Գրիգոր Զոհրապը հրապարակագիր եւ գեղագէտ

Ազգային եւ հասարակական կյանքի այլ խնդիրներ

Գրիգոր Զոհրապի հրապարակագրությանն անդրադարձել են զոհրապագետներ, ուսումնասիրողներ, հուշագիրներ՝ մասամբ պարզապես ներկայացնելով, մասամբ՝ վերլուծելով եւ բարձր գնահատելով: Գրողի հրապարակագրական ժառանգությունը հարուստ է, բազմաբովանդակ եւ ներառում է պատմական որոշակի ժամանակահատվածի հասարակական-քաղաքական իրադարձությունների, դեպքերի, հիմնախնդիրների անդրադարձը:

Արշակ Ալպօյաճյանը նշում է, որ Զոհրապի առաջին ելույթները մամուլում «պարզ քմայքներ, գրագէտին զբօսանքներ» էին, ու «հրապակագրական ճիւղը մշակողները շատ կային այն ատեն եւ Զօհրապ այն ճիւղին աշխատելու տրամադրութիւն չունէր, ինքն սոսկ գրականութիւն ընելու կը փափաքէր», սակայն Զոհրապի «շուրջը պատահած իրողութիւններ, իր բարեկամներուն կողմէ կատարուած ձեռնարկներ, պատճառ եղան որ մղուած իր շուրջիններէն աւելի յաճախ այդ քմահաճոյքը ունենայ» [1]:

Կարծում ենք, որ գրականության պատմաբանի բնութագրումն այնքան էլ դիպուկ չէ: Զոհրապի գրական ստեղծագործական եւ հրապարակագրական ինքնադրսեւորման իրողությունը «պարզ քմայքների» շրջանակներում սահմանափակելն աղոտացնում է մեծանուն մտավորականի քաղաքացիական եւ ազգային նկարագիրը:

Մինչդեռ նրա առաջին իսկ հրապակագրական ելույթներում դրսեւորվեց իրերը, երեւույթները դիտելու, գնահատելու, էականը երկրորդականից առանձնացնելու, ճիշտ կանխատեսելու, բարդ իրավիճակներից դուրս գալու ուղիներ մատնանշելու տաղանդը: «Հանրային առօրեայ խնդիրներու վրայ տեսութիւնները», «օրը օրինները», «քրոնիկները», «գրախօսականները» եւ այլն կազմեցին գրողի հրապարակագրությունը:

Զոհրապին իրավամբ կարելի է նորարար համարել թե՛ գրականության, թե՛ հրապարակագրության պատմության մեջ:

Կյանքը, իրերն ու երեւույթներն աշխարհընկալման եւ իմացաբանական նոր դիրքերից դիտարկվեցին եւ բանաձեւվեցին ոչ միայն գրականության մեջ, գեղագիտական առաջադրումներում, այլեւ հրապարակագրական հոդվածներում:

Որպես հրապարակագիր՝ Զոհրապը վեր հանեց հանրային կյանքի՝ բարեշրջության ենթակա իրողությունները, չշրջանցեց ոչ մի ոլորտ՝ տնտեսական, քաղաքական, ազգային, արձագանքեց միջազգային անցուդարձին, արծարծեց համամարդկային թեմաներ:

Զոհրապը տասնյոթ տարեկան էր, երբ հրապարակեց «Թէ ի՞նչ շահեցանք Պէրլինի վեհաժողովէն» վերնագրով իր անդրանիկ հրապարակագրական ելույթը՝ Հ. ստորագրությամբ [2], որը գրավեճ էր Մինաս Չերազի դեմ՝ Սան Ստեֆանոյի դաշնագրի 16-րդ հոդվածը «սրբագրելու» եւ Բեռլինի վեհաժողովի 61-րդ հոդվածի ընդունման գործում հայկական պատվիրակության դերի շուրջ:

Թղթակցությունից առաջին հերթին ակներեւ է դառնում երեւույթներն իրենց խորքային պատճառահետեւանքային կապերի մեջ դիտարկելու եւ գնահատելու Զոհրապի սթափ կեցվածքն ու վերլուծական կարողությունները:

