Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց

ԳԼՈՒԽ Ժ.
ՄՈԳՈՒԹԻՒՆ. — ՄԱԶԴԵԶԱՆՑ ԱՂԱՆԴ

Մեր նախնի հեղինակք եւ օտար գրիչք յայտնած են մեզի՝ ինչ որ Հայը չաստուածոց անուամբ պաշտէին, Քրիստոսէ քանի մի դար առաջ եւ վերջը, բայց աւելի այլ առաջ իրենց քիչ շատ ընդունած՝ երկու սկզբանց (Բարւոյ եւ Չարի) եւ Կրակի աստուածայնութեան պաշտօնը՝ չեն բացատրած, որ հաւանօրէն ծաւալած էր եւ ի Հայս, թէ եւ ըլլայ նուազ քան ի Պարսս եւ ի Մարս, եւ յունական դից եւ պաշտամանց փայլմամբ՝ մարած կամ մթընցած, ինչպէս նաեւ առ Պարսս՝ Պարթեւացն թագաւորութեան ատեն, եւ նորէն վառուած ի Սասանեանց` յԳ դարու: Սոքա ուզեցին արծարծել զայն նոյնպէս եւ ի Հայս, մինչ մերայինք՝ քիչ մի վերջը ամեն սուտ կրօն եւ պաշտօն թողլով դարձան ի քրիստոնէութիւն, եւ երբ դար եւ կէս վերջը՝ Յազկերտ եւ նմանիքն՝ ամենայն հնարքներով ջանացին ատրուշանները բորբոքել ի կողմանս Հայոց, իմացան, որ այնուհետեւ հօն ուրիշ աներեւոյթ կրակ մի (Քրիստոսի հաւատոց եւ սիրոյ) կ’ոչընչացընէր իրենց խաւարաբորբ խարոյկը:

Բնապաշտութեան վրայօք յիշեցինք կրակի պաշտօնն եւ Ագաթանգելոսի Մոխրապաշտ կոչելը զհին Հայս, սակայն անով իմացանք պարզապէս բնութեան ուրիշ մեծամեծ երեւութից եւ տարերաց պէս՝ զկրակն այլ պաշտելնին, իսկ այս տեղ յիշուած Կրակն՝ էր աստուածութեան կամ գերագոյն Աստուծոյ էական պատկերն, հանդերձ բազմապատիկ հաւատովք եւ աւանդութեամբք, որոց բովանդակեալ կրօնքն պէսպէս անուամբք կոչուի. ամենէն աւելի եւ հասարակաց կրօնք ըլլալով ի Պարսկաստան՝ Պարսիկ Դեն. կրօնքը հնարող կամ ծաւալողին անուամբ՝ Զրադաշտական աղանդ. վարդապետութիւնը գրուած լեզուին եւ գրոց նկատմամբ՝ Աւեսդայեան. եւ իր պաշտօնէից նկատմամբ՝ Մոգուց աղանդ կամ Օրէնք Մոգութեան, ինչպէս ի գիրս նախնեաց մերոց կ’ըսուի. զոր պէտք չէ շփոթել հասարակօրէն Մոգ եւ մոգութիւն կոչուածին հետ, որով կ’իմացուի որ եւ է աղթարական եւ կախարդական հնարք: Այս կրօնք Պարսից յատկապէս կոչուի Դենիմազդեզն, Մազդեզանց Դեն, զի Մազտա–եազնա նշանակէ որմզդապաշտ կամ աստուածապաշտ, ինչպէս Տավա — եազնա ՝ դիւապաշտ:

Այս լայնածաւալ կրօնքը՝ զոր ի Հայս ջնջեց քրիստոնէութիւնն, հակառակ կերպով մ’այլ իսլամական կրօնքը ջնջեց ուրիշ աշխարհաց մէջ, եւ հիմայ մնան սակաւ հետեւողք՝ եւ ոչ կատարեալ աւանդութեամբք իրենց նախնեաց, ի սահմանս Պարսից, ինչպէս եւ ի մերձաւորն Հայոց ի Բագու, ուր ինքնավառ աղբիւրք են կրակի, եւ ի Հնդկաստան, կոչուին Փարսիք, եւ Կէպր:

Ե դարուն կիսուն՝ Պարսից վերջին փորձն ի Հայս՝ ոչ միայն մեր բարեպաշտից սիրտը բորբոքեց գերագոյն հրով սիրոյ, այլ եւ գիտնոց գրիչը սրեց՝ հերքելու եւ խայտառակելու մոգուց բարբաջանքը: Ամենէն ընտիր հեղինակք մեր՝ Եզնիկ, Եղիշէ, Մովսէս, Ղազար, սակաւ մի եւ այլք ոմանք, ինչուան մեր այսօրուան վարժարանաց աշակերտաց՝ ծանուցանեն  զայս մասամբ, հետաքննելի թողուն միւս մասերն այլ՝ զորս ըստ կարի բովանդակել կամ համառօտել արժան համարիմք հետեւեալ ծանօթութեամբք, պակասն եւ սխալը այլոց թողլով լրացընել, կամ ընդարձակ ճառողաց գրքերը խնդրել, որ եթէ մեզ՝ մեր հին հարց հաւատոցն համար հետաքրքրական է, օտարաց այլ եղած է կրօնքին ընդարձակօրէն վարդապետութեանցն համար՝ ի Զանտ–աւեսդա, կամ Աւեստա եւ Զանդ կոչեցեալ գիրս, եւ նոյն իսկ Մոգ անուանն համար: 

Անծանօթ է ծագումն այս անուան, որ այսպէս կարճ եւ միավանկ՝ խոր հնութիւն մի յայտնէ ի լեզուիս Հայոց եւ Պարսից, որք գրեն ( Մոկ կամ Միւկ նաեւ Մավ եւ Միւղ, ﻤﺥ), անոնց գլխաւորն այլ Մոգպետը ՝ Միւպէտ կամ Մովպետ ՝ ըստ նախնի գրչաց մերոց. (Արաբք՝ Մաճիւս կ’ըսեն մոգի): — Ըստ գիտնոց ոմանց՝ քաղդէարէն լեզուէ ծագուած է Մոգ ն, եւ նշանակէ մտածող, նկատող. ըստ Փիլոստրատոսի (ի վարս Ապոլոնիոսի Տիանեան) հին Պարսիկք Մոգ անուանէին իրենց չաստուածները, յետոյ անոնց պաշտօնէից անցաւ անունն. ըստ լծորդութեան Մ եւ Բ  կամ Պ տառից՝ նոյնանայ ընդ Պոկ եւ Բագ աստուածային անուանց սկիւթացի եւ սլաւիկ լեզուաց. ոմանք այլ ստուգաբանեն ի Մակա կամ Մահա բառէ, որ նշանակէ մեծ, ինչպէս եւ լատինն majus: Յատուկ անձ մի Մոգ անուամբ՝ կարծեմ չի յիշուիր, իսկ տեղի եւ ազգ՝ նախ մեր երկրին մէջ գտնեմք աշխարհ կամ նահանգ մի, երեք առանձին համանուն գաւառներով, որ է Մոկաց աշխարհ եւ Առանձնար Մոկք, Կորդուաց եւ Քաղդէացւոց սահմանակից. մինչեւ հիմայ այլ վիճակ մի է Մոկս կամ Մէքս անուամբ, որով կոչի եւ գլխաւոր աւանն: Ի Մարաց երկրի այլ Մոգ կամ Մագաւառ մի յիշէ Երոդոտ, բայց գիտնականք՝ ոչ տեղի, այլ մոգուց եւ քահանայից դաս համարին զայն: Ըստ դրից տեղւոյն՝ ոմանք (եւ աւելի մեր
Ինճիճեան Հ. Ղուկաս հնախօսն) բուն մոգութեան սկզբնատեղի համարի զՄոկաց աշխարհը, եւ նոյն իսկ Քրիստոսի ծննդեան ատեն՝ յարեւելից եկած Մոգերն այլ՝ այս կողմէն, որոյ հաւաստիք չկայ, բաց ի յարմարութենէ անուան տեղւոյն. (որոյ հնագոյն յիշոց են յոյն պատմիչքն Հեկադէս եւ Երոդոտոս (Գ, ՂԳ. Է, ԿԸ) Մուկ կոչելով): — Ս. Բարդողիմէ առաքելոյ վկայաբանութեան մէջ յիշուի Մոգուց երկիր մ’այլ ի Պարսս, բայց երկբայելի է, իսկ աղթարաց մէջ յիշուած Մոգուց ազգ ն՝ կոչուի եւ Խթայեցի կամ Խութայու երկիր, որ առ պատմիչս է Խաթայի, Չինաց սահմանակից թուրք կամ թաթար ցեղ մի:

Գրիգոր Աստուածաբանի գրոց մեկնիչն (Նոննոս) կ’ըսէ. «Մոգքն՝ ազգաւ ի Գամրաց են, ուստի եւ Լերդահմայութիւնն լինի». Գամիրք՝ (ի Գոմերայ յաբեթեան) են նախնի բնակիչք Կապադովկիոյ եւ Ա Հայոց. ասոնց մոգութիւնն այլ կու համարի «Մակակոչութիւն բարեգործ դիւաց, առ ի բարւոյ իմիք հաստատութիւն». ընդ հակառակն Պարսից մոգութիւնը՝ մակակոչութիւն չար դիւաց, որ է կախարդութիւն: Այս երկրիս (Գամրաց) մէջ կար Մոկիսոն անուամբ քաղաք մի, որ թուի հիմկու Գրշէհիրն, զոր Յուստինիանոս կայսր՝ մայրաքաղաք կարգեց Կապադովկիոյ, որ հաւանօրէն մեր երկրին նման Մոկս կոչուէր, եւ ի Յունաց ըսուեցաւ Մոգիսոս: Ասոնք շատ հին եւ մութ յիշատակք են, մենք պարսկադեն մոգութեան ծանօթագոյն հեղինակը յիշենք, որ հասարակօրէն համարուած է Զրադաշտ:

Այս հռչակաւոր անձն՝ Քրիստոսէ վեց դար առաջ ծանուցուած է, բայց հիմայ հնաքնինք շատ աւելի հին Զրադաշտ մի ընդունին, 25 կամ 26 մինչեւ 30 դար առաջ քան զթուական Փրկչին, իսկ հին պատմիչք ըստ Պլինիոսի (Լ, Ա) կրկին աւելի, 6000 տարի, որ մեր սովորական ժամանակագրութեամբ՝ կ’անցնի քան զԱդամայ թուականն այլ, բայց ոմանք համարին, թէ սա գուշակուի Նոյ կամ Սեմ նահապետն: Մեր պատմիչք այլ Շամիրամայ եւ Արայի ժամանակակից Զրադաշտ մի գրեն, իբր 2000 տարւով յառաջ քան զթուական Փրկչին, եւ (ըստ Սուիդասայ 500 տարի յառաջ քան զտրովական պատերազմն), իբր թագաւոր Բակտրիացւոց, որ հակառակ Ասորեստանեայց եւ Բաբելացւոց հնարեց աղանդ մի, Զրուանը կոչելով հայր աստուածոց: Բայց այսպիսի զրոյցք շատ անստոյգ բաներ են, որքան այլ հաւանական ըլլայ, թէ հին աղանդապետ մի եղած է մոգութեան վարդապետ, կամ այլ եւ այլք, որոց անուանք եւ բանք միացեալ են ի Զրադաշտն այն, եւ յետ շատ դարուց՝ նման աղանդ մի հրատարակեր է գրով եւ բանիւ նոր եւ մեծ Զրադաշտն: 

Արդ սա ըստ հաւանագոյն հաշուոյ ծնած է 600 տարի առաջ քան զփրկական թուականն եւ մեռած յամի 522, յՈրմիա քաղաքի. այս տեղս ի յիշելն՝ մեր պատմիչք՝ գրեթէ միշտ կցեն՝ քաղաք Հայոց, որով աղանդապետն այլ կրնայ ըլլալ Հայ, նոյնպէս Պարսիկ, Մար կամ Ասորի, ինչպէս կ’ըսուի ըստ այլեւայլ գրողաց, բայց Պարսք ոչ միայն իրենց համազգի գրեն, այլ եւ իրենց արքունի Աքեմենեան ցեղէն, ի զաւակաց Հրուդենի կամ Ֆէրիտունի դիւցազին, եւ որդի Բուրուշասպայ կամ Բիւրշասպի որդւոյ Արասպայ. զմայր այլ անուանեն Դուղդա Dughda: Անունն՝ Աւեսդայի լեզուաւ, որով գրեց նա իր վարդապետութիւնը, կ’ըսուէր Զարադուշթրա, Զերաթոշդ, Զարադուշտ, յորմէ նոր Պարսիկք` Զէրտիւշթ, ﺫﺭﺩﺷﺕ, ըստ մեզ Զրադաշտ, եւ ըստ արեւմտեայց Զորոաստր, Zoroastre, որ ըստ բառին ստուգաբանի Ոսկի–աստղ, ըստ ոմանց յատկապէս Շնիկ աստղն: Իր դենին գրոց մէջ շատ անգամ մականուանի Սպիտաման, այսինքն՝ ընտիր, գերազանց: 

Զրադեշտ՝ 30 տարեկան հասակին ելաւ, կ’ըսեն, հայրենիքէն, եւ գնաց դէպ  յարեւելս՝ Պարսից եւ Հնդկաց սահմանաց մօտ, ուր տասն տարի քարայրի մի մէջ առանձնացաւ, եւ հօն ազդեցութեամբ Որմըզդի գրեց հին բակտրիական լեզուաւ իր հռչակաւոր գիրքը, Աւեստա, զոր նոյնաձայն հայ բառով՝ թարգմանեն հաւաստի բան: Ասոր վերայ յետ ժամանակաց աւելցան մեկնութիւնք եւ ծանօթութիւնք՝ Զանդ անուանեալք. վասն որոյ կոչեցաւ Աւեստա եւ Զանդ. Զանդ անունդ կը տրուի եւս պահլաւիկ թարգմանութեան՝ իբրեւ մեկնութիւն բնագրին, յորմէ Զանդ–Աւեստա, որ ուղիղ է, եթէ ասով միայն պահլաւիկ թարգմանութիւնն իմացուի:

Արդ, Աւեստան ըստ հին արեւմտեայ հեղինակաց 2, 000, 000 տող էր, ըլլայ գոնէ 200, 000, բաժնուած ի 21 Նասք ՝ (Գիրք): Աւեստայի այն մասն, որ հնագոյն կ’երեւի քան զայլս, կոչի Գաթա, որ թարգմանի Երգ, Աղօթք: Մեծ մասն գրոցն կրօնական եւ խրատական է, բարոյական եւ աղօթական. ունէր եւ աստեղաց, բժշկութեան, հմայից եւ այլն, վրայօք ճառեր, նա եւ իր վարքն. եւ այս գիրքը յՈրմըզդէ ընդունելուն պատմութիւնը: Բայց այս ամեն գրուածքն այլ կորսուած են, կամ Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ ատելութեամբ՝ ի կրակ ձգուելով ոչընչացած. եւ մնացեր է միայն Արտաշիր Սասանեանի ատեն Թանսար մոգպետի ձեռքով, եւ յատուկ լեզուով գրուածն, որ յոյժ նման է հին պարսկերէնի, Վենտիտատ կամ Վանտիտատ, ի հնուց՝ Վիտաէվօ–տադէմ, որ է ըսել՝ Տուեալ ընդդէմ դիւաց, պահլաւերէն այլ Ճավիտ–շէտա–տատ: Եասնա կամ Իզաշնէ կոչումն գրոցն նշանակէ Պաշտամանց գիրք, իսկ Եաշդք՝ են շարականք կամ օրհներգութիւնք այլ եւ այլ դից:

Մէկ Նասքի մասն այլ կայր Վիսբերէտ. Վենտիտատ Եասնա եւ Վիսբերէտ միանգամայն կ’ըսուին Վենտիտատ–Սատէ: Ի հնուց թարգմանուած են ասոնք ի լեզու Պահլաւաց, հանդերձ մեկնութեամբ: Կորուսեալ Նասքի մը պարունակութիւնքն ալ ամփոփուած կ’երեւին Պունտահիշ անուն մատենին մէջ, որ ստեղծագործութեան վրայ կը խօսի: Փարսի լեզուաւ այլ մեկնաբանութիւնք կան, որ Բազենտ կոչուին, որոց մէկն կ’ըսուի Մինոխրէտ. նոր պարսիկ լեզուաւ այլ թարգմանութիւնք եղած են, ինչպէս Զէրտիւշթ–նամէ տաղաչափեալ (ոտանաւոր) Զրադեշտի  վարքն եւ օրէնքն, շարագրուած յամի 1277. նշանաւոր է եւ սանսկրիտ թարգմանութիւնն՝ Ներիոզենկ անուամբ մէկի ձեռօք. կան եւ Հնդկաց Կիւճարադ նահանգի լեզուաւ ուրիշ գրուածք այս կրօնից վրայօք, որ եւրոպէացի գիտնոց շատ յարգի են: Մէկ նշանաւոր գիրք մ’այլ է Խուրտաէ–աւասդա կոչուածն, իբրեւ Մաշտոց կամ աղօթագիրք աշխարհիկներու համար, եւ Փոքր կոչուի համեմատութեամբ բուն Աւեսդայի. համարուի Արտաշրի որդի Շապհոյ ատեն յօրինուած: 

Գիրքը կարգաւորելէն ետեւ՝ Զրադաշտ կու տանի ի Պահլ մայրաքաղաք Բակտրիոյ առ Վշտասպ թագաւոր՝ հայր Դարեհի, եւ բացատրելով՝ ընդունել կու տայ՝ նախ արքունեաց՝ յետոյ հպատակաց, եւ կանգնել շատ մի Ատրուշան կամ Հրատ, ինչպէս կ’անուանեն մեր հեղինակք, որք են սեղանք կամ բագինք քարեղէնք, քիչ մի վրան փոս, որոյ մէջ վառէին եւ միշտ վառ պահէին զ Կրակ. ի Պարսից կոչուած Ազէրկեահ կամ Աթաշկեահ, ﺍﺘﺷﮏﺩ, կամ Աթէշկէտէ, ﺍﺘﺷﮏﺩﻩ, Կրակարան. բացօթեայ տեղերում, երբեմն չորս կողմերն պատով փակուած, բայց առանց ձեղունի, ինչպէս պատշաճ էր միշտ ծուխումուխ արձակող բագնի. թող որ հին ատեն ամեն ազգաց պաշտօնատեղիք այլ բաց եւ բարձր տեղերում էին: Կային եւ շարժական բագինք, նա եւ արծաթեղէնք, զոր կու տանէին պատերազմի եւ հանդիսից ատեն՝ զօրաց կամ բազմութեան մարդկան հետ: 

Զրադեշտի աղանդն շուտ եւ շատ տարածեցաւ յարեւելս մինչեւ ի Հնդիկս եւ ի Ճենաստան, բայց այս երկու մեծ աշխարհաց մէջ՝ գրեթէ նոյն եւ մի ժամանակ մէկ մէկ մեծ աղանդապետք այլ ելած եւ նոր կրօնք քարոզած էին, Կոնփուկն եւ Բրահմայն, որոց հետեւողք շատ ընդդիմացան Զրադեշտի. աւելի անարգելք մտաւ աղանդն յարեւմուտս, զոր նուաճած էին Պարսք, բայց աղանդապետն չկրցաւ տեսնել այս յաջողութիւնը, վասն զի գրեթէ Դարեհի թագաւորելնուն տարին՝ մեռաւ կամ սպանուեցաւ Վշտասպի հետ, Սկիւթացւոց կամ Թուրանեանց դէմ պատերազմելու ատեն:

Հաւանօրէն այս ժամանակ՝ յետ մահուան Տիգրանայ եւ Կիւրոսի երբ Հայք այլ նուաճեցան ի Պարսից, Զրադեշտի աղանդն մտած է եւ ի Հայս, կամ նորոգուած, բայց արժանի է յիշելու, որ այս ատեն էր, ըստ Յունաց, եւ անուանի Հայ մոգ մի, զոր յիշեցինք Արայի եւ Առլէզից առթիւ. շատք յիշեն այս մոգը, բայց այլեւայլ անձնաւորութեամբ եւ ժամանակաւ. ոմանք նոյն համարին Արմենիոս կոչուածն եւ Պամփիւլացին, ոմանք ասոնցմէ այլ տարբեր, Կտեսիասայ յիշածէն այլ. Առնոբիոս՝ Հայ Զրադաշտն Ոստանեայ (Վստամայ?) թոռն կ’անուանէ. Պլինիոս այս անուամբ ուրիշներ այլ յիշէ, որ թուի, թէ վարդապետական կամ սրբազան նշանակութիւն մի ունէր. Պլինիոս այսպիսի մէկ մի յիշէ Քսերքսէսի ժամանակակից եւ Զրադեշտի գրոց մեկնիչ. ուրիշ Ոստանէս մ’այլ՝ Աղեքսանդրի հետ ուղեկից: Սոյն հեղինակս (Պլինիոս) ուրիշ մոգեր այլ յիշէ՝ Հայոց անուան եւ ազգի մերձաւոր, ինչպէս՝ Զարատ եւ Ապուսկոր ? ազգաւ Մար, Մարմար եւ Արաբանդիփոկ ? (Երուանդ?) Բաբելացիք, Տարմենդ Ասորեստանցի. եւ քան զանուանի Զրադաշտն հին եւ անոր վարպետ՝ Ազոնակ կամ Ազոնակս ոմն, զոր բանասէրք ոմանք Սեմայ կամ Եբերայ աշկերտ կ’ըսեն, մէկն այլ բուն անունը Նոյակ համարի. — կրնա՞ր արդեօք մէկն այլ Ասքանազ ըսել, որ  է թոռն Յաբեթի: — Բայց այս քիչ կամ շատ կարծիական բաները թողլով՝ քննենք քիչ մ’այլ Զրադեշտի կամ մոգուց հաւատքը, առանց քրքրելու նոյն իսկ Պարսից նոր մոգերու անմիաբան կարծիքները: 

Յունաց մէջ առաջին իրենց պատմահայրն Երոդոտ՝ գրած է քիչ մի այս պարսկական կրօնից վրայօք. աւելի երկար գրած էր Թէոպոմպոս, այլ կորած է, իսկ մեր վերոյիշեալ դասընտիր գրողք (Եզնիկ, Եղիշէ եւ այլն), աւելի մօտ ըլլալով Զրադեշտի նորոգեալ աղանդոյն հետեւողաց, Սասանեանց ատեն, բաւական ստուգութեամբ ծանուցանեն զայն, թէ, յառաջ քան զարարչութիւն աշխարհի՝ իբրեւ անձնաւոր իմն կայր Զարուանա–Աքարանա ( Անսահման ժամանակն ), որ է ըստ մերոցս՝ Զրուան. եւ փափագէր որդի մի ունենալ, եւ այսոր համար հազար տարի յաշտ առնէր, այսինքն՝ նուէրք պատարագ կ’ընէր կամ կ’ընծայէր. — (որո՞ւ եւ ի՞նչ բան). — ինչպէս ծաղրելով հարցընեն Եզնիկ եւ ուրիշ մեր եւ օտար Հարք: Վերջապէս յղանայ Զրուան խեղեփս (երկուորեակս), մէկն իր փափագանաց համար, մէկն այլ իր տարակուսանաց. եւ սա նախ դուրս կու գայ. (ի՞նչպէս). — գարշահոտ, տգեղ տժգոյն մէկ մի, որ Աւեստայի լեզուաւ կոչուի Ահրոմայինու, յորմէ նոր պարսկերէն կոչուի Ահարէմէն, Հարաման, Ահրիմէն, Հարիման, Խարաման եւ այլն. այսպէս կոչուելուն պատճառ՝ Եզնիկ կ’ըսէ, «զԽարամանի անուն յանձին կրելոյ՝ (վասն) առ ի յարեւէ զարեգակնատենչիկսն արկանելոյ, ուստի եւ զանունն իսկ զԽարամանոյ առ. նոյնպէս եւ Սատանայ անուն՝ ոչ բնութեան ինչ անուն, այլ բարուց»: Քիչ վերջ ծնանի լուսաւոր եւ անուշահոտ որդին, Որմիզդ [1], որ կու ստեղծէ զերկինք եւ երկիր եւ որ ինչ անոնց մէջ. ասոր նախանձելով Ահրմէն՝ հակառակ կու ստեղծէ չար էակներ, ինչպէս հրեշտակաց դէմ՝ դեւեր, ընտանի կենդանեաց դէմ՝ գազաններ, լուսոյ դէմ՝ խաւար, առողջութեան դէմ՝ հիւանդութիւն, փոխանակ կենաց` մահ եւ այլն, եւ այլն: Այսպէս երկարմատ սկիզբն հաւատոց կու ծագի, այսինքն՝ բարւոյ եւ չարի հակառակութեան, ի տարբեր անձերէ կամ սկզբանց, որ ուրիշ կրօնից մէջ այլ երեւած է: Բայց Զրադեշտի կրօնից մէջ՝ Որմիզդ համարուի մեծ եւ պաշտելի աստուած, Ահրմէնն՝ պարզ հակառակութիւն մի, զոր յետոյ Զանդիկք եւ Մանիքեցիք հաւասարազոր հակառակորդ հռչակեցին, անոր համար ատելի եղան զրադեշտականաց, ինչպէս Եզնիկ այլ կ’ըսէ. «Ընդէ՞ր ատիցեն մոգք զԶանդիկս». Զգօն գրոց հեղինակն այլ. «Ո՞ տացէ զհատուցումն վարձուց մանկանց Խաւարի՝ Զանդիկ աղանդին, որք են Մանիքեցիքն»: Մոգուց կամ Մազդեզանց մեծ ջանքն էր՝ ատել զԱհրմէն, եւ պնդել, թէ իրենք միաստուածեան են, զՈրմիզդ միայն ճանչնալու աստուած մեծ: 

Իրաւ է, որ Աւեստայի մէջ որոշ նշան չկայ բազմաստուածութեան, եւ ոչ անոր մեկնչաց, սակայն գոնէ անոնց յաջորդքն կամ նորերն՝ աստուածակերպ էակներ կամ զօրութիւններ երեւցընեն, որոց գլխաւոր կրնայ ըսուիլ Հոնավար ն կամ Հունավար, Հոնովէր, Ահունավար, եւ ըստ Աւեստայի՝ Ահունա–վայրիա, որ էր աստուածային (խօսք), թէ ոչ անձնաւոր, գոնէ դիմաւոր, որոշ յաստուածային Բանէ, որ կոչուէր Մաթրա: Այս Հոնավար արարչագործ խօսքով՝ Որմիզդ հերքած է Ահրէմէնը. ոմանք պարզ մակդիր մի համարին զայս Որմըզդի [2]: Բայց Սասանեանց ատեն Միհրի աստուածութիւնն անտարակոյս է, ինչպէս տեսանք եւ ի Հայս (305–309), ինչպէս եւ անոնց Անահիտը (279–298):

Եթէ ոչ աստուած, բայց աստուածազան կամ գերագոյն ոգիք նշանակուած են մոգուց հնագոյն գրոց մէջ, իբրեւ մերձաւորք եւ պաշտօնեայք Որմըզդի, Ամշասբանդ կոչուածք կամ Էմշասփէնտ, Էմհուսփէնտ, ﺍﻩﮧﻢﻮﺴﭙﺫﮑ Աւեստայի լեզուաւ՝ Ամէշա–Սբէնդա, որ թարգմանի Անմահ — Բարերարք, որք թուով վեց էին. Որմիզդն այլ մէկտեղ առնլով եօթն կ’ըսուին, եւ Հրէից ու քրիստոնէից Հրեշտակապետաց պատշաճին: Վեցից առաջինն է Բահման կամ Պէհմէն. ﺑﮧﻢﻩﺰ, hին կերպով Վoհու–Մանօ, թարգմանուի բարի միտք. ամեն բանի խնամակալ, եւ հոգիներու վերաբերող. այսոր նուիրեալ էր մայիս ամիսն եւ ամսոց Բ օրն եւ Շուշան ծաղիկն: — Բ հրեշտակապետն է Արտապահիշդ, ﺍﺭﺪﺑﮧﻢﺷﺕ, Աշավահիշդա, որ է ըսել Սուրբ կամ վեհագոյն, լույս աշխարհի, օրէնք բարի եւ այլն. օգոստոս ամիսն այսոր նուիրուած էր եւ պահպանութիւն կրակի, ամսոյ Գ օրն, եւ Մէրզէնգիւշ ծաղիկն (Mayorana, Մշտիկ): — Գ. Շահրիվար, Շէհրիյվէր, ﺷﮧﻡﺭﻳﻮﺭ, ըստ հնոց Խշադրա–վայրիյա, որ է թագաւոր մեծ, տեսուչ մեծութեանց աշխարհի, բովուց, լերանց եւ այլն, իրեն նուիրուած էր Ժ ամիսն (դեկտ. ), ամunց Դ օրն եւ Ռեհան ծաղիկն: — Դ. Սբէնտարմատ կամ Իսֆէնտարմատ (տես Սպանդարամետ, 307–12) Սբանդա-արմաիդի, որ է Ազնուութիւն սրտի, անուշիչ սրտից, անասնոց խնամակալ, իրեն նուիրեալ էր Ե ամիսն (յունիս), եւ ամսոց Զ օրն, Ուռի ծառն. սա միայն հրեշտակուհի համարուած էր, իբր դուստր Որմզդի: — Ե. Խորտատ կամ Հաուրվադատ, որ է Կենսատու, ժամանակի վարիչ, խնամակալ  երկրի բուսոց եւ ջրոց. իրեն նուիրուած էր Է ամիսն (սեպտ. ), ամսոյ Զ օրն եւ Շուշան ծաղիկն: — Զ. Ամէրտատ կամ Ամարտատ, որ է Անմահատուր, կամ մահուան դիւրացընող, խնամող ծաղկանց եւ պտղոց. իրեն նուիրուած էր ամսոյ Է օրն եւ Ջամբա ? ծաղիկն: 

Այս գերագոյն ոգիներէն կամ հրեշտակապետներէն վար՝ ի հարկէ պիտի ըլլար դաս մի Հրեշտակաց, Ֆէրիշդէ, ﻓﺭﺷﺗﻯ, որ սովորաբար Իզէտ (Ազատ) կոչուին, եւ ըստ Աւեստայ՝ Եազադա, որ նշանակէ աստուածային իմն, զոհիւ պատուելի. Եաշդ կոչուին եւ սպասք զոհից, յորմէ եւ առ մերս Յաշտ, ի սանսկրիտն Եաճատ եւ Եաշդաւիա նշանակէ ինչ որ ի մեզ ըստ պարսկին՝ Յաշտ, զոհ: Աւելի քան 40 Ազատք յիշուին, եւ 24 կամ 28 գլխաւորքն, որք խնամող կամ պահապան համարուին ամսոյ օրերուն, ոմանք երկու աւուրց, ինչպէս մէկ քանի աւուրց էին Էմշասբէնտքն: — Կարգենք այս տեղ ամunց անունները եւ անոնց միջոց կատարուած տօները, յետոյ այդ ամսոյ աւուրց պահապանաց անուանքը:

Ա. Ազուր, ﭐﺯﻮﺭ, որ է ըստ մեզ Արեգ, Մարտ. Թ օրը կատարուէր տօն կրակի եւ Ատրուշանաց եւ կոչուէր Ազուրական: 

Բ. Տայ կամ Խոռեմ, ﺨﺭﻢ, Խիւրրէմ (Ահեկան, Ապրիլ), որ նշանակէ զուարթութիւն. Ը օրն էր տօնական, Խիւրէմ-րուզ:

Գ. Բահման, Պէհմէն (Մարերի, Մայիս). Բ օրն Պէհման-րուզ, տօն ուտելեաց, մսոյ, պտղոց եւ այլն:

Դ. Սպանդարմատ (Մարգաց, Յունիս). ԺԷ օրն տօն վնասակար բաները ջնջելու, ինչպէս կարիճները եւ այլն:

Ե. Ֆէրվերտիյն, ﻨﺭﻮﺭﻴﻥ, որոյ նմանաձայն հայ ամիսն այլ՝ Հրորտից, ինչպէս գրուի ի հին օրինակս, ի նորս՝ Հրոտից (Յուլիս). ԺԹ օրն տօն նոր զգեստ կտրելու, ոչխարները մաքրելու եւ այլն:

Զ. Էրտիպիհէշդ (Նաւասարդ, Օգոստոս). Գ օրն տօն պատուելու զկրակ, զթագաւորս եւ այլն:

Է. Խուրտատ (Սեպտեմբեր). Հայերէն ամսոյ անունն այլ նման Հոռի, առանց տատ յաւելուածի, որ կըրնար նշանակել տուրք, իբր Հոռետուր կամ Արեւատուր. Զ օրն էր տօնական, խնդրուածոց յԱստուծոյ, եւ յաջող ամուսնութեան: 

Ը. Տիր (Սահմի, Հոկտեմբեր). ԺԳ օրն Տիրական ՝ էր տօն եւ յիշատակ հաշտութեան Մինուչէհրի եւ Էֆրասիապայ. ըստ ոմանց եւ Ապրիյզէկեան, ﭐﺑﺭﻨﺭﮐﺍﺯ, տօն  Ջրոց:

Թ. Մուրտատ (Տրէ, Նոյեմբեր). ԺԷ օրն տօն քաղելու զՆենուֆար ծաղիկ, Չէշմի-Նիլուֆէր:

Ժ. Շահրիար կամ Շէհրիյվէր ﺸﮧﻢﻳﻮﺭ (Քաղոց, Դեկտեմբեր). Դ օրն Շեհրիվարական, յիշատակ ծննդեան Դարեհի. Ը օրն Խէզան ՝ ﺨﺯﺍﺫ, Աշուն: 

ԺԱ. Միհր (Արաց, Յունուար). ԺԵ կամ Ի օրն Միհրէական կամ Մէհիրկեան, տօն բարեկամութեան, յիշատակ յաղթութեանց Ֆէրիտունի ( Հրութեն Խորենացւոյ) եւ թագաւորութեան Արտաշրի Սասանեանց:

ԺԲ. Ապան (Մեհեկան, Փետրուար). Ժ օրն յիշատակ գահընկէցութեան Էֆրասիապայ ձեռամբ Զաւի:

Ֆարվարտէկան կոչուին Աւելեաց հինգ օրերն ի Զերտիւշթնամէ գիրս, ուրեմն ուրիշ կարգաւորութեամբ էր կարգ ամսոց տարոյն, որ վերջանար Ֆէրվէրտին (Հրորտից, Յուլիս) ամսոց, եւ համաձայն Հայոց տօմարին՝ ի Նաւասարդայ սկսանելով  զտարեմուտն: Միով անուամբ Փէնճի-մազտիեազնան կոչուէին աւուրքն, այսինքն՝ Հինգ սրբազանքն, կամ Փէնճի Խուահարան ՝ Հինգ քոյրեր, իւրաքանչիւր հին եւ նոր յատուկ անուամբ կոչուէին, ա. Ահունաւատ   Աֆէրիյն. բ. Ասդաւատ   Ֆէրրուխ (երջանիկ).  գ. Էսֆինդամատ   Ֆիրրուզ (յաղթական). դ. Վահուխշադրի   Ռամիշդ (վեհ). ե. Վեհիշդուշ կամ Վիհիշդօյիշդ   (ողջ մնա, մնաս բարով): — Մոգերն այս Աւելեաց օրերուն՝ Քաջաց հաց եւ կերակուր նուիրէին տանիքներու վրայ: — Շատ տեսակ օրական խտրութեանց մէկն այլ էր՝ ամսոց ԺԴ օրն՝ Սիրխուր, որ ըսել է Սխտորակեր, ընդդէմ դիւաց վնասակարաց: — Թէ ասոց եւ թէ աւուրց ամսոյ նոր անուանքն դրուած են Յազկերտի տօմարի նորոգութեան ատեն, պահլաւիկ կամ փարսի լեզուաւ: Այս տեղ կարգեմք ամսոց իւրաքանչիւր օրերու պահապանաց հին եւ նոր անուանքն այլ, հանդերձ նշանակութեամբ անոնց պահպանած կամ խնամած բաներու. միանագամայն եւ խտրութեամբ աջող (Ա) եւ ձախող (Ձ) օրերու.

 

1. Ա. Որմիզդ. Անհումա
2. Ա. Բահման. Վահուման
3. Ձ. Արտիպէհէշտ. Անդավիշդ
4. Ա. Շահրիվար. Շադնավին
5. Ձ. Սբանդարմադ. Սաբանտոմոտ
6. Ա. Խուրտատ. Խունտատ
7. Ձ. Ամարտատ. Ամանտատ
8. Ձ. Տէբատար (Տինի Բաւան ատան)
9. Ձ. Ատար. Ադուն

10. Ա. Ապան, Աւան

11. Ա. Խուրշիտ, Խուր կամ Խունտատ

12. Ա. Մահա կամ Մահ

13. Ձ. Տիր

14. Ա. Գոշ

15. Ա. Տէբմիէհէր Տինի. Բաւանմադուն

16. Ա. Միհր. Մադուն

17. Ձ. Սէրոշ, Սարուշ

18. Ա. Ռաշնէ. Ռաշուն, Ռաշնէ–րաստ

19. Ա. Ֆէրվարտին

 

20. Ա. Վահրամ. Պէհրամ, Վառահրամ

21. Ա. Ռամ

22. Ա. Կուվատ. Վատ

23. Ձ. Տէբտին Տինի բաւանտին

24. Ա. Տին

25. Ա. Աշասանկ. Արտ, Արսասանգ

26. Ա. Ասդատ

Յաջողութիւն. Նոր շինութիւնք:

Աճումն մարդկան, ձիոց, այծուց:

Կրակ:

Լերինք. Բովք: 

Կենդանիք:

Ջուրք եւ Բոյսք: 

Ծառք եւ Մարգք:

Վաճառք, Շինութիւնք. Կերակուր:

Կրակի պաշտօն:

Ջուր, Մշակութիւն:

Արեգակն: 

Պաճարք, Զբօսանք:

Ամպք, Անձրեւք:

Անասունք:

Լեզուք (72). բարի գործք:

Արեգակն. Բուսաբերութիւն:

Ուսումն. Պահապան ոգւոց արդարոց:

Իրաւունք եւ արդարութիւն:

Արքայութիւն. Հոգիք  մարդկան Դենի տածիչ:

Ուղեւորք:

Բաղդ:

Հողմք:

Աստուած ինքն?

Մազդեզանց կրօնք:

Մուրացիկք. Կրօնաւորք:

Սերմանք երկրի:

27. Ա. Ասման

28. Ձ. Զափատ 

29. Ա. Մահրասֆանտ, Մանսարասբանտ

30. Ա. Անիրան 

 

Երկինք:

Պտղաբեր ծառք:

Արքայութիւն:

 

Հարսանիք: