Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց

Յայնմ ժամանակի Բուհայ եկն եմուտ ի Խլաթ քաղաք, ճանապարհ արարեալ ընդ կողմն Ապահունեաց. եւ հատեալ զզօրսն յերկուս առաջս, եւ հրաման տուեալ ելանել յերկիրն Վասպուրական, ողողել գերել գերփել զաշխարհն, աւերել եւ բնաջինջ առնել եւ մաշել ի սուր սուսերի. զբազմամարդի գեօղս եւ աւանս՝ առնել անմարդիս, եւ զմնացեալսն վարել ի գերութիւն, զկանայս հանդերձ մանկտով. եւ զիշխանն Աշոտ տալ տանել կապանօք առ թագաւորն, զի տացէ վրէժս անցիցն անցելոց ի նմանէ եւ ապստամբութեամբ ի պետութենէն Տաճկաց։ Տուեալ լինէր այնուհետեւ զմասն ինչ զօրուն ի ձեռս զօրապետի ումեմն Ժիրաք կոչեցելոյ, եւ յղէ զնա ընդ կողմն Ռշտունեաց. եւ զայլ բազմութիւն զօրացն առեալ ընդ իւր՝ երթայ ընդ սահմանս Ապահունեաց, իբրեւ զորսորդս ինչ առիւծուց կամ այլոց ինչ նոյնպիսեաց, շուրջ ձգեալ զգառագիղն՝ ի մէջ փակել զկորովին եւ զքաջ արանցն զիշխանն Աշոտ, ընդ ակամբ հայելով, թէ գուցէ ճողոպրեալ ելանիցէ ի ձեռաց մերոց, կամ ի գիշերամարտս յանկարծ հասանիցէ ի վերայ մեր մեծամեծ ոճիրս գործիցէ։ Բայց քանզի ընդարձակ էր պահն Հողցայ՝ փութանակի եկն եհաս Ժիրաք ի գաւառն Ռշտունեաց եւ զզօրսն առխթեալ ի ձորն Առուանից, ի սահմանս Մոկաց. եւ անդ գտեալ զբնակիչսն Ռշտունեաց, թափառականս անկեալ յանողորմ եւ ի մարդախոշոշ շանցն գիշակերաց, յորոց վերայ սուր եդեալ կոտորէին, եւ լնուին արեամբ զերկիրն։ Եւ զկէսն գերի առեալ ածեն ընդ իւրեանս, եւ զշէնս եւ զաւանս եւ զագարակս հրձիգ արարեալ՝ անապատ կացուցանեն ի մարդոյ եւ յանասնոյ։ Այլ եւ զռամիկ Նորագեղջ աւանին Ռշտունեաց առեալ ածեն ի տեղի վաճառուն ոստանին Ռշտունեաց, արկեալ տոռունս ի պարանոցն հանեն ընդ սուր. եւ անտի գնացեալ ի ձորն Ածանայ ի խնդիր փախստէիցն եւ հասեալ ի յետոյ կողմանցն՝ ի սուր եւ ի գերութիւն զբազումս ի նոցանէ արկանեն։

Բայց երկու ոմանք ի սաղարաց սուրհանդակաց, եղբարք միմեանց, հասեալ ի կիրճս ձորոյն, վահան ի թիկունս եդեալ, նիզակ ի ձեռին ունելով, ի կապարճս աղեղանց ի դիմի հարեալ զօրացն, եւ օգնութիւն հասեալ նոցա յԱստուծոյ՝ ի պարտութիւն մատնեն զայլազգիսն, բազում վէրս ի վերայ եդեալ, եւ զբազմութիւն գերւոցն զերծանեն գնալ յամուրս երկրին։ Սոքա անուանք ճանաչին միոյն… սրով եւ կատարեցաւ… եղբայր յեղբորէ օգնեալ իբրեւ զքաղաք ամուր եւ հզօր, եւ ըստ Եսայեայ՝ թէ «ի բարբառոյ միոյ հազարք կորիցեն, եւ ի բարբառոյ հնգից բազումք փախիցենե։ Երէց մի Շապուհ անուն, եւ մի ոմն յռամկաց ձորոյն՝ լնուլ զթիւ գնդիցն, սոցա ի թիկունս հասեալ եւ հովիւ մի՝ պարսատկաւ քարինս ի վերայ արկանէին. իբրեւ բազումք առաքինացան մեծաւ ուժով եւ քաջ նահատակութեամբ ի հանդէս մարտին. որոց յիշատակ նոցա եղիցի բազմաց նպաստ յարութիւն քաջութեան եւ ի զօրութիւն անարեացն եւ ի յորդորումն քաջ նահատակացն։

Ըմբռնեալ լինէր յայնժամ մի ոմն ի Հայոց ազատանոյն տոհմից Վահեւունեաց, Ապուսահակ ոմն, եղբայր Սահակայ եպիսկոպոսի ոստանին Նախճուանու եւ Մարդպետականի. եւ էր ալեւոր ըստ մարմնոյ եւ հնացեալ արտաքին մարմինն, բայց ներքինն նորոգեալ եւ գեղեցկատեսիլ ըստ պատկերի արարչին. տեղեակ եւ հմուտ Աստուածաշունչ գրոց, եւ ընդել եւ ծանօթս. նստէր փորող պողոտային նրբափողոց ճանապարհին, որ հանէր ի վերին մայրաքաղաքն Սիոն, ի բանակետղն երկնաւոր զօրացն յարքայանիստ քրիստոսեան թագաւորութեան։ Զսա ածեալ լինէր առաջի զօրավարին Ժիրաքայ, որոյ տեսեալ զբարձրաբերձ վայելչութիւն հասակին եւ զպատշաճ գեղ երեսացն, զփաղփեալ գոյնն ի տեսիլ արուսեկի ի մէջ սպիտակափայլ ալեացն պատուաբերի՝ եւ հաճոյ թուեցաւ յաչս զօրավարին։ Եւ սկսաւ ի վերայ մղել զժախախոտ եւ զյիմարեցուցիչ մաղձախառն թոյնսն, զի թերեւս կարասցէ արկանել զերանելին ի ներքոյ պղտոր հրապուրեցուցիչս ժախուն մահածին հնազանդութեանն, եւ զփքինս կապարճիցն սպնգով ծածկեալ՝ զսատակչական զօրութիւնն թռուցանէր ընդդէմ սրբոյն, թէ գուցէ դրդուիցի ինչ ի միջոցէ ապաստանին վիմին հաստատնոյ, զի կարասցէ խոտորել ի գաղտնիս զոգի սրբոյն, զզրահեալն Հոգւովն սրբոյ վերեկութեամբ. եւ սուսեր ընդ մէջ ածեալ զբանն տերունական, զոր ասացն, թէ «յորժամ մատնիցեն զձեզ, մի՛ հոգայցէք թէ ո՛րպէս, կամ զի՛նչ խօսիցիք, զի ես տաց ձեզ բերան եւ իմաստութիւն, որում ոչ կարիցեն կալ հակառակ կամ տալ պատասխանի ամենայն հակառակորդքն ձերե։

Սկսաւ խօսել բռնաւորն բանիւք ողոքանօք, եւ պարգեւս եւ պատիւս մեծամեծս հրամայէ բերել առաջի, եւ խոստանայր շքեղ եւ երեւելի կացուցանել ի մէջ աշխարհակոյտ ամբոխից ի դրան արքունի, եւ ընդ առաջին իշխանացն լինել առաջի թագաւորին, եւ բարձակից լինել մեծամեծացն արքայի ի գլխաւոր բազմականի անդ, յորժամ ատեանն արքունական յարդարիցի։ «Միայն ի բաց լեր, ասէ, ի հաւատոցն Քրիստոսի, հնազանդեալ ընդ ձեռամբ մեծ թագաւորին, եւ ընկա՛լ օրէնս եւ հաւատս արժանի կենաց եւ գովութեան ի մեծ արքայէն եւ ի մեր իշխեցող հրամանակատար թագաւորին հնազանդութենէ։

Իսկ սուրբն վառեալ Հոգւովն սրբով՝ յիշէ զասացեալն ի Փրկչէն, թէ «մի երկնչիք յայնցանէ, որ սպանանեն զմարմինն, եւ զոգին ոչ կարեն սպանանելե, եւ զի մի՛ ճրագն եօթնաստեղն ընդ գրուանաւ զփայլումն լուսոյն ծածկիցէ, այլ ի վերայ դնիցի բարձրաբերձ աշտանակի առաքելական եկեղեցւոյ, որպէս զի տեսցեն եւ փառաւորեսցեն զՀայրն երկնաւոր։ Եւ բացեալ լինէր զբերան իւր բանիւն Աստուծոյ, եւ անդ գեղեցիկս եւ համառօտս անպաճոյճս կարգէր մի ըստ միոջէ ըստ վկայութիւն հաւատոցն որ ի Քրիստոս եւ որ ինչ ի նմանէ կան պահին պարգեւք կացելոյն ի ճշմարտութեան հաւատս, եւ տանջանք ուրացելոցն եւ յետս կացելոցն, եւ ընդ մեծ պարսաւանօք ներքադրեալ զբռնաւորն եւ զմոլար օրէնսդիրն իւրեանց զՄահումաթ։ Բայց քանզի մեր ոչ ոք յայնժամ հանդիպէր ի պատասխանատրութիւնս երանելոյն՝ եւ ոչ գրել արժանի համարեցաք։

Բայց իբրեւ ետես բռնաւորն զանդառնալի միտսն եւ զաներկբայութիւն հաւատոցն եւ զաներկիւղ եւ զյանդուգն պատասխանիսն եւ մեծ անարգութիւնն, զոր հասոյց ի վերայ նորա եւ նոցին օրէնսդրին՝ եւ բարկացեալ յոյժ հրաման ետ փութով զրաւ առնել կենաց նորա։

Իսկ սուրբն ելեալ հանդերձ դահճօքն ի տեղի ասպարիսի կատարմանն երկնաւոր նահատակութեանն՝ ի ծունր իջեալ կայր յաղօթս, զի կարասցէ անսայթաք հաւատով յաղթել հնարից բանսարկուին, որ ի ծածուկ եւ յայտնի պատերազմին, եւ ասէր «Արարիչ իրաւանց եւ արդարութեան…ե։ Եւ զձեռս յերկինս համբարձեալ, ունելով զպարանոցն առաջի դահճացն. եւ առեալ մի ոմն զսուրն՝ եհար զերանելին եւ եհատ զգլուխ նորա։ Եւ այսպէս կատարեցաւ երանելին Ապուսահակ։ Սա առաջին գտաւ պտուղ մարտիրոսական ի մեծ վտանգի նեղութեանն, որ եհաս ի վերայ բոլոր Հայաստանեայցս։ Պատմեաց զայս մեզ մեծ քահանայն Սամուէլ յաւանին Արտամետ. նորա լուեալ էր ի պարսկէ ումեմնէ, ի ձորոյն Շատուանոյ, որ էր ընդ դահիճսն, եւ ի սկզբան վկայութեան մինչ ի կատարումն սրբոյն՝ ի տեղւոջ անդ հանդիպեալ լինէր, եւ ի միտ առեալ էր զսաղմոսն, զոր ասացեալ էր երանելին։ Գիտեն զայս եւ բնակիչքն Ռշտունեաց գաւառին, զի դեռ եւս կենդանիք են բազումք ի նոցանէ։

Եւ եղեւ զկնի այսորիկ գնաց անտի Ժիրաք եւ եկն եմուտ ի Վանտոսպ, եւ ի յանձին հրձիգ արար զմեծ եկեղեցին յաւանին Արտամետոյ։

Բայց ինքն Բուհայ խաղացեալ զհետ իշխանին, եւ ընդ նմա Տաճիկք Հայաստանեայց, որ բնակեալ էին ի կողմանս կողմանս աշխարհիս՝ առաջնորդէին Բուհայի ի մուտ եւ ելս աշխարհիս։

Իսկ իշխանն Աշոտ, առ սակաւ սակաւ ամփոփեալ ընտանեօք իւրովք, եւ ընդ նմա ոմանք յազատաց իւրոց, Մուշեղ Վահեւունի, որ զտանուտրական պատիւն ունէր, եւ Վահրամ սեպուհ թիկնապահ իշխանին, եւ Վահրամ Տրունի եւ Հասան եւ այլք ի սեպուհ պաշտօնէից՝ եւ եկին մտին ի բերդն Դղեակ, յամրոցն Նկան, որ ի Թոռնավան գաւառի. եւ խնդրէին տեսանել, թէ ո՛րպէս կարասցեն գտանել զելս իրաց վտանգին ի վերայ հասանելոյ։

Իբրեւ իմացան զօրքն Տաճկաց, թէ եմուտ իշխանն յամրոցն՝ զհետ մտեալ բազմութեանն այնուհետեւ, եւ շուրջ փակեալ անդէն զամուրն զանել գառագիղն։ Եւ զբուն բանակն առնէին ի Ղոկորուատ աւանին, ունելով ընդ ինքեանս զբազմութիւն գերւոյն կուտեալ իբրեւ զհող։ Այլ եւ Վահան Ամատունեաց գաւառին փախստեայ եկեալ ի ձորն, որ մերձ յամրոցն, ուր տէրն իւրեանց կայր։

Ապա յետ փոքր ինչ աւուրց վառեալ զզօրսն ի պատերազմ ընդ բերդայինսն, առնուլ զամրոցն։ Եւ ինքն իսկ գլխովին զօրավարն Բուհայ, հեծեալ յերիվարն, պնդեալ զինքն զինու ի պատերազմ ընդդէմ իշխանին, եւ զկորովին աղեղնաւորացն Ելիմացւոցն եւ զընտիրս հեծելոց նոցա ընդ ինքեան վառեալ ի ճակատի։ Եւ զայլս ազգի ազգի զինուորք ունէին վաղերք եւ վակուրք, սուսերք եւ սուինք, տապարք եւ վիրգահանք, մեքենայք եւ ռմբաքարք, վահանք եւ նիզակք։ Այլ հուր եւ ծծումբ նաւթիւ բարձեալ ի գործ պատերազմին, եւ զլոյծ բնութիւնս յանօթս ապակեղէնս եդեալ, եւ մանր զծծումբն ընդ նմին խառնեալ, եդեալ ի պարսատիկ մեքենայից, եւ զհուրն առ ընթեր նմին, հնարաւորեալ արկանել զամրոցաւն։ Եւ որք մերձ առ պարսպօքն զճակատն վառէին եւ զմարտն գրգռէին՝ զգեստն ինքեանց յասուէից կազմեալ, զոր ի զօրութիւն թիկանց ուժոյ բազկաց ճնշեալ եւ մածուցեալ ընդ միմեանս՝ զնրբութիւն մազոյն թաղ կոչեցին, զոր ի ջուր եդեալ՝ ծծէ իբրեւ զսպունգ, զայն զինեալ ի վերայ անձանց՝ սաստկացուցանեն զպատերազմն, աներկիւղ մնալով ի հրոյն տոչորմանէ. եւ զերիվարսն եւ զհեծեալս նոցա զինեալ սպառազինօք, շռնջապահս ձիոցն եւ տաշտս գաւակացն եւ զանգապահս ի չորս կողմանս, ձգեալ եւ լանջացն զէն, եւ բարձրավիզ խրոխտանացն զրահս, եւ ոտնատորոփ փռնկալոյն մանեակս զանգակեալս, եւ մահիկս լուսնաձեւս ի մէջ ճակատուն կապեալ, եւ զնիւս երիվարացն երկաթապատ պնդեալ, այլ եւ աստի եւ անտի երիվարի փորոյն տախտակագործ գրգռեալ ըստ փորոյն չափու մածուցեալ ի ձեւ վահանի զգործ արուեստի զինուն ցուցանեն։ Եւ ինքեանք արկեալ զրահ զանձամբ, եւ սաղաւարտ ի գլուխ եդեալ, բազպանս ի ձեռն արկեալ, զանգապանս ի վերայ բարձիցն պնդեալ, օդ ոտիցն կօշկաձեւ արուեստաւորեալ, վահան ի թիկունս եդեալ, սուսեր ընդ մէջ ածեալ, նիզակ ի ձեռին ունելով, կապարճս եւ աղեղունս պատրաստականս զառաջեաւ ի նիւսն ունելով, եւ զարդս ոսկեզարդս եւ արծաթագործս եւ կամարս ընդ մէջ ածեալ, դրօշ եւ վերջաւորս փողփողեալս՝ սաւառնաձայն հնչմամբ զլեառնն դնդեցուցանէին, նշանս կանգնեալ եւ փողք եւ քնարք հնչէին եւ թմբուկքն դափէին, եւ արեւն ի վերայ հասեալ սպառազէն զարդուն՝ եւ մերկ սուսերացն փայլեալ՝ ճառագայթս արեգակնայինս յինքեանց ձգէին շուրջ զլերամբն. քաջքն խիզախէին, սաղարքն կանչէին, նահատակքն գոչէին, զռազմ ճակատուն կարգեցին պատրաստեցին. զայս ասաց Եսայի միով բանիւ. Ելեմացիք, ասէ, առեալ զկապարճս, հեծեալ յերիվարս. եւ գունդք ճակատելոցն ելին կացին մօտ առ քաջն մեր Աշոտ եւ ընտիր զօրավարն Հայոց առ մեծն իշխանաց։ Եւ յայնչափ եւ առաւել քան զսոյն կազմութեան սպառազէն պատրաստութեանն՝ սաստիկ տարակուսանօք եւ մեծ երկիւղիւ պակչէին յահէ հայկասիրտ իշխանին եւ յաղթող նահատակին մեր Աշոտոյ, եւ որք ընդ նմա էին գունդք ազատաց եւ նոցին զօրաց ըստ տոհմս ազգաց, ի բնիկ նախարարացն Վասպուրական տէրութեանս։

Իսկ իշխանն ելեալ կայր ի վերայ պարսպին, նազելով եւ սիգալով, իբրեւ զկորիւն առիւծու ճեմէր, անկասկածելի մնալով, առ ոչինչ համարելով զհէնն եկեալ հասեալ, փակեալ շուրջ զնովաւ. զի կարծէր եւս համախորհ եւ միագործ զնիզակակիցսն իւր, զզօրսն եւ զզօրագլուխս զգունդ ազատացն, որ մտեալ էին ընդ նմա յանձաւն Նկանի։ Բայց նոքա եւս քան զեւս սաստկացուցանէին զմարտն։

Յայնժամ ի խորհուրդ եմուտ իշխանն եւ տոհմակիցք իւր, Վահան եւ Մուշեղ Արծրունիք, եւ գունդքն ազատանոյն որ ընդ նմա, զի թերեւս կարասցեն հաճել զմիտս զօրավարին՝ ի բաց կալ ի խորհրդոցն զոր ինչ խորհեալ էր, եւ զմարտն ցածուցանել եւ զաղմուկն ամբոխեալ ի բաց վճարել, եւ զոր ինչ խնդրիցէ՝ առնիցէ ըստ կամաց նորա, կնքել եւ տալ նմա գեօղս եւ ագարակս, եւ տալ հարկս արքունիս եւ պատանդս խաղաղութեան։

Եւ մինչդեռ զայս օրինակ խոկային եւ խորհէին ի միասին՝ միանգամայն արգելականք բերդին անդէն իսկ եւ իսկ քակեալ ի միաբանութենէ ուխտին, որք էին անդ խորհրդականք ի յազատ տոհմէ՝ խորհուրդ չար ի մէջ առեալ եւ զբարեկամութիւն կեղծաւորեալ, որպէս յերէկն եւ յեռանդն՝ եւ յանձն առնուն երթալ առ զօրավարն, խնդրել խաղաղութիւն. եւ մեկնեալ յինքեանց զՎահրամ անուն՝ եւ տան տանել հրովարտակ առ զօրավարն, լի թունիւք սատանայական խորհրդոցն, ծածկեալ յաչս իշխանին գառնենի զգեստիւք ի հանդերձս ոչխարաց, եւ ներքոյքն զապականիչ գայլոցն բերելով զլրբութիւն, իբրեւ շունք համրացեալք, որ ոչ կարեն հաջել, որպէս ասէ Եսայի մարգարէ, ընդդէմ Տեառն փսխելով զկատաղութիւն մահածին թիւնիցն սատակչական զօրութիւնն, լինել տիրակորոյսք եւ աշխարհաւերք, բանսարկուք եւ քսսիչք, խռովասէրք մանաւանդ քան թէ խաղաղասէրք, որք քակէին գոլ նոցա ամենայն ուրեք ուր եւ դիպէին զմիաբանութիւն ուխտի խաղաղութեան եղբարց եւ ազգականաց եւ բարեկամաց։

Եւ ելեալ արտաքս հանգոյն մատնչին ի տնօրինականս Փրկչին, ունելով ընդ ինքեան զհրովարտակն գրեալ այսպէս.

«Ի յարքունուստ ընկալեալ քո զվերակացութիւն աշխարհիս Հայոց, եւ ըստ հրամանի ինքնակալ թագաւորին նուաճեալ ունիս ի հնազանդութիւն պետութեան ձեր զիշխանս եւ զտեարս, զկողմնակալս եւ զկուսակալս, զքաղաքապետս եւ զմարզպետս բոլոր Հայաստանեայցս, եւ զապստամբսն եւ զընդդիմակայսն ըստ արժանի ապիրատութեանն իւրեանց խրատել գանիւ եւ բանտիւ եւ պէսպէս տանջանօք, եւ ի բաց բառնալ յաշխարհէ զշփոթ եւ զխռովութիւն ի միջոյ խաղաղութեան, որպէս օրէն է խաղաղասէր թագաւորաց եւ թագաւորազանց, իբրեւ Աստուծոյ կամարարողաց եւ հաւատարիմ ծառայից տիրասիրաց։

Եւ արդ մեք, նահապետք ազատաց Վասպուրական իշխանիս՝ Մուշեղ ի ցեղէ Վահեւունեաց, Վահրամ յազգէ Տրունեաց, Վահրամ միւս, որ եւ թիկնապահ իշխանիս, եւ այլ գունդք ազատաց եւ զօրական պետութեանց, ի ձեռս մեր է հոգաբարձութիւն աշխարհիս, գրեցաք առ քեզ Բուխայ գլուխ զօրավարաց Տաճկաց եւ բարձակից մեծ թագաւորին. միայն թէ ընդարձակեսցես մեզ եւ տոհմի մերոյ, բնակաց երկրի մերոյ՝ մնալ յիւրաքանչիւր տունս բնակութեանց կալ խաղաղութեամբ՝ մեք տացուք զԱշոտ ի ձեռս քո առանց զինու եւ մարտից եւ ճակատուց կազմութեան, եւ մի ինչ յայնոսիկ աշխատ լինիցիս. այլ եւ ոչ զմեզ ապստամբս կարծիցես գոլ յինքնակալ թագաւորէն եւ ի քումմէ ճոխութենէդ, եթէ հաւաստեաւ քննիցես։ Բայց մի եւ այսմ անտեղեակ լինիցիս, զի Գուրգէն եղբայր իշխանիս եւ այլ տոհմն Արծրունեաց եւ բազմութիւն ազատաց եւ ազատորդեաց եւ նոցուն զօրաց քաջաց Վասպուրական տէրութեանս, ամենեքեան ընդ նմա անցեալ գնացին ի կողմն Ատրպատականի, եւ անդր գումարեալ են ամենայն զօրք եւ ռամիկք աշխարհիս, արք կորովիք եւ պատերազմողք, որք ոչ դառնան ի սրոյ. եւ եթէ յերկարիցի գործոյս այսորիկ հանդէս եւ մարտիցն հանգամանք ոչ փութանակի վարիցին՝ գուցէ օգնականութեամբ գիշերոյ եկեսցէ ի վերայ քո եւ մեծամեծ աւճիրս ի վերայ քո եւ զօրացդ արքունի հասուցանիցէ։ Զի այր քաջ է եւ պատերազմօղ, եւ միաբանք են որք ընդ նմա են զօրքն, եւ զանձինս ի մահ դնիցեն ի վերայ տանց եւ աշխարհաց եւ ազանց եւ տոհմից իւրեանց։ Եւ ամուրք յոյժ եւ անկասկածելիք ի ձեռս նոցա են, ամուրն Ջլմար եւ Սրինգ, եւ Ճախուկ բերդն. եւ թէ նոքա յերիս կամ ի չորս կամ եւս աւելիս բաժանեալ օգնական առնիցեն իւրեանց զամուրսն՝ մեծ աշխատութիւն քեզ հասուցանիցեն, եւ ամենայն խորհրդոց քոց խափանիչք գտանիցին, եւ զքեզ կորակնեալ ամօթալից ի պարտութիւն մատնիցին, որպէս զյառաջագոյն եկեալ հազարապետն արքունուստ, զի ոչ կարաց կալ ընդդէմ սոցա, եւ ոչ ճ այր առ ժ զօրացն Հայոցե։

Եւ իբրեւ ընթերցաւ մեծ զօրավարն զծածուկս ազատանոյն՝ ետ պատասխանի, զոր եւ գրով իսկ աւանդեաց. երգմամբ հաստատեալ ասէ, «զոր ինչ միանգամ կամք յօժարութեան ձերոյ ախորժեսցեն՝ եղիցի ձեզ ստուգապէս առանց երկբայութեան. միայն ոչ ելցէ ի ձեռաց իմոց Աշոտ հանդերձ ազգականօք իւրովքե։

Իմացեալ յայնժամ իշխանն զնենգութիւն նոցա եւ զխորամանկ կեղծաւորութիւնն, եւ զի ոչ ըստ հրամանի նորա յօրինէին զպէտս պատրաստութեան ամրոցին՝ ասէ ցնոսա. «արիք երթայք առ զօրավարն, տեսէք հաւաստի, եւ ի վերայ հասեալ գիտասցուք, թէ ի՞ւ իւիք կարասցուք հաճել զմիտս նորա ի խաղաղութիւնե։

Յայնժամ բացեալ լինէր պատրուակ կեղծաւորութեանն ի խլրդենի դիմացն։ Ետուն պատասխանի եւ ասեն, «յարուցեալ երթիցես դու ինքնին եւ քեզէն լուիցես ի նմանէ զոր ինչ ախորժիցէ, եւ բարձցի ի քէն ապստամբութիւնն, զորմէ կարծեն ապստամբ լինել ի թագաւորէնե։

Իբրեւ գիտաց իշխանն, եթէ վճարեալ է չարութիւնն յաչս նոցա, եւ այլ ընդ այլոյ խօսին, եւ ի գաղտնիս քրթմնջեն, եւ անտեղի եւ անընդունակ հրամանաց նորա լինէին՝ ետ պատասխանի եւ ասէ, «զի՞նչ է այդ, զոր դուք ի ծածուկ գործէք, եւ ընդէ՞ր խորհուրդք գաղտնիք ընդ միմեանս խորհիք. եթէ չար ինչ թուիցիմ յաչս ձեր, եւ ապիրատս գործեալ եմ առ ձեզ եւ խարդախութեամբ բնակեալ ընդ ձեզ՝ աւասիկ յանդիման երեսաց իմոց տուք պատասխանի, եւ ցուցէք յականէ յանուանէ մի ըստ միոջէ իւրաքանչիւր զվնասս զոր գործեալ եմ, դի՛ք ի լսելիս համագունդ զօրականացս, եւ մի պատկառէք խօսել զճշմարտութիւնն։ Ապա թէ իբրեւ զհայր գրգեալ եւ գգուեալ էի զձեզ, եւ ժողովեալ իբրեւ հաւ զձագ ընդ թեւովք ի պատճառս պահպանութեան, եւ դուք ամենայն ուրեք ամրացեալ ի զգուշութիւն իբրեւ յամուր քաղաքի ընդ ձեռամբ իմով յանհոգս լեալ լինել ձեզ. եւ դուք զայսքան հատուցումն հատուցանէք ինձ, չիմացեալ ձեր զոր ասաց Դաւիթ, «հատուցին չար փոխանակ բարւոյ, ատելութիւն փոխանակ սիրոյ իմոյե եւ նմին հատուցումն ի կարգի որ ասէ, «կացո ի վերայ նոցա մեղաւոր, սատանայ կացցէ ընդ աջմէ նորաե, եւ որ ինչ ի կարգ սաղմոսիդ է։ Չիցէ՞ լուեալ ձեր զոր ասաց Սողոմոն, թէ «որ հատուցանէ չար փոխանակ բարւոյ՝ չար ի տանէ նորա մի պակասեսցէե։ Ո՞չ ածէք զմտաւ եւ ոչ զմի ինչ ի բարեացն, զոր ձեր յինէն գտեալ. զի ըստ իւրաքանչիւր հասակաց՝ զմի մի ոք ի ձէնջ գթալիր սիրով մեծարէի այնչափ, զի եւ զմեծութիւն ընչից, որ ի գանձս իմ՝ ամի ամի յաւար տալով՝ զուարթամիտ սրտիւ ինձ համարէի զյափշտակութիւն տան իմոյ որ ի ձէնջ եւ առ ձեզ, զոր ոչ եւ զմի ոք յիշխանաց ոմանց առաջնոց լուեալ ուրուք, եթէ իցէ այսպիսի ինչ արարեալ. եւ ես ամայացեալ ոչ ինչ փոյթ առնէի, միայն ձեզ զլիանալն սիրելով առ այսոքիւք. եւ զորդիս ձեր եւ զմանկունս տեսանելով ի գութ խանդաղատանաց ի գիրկս իմ ընդունէի ընծայիւք մեծաւ գգուանաց, իբրեւ զառ ի յինէն ծնեալս։ Եւ արդ այսոքի՞կ են փոխարէնք, զի ետուք յօժարութիւն նենգագործ խորհրդով՝ լինել յարգելանի, եւ առնել դիւր որսալ ի խնդրողաց անձին իմոյ եւ իմոց զաւակաց, համօրէն ընտանիւք արկանել ի բերան վիշապի, եւ լինել պատճառք սրոյ եւ գերութեան ամենայն աշխարհիե։

Այլ նոքա քանզի հաստատուն մտօք ունէին զմիաբանութիւն դաւաճան խորհրդոյն որ առ բռնաւորն Տաճկաց՝ ետուն պատասխանի եւ ասեն, «ոչ կարեմք զդէմ ունել անհնարին ուժոյ բռնութեանն արքունի, ոչ ամուրքն պատրաստական առ ի յամրութիւն, որպէս թուէր մեզ. եւ ոչ համբարք ի սմա բաւական, թողումք այլ ումեք ասել՝ այլ եւ ոչ պահապանաց ոմանց ռամկաց որ պահիցեն զամուրքս։ Եւ վասն այսր ամենայնի հարկ է քեզ երթալ, զի եւ կարծիք ապստամբութեանդ բարձցի, եւ տառապելոցդ որ եկեալ յեցեալ են ընդունայն գաղթականութեամբ՝ եղիցի արձակուրդ ի տեղիս իւրաքանչիւր, եւ աշխարհ զրաւ առցէ յասպատակէ թշնամեաց, որ եկեալ հասեալ է յաւեր եւ յեղծումն։ Եւ եթէ քոյին կամաւ երթիցես՝ թերեւս օգուտ բազմաց եւ անձին քում եղիցի. գուցէ ակամայ երթալովն, եւ նեղիչն աշխատելով ի պահելն՝ յաճախեսցէ ի վնաս եւ ի քէն, եւ օճան բարւոյ յայնմ հետէ ոչ եւս ումեք հասցէ գտանելե։

Եւ զայս լուեալ գիտաց զառ ի նոցանէ հաստատուն նենգագործութիւնն, եւ զաչս առ Աստուած համբարձեալ եկաց յաղօթս, ճաշակեալ սակաւ ինչ հաց եւ գինի գոհացաւ, եւ առ ընտանիս իւր դարձեալ թախանձագին՝ յարուցեալ էջ ի յամրոցացն, եւ եկեալ եկաց առաջի ոսոխ վիրագին, եւ տուեալ ողջոյն ըստ սովորութեան նոցա։ Եւ եհարց եթէ դո՞ւ իցես Աշոտ. ասէ, այո ես եմ. երկրորդեալ եւ երրորդեալ եւ զսոյն լուաւ. ապա բանս մեղադրականս բազումս յաճախեաց եդ առաջի նորա. եւ լուեալ ի նմանէ պատասխանիս դիպողագոյնս եւ իմաստունս՝ հրամայեաց նստել։

Յայնժամ Սմբատ Բագրատունի, զոր վերագոյնն յիշեցաք, Մոկաց իշխեցող, քանզի յոյժ սիրեցեալ եղեւ ի զօրավարէն, եւ առաւել քան զամենայն մեծամեծս ընդունէր պարգեւս եւ պատիւս՝ անհանդուրժելի լեալ անցիցն անցելոց, եւ մեծաւ տրտմութեամբ հաչէր եւ հառաչէր յոգի իւր. եւ ելեալ արտաքոյ բանակին յորդառատ հեղոյր արտասուս ի վերայ բեկման իշխանին եւ այլոց նախարարացն. բայց ոչինչ ձեռնհաս լինէր օգնել նոցա վասն դառն հրամանի ամբարիշտ թագաւորին. այրէր եւ խորովէր ի սիրտ իւր ի ծածուկ ընդ աւեր աշխարհին եւ ընդ անողորմ չարչարանս գերելոցն ի թշնամեացն։ Յայնժամ համարձակեալ եմուտ յատեան բռնաւորին եւ եկաց առաջի զօրավարին աներկիւղ համարձակութեամբ առանց պատկառանաց, եւ ասէ, «որովհետեւ գտի շնորհս առաջի քո, եւ արարեր մեծարանս երեսաց իմոց, եւ առաւել քան զամենայն իշխանս Հայաստանեայց եւ մեծամեծս արքունի զիս նախամեծար եւ մեծարգի ցուցեր, եւ լուան ամենեքեան զառնելն քո ընդ իս՝ մի՛ ընդունայն եւ դատարկ լիցի սիրելութիւն քո առ իս, զի եւ որք յոյժ ատեցողքն են մեր եւ թշնամիքն՝ տեսցեն եւ յամօթ լիցին, եւ բարեկամքն եւ սիրելիքն յոյժ ուրախ եղիցինե։

Իսկ զօրավարն խոստացաւ երդմամբ տալ նմա զի՛նչ եւ խնդրիցէ, մինչեւ հաւասար իւրոյ տէրութեանն բարձակից եւ պատուակից կացուսցէ։

Իսկ նա անփոյթ արարեալ երկրաւոր մեծութեանս, զի անցաւոր է՝ անսպառ եւ անվախճան եւ անծերանալի եւ անծախ եւ առանց ըմբռնելի ի գողոց խնդրեաց պարգեւաց առիթ լինել. «տո՛ւր ինձ, ասէ. ի գերելոց այտի՝ որչափ եւ կամք քո հրամայեսցենե։ Անդէն փութով եւ անյապաղ երագութեամբ հրաման ետ, զի որ ոք եւ հաճոյ թուիցի Սմբատայ՝ մի ոք իշխեսցէ արգել լինել։ Եւ ետ նմա սուրհանդակս եւ մեկնակազէնս եւ սակրաւորս եւ կափաւորս, եւ զի ըստ կամաց նորա հանցէ ի բանակէ անտի զգերիս Վասպուրականի։ Եւ առեալ զնոսա անցուցանէ յիւրաքանչիւր սահմանս բնակութեան, ինքնին զհետ նոցա ելանելով, որպէս Կիւրոս արքայ Պարսից զհետ դարձելոցն ի գերութենէն Բաբիլոնի. ած եհան զժողովուրդն յերկիր իւր։ Եւ կատարեցաւ ի վերայ Սմբատայ ասացեալն յԵսայեայ մարգարէէ, թէ «առաքեսցէ նոցա այր մի, որ փրկեսցէ զնոսա եւ դատաստանաւ փրկեսցէ զնոսաե, եւ դարձեալ՝ թէ «զգերութիւն ժողովրդեան իւրոյ դարձուսցէ, ոչ կաշառօք եւ ոչ պատարագօք, ասէ Տէրե։Եւ արձակեաց զնա ի տուն իւր մեծաւ ուրախութեամբ եւ անտրտում խնդութեամբ, ժամ տուեալ նմա դառնալ առ նա ի ձմերոց նորա ի քաղաքն Դուին։