Եթե Բեռլինի դաշնագրի 61-րդ հոդվածը մակերեսային ընկալմամբ կարող էր հուզավառել ռոմանտիկ խառնվածքի տեր մտավորականությանը, ապա քաղաքականությունը որոշակի դրապաշտ հայացքով գնահատող մտավորականին ներկայանում է իր ներքին հակասություններով եւ քաղաքականությանն ու դիվանագիտությանը բնորոշ հայտարարությունների ու իրական քայլերի հակասականությամբ, կեղծիքներով:

Մինաս Չերազը համոզված էր, «Պէրլինի վեհաժողովէն մի ոսկեհանք շահեցանք, մեզ անկ է խիզախել եւ հանել ոսկին» [3]:

Անհիմն ոգեւորությունների այս շրջանում Զոհրապը մեկն էր այն քչերից, ովքեր վաղ հասկացան տխրահռչակ 61-րդ հոդվածի ամլությունը:

Նա գրում է, «Այստէֆանօի դաշնագրին 16-րդ յօդուածին արժէքն ու կարեւորութիւնը նուազեցնելու համար ո՛րչափ ճիգ որ կը թափէ նորահաս տիբլօմաթը (Մինաս Չերազը՝ Մ, Գ, ), անկէ աւելին կը թափէ Պէրլինի դաշնագրին 61-րդ յօդուածին առաւելութիւնն ու օգտակարութիւնը ջատագովելու համար: Մենք այս երկու յօդուածներուն բաղդատութեանը մէջ կարծիք չեմք ուզեր յայտնել…. սակայն ի՞նչ կը նշանակէ նորահաս տիբլօմաթին՝ 61-րդ յօդուածին 16-րդ յօդուածին վրայ ունեցած անհո՜ւն առաւելութիւնը սուտերով ու չափազանցութիւններով քարոզելու եւ զմեզ համոզելու ճիգ թափելը, ենթադրենք թէ այնպէս եղած ըլլայ, իրենց ի՞նչ փառք ատկէ, քանի որ ըստ երեւոյթին պատգամաւորաց աշխատութեան եւ ջանից շնորհիւը ձեռք բերուած չէ այդ յօդուածը, այլ Քօնկրէն 16-րդ յօդուածը սրբագրելով՝ 61-րդ յօդուածի վերածած է, ինչպէս որ պատգամաւորաց թարգման-քարտուղարն ալ (Մինաս Չերազը՝ Մ, Գ, ) նոյնը վկայած է: Իսկ եթէ մեր չգիտցածը կայ եւ մեր պատգամաւորաց աշխատութեամբն ու շնորհիւը 16-րդ յօդուածը 61-րդ յօդուածի վերածուած է եւ կամ ուրիշ գաղտնի գործ մը գործուած է, որոյ յաջողութեանը համար անխնայ աշխատելով Փափազեան [4] նիհար վերադարձած է աստ եւ Մինաս Չէրազ հիւանդ, ինչպէս կ՚ըսէ նորահաս տիբլօմաթը, զայդ թող բացարձակապէս ըսեն եւ մեր ալ բոլոր հետաքրքրութիւնը զայդ գիտնալ է, կամ աւելի ճիշդն ըսելու համար, զայդ իրենց ըսել տալ է» (Գ, 31-32):

Այս հրապարակման մեջ Զոհրապը, ինչպես ինքն է վկայում, նպատակ է ունեցել ոչ թե գնահատել պատվիրակության աշխատանքը, այլ «իրենց այս խնդրոյն մէջ սկիզբէն մինչեւ վերջը ունեցած հակասութիւններնին երեւան հանել եւ ,.,, իրենց գործերը միշտ գաղտուկ պահել կեղծելնին ապացուցանել» (Գ, 36):

Զոհրապի խառնվածքը եւ մասամբ ուսումնառությունը թելադրում են երեւույթների ընկալման առավել ստուգատես հայացք:

Բեռլինի վեհաժողովի վերարաբերյալ Զոհրապը հանդես է գալիս եւս երեք հրապարակումով՝ «Պատրիարքի հրաժարականին շուրջ», «Պատասխան մը», «Նոր պատասխան մը» (երեքն էլ՝ Արտաւազդ ստորագրությամբ):

Պատրիարք Ներսես Սրբազանի հրաժարականը համարելով «վերջին եւ յուսահատական միջոց հայկական դեսպանագիտութեան» (Գ, 39), վերստին անդրադառնալով Մինաս Չերազի տետրակին եւ ակնարկելով Բեռլինի վեհաժողովի վերահաս հետեւանքների մասին՝ Զոհրապը դարձյալ նույն ստուգատես հայացքով է դիտարկում «հայկական դեսպանագիտութեան»՝ քաղաքական երեւույթներն իրապաշտորեն եւ խորությամբ չպատկերացնելու խոցելի դրսեւորումներն ու հնարավոր անցանկալի հետեւանքները:

«Արդէն այս գրքին անունն անգամ սխալ է, Թէ ի՞նչ շահեր ենք Պէրլինի Վեհաժողովէն,  շիտակը խօսելով, ինչպէ՞ս, միթէ Վանայ աւարառութիւնը չշահեցա՞նք, միթէ Մշոյ, Տիգրանակերտի եւ Կարնոյ հարստահարութիւններն ու աղէտքը չշահեցա՞նք, միթէ Ուլնիոյ եպիսկոպոսին բանտարկութիւնը չշահեցա՞նք, Զէյթունցւոց երջանիկ վիճակը չշահեցա՞նք եւլն, եւլն: Դեռ ի՞նչ կ՚ուզենք որ շահէինք Պէրլինի Վեհաժողովէն, ի՜նչ ապերախտ մարդիկ ենք սա Հայերս որ այսչափ բան շահեցանք եւ դեռ կը գանգատինք» (Գ, 40):

Նրա համոզմամբ՝ 61-րդ հոդվածի գործադրումը դատապարտված էր: «Մենք կ՚ուզէինք յօդուած մը, որուն գործադրելիութեան գրաւականը բուն իր մէջը ըլլար, այս պէտք է լինէր եւ եղաւ Բարիզի եւ Պէրլինի դաշնագրութեանց յօդուածներուն տարբերութիւնը՝ բացի 61-րդ յօդուածէն» (Գ, 42), - գրում է Զոհրապը՝ սահմանելով Բեռլինի վեհաժողովի նշանակությունը:

Վեհաժողովից տասնյակ տարիներ անց հրապարակագիրը դարձյալ անդրադարձավ Հայկական հարցին՝ այս անգամ իր գործուն մասնակցությունը բերելով Բարենորոգումների խնդրի իրականացմանը:

Հայկական հարցի միջազգայնացման գործում կարեւոր նշանակություն ունեցան 1913 թվականին Փարիզում հրատարակված նրա երկու ֆրանսերեն աշխատությունները՝ «Սեբաստիայի նահանգը տնտեսական ու ազգագրական տեսակէտից եւ հայերի դրութիւնը» [5]  եւ «Հայկական հարցը փաստաթուղթերու լոյսին տակ» [6], որոնք պատմագիտական առանձին ուսումնասիրության նյութ են:

Հրապարակագրությունը Զոհրապի պարագայում կենսակերպի արտահայտություն էր: Նրա մտահղացումներից շատերն անցել էին կյանքի փորձությունը, իսկ մի մասն էլ նա պատրաստ էր իրագործել փոքր-ինչ հնարավորության դեպքում: Իր համոզմունքների, գաղափարների, ուսումնառության դիրքերից էլ Զոհրապը հանդես եկավ որպես գրող, հրապարակագիր, հասարակական ու քաղաքական գործիչ, փաստաբան, քաղաքացի, հայ: Նրա հրապարակագրությունը ներառում է հասարակական-քաղաքական կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտները՝ անկախ նրանցում իր մասնակցության ձեւից ու չափից:

Հանրային, սոցիալական խնդիրները Զոհրապի հրապարակագրության մեջ իրենց կարեւոր տեղն ունեն: Նա հաճախ է փորձել պատասխաններ գտնել այնպիսի հարցերի, որոնց գոյությանն ընտելացել էր հասարակությունը եւ իբրեւ իրողություն էր ընդունում:

Զոհրապի հրապարակագրության առանձնահատկություններից առաջինը գիտականությունն է: Երեւույթները (հասարակական, քաղաքական, մշակութային) իրենց զարգացման կենդանի հոլովույթի, հնի ու նորի գործառականացման, փոխադարձ բացասման դիալեկտիկական կապի մեջ դիտարկելը վկայում է գիտական եւ փիլիսոփայական որոշակի ուսումնառության մասին:

Հին եւ նոր սերունդների փոխհարաբերության զոհրապյան բանաձեւումները ժամանակաշրջանի պատմական իրողության համատեքստում առաջադիմական հնչողություն ունեին: Արդեն արեւմտահայ իրականության մեջ առկա էին զարգացում, հասարակական կյանք, առաջադիմություն, հետեւաբար նաեւ՝ հասարակագիտական մտքի սաղմեր, հասարակական կյանքի զարգացումը մասնակիորեն կառավարելի դարձնելու հասարակագիտական առաջադրումներ:

«Մեծի Պզտիկի կռիւը՝ դարերու կռիւն է, մրցումի եռանդը՝ քաղաքակրթութեան արդիւնաւոր ճակատագիրն է», - գրում է Զոհրապը:

Հակադրությունների պայքարի եւ միասնության դիալեկտիկական օրենքը Զոհրապը գեղաձեւում է հետեւյալ կերպ, «. … Մեծի Պզտիկի կռիւին վրայ կ՚աւելանայ հին մարդու ու նոր մարդու մշտնջենական պայքարը: Մին՝ իր ալեւոր փորձառնութեան վրայ կը յենու, միւսը՝ իր ուսման, եռանդին…. մէկը՝ ետին կը նայի միշտ, միւսը՝ առաջ, միշտ առաջ եւ աւելի առաջ» (Գ, 95):

Եվ սակայն «Ո՞րինն է իրաւունքը» հարցին Զոհրապը պատասխանում է, «Երկուքն ալ իրենց պարտականութիւնները ունին: Զիրար հարուածելով չէ որ անշուշտ պիտի կարենան ծառայել հասարակութեան շահերուն» (Գ, 97): Ապա մասնավորեցնելով կողմերի դերը՝ հրապարակագիրը շարունակում է, «Մեծերուն կ՚իյնայ չափաւորութեան օրինակը տալ, պէտք է նեղ ընեն իրենց քիչ մը, ուրիշներուն տեղ ընելու համար:

…. Երիտասարդութիւնը, այն որ Պզտիկներ կը կոչուի շատերուն բերնին մէջ, ամեն երկիրներու մէջ, հանրության կենսատու սիրտն է: Մե՞նք ենք միայն որ մեր սրտերը պիտի պզտիկցնենք միշտ» (Գ, 97):

Զոհրապը հատուկ վերաբերմունք ունի երիտասարդ սերնդի նկատմամբ: Նրա համակրանքը երիտասարդության կողմն է: Ի տարբերություն ծերերի, որոնք հիմնականում զայրանում են հին համոզումի տեղը գրավելու եկած նորանշան երեւույթների ու նորելուկ գաղափարների դեմ՝ երիտասարդները նորաձեւությունը ջատագովում են ամեն հարցում:

Զոհրապը «Մոօտան» հոդվածում նորաձեւությունը դիտարկում է ոչ թե արդուզարդի անձուկ ըմբռնումով, այլ «իբրեւ յարատեւ այլակերպութեան մը ջանքը, զոր մարդկութիւնը կ՚ընէ» (Գ, 258): Նա իրեն այդ առումով համարում է «նորաձեւության կուսակիցը», քանի որ «կուսակիցն է յառաջադիմութեան»:

Զոհրապը, առաջադիմությունը որակելով իբրեւ մարդկության ճակատագիր, զգուշացնում է, որ «քաղաքակրթութիւնը կը տանի զմեզ դէպի ամեն բան շուտափոյթ ու յամառօտ տնօրինելու», որ «երիտասարդութիւնը՝ իր կանխահաս զարգացումովը ու ճերմակ մազերովը՝ ծերութեան հետ կը շփոթուի» եւ որ «գլուխը ետին դարձնելու ատեն չունեցողի պէս կը վազի մարդկութիւնը» (Գ, 160): Նա «յափրացած քաղաքակրթութեան» (Գ, 161) վազքից մի պահ դադար առնելու եւ բնության «անյեղլի օրէնքներով» (Գ, 162) առաջնորդվելու կոչ է անում: Զոհրապի համոզմամբ՝ երիտասարդին հարկ է ունենալ առաջադիմությանը հարիր հոգեբանական նկարագիր:

«Երգը» հոդվածում նա գրում է, «Ուրախութիւնը հիմա այն կաթն է, ուսկից շատ կանուխ կը կտրուի մարդկութիւնը՝ իր առօրեայ հոգսերովն ու մտմտուքներովը» (Գ, 161):

Ուստի հրապարակագիրը հորդորում է օգտվել բնության այն շնորհներից, որոնք կարող են մարդուն տալ մանկության, անմեղության պատրանքը, որքան էլ վերջինս վաղանցուկ լինի:

Նա ցավով է նշում, որ «մեր տղաքը, պատանիները, կորաքամակ ծերուկներու պէս ծալլապատիկ նստած, խօսելով կ՚անցընեն ատեննին» եւ «ժպիտ չի կայ երեսնին, տղայ երեւնալու վախով»:

Մինչդեռ Զոհրապը համոզված է, որ ուրախության, զվարթության կանոնները պատանության տարիքի կանոններն են, գրեթե՝ պարտականությունները եւ մերժում է կեղծ լրջությունը՝ ասելով, «Խոժոռ ճակատներու, մռայլամած դէմքերու, հաստ ու թաւ ձայներու լրջութիւնը՝ ճշմարիտ լրջութիւնը չէ: Պարզ ու վճիտ ձայն մը, խնդուն երես մը միշտ աւելի հասկնալի, հետեւապէս աւելի օգտակար է, իր զուարթ երեւոյթն իսկ օգուտ մըն է ինքնին» (Գ, 161):

Զոհրապի հրապարակագրության առանձնահատկություններից է հանդես գալ համարձակ հարցադրումներով, ընդունված տեսակետներին տրամաբանորեն հակառակ տեսակետով:

«Պանդխտութիւնը իմ թշնամիս չէ բնաւ, գիտեմ այն բոլոր առարկութիւնները որով ամենքը կը զինուին անոր դէմ, բայց այդ բոլորը չեն համոզեր զիս» (Գ, 245), - գրում է Զոհրապը

«Պանդուխտը» հոդվածում եւ շարունակում պնդել, որ ինչպես ամեն մի երեւույթ, պանդխտությունն էլ ունի իր լավ ու վատ կողմերը:

Հրապարակագիրը փորձում է որսալ այդ երեւույթի դրական կողմը, այն է՝ առաջադիմական, զարգացած միջավայրի ու քաղաքային կյանքի կամ եվրոպական մշակույթի արժեքները յուրացնել ու փոխանցել հայ իրականություն:

Մարդկանց ձիրքերն արտաքին առավել նպաստավոր միջավայրում են կարողանում դրսեւորվել, միաժամանակ ընդլայնվում են մշակութային ոլորտների փոխկապակցվածության շրջանակները, հաղթահարվում է տեղական սահմանափակությունը՝ պայմանավորելով առաջադիմություն: Նահապետական աշխարհը հաղորդակցվում է քաղաքային կյանքին, արեւելյան աշխարհը՝ արեւմտյան իրականությանը:

Նա վկայում է, «Լուրջ հաշիւէ մը ետքը՝ կը տեսնեմ որ աղէկ կողմերը գէշերէն աւելի բազմաթիւ են, զառիկը թոյն մըն է, բայց զօրացուցիչ դեղ մըն է միանգամայն» (Գ, 245):

Զոհրապը զուգահեռներ է անցկացնում պանդխտության ու ճամփորդության միջեւ՝ վկայակոչելով եվրոպական ազգերի այն տեսակետը, որ ճամփորդելը, քաղաք ու միջավայր փոխելը դաստիարակության մաս է կազմում եւ երկրի մտավոր ու նյութական զարգացման հզոր ներգործող ուժ է: Նա համամիտ չէ այն պնդմանը, թե բոլոր նրանք, ովքեր բաժանված են իրենց բնակավայրից, կորսված են տվյալ հասարակության համար:

Հրապարակագիրը պանդխտությունը համարում է այն ավազանը, որտեղ մղվածները կա՛մ առողջ են ապրում, կա՛մ մահանում, տկարներն ու թույլերը չեն դիմանում եւ օտարության մեջ անհետանում են: Նա ողջունում է բոլոր նրանց, ովքեր առույգ ու կայտառ դուրս գալով «ջրից», տուն են վերադառնում, ովքեր Պոլիսն ու շատ քաղաքներ տեսնելուց հետո հոժարակամ գալիս են իրենց աղքատիկ ու համեստ բնակավայրերը:

Զոհրապը, պանդխտությունը համարելով ազգօգուտ երեւույթ եւ ընդդիմանալով մեր բանաստեղծներին, որոնք «ամենքը առանց բացառութեան, քիչ շատ երգած են պանդխտութեան ցաւերը», գրում է, «Պանդո՜ւխտ, բայց այս բառը կարեկցութիւն չարթնացներ իմ սրտիս մէջ, արգահատանքով չեմ նայիր անոր, այլ հպարտութեամբ, իմ պարծանքս է ան եւ ոչ իմ ցաւս:

Մխիթար աբբան պանդուխտ մըն էր Վենետիկի մէջ, ամբողջ ամիրայութիւնը Պոլսո մէջ ասկէ առաջ Ակնէն եկող գաւառացիներէ ձեւացած էր, հիմա եւս Կ, Պոլսոյ հայ վաճառականութիւնը ո՞չ ապաքէն նորէն դրսեցիներուն ձեռքն է:

Այս ամենքը իրենց բնակավայրին մէջ աննշան պիտի կորսուէին, պանդխտելով՝ նոր կեանքով մը ապրեցան եւ չի դադրեցան օգտակար անդամներ ըլլալէ իրենց պատկանած հասարակութեան» (Գ, 247):

Հանրային խնդիրները նաեւ ազգային խնդիրներ են՝ օրգանապես լծորդված իրար: Պետությունից ու պետականությունից զրկված հայ ազգի մասնավոր վիճակն առավել եւս թույլ էր տալիս Զոհրապին նման դիրքորոշում ունենալ պանդխտության վերաբերյալ:

Հայ ազգին դասելով կորստյան դատապարտված ազգերի շարքը՝ նա զգուշացնում է, որ «անկեալ ազգ մը անհուն պէտք մ՚ունի ինքզինքը միացնելու, վերակազմելու» (Գ, 49):

Զոհրապի համոզմամբ՝ հայրենիքը, կրոնը, ազգությունը հրապուրիչ նախապաշարումներ չեն, եւ «կորստեան ամենէն մօտ գտնուող ազգը՝ վերջինը պիտի լինի որ աշխարհաքաղաքացի լինելու համակերպի»: Անհատի պես ազգերն էլ տարբեր են, մեկը «հզոր է, խրոխտ եւ արհամարհոտ», մյուսը՝ «տկար, խնկարկու եւ շողոքորթ», հետեւաբար՝ իզուր է «համազգային իրաւագիտութիւնը» ազգերի իրավահավասարություն հռչակում: Օսմանյան կայսրության հպատակությամբ գոյապայքարող հայ ազգը պետք է «հանրային գործի հոգածութիւն» եւ ներքին կազմակերպվածություն ունենա:

«Հանրային գործն՝ ազգային գործն է, ազգին կեանքն, յարատեւութիւնն է, ապագան է, ամեն Հայու համար որոց քով սրտի ազնուագոյն զգացումները դեռ բոլորովին մարած չեն, որոց սիրտը կը յուզուի, կը վշտանայ՝ եթէ աղէտ մը պատահի մեզ, կամ կը բերկրի՝ եթէ բարելաւութեան յոյս մը տեսնուի մեզ համար, այդ ամեն անձանց համար անքաւելի մեղք մ՚է, անխղճութիւն մ՚է հանրային գործի հոգածութիւն չունենալը» (Գ, 50), - գրում է Զոհրապը:

Ազգային նկարագիրը պահպանող կարեւորագույն հաստատություններից Զոհրապն առանձնացնում է եկեղեցին:

«Այս դարուն մէջ՝ եկեղեցական մը պաշտօն չունի անհաւատ մը հաւատքի կամ անկրօն մը դարձի բերելու, շատ է եթէ արդէն գտնուած հաւատացեալները իրենց հաւատքին վրայ պահէ, եւ թափուր մնալու պատճառ չըլլայ այն Եկեղեցիին որ մեր տոհմային նկարագիրը կը պահպանէ» (Գ, 298), - համոզված է Զոհրապը:

Իրեն համարելով «կրօնական անխտրութեանց կուսակից» եւ «հռովմէական կամ բողոքական հայերը ո եւ է կերպով» չզանազանելով լուսավորչական հայերից, որոնց թվին է դասում նաեւ իրեն՝ հրապարակագիրը «Յայտնի գաղտնիք մը» հոդվածում խոստովանում է, «Ես միայն իմ Եկեղեցիս կը սիրեմ, եւ ինչո՞ւ համար արդեօք:

Խղճմտանքս կը հարցուփորձեմ ու դիւրութեամբ կը գտնեմ պատճառը: Ես իմ Եկեղեցիս կը սիրեմ ոչ թէ անոր համար, որ վարդապետութեան տեսակէտով անսխալ՝ մերինը կը հաւատամ - ասանկ համոզում մը ունենալու չափ քաջ աստուածաբան երբեք եղած չեմ - այլ սա խիստ պարզ ու հասկանալի պատճառին համար որ մեր Եկեղեցին մեր տոհմին հետ մարմնացած ու միաւորուած է» (Գ, 295-296):

Այդուհանդերձ, իր հրապարակումներում նա չի վախենում երեւան հանել հոգեւորականության նյութապաշտությունը:

 

 

 

«Հալածանք մը» վերնագրով հոդվածում Զոհրապը քննադատության է ենթարկում Բերայի ավագերեցի կամայականություններն ու անարդարացի վարմունքը քահանայի նկատմամբ՝ պահանջելով արդարություն:

Հրապարակագիրը ձայն է բարձրացրել նաեւ վարդապետների «եպիսկոպոսացումի տենչանքի» վարակի դեմ, «Եկեղեցական աստիճաններու վրայ ընդհանուր վերելքի արշաւ մը, խոյացում մըն է, ճիշդ ինչպէս նաւաստիները՝ մէկ նշանի մը վրայ՝ կայմերուն վրայ ձգուած չուանի սանդուղներէն վեր կը սուրան միեւնոյն ատեն» (Գ, 306):

Մինչդեռ Զոհրապը համոզված է, որ եպիսկոպոսական պատվանդանի վրա ոտք դնելու համար սովորական արժանիքները պետք է վարանեն, եւ բացառիկ օժտյալներին պետք է վերապահվի այդ իրավունքը: Մայրաքաղաքի եկեղեցիներում հարկ չկա ավելացնել եպիսկոպոսների թիվը նաեւ այն պատճառով, որ երբ բարձրաստիճան հոգեւորականներին առաջարկվում է մեկնել գավառներ՝ իրենց հոտը գլխավորելու, նրանք մերժումը «բարուրում» են իրենց բարձր աստիճանով:

Զոհրապը եկեղեցական անարդարացի որոշումների դեմ հանդես եկավ «Հայ եմ եւ Հայ պիտի մնամ» վերնագրով հրապարակումով, որի համար առիթ հանդիսացավ հայ երիտասարդին սիրահարված հրեա մի աղջկա՝ Պատրիարքարան հղած խնդրագիրը՝ հայ եկեղեցու գիրկը ընդունվելու համար: Հրեուհին հեռացել էր իր ընտանիքից եւ հայտարարել, «Հայ եմ ու հայ պիտի մնամ»:

Զոհրապը դատապարտում է այս հայտարարությունը եւ դիմելով աղջկան՝ ասում, «Ո՛չ, հայ չես դուն, ո՜վ պզտիկ հրէայի աղջիկ, եւ պէտք չէ որ ալ հայ ըլլաս դուն. … Քու ազգդ, քու կրօնքդ ձգելով, մերինը չես ըլլար բնաւ, այլ վտարանդի, երկուքէն ալ հաւասարապէս հեռու, լքուած ու դժբաղդ արարած մը պիտի ըլլաս» (Գ, 358):

Ապա Զոհրապը դիմում է հայ եկեղեցուն, «Մոլեռանդութիւնը այնքա՞ն բուռն է մեր մէջ, մարդասիրութիւնը, եւ նոյն իսկ կրօնական արժանապատուութիւնը այնքա՞ն մոռցուած, որ այսպիսի մոլորեալ հրէուհի մը ալ քրիստոնեայ մկրտելը յաջողութիւն սեպուի մեզի համար» (Գ, 359):

Նա ընդունելի չի համարում օտար մի աղջկա, տկար արարածի, սիրո արկածյալի հավատափոխությունը՝ հորդորելով, որ հայ եկեղեցին թույլատրի հայի ամուսնությունն ուրիշ եկեղեցու զավակի, անգամ ոչ քրիստոնյայի՝ հրեայի հետ՝ առանց կրոնափոխության պայմանի, քանի որ «քսաներորդ դարուն, լուսաւորութեան դարուն մօտն ենք, այնքան հեռու հաւատաքննութենէն» (Գ, 360):

Զոհրապն այս դեպքում եւս հավատարիմ է մնում իր համոզմունքներին, «Մարդորսութեան հաշիւը զոր այնքան կը հարուածենք երբ ի վնաս մեզի գործածուի, չեմ կրնար վաւերացնել երբ մեր օգտին յարմար ըլլայ դիպուածով» (Գ, 358-359):

Կաթոլիկական եկեղեցու կողմից իրականացվող մարդորսությունը մեծ չափերի էր հասել արեւմտահայ իրականության մեջ: Այդ օրերին Զոհրապը գրում է, «Հայերուն կաթոլիկութեան գիրկը նետուելուն ամենօրեայ լուրերովը կը պարապի ու կը տառապի միտքս» (Գ, 391):

Նա բողոքում է «պապական անդուլ մարդորսութեան» ընթացքը կասեցնելու, պատճառները որոնելու, ստուգելու եւ «դարման ընելու» հոգածության բացակայության դեմ: Մինչդեռ եկեղեցական եւ դպրոցական գործերի անկանոն վիճակով է բացատրվում, եթե ոչ արդարացվում հավատափոխության շարժումը, որին նպաստում է նաեւ պատրիարքարանի խարխլված հեղինակությունը:

Զոհրապն ընդվզում է նաեւ այն իրողության դեմ, որ օրեցօր ավելացող դպիրների ու վարդապետների թիվը հակառակ համեմատական է կրոնափոխությամբ պակասող ժողովրդի թվին:

«Եթէ իրաւ է որ Պատրիարքարանը՝ իր տնօրինութիւններուն արդարութեամբը, իր որոշումներուն հանրային խղճմտանքի համաձայն ըլլալովն է որ պիտի պահէ բարոյական հեղինակութիւնը իր ժողովուրդին վրայ՝ այն ամեն խնդիրներու մէջ որոնցմով մամուլը առիթ ունեցաւ զբաղելու, այս հեղինակութիւնը անվթար մնացած չենք կարծեր» (Գ, 393):

Զոհրապն անտարբեր չի եղել հանրային հետաքրքրություն հարուցած մեծ կամ փոքր եղելությունների, դեպքերի, իրավիճակների նկատմամբ՝ հանդես գալով համարձակ, ինքնատիպ հրապարակումներով:

Այս հայտարարությունը փորձառու եւ վաստակաշատ հրապարակագրի ինքնագնահատականն է, «. … Մենք այն հրապարակագիրներէն ենք որ երեսուն տարուան լրագրական կեանքիս մէջ գրած ո՛չ մէկ տողս այսօր ետ առնելու հարկին մէջ եմ գտնուած երբեք» (Ե, 426):