակել, ունենան պահանջուած յատկութիւնները [5]:

Յօդ. 2. – Այդ եղանակով նշանակուած վալիները չը պէտք է յետ կանչուեն կամ փոխուեն, բացի այն դէպքերից, երբ նրանք, օրինական քննութիւնից յետոյ, յանցաւոր կը ճանաչուեն հակաօրինակ գործերի մէջ [6]:

Նրանք պէտք է նշանակուեն հինգ տարով եւ նրանց լիազօրութիւնները կարող են նորոգուել [7]:

Յօդ. 3. – Վալիները պէտք է ունենան օգնականներ (մօավին), որոնք պէտք է լինեն քրիստոնեաներ, եթէ վալին ինքն մուսուլման է, եւ մուսուլմաններ, եթէ վալին քրիստոնեայ է: Մուավինները, վալիների նման, պէտք է նշանակուեն նորին կայսերական մեծութիւն սուլթանից [8]:

Նրանք պէտք է յատկապէս ուղարկուեն վալիի կողմից վիլայէթի բնակիչներից խնդրագիրներ ընդունելու, ոստիկանութեան եւ բանտերի վրայ հսկելու եւ հարկերի վրայ կօնտրօլ անելու համար: Նրանք ժամանակաւորապէս պէտք է կառավարեն վիլայէթը՝ վալիի բացակայութեան ժամանակ [9]:

Վալիին օժանդակում է նահանգական ընդհանուր խորհուրդը, որի ընտրութեան պայմանները կորոշուեն ստորեւ: Խորհրդի պարտաւորութիւնը պէտք է լինի խորհրդակցել հասարակաց շահերի վերաբերեալ խնդիրների մասին, ինչպէս են՝ հաղորդակցութեան ճանապարհներ շինելը, երկրագործական կրէդիտի ֆօնդ կազմակերպելը, երկրագործութեան, առեւտրի եւ արդիւնաբերութեան զարգացումը եւ հանրային կրթութեան տարածումը:

ԳԼՈՒԽ II
Միւթեսարիֆներ

Յօդ. 4. – Միւթեսարիֆները, որոնք պիտի սանջակների գլուխ անցնեն, պէտք է նշանակուեն նորին կայսերական մեծութիւն սուլթանից:

Ամեն մի վիլայէթում մի ւթեսարիֆ պաշտօնեաների մի որոշ թիւը պէտք է քրիստոնեայ լինի: Քրիստոնեայ միւթեսարիֆները պէտք է նշանակուեն այն սանջակներում, որտեղ քրիստոնեաները մեծամասնութիւն են կազմում: Այն վիլայէթներում, որտեղ միայն մի մի ւթեսարիֆ կը լինի, նա պէտք է անպայման քրիստոնեայ լինի, եթէ վալին մահմետական է: Միւթեսարիֆը օգնական կունենայ մի մուավին, որը պէտք է լինի քրիստոնեայ, եթէ միւթեսարիֆը մահմետական է, եւ հակառակ: Մուավինը պէտք է գործէ մի ւթեսարիֆի փոխարէն, վերջինիս բացակայութեան ժամանակ [10]:

ԳԼՈՒԽ III
Գայմագամներ

Յօդ. 5. – Գայմագամն երը պէտք է նշանակուեն նորին կայսերա-կան մեծութիւն սուլթանից, վալիի առաջարկութեամբ: Նրանք ընտրւում են վալիի ձեռքով այնպիսի անձինքների միջից, որոնք վայելում են ազգաբնակութեան վստահութիւնը եւ համապատասխանում են այն պայմաններին, որոնք պահանջւում են գոյութիւն ունեցող օրէնքներով:

Իւրաքանչիւր սանջակում գայմագամն երի պաշտօնների որոշ թիւը պէտք է յատկացրուած լինի քրիստոնեաներին:

Քրիստոնեայ գայմագամներ պէտք է նշանակուեն այն կազաներում, որտեղ քրիստոնեաները մեծամասնութիւն են կազմում:

Յօդ. 6. – Իւրաքանչիւր դէպքում քրիստոնեայ միւթեսարիֆների եւ գայմագամն երի թիւը, յամենայն դէպս, պակաս չը պէտք է լինի վիլայէթի գայմագամների եւ միւթեսարիֆների ընդհանուր թուի մէկ երրորդից [11]:

Գայմագամը, միւթեսարիֆի նման՝ պէտք է օգնական ունենայ մի մուավին, որը պէտք է լինի քրիստոնեայ, եթէ գայմագամը մահմետական է, եւ հակառակ:

Միւթեսարիֆներին եւ գայմագամն երին կից պէտք է լինի մի խորհուրդ, նման ընդհանուր նահանգական խորհուրդին:

Կազայի խորհուրդը ընտրւում է նահիաների խորհուրդների կողմից, իսկ սանջակի խորհուրդը ընտրւում է կազաների խորհուրդների կողմից: Նահանգական ընդհանուր խորհուրդը ընտրւում է սանջակների խորհուրդներից:

Ոչ մի պաշտօնատար անձ չը պէտք է լինի այդ խորհուրդների անդամ: Խորհուրդներին պէտք է նախագահեն վալիները, մի ւթեսարիֆները եւ գայմագամն երը ըստ պատկանելւոյն:

Խորհուրդները պէտք է բաղկացած լինեն չորս անդամներից, չը հաշուելով նախագահին. անդամն երից երկուսը պէտք է մահմետական լինեն, երկուսը քրիստոնեայ:

ԳԼՈՒԽ IV
Համայնական շրջանները (նահիաները)

Յօդ. 7. – Իւրաքանչիւր կազա բաժանւում է նահիաների (համայնական շրջաններ) որոշ թուի [12]:

Նահիան մի հողային ստորաբաժանումն է, որ պաունակում է իր մէջ շատ գիւղեր՝ իրանց անշարժ կալուածներով, հողերով, արօտատեղերով եւ հողաբաժիններով: Նահիայի ամենանշանաւոր տեղը համարւում է գլխավոր կենտրօն [13]:

Իւրաքանչիւր նահիայի սահմանների որոշումը, ըստ կարելւոյն, պէտք է կատարուի այնպէս, որ մի դաւանութեան պատկանող գիւղերը մտնեն մի նահիայի մէջ: Ընդհանրապէս խօսելով, պէտք է ուշադրութեան առնուեն տօպօգրաֆիական եւ էտնօգրաֆիական պայմանները, նաեւ ժողովրդի յարմարութիւնները [14]:

Նահիան պէտք է պարունակի իր մէջ ամենաքիչը 2000 բնակիչ, ամենաշատը 10, 000 բնակիչ [15]: Գիւղերի իւրաքանչիւր մի խումբ, որ կազմում է նահիայի մի մասը եւ որի բնակիչները 1000-ից պակաս չեն, կարող է պահանջել որ իրանից առանձին մի նահիա կազմուի այն պայմանով, եթէ յանձն առնի նոր վարչութեան ծախքերը [16]:

Յօդ. 8. – Իւրաքանչիւր նահիա պէտք է կառավարուի մէկ միւդիրի ձեռքով, որի օգնականն է խորհուրդը, որ ընտրւում է ազգաբնակութեան կողմից եւ բաղկացած է ամենաքիչը չորս եւ ամենաշատը՝ ութ անդամներից [17]:

Այդ խորհուրդը ընտրում է իր անդամների միջից միւդիր եւ նրա օգնական:

Միւդիրը պէտք է պատկանի այն դաւանութեան, որին պատկանում է բնակիչների մեծամասնութիւնը, իսկ օգնականները՝ միւս դաւանութեան: Խորհուրդը պէտք է նոյնպէս ունենայ մի քարտուղար:

Յօդ. 9. – Եթէ նահիաների բնակիչները բոլորը պատկանում են մէկ դաւանութեան, խորհրդի անդամները պէտք է ընտրուեն այդ դաւանութեան պատկանող բնակիչներից: Եթէ համայնական շրջանի ազգաբնակութիւնը խառն է, փոքրամասնութիւնը պէտք է ունենայ իր ներկայացուցիչը, համեմատ իր թուական կարեւորութեան, բայց այն պայմանով, որ 25 տնից պակաս չը լինի [18]:

Յօդ. 10. – Միւդիրները պէտք է ստանան նահիայի բիւդժէից մի որոշ ռոճիկ: Նոյնպէս պէտք է մի որոշ ռոճիկ տրուի խորհրդի քարտուղարին [19]:

Որոշ շինութիւն պէտք է յատկացուի նահիայի խորհրդի եւ համայնական շրջանի վարչութեան ատեանի համար [20]:

Յօդ. 11. – Նահիայի խորհրդի անդամն երը պէտք է լինեն օսմանեան հպատակ, պէտք է շահ ունենան նահիայում, պէտք է 30 տարեկան լինեն, եւ ընտրուեն այն անձանց մի ջից, որոնք վճարում են պետութեանը տարեկան 100 պիաստր հարկ: Նրանք դատաստանի տակ ընկած չը պէտք լինեն [21]:

Յօդ. 12. – Հէնց որ խորհուրդը իր միջից ընտրի միւդիրին, նրա անունը պէտք է հաղորդուի մալիին, որը պաշտօնապէս կը հաստատի նրան, երբ կը համոզուի, որ օրինական պահանջները կատարուած են [22]:

Յօդ. 13. – Իմամները, քահանաները, ուսուցիչները եւ կառավարութեան մէջ պաշտօն ունեցող ուրիշ անձինք չեն կարող միւդիրի պաշտօն վարել [23]:

Յօդ. 14. – Խորհրդի անդամների կէսը պէտք է նորոգուի ամեն տարի. միւդիրները պէտք է մն ան պաշտօնում երկուտարի: Միւդիրը եւ անդամն երը չեն կարող վերընտրուել յաջորդաբար միանգամից աւելի [24]:

Յօդ. 15. – Միւդիրի եւ խորհրդի անդամների լիազօրութիւնները, ինչպէս եւ նրանց ընտրութեան եւ փոխարինման եղանակը պէտք կանոնաւորուի, համաձայն Համայնքների Վարչական Կանօնադրութեան, յօդ. 14, 16, 17, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 եւ համաձայն Projet de loi sur les vilayet de la Turquie d’Europe (§ 12) [25]:

Յօդ. 16. – Նահիայի պատկանող գիւղերից իւրաքանչիւրը պէտք է ունենայ մի մուխթար այն դէպքում, եթէ գիւղը մի քանի թաղեր ունի: Եթէ բնակիչները բաժանուած են զանազան դաւանութիւնների, իւրաքանչիւր թաղի եւ բնակիչների իւրաքանչիւր դաւանութեան համար մէկ մուխթար պէտք է լինի [26]:

Յօդ. 17. - Ոչ մի գիւղ չէ կարող պատկանել երկուհամայնական շրջանի՝ ինչ եւ լինի նրա բնակիչների վիճակը եւ թիւը:

ԳԼՈՒԽ V
Ոստիկանութիւն

Յօդ. 18. – Ոստիկանութեան պաշտօնեաները նշանակւում են

համայնական շրջանի խորհրդի ձեռքով, նահիայի ազգաբնակութեան միջից, առանց կրօնի խտրութեան, եւ թուով այնքան պէտք է լինեն, որ կարողանան բաւարարութիւն տալ թէ տեղական պէտքերին եւ թէ վիլայէթի ժանդարմէրիայի ծառայութեան [27]:

Յօդ. 19. – Նահիայի ոստիկանական պաշտօնեաները պէտք է դրուեն միւդիրի հրամանների տակ եւ պէտք է ունենան չաուշների կամ օնբաշիների պաշտօններին համապատասխանող գլխաւորներ [28]:

Նրանք պէտք է զինաւորուած լինեն եւ ունենան մի համազգեստ, որի ձեւը կորոշուի յետոյ: Նրանք ռոճիկ կը ստանան նահիէի բիւդժէտից, եւ բացի իրանց պօլիցիական ծառայութիւնից, կարող են զբաղուել իրանց սովորական պարապմունքներով եւս: Նրանք կարող են լինել հեծեալ կամ ոչ, նայելով իրանց ծառայութեան պահանջներին [29]:

Ոչ-մահմետականները, որոնք ենթակայ են «բէդէլ-ասկէրիէի» հարկին, եւ որոնք կարող են ոստիկանական ծառայութեան կոչուել, ազատ կը լինեն այդ հարկի վճարումից, քանի նրանք կը գտնուեն ոստիկանական ծառայութեան մէջ [30]:

Յօդ. 20. – Նահիայի ոստիկանութեան պաշտօնեաների առաջին պարտաւորութիւնը պէտք է լինի պահպանել կարգը եւ խաղաղութիւնը իրանց երկրի մէջ եւ նահիայի ճանապարհների վրայ: Բացի դրանից նրանք պէտք է լինեն մի ւդիրի հրամանի տակ եւ պօստին ուղեկցելուհամար մարդիկ տան, այլ եւ օգնեն մի ւդիրին՝ ի կատար ածելուդատաստանական վճիռները եւ օրէնքի պահանջները:

ԳԼՈՒԽ VI
Ժանդարմէրիա

Յօդ. 21. – Ամեն մի նահանգում, յատուկ օրէնքի հիման վրայ, կը կազմակերպուի նահանգական ժանդարմէրիա, որի բարձր եւ ստորին պաշտօնեաները կընտրուեն կայսրութեան հպատակների բոլոր դասակարգերի մի ջից [31]:

Ժանդարմէրիան պէտք է կազմակերպուի վիլայէթում, բոլոր բնակիչների միջից, առանց խտրութեան ցեղի կամ կրօնի: Ժանդարմէրիայի երկուերրորդականը կը կազմուի նահիայի ոստիկանութեան պաշտօնեաների միջից, կէսը մահմեդական, կէսը ոչ-մահմեդական: Մնացած մի երրորդը բաղկացած պէտք է լինի չաուշներից եւ բաշ-չաուշներից եւ պէտք է ընտրուի կանոնաւոր զօրքի ամենաընդունակ մարդկանց միջից:

Դիսցիպլինայի եւ զինավարժութեան կողմից, ժանդարմէրիան պէտք է գտնուի զինուորական մի նիստրի իշխանութեան տակ: Նրա  ծախքը պէտք է հոգացուի վիլայէթի հաշուով: Ժանդարմէրիայի գնդի օֆիցէրների ռոճիկը պակաս չը պէտք է լինի, քան կանօնաւոր զօրքի համապատասխան աստիճանի օֆիցէրների ռոճիկը [32]:

ԳԼՈՒԽ VII
Բանտերը

Յօդ. 22. – Այն անձինք, որոնք բանտարկուած են, բայց դեռ չեն մեղադրուած, չը պէտք է խառնուեն այն անձանց հետ, որոնք արդէն կրում են իրանց պատիժը՝ դատավճռից յետոյ [33]: Բանտերը պէտք է կատարեն առողջապահական անհրաժեշտ պահանջները, եւ բանտարկելաների հետ չը պէտք է վարուեն կոպտութեամբ: Վալին պիտի նշանակի բանտերի դիրեկտօրներին եւ պահապաններին, որոնց մէջ պէտք է լինի ոստիկանական պաշտօնեաների եւ ժանդարմն երի մի որոշ թիւ [34]:

ԳԼՈՒԽ VIII
Սկզբնական քննութեան կօմիտէ

Յօդ. 23. – Վալիները պէտք է հաստատեն վիլայէթների եւ սանջակների գլխաւոր քաղաքներում սկզբնական քննիչ մասնաժողովներ, բաղկացած նախագահից եւ երկուանդամն երից, մահմեդական եւ ոչ մահմեդական [35]: Այդ մասնաժողովի պաշտօնը պէտք է լինի քննել ժանդարմների ձեռքով կատարուած ձերբակալութիւնների պատճառները եւ հրամայել անմիջապէս հարցաքննութեան ենթարկելու բռնուածներին, եւ բանտարկել տալ նրանց, եթէ այն յանցանքները, որոնց մէջ նրանք ամբաստանւում են, կրում են այնպիսի բնաւորութիւն, որ նրանց ենթակայ է անում օրէնքի սահմանած պատիժներին: Մասնաժողովն երը պէտք է նոյնպէս ազատ թողնեն անմի ջապէս եւ դնեն ոստիկանութեան հսկողութեան տակ այն բանտարկեալներին, որոնց վարմունքը այլ եւս կարիք չէ թողնում, որ օրէնքը գործադրուի: Պէտք է աշխատել նոյնպէս, որ ոչ մի անձն, առանց պատճառի եւ ապօրէն կերպով բանտ չը գցուի: Այդ նպատակով նրանք պէտք է այցելեն բանտերը եւ բանտարկեալների պայմանները քննեն: Մասնաժողովները պէտք է կազմեն զեկուցագրեր եւ ուղարկեն վալիներին, յիշատակելով նրանց մէջ ոստիկանութեան ձեռքով բանտարկուած այն անհատներին, որոնց հարկաւոր է ազատել, այլ եւ նրանց, որոնք մնում են բանտի մէջ:

ԳԼՈՒԽ IX
Վերահսկողութիւն քիւրդերի վրայ

Յօդ. 24. – Թափառական քիւրդերին կառավարելուհամար իւրաքանչիւր վիլայէթում վալին պէտք է ունենայ իր ձեռքի տակ մէկ Աշիրէթ-Մէմսուրի (մէկ պաշտօնեայ, որի գործը պէտք է լինի հսկել քիւրդ ցեղերի վրայ). այդ պաշտօնեան պէտք է իրաւունք ունենայ ձերբակալել աւազակներին եւ ուրիշ չարագործներին ու պահանջել, որ նրանց ենթարկեն սովորական դատարաններին: Նա պէտք է ունենայ իր ձեռքի տակ մի բաւարար պահակախումբ եւ կարող է, հարկաւոր դէպքում, պահանջել տեղական ոստիկանութեան աջակցութիւնը: Նրա իշխանութեան տակ դրուած պաշտօնեաների մի որոշ թիւ պէտք է ուղեկցի ամեն մի ցեղին՝ նրանց տարեկան քոչի ժամանակ:

Նրանք պէտք է գործադրեն ոստիկանական իրաւասութիւն, բանտարկեն բոլոր չարագործներին եւ յանձնեն նրանց սովորական դատարաններին: Թափառական ցեղերի արօտատեղերի եւ բանակատեղերի սահմանները պէտք է ճշդութեամբ որոշուած լինեն:

Այդ քոչերը չը պէտք է պատճառ դառնան զրկանք հասցնելուայն գաւառների բնակիչներին, որտեղով անցնում են թափառական ցեղերը եւ կամ ժամանակաւորապէս գրաւում: Եթէ նրանք որ եւ է չարագործութիւն անեն գիւղացիների սեփականութեան դէմ կան որ եւ է զրկանք հասցնեն գիւղացիներին, այդ օրից սկսած կարգելուի նրանց որ եւ է տեղափոխութիւն կամ քոչ [36]:

Այն կանօնները որոնք գոյութիւն ունեն զէն կրելուվերաբերմամբ, խստիւ պէտք է գործադրուեն բոլոր քիւրդ ցեղերի մէջ, լինեն նրանք հաստատաբնակ, թէ թափառական [37]: Ջանքեր պէտք է անուեն պատուաստել նստակեաց կեանքի սկզբունքները թափառական ազգաբնակութեան, ընտելացնել նրան երկրագործութեան, եւ այդ նպատակով որոշ հողեր պէտք է յատկացնել նրանց այնպիսի տեղերում, ուր նրանց հաստատուելը չէ կարող որ եւ է վնաս հասցնել նստակեաց ազգաբնակութեան բարեկեցութեան եւ խաղաղութեան [38]: Ընտրողական եւ քաղաքացիական իրաւունքները չը պէտք է պատկանեն այն անձանց, որոնք ոչ-նստակեաց ազգաբնակութեան մասն են կազմում, կամ որոնք հաստատուած չեն մշտական եւ մնայուն կերպով մի որ եւ է նահիայի հողի վրայ [39]:

ԳԼուԽ X
Համիդիէի հեծելազօրքը

Յօդ. 25. – Այն դէպքերում, երբ հարկաւոր համարուի գործ դնել Համի դիէի հեծելազօրքի գնդերը, այժմ գոյութիւն ունեցող օրէնքներով սահմանուած զինավարժութեան պէրիօդներից դուրս, այդ գնդերը կարող են գործածուել եւ բանակել միայն կանօնաւոր զօրքի գնդերի հետ միասին, որի մի երրորդ մասից աւելի չը պէտք է լինեն:

Սովորական ժամանակներում, երբ Համիդիէի հեծելագունդը ծառայութեան մէջ չէ, չը պէտք է կրի ոչ նշանազգեստ եւ ոչ էլ զէնք:

Այդ պարագայում նրանք կարող են ենթարկուել սովորական դատարաններին, ինչպէս արդէն այդ արձանագրուած է Համիդիէի Կանօնադրութեան մէջ, համաձայն Րէդիֆների այժմեան կանօնադրութեան (Օսմանեան Զինուորական Դատաստանագիրք, յօդ. 4):

ԳԼՈՒԽ XI
Կալուծագրերի վերաբերեալ հարցը

Յօդ. 26. – Մի յատուկ յանձնաժողով, որը բաղկացած պէտք է լինի մի նախագահից եւ չորս անդամներից, – երկուսը մահմէդական եւ երկուսը քրիստոնեայ, – պէտք է պաշտօն ունենայ քննելու սեփականութիւններին վերաբերեալ ապացուցագրերը, եւ մերկացնել այն անարդարութիւնները եւ անկանօնութիւնները, որ կը նկատի:

Մի յատուկ յանձնաժողով ապագայում պէտք է որոշի այն ամենալաւ եղանակը, որով կարելի լինի երաշխաւորել սեփականութեան իրաւունքները:

ԳԼՈՒԽ XII
Տասանորդական տուրքերի ժողովելը

Յօդ. 27. – Բոլոր հարկերը, հաշուելով դրանց մէջ եւ տասանորդական տուրքերը, պէտք է հաւաքուեն ուղղակի՝ նահիայի խորհուրդների կողմից ընտրուած եւ մի ւդիրի իշխանութեան տակ գտնուող հարկահանների ձեռքով [40]:

Նահիայի բոլոր բնակիչները փոխադարձաբար պատասխանատու են իրանց վրայ դրուած հարկերի լիակատար վճարման մասին:

Յօդ. 28. – Տասանորդական տուրքերի կապալով տալը եւ ժողովրդին բռնի բանեցնելը վերացւում է [41]: Իւրաքանչիւր վարչական կենտրոն, սկսած նահիայից, պէտք է իր հաւաքած հարկերից վերցնի այն գումարը, որը հարկաւոր է իր վարչութեան ծախքերի համար, համաձայն որոշուած եւ կառավարութեան կողմից հաւանութիւն գտած բիւդժէտի [42]: Նոյնպէս եւ վիլայէթի ֆինանսական վարչութիւնը պէտք է վերցնի նահանգի հարկերի ամբողջ քանակութիւնից՝ վիլայէթի վարչութեան համար հարկաւոր գումարը, հաշուելով դրա մէջ հասարակական աշխատանքների եւ հանրային կրթութեան ծախքերը [43]:

Ազգաբնակութիւնը որ եւ է դէպքում պարտաւորուած չը պէտք է լինի ձրիաբար հայթայթել թէ զօրքին եւ թէ պաշտօնեաներին բնակարան եւ նրանց ապրուստի համար հարկաւոր պաշարը:

Այն դէպքերում, երբ հարկերը չը վճարելու համար էկզէկուցիա է նշանակւում, պէտք է աշխատել, որ ժողովուրդը չը զրկուի առաջին կարեւորութեան առարկաներից եւ այն գործիքներից որ նա բանեցնում է:

ԳԼուԽ XIII
Արդարադատութիւն

Յօդ. 29. – Նահիայի իւրաքանչիւր բաժնում պէտք է լինի ծերերի մի խորհուրդ, որին պէտք է նախագահէ մուխթարը, եւ որի պաշտօնը պէտք է լինի ընտանեբար լուծել բնակիչների մէջ ծագած վէճերը [44]:

Յօդ. 30. – Իւրաքանչիւր կազայում, նահիաների թուի համեմատ, պէտք է լինեն բաւականաչափ հաշտարար դատաւորներ, որոնց նշանակում է արդարադատութեան մինիստրը, վալիի առաջարկութեամբ: Այդ դատաւորներից մէկը անպատճառ պէտք է ապրի կազայի գլխաւոր քաղաքում: Հաշտարար դատաւորների մի երրորդ մասը իւրաքանչիւր կազայում պէտք է քրիստոնեաներ լինեն: Քրիստոնեայ հաշտարար դատաւորները պէտք է բնակութիւն ունենան այն կենտրոններում, որտեղ, քրիստոնեայ ազգաբնակութիւնը մեծամասնութիւն է կազմում:

Յօդ. 31. - Հաշտարար դատաւորը իրաւասութիւն պէտք է ունենայ դատելու՝

ա) Քրէական գործերը, առանց բողոքի (appeal) իրաւունքի. օրէնքի դէմ գործուած զեղծումն երը, որոնք պատժւում են ոստիկանական սովորական միջոցներով, եւ բողոքելու իրաւունքով այնպիսի փոքր յանցանքներ, որոնց պատիժը ամենաշատը 500 պիաստրից եւ երեք ամիս բանտարկութիւնից աւելի չէ:

բ) Քաղաքացիական գործերը, առանց բողոքի իւրաւունքի, բոլոր անձնական գործերը, քաղաքացիական եւ առեւտրական դատերը, որոնց գումարը հազար պիաստրից չէ անցնում, եւ բողոքի իրաւունքով այնպիսի գանգատներ, որոնք հասնում են հինգ հազար պիաստրի:

Յօդ. 32. – Հաշտարար դատաւորը կարող է կազմել եւ հաշտարար ատեան. նա կարող է, երկու կողմերի հաւանութեամբ, նշանակել մի ջնորդ դատաւորներ՝ լուծելու համար այնպիսի վէճեր, որոնց գումարը հինգ հազար պիաստրից չէ անցնում: Միջնորդ դատաւորների կայացրած վճռի դէմ դատուողները իրաւունք չունեն բողոքելու:

Յօդ. 33. – Կազաների դատարանների տեղը բռնող հաշտարար դատաւորների վճիռների դէմ բողոք կարելի է տալ սանջակի դատարանին:

Յօդ. 34. – Բանտարկութեան վերաբերմամբ հաշտարար դատաւորների արձակած այն վճիռները, որոնք բոլոր ինստանցիաներից անց են կացել, պէտք է ի գործ դրուեն կազայի բանտում: Միւդիրները պարտաւոր են աջակցել հաշտարար դատաւորներին ի կատար ածելու ինչպէս քաղաքացիական, այնպէս էլ քրէական վճիռները:

Յօդ. 35. – Կազայի ատեանները ջնջուած լինելով, սանջակի դատարանները ձեռնհաս են դատելու այն քաղաքացիական վէճերը, որոնք հինգ հազար պիաստրից չեն անցնում. նոյնպէս եւ հաշտարար դատաւորների քաղաքացիական վճիռների դէմ տուած բողոքները [45]: Սանճակի դատարանները պէտք է ունենան միայն քաղաքացիական ատեան, քանի որ քրէական ատեանի տեղը բռնում է շրջող նահանգական ատեանը:

Սանջակի ատեանները պէտք է բաղկացած լինեն մէկ դիպլօմաւոր նախագահող դատաւորից, որին նշանակում է արդարադատութեան մինիստրը եւ երկու անդամներից, որոնց ընտրում է վալին, սանջակների խորհուրդների ձեռքով կազմած ցուցակների միջից:

Յօդ. 36. – Սանջակի քրէական ատեանների բաժինները փոխարինւում են շրջիկ նահանգական ատեաններով: Նահանգական ատեանները բաղկացած են մէկ նախագահող դատաւորից, որը ընտրւում է վիլայէթի բարձրագոյն խորհրդի անդամն երի միջից. նրան պաշտօնակից են լինում երկու անդամներ, որոնք նշանակւում են բողոքարկուատեանի կողմի ց (Court of Appeal) սանջակի հաշտարար դատաւորների միջից, մէկը մահմետական, իսկ միւսը քրիստոնեայ: Հաշտարար դատաւորները պէտք է ստանան որոշ ռոճիկ, շրջիկ նահանգական ատեանների ամբողջ տեւողութեան ժամանակ [46]:

Յօդ. 37. – Նահանգական ատեանը հերթով պէտք է շրջի բոլոր կազաները, հաշուելով եւ սանջակի գլխաւոր քաղաքը, ուր նրա ներկայութիւնը հարկաւոր կը լինի: Նա ձեռնհաս է քննելու հաշտարար դատաւորների վճիռների դէմ տուած բողոքները, այլ եւ այն գործերը, որոնց պատիժը հինգ հազար պիաստրից կամ երեք ամիս բանտարկութիւնից չէ անցնում, եւ այդ վճռի դէմ բողոքել իրաւունք չը կայ: Քրէական գործերի վերաբերութեամբ նահանգական դատարանների արձակած վճիռները չեն կարող գործադրուել, առանց վճռաջինջ ատեանից անցնելու:

Յօդ. 38. – Հասնելով կազան, նահանգական ատեանի նախագահը պէտք է պահանջէ, քննիչ դատաւորի միջոցով, այն բոլոր գործերի ցուցակը, որ ուղղակի նրա ձեռքով են անցել, եւ մի ուրիշ ցուցակ այն գործերի, որոնք դեռ քննութեան ներքոյ են: Եթէ նա նկատի այդ վերջինի մէջ որ եւ է անկանոնութիւն կամ անտեղի յետաձգութիւն, նա անմիջապէս մի զեկուցագիր պէտք է ուղարկի արդարադատութեան մի նիստրին:

Նահանգական ատեանը՝ հասնելով կազան կամ այնտեղից հեռանալիս՝ պէտք է այցելէ բանտերը, քննի բանտարկեալների վիճակը եւ ստուգի բանտարկուածների ցուցակը:

Յօդ. 39. – Վիլայէթի բարձրագոյն ատեանը պէտք է բաղկացած լինի մի նախագահից, եւ այնքան անդամներից, որ հնարաւորութիւն ունենան քննելու իրանց առաջարկուած քաղաքացիական գործերը եւ մատակարարեն շրջիկ նահանգական ատեաններին նախագահներ:

Քաղաքացիական դատերում կը գործի մի բողոքարկու ատեան, իսկ քրէական գործերում մի նահանգական ատեան: Նրա նիստը կանօնաւոր կը համարուի ամեն անգամ, երբ ներկայ կը լինեն մի նախագահ եւ երկու անդամ, Բացի դրանից նա պէտք է ունենայ մի հասարակաց դատախազ եւ բաւական թուով պաշտօնակատարներ:

Յօդ. 40. – Հաշտարար դատաւորների ինչպէս եւ ամեն տեսակ դատարանների դատավարութիւնը պէտք է կատարուի թիւրքերէն լեզուով. թիւրքական բնագրին պէտք է կցուի հայերէն թարգմանութիւնը՝ նայելով տեղին եւ դատուող կողմերին [47]:

------------

Թիւրքաց կառավարութիւնը իսկոյն սկսեց իր հակաճառութիւնները հայկական րէֆօրմների դէմ: Առաջին պատասխանը Սուլթան Աբդիւլ-Համիդի անունից յայտնուեց երեք դեսպաններին յունիսի 3-ին.

№ 21
Բ. ԴՐԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԸ ՖՐԱՆՍԱՅԻ, ՌՈՒՍԻԱՅԻ, ԱՆԳԼԻԱՅԻ ԴԵՍՊԱՆՆԵՐՈՒ ԿՈՂՄԷ ՄԱՏՈՒՑՈՒԱԾ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐԵՆՈՐՈԳՈՒՄՆԵՐՈՒ ԾՐԱԳՐԻՆ [48]

Յանձնուած 3 յունիս 1895-ին

Վիլայէթներու վարչական բարենորոգումներու ծրագիրը որ մատուցուած է Սուլթանին, նոցին վսեմութիւնք դեսպաններուն կողմէ, ամենաուշադիր ուսումն ասիրութեան առարկայ եղաւ.

1) Սուլթանի գլխաւոր ցանկութիւնը եւ ձգտումները, իր երկրին եւ իր բոլոր հպատակներուն բարգաւաճութիւնը ամենէն արդարագոյն եղանակով աճեցնել եւ զարգացնել լինելով, Ն. Կ. Վեհափառութիւնը արդարադատ համարեց չի սահմանափակել վարչական այս բարենորգումներու կիրարկումը, իր կայսրութեան միայն մի մասին մէջ, այլ բոլոր վիլայէթներն ալ անոնցմով նպաստաւորել:

2) Վերոյիշեալ ծրագիրին մէջ առաջարկուած կէտերուն մեծ մասը յարմար լինելով վիլայէթներու օրէնքին տրամադրութեան, որ է Տեսդուրի I հատորի մէջ, էջ 680. 7 ճէմազիւլլախր 1281, ինչպէս նաեւ վիլայէթներու ընդհանուր վարչութեան կանոնադրութեան տրամադրութիւններուն, նոյն հատոր էջ 625. 29 շէվվալ 1287 թուակիր, – Ն. Կ. Վեհափառութիւնը որպէս զի կարողանայ անվթար պահել կեդրոնացման սկզբունքը, կ’ուզէ ապահովել տրամադրուածներուն կիրարկումը, բացի անոնցմէ, որոնք ընդհանուր պետական խորհուրդէն կախեալ են, եւ կ’որոշէ որ գործադրեն օրէնքի այն տրամադրութիւնները որոնք դեռ չեն գործադրուած: Միանգամայն, որովհետեւ ընդունուած կանոնադրութիւններուն մէջ չիկայ ոչ մի յիշատակութիւն, վալիները հինգ տարի իրենց պաշտօնին վրայ պահելու համար, եւ ոչ ալ մշտական խորհուրդներու մասին, որ կազմուած պէտք է լինէին անձնիւր վալիի, միւթէսարիֆի, գայմագամի նախագահութեան տակ, այն իշխանութիւնները որոնք կ’ուզեն այս պաշտօնատարներուն վստահիլ, մտած լինելով արդէն վարչական խորհուրդներու կանոնաւոր իշխանութիւններու մէջ, այս խորհուրդները առ այժմ նիւթապէս անհրաժեշտ չեն:

3) Գալով այն յօդուածներուն, որոնք կը վերաբերին դատարաններու, քաղաքապահ զօրքի, ոստիկանութեան վերակազմութեան, յարմար չեն գործադրութեան մէջ եղող օրէնքներուն եւ կանոնադրութիւններուն տրամադրութիւններուն. բայց դատական քննիչներ նշանակուած են. քաղաքապահ զօրքը եւ ոստիկանութիւնը քաղաքներու մէջ պէտք է աւելնայ, մշտական կերպով դատարաններուն եւ բանտերուն վերահսկելու համար, եւ կարգ կանոնը նահիէներուեւ գիւղերումէջ երաշխաւորելու համար: Անոնցմէ բաւարար թիւ մը շրջագայութեան պէտք է հանուին, զանոնք նահիէներուկեդրոնին սահմանելուհամար:

4) Որոշուեցաւ վարչական պաշտօնէութիւններուքաղաքային զօրքի, ոստիկանութեան մէջ, մուսուլմաններէն զատ, օսմանեան երկրին մէջ բնակող ոչ մուսուլման ուրիշ հպատակներ կանչել եւ գործածել, իւրաքանչիւր վիլայէթի միւսիւլման եւ ոչ միւսիւլման ազգաբնակութեան համեմատութեամբ:

--------

Երեք դեսպանները իրանց մշակած ծրագիրն ու յիշատակագիրը հաղորդել էին եւ Կ. Պօլսի Հայոց Պատրիարք Մատթէոս արքեպիսկոպոս Իզմիրլեանին: Հետեւեալ գրութեան մէջ Պատրիարքը ցոյց էր տալիս թէ հայերն ինչպէս վերաբերուեցին ծրագրուած բարենորոգումն երին: