Ճառք հոգեւորք վասն միանձանց

Դ.
ԵՐԱՆԻ՜ ՀԵԶՈՑ, ԶԻ ՆՈՔԱ ԺԱՌԱՆԳԵՍՑԵՆ ԶԵՐԿԻՐ.

Որ աղքատն է հոգւով եւ սգաւոր՝ ըստ տեսութեան նախակարգելոց երանութեանցն, անմարթ է թէ չիցէ եւ հեզ եւ համբոյր բարուք, զոր ամոքեն յիշատակ նուաստութեան անձինն, հրապուրանաց աշխարհի եւ մարմնոյն, խայթ մեղացն եւ խէթ մահու. որպէս եւ ի հակառակէն, անհնար է գոռոզին՝ ի սուգ մտանել եւ սիրել զաղքատութիւն հոգեւոր։ Սա զիջուցանէ զողջախոհ միտս ի խոնարհութիւն գլխովին, եւ ստգտանք սրտին՝ ի ցածութիւն եւ սուգ պարկեշտ։ Որ յերկոսին յայդոսիկ առաքինութիւնս կրթեալ իցէ՝ նա եւ յերրորդումս՝ որ առաջի կայ մեզ այսօր ի խորհրդածութիւն, յաջողէ։ Աղքատութիւն, Սուգ, Հեզութիւն. անդրանիկք կամ եռւորեակք լաւութեանց, զորս ոչ կարէր երկիրս յղանալ եւ երկինք երկնել, բայց միայն հոգին Յիսուսի, որ զխոտելիսն եւ զմերժելիս աշխարհի եւ զհամարեալսն յիմարութիւն՝ իմաստնոց նորին, վերացոյց կարգեաց ի գլուխ զգօնութեանց։ Սոքա արդարեւ երեքկըղի առասան անխզելի, ոչ յոսկւոյ եւ ի սընդոյ մետաքսեայ հիւսած ճարտարաց, այլ յամենահնար ճարտարապետէ՝ նորոգողէ մարդացելոյ Աստուծոյ, որով հոգիք վարանեալք եւ վարակեալք ի հաղբս կորստականս՝ վերբերին յազատութիւն, ի մաքրութիւն, յուրախութիւն եւ յերնաութիւն։

Որպիսի՜ Երանութիւն. – Ժառանգել զերկիր։ Եւ ո՞ր եւ որպիսի՞ երկիր, եւ զի՞նչ օրինակ ժառանգութեան։ Նրբազնինն Յովբ հարցանէ խնդրէ զօթեվանս լուսոյ. մեք հարցցուք։ Զի՞նչ երկիր իցէ՝ յորում հեզն ագանիցի, ո՞ր այն աշխարհ անծանօթ գիտնոց եւ բազմաշրջիկ մարդկան, զոր ոչ կոխեցան ոտք չափողաց եւ ոչ միտք թռուցեալք, ուր ոչ ձկտեցաւ ակն անյագ անգեղաց։ Դժուարին արդարեւ խնդիր եւ գիւտ, եւ հարկ է աստստին զպարտութիւն խոստովանել մտաց, եւ ապաստան լինել ի նոյն ինքն՝ որ ասացն, «Ուսարուք յինէն, զի հեզ եմ եւ խոնարհ սրտիւ, եւ գտջիք հանգիստ անձանց ձերոց»։ Բաբէ՜ որ հանապազ ի վիշտս ի տառապանս, ի հալածանս, ի ցաւս եւ ի տանջանս եկեաց մինչեւ ի խաչ, նովիմբ ասէ զհանգիստն հայթհայթել եւ հանդարտել. զի հեզութիւն՝ եւ ընդ անձին եւ ընդ օտարաց հաշտ առնաէ զսիրտ, եւ հանապազ ընդ Աստուծոյ. եւ այսպէս ամենուստ խաղաղացեալ՝ ժառանգէ յերկրի զերկիր, եւ ոչ ոք կարէ՝ ձեռնամուխ լինել կապել զայդպիսի ժառանգութիւն, առհաւատչեայ յաւիտենիցն։ Ապա Հեզութիւն իցէ հանդարտութիւն կրից նուաճելոց յանձին, Հեզութիւն՝ հաշտ քաղաքավարութիւն ընդ մարդկան, Հեզութիւն՝ հաճ եւ հաւան լինել յամենայնի՝ կամացն Աստուծոյ։

Ա

Ընդ նմանիս իւր եւ ընդ Աստուծոյ կապեալ եւ կախեալ կան կեանք մարդոյ ի վերայ երկրի. եւ կեալ անխէթ եւ անկասկած ընդ նոսա՝ արդարեւ կեանք երջանիկք, բայց ոչ ումեք է հնար ցածնուլ հեզանալ առ մարդիկ եւ անստերիւր հետեւել կամաց Աստուծոյ, եթէ ոչ նախ հեզացեալ իցէ յիւրում անձին, նուաճելով զմարմին ընդ հոգւով, եւ զհոգի՝ լուսով բանին կամ ներքին գիտակցութեանն, եւ զբանն ինքնին՝ հոգւովն Յիսուսի։ Նախ՝ կանխել ի չափու պարկեշտութեան ունել զմարմին, զի մի՛ յինքն յանկուսցէ զսիրտ, զմիջնորդն ընդ նա եւ ընդ հոգին, զի յոր կողմն եւ շրջիցի սիրտ՝ նոյն յաղթողանայ կամ տկարանայ կամ յազատութիւն երկնաճեմ կամ ի գետնաքարշութիւն անբանական։ Ապա, առաջին հնարք հեզութեան եղիցի ցածուցանել զառ ի մարմնոյն շմորս եւ խռովս, որք ոչ միայն զթանձրագոյն մասն մարդոյս աղաւաղեն, այլ եւ զամենայն բարեձեւութիւն բնութեանն։ Ի ծուփս սրտի՝ եղծանի եւ հարեալն ի նմա պատկեր հոգւոյն, տի՛ նա եւ արտաքին կերպարանք. զի ի նմանէ իբրեւ ի կենդրոնէ ամենապատիկ նիւթոց՝ բարեաց եւ չարեաց՝ առնուն զհանգամանս՝ զգայութիւնքն։ Գործ կարեւոր է ճանաչել մարդոյ յանձին՝ զդիւրահոլով անիւն այն՝ որ զբովանդակն շրջէ զբնութիւն իւր, եւ բնատուր բանիւն եւ ձրիատուր շնորհօք ի չափու ունել եւ յուղղութեան, եւ ըստ գեղեցիկ խրատու Զգօնին, «Առնուլ զսիրտս մեր ի վերայ բազկաց մերոց՝ առ Աստուած յերկինս»։ Ոչ անարգ համարեցաւ եւ ինքն Տէր՝ առնուլ զայն սիրտ եւ կրել յիւրումն տնօրէնութեան, փորձել եւ գիտել «զի՛նչ կրէր ի մարդն»։

Գիտեա եւ դու, ո՜վ հոգեսէր զի՞նչ կրէ մարդդ ներքին. զքեզ ինքն ծանիր՝ քաջ։ Մուտ աղէ ի քեզ, եւ փակեա զդուռն ներքսագունիդ այդր սենեկի. եւ տե՛ս, որպիսիք անդ յուզմունք եւ զեռմունք. ո՞րքան ընդվայրաքարշութիւն յանբանականս. ո՞րքան ի վեր յարուցմունք քան զչափ եւ օրէնս. եւ թուիցի քեզ գործանոց իմն մեծ կամ խառնարան, ուր մերթ խուռն եւ յախուռն յորձանք հպարտ խորհրդոց, մերթ զաչացու մոլութիւն ընդ իւր եւ ընդ արտաքին բնութիւն, ի հաճոյականն յաւէտ միտեալ քան ի բարին. մերթ ընդ գերագոյնսն նախանձեալ, եւ մերթ զինքն գերազանց համարեալ, եւ յաջողեալ ի պէսպէս հանճարս մտաց եւ ի լաւութիւնս, որոց՝ եւ շուք եւ գովեստ ի տեսողաց ակն ունիցի ամպարհաւաճութեամբ։ …Այլ զի՞ է ինձ վայրապար յանդիման առնել զանձնահաճ թելադրութիւնս սրտի եւ մտաց, զորոց՝ դժուարին յոյժ է յառնուլ զփորձ՝ շատ կամ սակաւ, քանզի նրբագոյն եւ ընդ մտագոյն են այսպիսի կիրք՝ մինչեւ յուղեղս սրտի, եւ հազիւ բազմաջան առաքինեաց է խիստ դատողութեամբ նշաւակել զանձինս, մանաւանդ եթէ առանձինն իմն շնորհաց են պէտք մտանել ի մարտ դժուարակռիւ՝ անձնասիրութեան՝ եւ յաղթող ելանել։ Ո՜հ, եթէ նշոյլք շնորհացդ ծագէին պայծառ ի միտս մեր, քանի՞ արդեօք այլ ընդ այլոյ կերպարանս՝ քան զոր կարծեմքս՝ նշմարէաք ի մեզ, եւ սոսկացեալ փութայաք փարատել զշամանդաղ օտարոտի մթարիցն՝ որք աղամողեալ՝ զանգոյս իբրեւ գոյս երեւեցուցանէին ի մեզ, եւ ըստ այնց շրջէին զմիտս եւ զսիրտս. լսէաք արդեօք յայնժամ զկշտաբանս ամենատեսին՝ որպէս առ Յովբ «Ո՞ է դա՝ որ թաքուցանէ յինէն զխորհուրդս. պնդեա զմէջս եւ տուր ինձ պատասխանի… աղէ՜, ա՛ռ բարձրութիւն… եւ զամենայն հպարտս խոնարհեցո», եւ նաք զքեզ ինքն. զքեզ ինքն ծանիր քաջ՝ դատաքնին աչօք, եւ փութայցես ամօթապարտ ափ ի բերան լինել, ոչ եւս յաւելուլ ի սնոտի ապաբանութիւնս, ծանուցեալ եթէ ո՞րքան հեռի եւ թերի ես ի ճշմարտութենէ, ի կարեւոր գիտելեաց եւ ի սրբութենէ. եւ թէ ո՞րքան կարէիրյ յառաջել ճանապարհաւ հեզութեան եւ խոնարհութեան՝ որ առաջնորդէր ի կատարելութիւն. եւ ո՛րքան յետամնաց եղեր ամբարհաւաճութեամբ՝ եւ մեղմեխ խորհրդովք. ո՞րքան ուղուղիւնք պահանջին ի քէն, եւ յո՞րքան ծանականս անգիտացար. ո՞րքան ժամս օգտի եւ փրկութեան վատնեցեր յումպէտս, ի վնաս եւ ի կորուստ՝ զորքան շնորհօք ապախտ արարեր, ի պահէ անտի խելահասութեանդ եւ ի մտից ի կրօնս՝ մինչեւ ցօրս այս։ Իշխիցե՞ս բացաւ երեսօք տալ համարս զպարգեւացն՝ որովք մեծարեցին եւ լցին զքեզ՝ խնամքն վերին։ Աղէ՜, հայեաց միանգամ եւս ի ներքս ի քեզ՝ լուսով ճրագին՝ որով զԵրուսաղէմ քննէր արդարնեւ բարերար Տէր. քանի՜ անհեդեդ տիպք եւ պատկերք, պատկառելիք պարկեշտից, սարսելիք սրբոց, անհանդուրժելիք հրեշտակաց, այպանելիք եւ բանսարկուին թելադրողի, թշնամանեալք եւ խոտեալք ի քո իսկ խղճէդ, զի ոչ բաւէ իսպառ հպարտութիւն անձամբ զանձն թաքուցանել կամ զգարշելիսն գեղերեսել. գիտակցութիւն պարտաւոր՝ յոր կողմն եւ դարձցի՝ զհետ ձգէ որպէս ստուէր անանջատ՝ զխայթ իւր, եւ դատապարտէ մտօք՝ զոր կամօքն ջատագովէ, եւ յոր եւ հնարս բուռն հարկանիցէ՝ ոչ կարէ հանդարտել՝ մինչեւ թէ ոչ զպարտութիւն խոստովանիցի. չիք խաղաղութիւն ամբարտաւանից, աստուածային է վճիռ, եւ ոչ յագուրդ կամ անդորր վայելք պղերգաց։

Եթէ անձամբ անձին ոք ոչ հանդուրժէ, զի՞նչ տացէ պատասխանի առ հաստիչ իւր. բայց եթէ խոնարհել խոստովանել, «Ես ոչ ինչ մի եմ, վասն որոյ խոտեցի զանձն իմ եւ հաշեցայ, եւ համարիմ զանձն իմ հող եւ մոխիր»։ Ո՜հ, ո՞րքան հեռի եմք ի հեզւոթենէ Յիսուսի. եւ ո՞րքան պէտք են իրաւախոհ լինել ընդ ոսոխի մարմնոյ եւ մտաց՝ առ ի հաշտ լինել ստուգապէս ընդ անձին եւ ընդ ընկերի չիք հնար յայդմ յաջողել, բայց խոնարհութեամբ։ Սիրտ վտանգեալ ի բռնութենէ մարմնոյ եւ մտաց՝ ապաստան անքոյթ գտցէ առ ոտս խաչին Յիսուսի, եւ ծոց իսկ նորին՝ ի սուրբն, ի քաղցրն, ի հեզն եւ ի խոնարհ, եւ ուսցի հնարս հանգստեան անձին եւ բնութեան իւրում, ի խոնարհական հեզութեան անդ, յորում իբրեւ ի ջինջ հայելւոջ պարզագոյն նշմարի կենդանագիր Քրիստոսի։

Անհուն են խորք խոնարհութեան եւ անբաւ գանձք, զոր ամենայն հոգեխօսք դրուաստեն անսպառ բանիւ, ամենայն ուղղութեանց նախաշաւիղ եւ վէմ անկեան հոգեւոր շինուածոյ, ընդ որ սքանչանալ եւ զմայլել արժան համարիմ ինձ՝ քան թեւակոխեալ ի ճառս եւ ի գովս. շատ իցէ յիշել, զի ոչ ոք հպարտ փրկեալ եւ ոչ խոնարհ՝ դատապարտեալ, որպէս զգօնքն ասեն որք եւ յաւելուն. եթէ կամիցի ոք սուրբ լինել՝ եղիցի խոնարհ, եւ որ կամիցի առաւելուլ ի սրբութեան՝ լիցի խոնարհագոյն, իսկ որ գերազանցելն ցանկանայցէ՝ եղիցի ամենեւին խոնարհ։ Յանձին փորձոյ ստուգեալ աղաղակէ Դաւիթ, եւ մեք զօր ամենայն կրկնեմք եւ երեքկնեմք, «Զսիրտ սուրբ եւ զհոգի խոնարհ՝ Աստուած ոչ արհամարհէ». «Ես խոնարհ եղէ եւ Տէր կեցոյց զիս. – Հայեցաւ նա յաղօթս խոնարհաց. Ո՞վ է որպէս տէր Աստուած մեր՝ բնակեալ. եւ զխոնարհս տեսանէ յերկինս եւ յերկրի». եւ եւս հզօրագոյն սրասլացն Եսայիաս՝ ի դիմաց Բարձրելոյն «Երկինք աթոռ իմ են եւ երկիր պատուանդան ոտից իմոց. այլ ես յո՞ հանգեայց՝ եթէ ոչ ի հեզս եւ ի խոնարհս»։ Սքանչելի է ինձ եւ խորատեսութիւն Ազարիանցն՝ ի հնոցի անդ հրոյն, յերգ եւ ի գոհութիւն հրաւիրելով զամենայն արարածս. ի նիւթականաց եւ ի նուաստից՝ ի բանականս եւ ի կատարելագոյնս ի վեր ելանելով՝ հուսկ եւ աւարտ ամենեցուն կարգէ զխոնարհս. «Օրհնեցէք սուրբք եւ խոնարհք սրտիւք՝ զՏէր»։ Յայս իմաստ զմիմեամբք ելեւելս առնեն աւետարանիչք տիեզերաց. ոմն ասէ. «Տէր ամբարտաւանից հակառակ կայ, տայ շնորհս խոնարհաց». այլ ոմն, յիշելով, զի «քրիստոս խոնարհեցոյց զանձն՝ զկերպարանս ծառայի առեալ». եւ այլ, «Խոնարհեցարուք ընդ հզօր ձեռամբն Աստուծոյ». կարապետ կանխեալ աղաղակէր «Չեմ արժանի լուծանել զխրացս կօշկաց» Քրիստոսի, եւ տեսեալ զնա գալով առ ինքն ի մկրտութիւն, «Ինձ պիտոյ է ի քէն մկրտիլ, եւ դու առ ի՞ս գաս». եւ լուեալ ի նմանէ զթոյլ տուր այժմ՝ մեծ եւս խոնարհութեամբ՝ տեղի տայր մեծագունին խոնարհութեան, որ, զի թէպէտինքն մեծ էր ի ծնունդս կանանց, նա մեծագոյն եւ անհաս եւ միակ ծնեալ ի Կուսէ, որ գերաշնորհ շրթամբքն վկայեաց, «Զխոնարհս բարձրացոյց Տէր.. ցրուեաց զամբարտաւանս մտօք սրտից իւրեանց. եւ հայեցաւ ի խոնարհութիւն աղախնոյ իւրոյ. վասն այսորիկ (արժանն ստիպէր ի վերայ բերել). յայսմ հետէ երանեսցեն ինձ ամենայն ազգք». Կանխելով մօրն զմիածնին ճառ երանութեանց։ Իսկ սորայս, փրկչին մերոյ ասեմ, արդարեւ անճառելիք են հանդէսք խոնարհութեան, զոր եցոյց մեզ յօրինակ եւ ի յանդիմանուութիւն, ի ծննդենէ անտի իւրմէ ի գոմս եւ մսուրս, մինչեւ ի համբոյն Յուդայի՝ ի տագնապալից պահուն, յորում՝ նա մատնէր, միւսն ուրանայր, այլք յաշակերտացն փախչէին, եւ բարերարեալքն ի նմանէ՝ չարիս եւ մահ նիւթէին. եւ նա ոչ ցասեաւ, ոչ ոք լուաւ ի հրապարակս զբողոք նորա, ոչ եբեկ զջախջախեալ եղեգունս, այլ հեզաճեմ ոտիւք անց գնաց, ոչ փչեաց ընդ առկայծեալ պատրոյգսն, այլ շնչով իւրով առողջութիւն եւ կենդանութիւն պարգեւեաց. եւ հուսկ ամենայն նախատանաց յարյարանաց եւ լքման յերկրէ եւ յերկնից՝ թողութիւն մաղթելով ապերախտիցն եւ յանցաւորաց՝ իսրեւ անգիտաց գործելոցն չարեաց, կնքեաց զկեանսն, խոնարհեցուցանելով զգլուխն, եւ յայն ձեւ հանապազ կայ առաջի մեր լռութեամբ զհեզութիւնն քարոզելով։ Եւ որ հրաշափառագոյն եւս է եւ հրեշտակաց անգամ հիանալի, յայնմ հետէ ցայժմ եւ մինչեւ ի կատարած աշխարհի՝ ցուցանէ եւ ցուցցէ աւուր աւուր զանբաւելի խոնարհութիւնն եւ հեզութիւն, համօրէն աստուածութեամբն եւ մարդկութեամբ, իբրեւ ոչ ինչ մի ամփոփեալ կալով ընդ դոյզն նշխարաւ հացիֆ՝ ի սքանչելահրաշ պատարագի անդ իւրում, ձեռամբ նուաստից ոմանց եւ երբեմն անարժանից յոյժ. առ որ ոչ բաւեն բանք, այլ խոնարհել եւ մեզ աստանօր ի լռութիւն ահի եւ հիացման. եւ որպէս անբաւելի սիրոյ նորա՝ հաղորդ լինել տուեալ է մեզ անդ ընդ նմին հաղորդելի եւ սգատեսակ իմաստիցն, զի ուր մահու երեւոյթ է՝ անդ հարկ է եւ սգոյ լինել, որպէս ուր անմահութեան խառնուրդ է՝ անդ եւ հոգեւոր ուրախութեան։

Այլ ես ո՞րպէս պատրաստիմ, զիա՞րդ մատչիմ առ սարսափելի հանդէսն այն հեզութեան իմոյն Յիսուսի, եւ զիա՞րդ ընդ նմին իրագործեմ զգերագոյնն գործոց ի վերայ երկրի. կամ զիա՞րդ ոչ յայլ յայլմէ լինիմ, մինչ ամենայն որ յիս մասունք հոգւոյ եւ մարմնոյ՝ ստիպեն գոչել, «Ի բաց գնա՛ յինէն, Տէր, զի այր մեղաւոր եմ ես…»։ Այլ հեզութիւն նորա կանխէ կափուցանէ զբերան իմ, եւ զբերանս երկնից եւ երկրի, «զոր այժմս ես առնեմ, ասէ, դու ոչ գիտես, այլ ապա գիտասցես»։ – Արդարեւ սակաւ ինչ գիտեմ ի սքանչելեաց այտի, այլ շատ՝ ի ճանաչել զչքութիւն իմ եւ զչքաւորութիւն, եւ զքո անչափական մեծութիւն հեզութեան եւ գթութեան. եւ ապշեալ ոչ եւս իշխեմ ընդ Պետրոսի ճիկ հանել, զի մի՛ զկեանս հոգւոյ մերժեցից. այլ ընդ առ ի քէն գովեցելոյ զօրականին՝ կրկնեցից, Տէր, դու գիտես զի չեմ բաւական՝ եթէ ընդ յարկաւ սրտիս մտցես. շատ է ինձ եւ մի բան քո ի բժշկութիւն հոգւոյս. ապա եթէ դարձեալ կամիս խոնարհել եւ գալ առ իս, եղիցին կամք քո. բայց տուր եւ ինձ վայելուչ խոնարհութեամբ մատչել ընդունել զքեզ, եւ առ ի քէն գտանել զհաշտութիւն գիտակցութեան անձին իմոյ, զամենայն զոր եմս՝ ընկղմել ի խորս խոնարհութեան եւ հեզութեան։

Բ

Զոր օրինակ չէ հնար ծովու խաղաղելոյ ակօսաբեկ լինել ալեօք, եւ ոչ ի հակառակէն՝ հողմակործելոյն մակաւասար միապաղաղ երեւել այսպէս եւ անձին խռովելոյ՝ խաղաղ երեւել, եւ հեզացելումն՝ խռովադէմ եւ տրտում. գժտութիւն՝ անձնամատն լինի վրդովման ներքին մարդոյն. եւ եթէ անձին իւրոյ ոչ կարէ օգտել այլ խռովեալ եւ սոնքացեալ, զի՞նչ առ օտարս կարիցէ առնել բայց եթէ խռով եւ վնաս։ Անիրաւն անձամբ անձին՝ ոչ կարէ իրաւունս առնել այլում. եւ որ գոռոզութեամբ զանձն աղարտէ զո՞ կարիցէ շինել. ո՞չ ապաքէն, ասաց Առաքեալ «Բարկութիւն մարդոյ՝ զարդարութիւն Աստուծոյ ոչ գործէ»։ Եւ եթէ ի գիւտ անդորրութեան ոգւոյ՝ պէտք են խոնարհութեան եւ հեզութեան, առաւել եւս ի հաշտութիւն եւ խաղաղութիւն ընդ ընկեցար, որով եւ ժառանգելն զերկիր յաջողէ։

Հեզութիւն ծաղիկ է խոնարհութեան, եւ սա տունկ դրախտին Յիսուսի. զոր թէ կամիցիս յանձին քում քննել ո՛րքան իցէ խորարմատ, տես, եթէ զի՞արդ վարիս ընդ ընկերաց, եթէ աւագ իցես եւ եթէ կրսեր կամ հաւասարակից՝ ի կենակցութեանդ, ի խորհրդակցել, ի տարաձայնել կարծեաց. եւ գիտասցես ո՞րչափ կալեալ իցէ քո զերկրի երանութիւն. երկիր՝ որ այսու տեսութեամբ առհասարակ մարդկութիւնն է, ընդ որում յարեալ յօդեալ է քո՝ որպէս բնութենակից. եւ հարկ է զի, ըստ առաքելական խրատու, «Հեզութիւն ձեր յայտնի լինիցի ամենայն մարդկան». եւ եթէ այչ ոչ յայտնի, չարադէմն ի յայտ գայ՝ բարկութիւն։

Բարկութի՜ւն. պժգալի եւ անարգ քան զամենայն կիրս եւ հաւասար ամօթալի ախտից, այլ եւ բռնագոյն, բաժանեալ գրաւեալ ընդ նոսին զսիրտ մարդոյ, որպէս գիտէ եւ ամենայն ոք, հեթանոս եւ քրիստոնեայ, եթէ ցանկութիւն եւ ցասումն տարհապարհակ վարեն զսիրտս որդւոց մարդկան, եթէ ոչ զգօնութիւն դաշնակիցս արասցէ զնոսին՝ խաղաղութեամբ վճարել զամենայն. իսկ ի խեռելն նոցա եւ ի խեղել զդիւրահոով անիւ բնութեանս, ամենայն վերիվայր լինի. ցանկութիւն գետնասող, որպէս զեռուն զազիր, ցասումն՝ ընդվզեալ որպէս գազան ամեհի, խորտակումն գործեն գեղեցկայարմար կառացն եւ գահավիժութիւնս՝ բազում անգամ անկանգնելիս։ «Ճրագ մարմնոյ ակն», եւ ճրագ հոգւոյ՝ բանն. որպէս է խաւարել նորին՝ ոչ կարէ գործել մարդ, այսպէս եւ ի խաւարել սորա՝ ոչ կարէ գործել ուղիղ. յորժամ մթարք կրից շափառուկ ածցեն լուսոյ մտաց, անհետանան եւ ճանապարհք արդարութեան, այլ ընդ այլ դանդաչէ մարդս։ Չիք երկինք կամ օդ՝ որ այնպէս արագ արագ միգով եւ մառախլով պատիցի՝ որպէս զաղփաղփուն ոգի մարդոյ. չիք որ այնպէս խրթնացուցանէ զնա յաստուածատուր զարդուցն՝ որպէս բակութիւնն։ Ի հանդարտութիւն հաստատեաց Տէր զհոգիս, որպէս տաճար ընդունիչ նշուլից իւրոյ անեղական լուսոյն, որում ստուերաց ածել՝ արդարեւ գործ անարգ է եւ ամպարիշտ եւ մեծ վնաս անձին։

Բորբոքեցար թերեւս ի բարկութիւն, ի բարկութիւն տարապատ. զգացեր անշուշտ՝ եւ ոչ անագան՝ եւ յիշիցես եւ այժմ. ո՞րքան անշքեցար ի շնորհաց եւ նուսատացար ի քեզ, եւ քեզ ինքեան եղեր նշաւակ, եւ առաջի որոց ճայթեաց սրտմտութիւն քո. մանաւանդ եթէ ի հաւասար ընկերութեան ամլակցաց էիր եւ ո՞ ետես երբէք զամոլ մի յամոլից ստամբակեալ ի վեր վազեալ՝ եւ ակօսին ուղղաձիգ հերձեալ. իսկ եթէ եւ այլք ոմանք զնոյն գործիցեն ի միում ագարակի, ո՞ւր մնայ գործ մշակութեանն, որպիսի՞ վաստակ անօգուտ եւ վնաս մեծ յընկերութեան եւ յեղբայրութեան։ Եւ զի՞նչ իցեն բարուրք բարկութեան. ընդէ՞ր ցասնուցու եղբայր ընդ եղբօր. – ապաքէն ոչ զի բարի ինչ կամ ազնիւ արար, այլ թիւր եւ խոշոր, անհաճոյ, թէ կամիս՝ եւ անպատշաճ եւ անարժան. – այլ, միթէ սրտմտութեամբ եկեսցե՞ն այդոքիկ ի շուք եւ ի շնորհս եւ ո՞չ մանաւանդ առաւել եւս նշաւակիցի յերկաքանչիւր եւս դիմաց. գուցէ եւ փոքրոգութիւն շեղեսցէ զշրթունս նուիրեալս ի բարեբանութիւն Աստուծոյ եւ մարդկան՝ յանվայելուչ արտաբերութիւն բանի։ Նա՝ թէ եւ ճշմարտութեան կալով ջատագով՝ դժուարիցի ընդ այլախոհս եւ այլակարծիս, նախ զանձն իւր քննիցէ, եթէ արդարեւ ստոյգ կացցէ՞ ինքն ի ճշմարտին. եւ եթէ կարծեօք վարիցի՝ ուսի՞ իցէ ինքեան առաւելաշնորհութիւն քան զմիւսոյն՝ որ հակառակ կարծիցէ։ Ի նախնեաց անտի զգօնից վկայեալ է զի ոչ վէճ՝ այլ «պատասխանի ողոք եւ իմաստուն՝ դարձուցանէ զսրտմտութիւն. եւ բան խիստ՝ յարուցանէ զբարկութիւն». իսկ ի նորումս ազդ առնէ վարդապետն Տիմոթեայ, «Ծառայի Տեառն ոչ է պարտ կռուել, այլ հեզ լինել առ ամենեսեան. հանդարտութեամբ խրատել զհակառակորդս». իսկ զորս՝ ոչ եւս ծառայս՝ այլ բարեկամս իւր կոչեաց Քրիստոս եւ խորհրդակիցս, քանիօ՞ն հեզութեամբ եւ հանդարտութեամբ չիցէ օրէն վարիլ ընդ նոսին. մեզ մանաւանդ, որոց ազդէ նոյն Առաքեալ, «Արժանի գնալ կոչմանն՝ յոր կոչեցարուք, ամենայն խոնարհութեամբ եւ հեզութեամբ եւ երկայնմտութեամբ, անսալ միմեանց սիրով»։

Բնութիւն եւ շնորհք ետուն մե ընկերս նմանիս՝ յօգուտ եւ ի շահել զանձինս եւ զիրեար. բարկութեան չիք երբէք շահել զոք. թերեւս նուաճէ, ընկճէ, յաղթահարէ, վարէ բռնի, այլ ոչ ամոքէ. ընդ քարշ տանի իբրեւ գերի եւ ստրուկ, եւ ոչ հաւան եւ հլու. կարկէ զբերան, այլ ոչ զմիտս. արգելու զգործն, այլ ոչ զկամս գործողին. նա եւ բազում անգամ՝ ոչ միայն ոչ ինչ ստնանղ դիմակցին, այլ անձամբ զանձն վտանգէ. կամ որպէս ապառաժ ընդ ապառաժի բաղխեալ երկոքին եւս փշրին կամ անտեղիտալիք մնան։ Ի յաջողուած մեծամեծ իրաց՝ ուժոյ եւ զօրութեան պէտք են, արդար եւ ստոյգ. այլ քան զհրաշագործութիւնս՝ մեծագոյն զօրութիւն եցոյց Քրիստոս, որպէս ասաց ոմն, զհեզութիւն իւր։ Առ ոգորել ընդ ամբարտաւան Փարաւոնի, եւ առաջնորդել խստամբակ որդւոց Իսրայէլի, պէտք էին Մովսէսի. եւ «Այրն Մովսէս՝ հեզ էր քան զամենայն մարդիկ», վկայեաց գիրն, եւ թէպէտ թոթով եւ զանգիտող՝ յամենայնի յաջողեցաւ. իսկ ուր երբեմն զայրացաւ հոգին հեզ եւ դառնացաւ ի վերայ խստապարանոց ժողովրդեանն, թուլացաւ եւ ամենարուեստ գաւազանն, եւ ի դոյզն դրդուել սրտին՝ ըմբոստացեալ կառեալ կացին եւ ջուրքն վիմաբուղխքն՝ մինչեւ ի կրկնումն բաղխման, եւ ինքն վասն գամ մի կարճմտութեանն՝ յետ քառասնամեայ դեգերանաց յանապատին՝ հասեալ ի սեամս երկրին աւեիեաց՝ արգելաւ ի մտից։

Մի բարբառ անհամբեր, ձայնարկութիւն մի անարգել՝ յո՞րքան բարեաց վիրպեցուցանէ զառաքինիս. մի ժամու ցասումն զո՞րքան ամաց վաստակս ի դերեւ հանէ. «Ասա, ասէ բանսարկուն, բան ինչ ի Տէր եւ վախճանեաց». այլ այլ ողջախոհ համբերատարն Յոբ՝ չասէ եւ զմին զայն բան, այլ զհակառակն. «Եթէ զբարիսն ընկալաք ի ձեռանէ Տեառն, չարեացն ո՞չ համբերիցեմք»։

Մեծահրաշ եւս սքանչելիք հեզութեան զօրհանապազ առաջի կան մել եւ ներգործեն՝ այս գոգջիր երկու հազար ամք են վարդապետութիւն ասողին ուսարուք յինէն զհեզութիւն, ծաւալեալ յիւրոց առաքելոց եւ նոցին աշակերտաց՝ նովին հոգւով եւ բանիւ հեզութեան՝ սփռեցաւ ընդ ամենայն տիեզերս, հնազանդեցոյց զտգէտս եւ զիմաստունս, մինչ բռունք աշխարհի՝ ամենայն լեգէոնօքն, սպառնալեօք, զինուք եւ տանջանարանօք, հրով եւ սրով՝ իբրեւ ամեհի ալիք յարձակեալ հարեալ զաւազն ցածուցեալ մածեալ, յետս յետս նահանջաբեկ ամօթապարտ փշրեցան լքան լուծան. անպարտելի պետութիւնքն՝ խորտակեցան, տեղի ետուն, անհետացան՝ առաջի հեզաշունչ, հեզաքայլ աշակերտացն յիսուսի, յառաջեաց աւետարան ընդ ոլորտս աշխարհի, յորմէ անկաւ իշխան նորին, եւ խաչն կանգնեցաւ ի բարձրութիւնս երկրի եւ թագաւորաց նորին։

Յայս առաքելաշաւիղ ճանապարհ հեզութեան ուղղեալ են եւ ոտք մեր՝ վարդապետացս ապաշխարութեան. ո՞ տայր եւ հանապազ նովիմբ յառաջել եւ առաջնորդիլ. նովիմբ հոգւով կարդալ առ ամենեսին զքաղցրաձայնն եկայք առ իս, առ Յիսուս, եւ եթէ բարկանալ ինչ հարկ լինեէր՝ առ բանսարկուն էր ի դէպ ասել զերթ յետս իմ. եւ զապաժոյժ ինչ բան բերանոյ կամ սրտի՝ ամփոփել սրբել յառաջ քան զմտանել արեգական, զղջանալ յանկողնի, յառնել հաշտ անձամբ յանձին եւ ընդ ընկերաց, եւ ջանալ յամենայնի հաշտ լինել ընդ Աստուծոյ։

Գ

Ամենայն տնտեսութիւն բարոյական կենաց մարդոյ՝ յանգի ի կատարումն կամացն Աստուծոյ. «Հայր մեր, եղիցին կամք քո, որպէս յերկինս եւ յերկրի». այս է սկիզբն եւ աւարտք փրկւոթեան օրինաց. եւ ի գլւոխս յաւիտենիցն դպրութեանց գրեալ է. «Առնել զկամս քո, Աստուած». եւ առնել՝ ոչ որպէս երկինք եւ երկիր՝ թէպէտ եւ անվրէպք՝ բայց անիմացաբար առնեն, այլ ազատութեամբ եւ հաւանութեամբ կամաց. որով ոչ միայն գովութեան արժանի լինի մարդս՝ այլ եւ յաւիտենական վարձուց. յայտ է թէ եւ հակառակն սորին դրժել կամացն Աստուծոյ յաւիտենական կորստեան. քանզի օրինազանցութիւն այլայլէ եղծանէ զշինածն եւ զսահմանած Աստուծոյ, եթէ օրէն իցէ ասել, եւ նախ քան զԱստուծոյն՝ անձամբ անձին խռովութիւն եւ եղծումն գործէ մարդ՝ ի ներքին իւր եւ յարտաքին. շատ է մեզ առ այս յիշել զնախածնողս մեր՝ գամ մի յառաջ քան զճաշակ բաղդավճիռ պտղոյն եւ գամ յետոյ. որպիսի՛ նախ զմայլաւան հեզութիւն, հանդարտութիւն, շնորհափայլութիւն ի նոսա. որպիսի՜ խռովութիւն, վրդով եւ ապաշնորհւոթիւն՝ յետոյ։ Որդիք նոցա եմք եւ մեք, եւ ժառանգք ապականելոյ բնութեանն. քանի՜ ապշուըիւն ունի զմարդ՝ յորժամ թէ զաստուածահրաման սահմանօքն՝ որ հլութիւն եւ հեզութիւն է՝ զանց առնիցէ. Աստուծոյ ստունգանել ապստամբել կարծի, այլ յինքեան կրէ զապստամբութիւն կրիցն եւ կամաց, եւ բողոքէ գիտակցութիւն զքակտումն յարմարութեան իւրոյ ընդ անձն ընդ տիեզերաց եւ ընդ Աստուծոյ յարդարողին եւ յարմարողին իւրոյ եւ նոցա։

Մի՛ ոք համարիցի գտանել նոր ճանապարհ կենաց մերդոյս՝ քան զոր ի սկզբանէն՝ զկամաց Աստուծոյ. որում՝ մարթ է հակառակել, այլ ի տոյժ եւ ի վնաս անձին. զի եւ մինչ շահել ինչ յուսայր՝ իսկոյն ի վերայ հասանէ խաբէութիւնն, եւ աւա՜ղ, եթէ վհատեալ կամ յամառեալ կացցէ ի նմին։ Ապաքէն առ հաճոյս առ սէր անձին գործէ մարդ զոր կամին. այլ բազում անգամ քան զանձին՝ մեծարէ ըզկամս այլում, եւ առ սէր նորին զիւր իսկ զանձն մատնէ մինչեւ ի մահ։ Եւ ո՞ առաւել սիրելագոյն գուցէ մարդոյ՝ քան զարարիչ իւր՝ յորմէ զինքն ունի՝ ամենայն լրիւն արարածոց. որք համօրէն միաբարբառ (եթէ չիցեն նորա խլացեալ ներքին ականջք, միտքն, բանն) աղաղակեն. Սիրա զԱստուած, սիրեա զհաստիչ քո, լուր նմա, հեզացիր, եւ գտցես զամենայն բարիս, ժառանգես զերկիր՝ ի կեանս քո, եւ զերկինս՝ի հանդերձեալ երանաւէտ կեանս, միեւ վարանիր, մի՛ մոլորիր՝ եթէ դժուարին ինչ կամ ծանր երեւի քեզ, ա՛ռ մուտ ընդ լծովն Յիսուսի, եւ ամենայն դիւրանայ, զամենայն շահիս. իմա՛ եւ ասա ընդ հաճելւոյն Աստուծոյ, «Բայց միայն Աստուծոյ հնազանդ լեր, ա՜նձն իմ». եւ կեցցես յանդորրու։

Փրկիչն մեր ի մի բան զուգեաց զսկիզբն եւ զկատարած օրինաց իւրոց. ի նախադրութեանն, «Հայր մեր, եղիցին կամք քո». եւ ի վերջայսն՝ յանբաւ եւ յանհաս տագնապողական պահուն, «Հայր.. ոչ իմ կամք՝ այլ քոյդ լիցին». եւ այն անբաւածաւալ սիրտ քան զովկիանոս ալէկոծեալ ընդ մէջ աստուածութեանն եւ մարդկութեան, անդէն ի նմին վայրկենի հանդարտէր լծակցութեամբ երկոցուն կամացն. եղիցի՜ն կամք Տեառն, այս են այբուբենք քրիստոնէի, եւ առաջին ուսումն այնորիկ՝ որ կամաւ հրաժարեաց յաշխարհէ եւ ի դրան մենաստանին յոր եմուտ՝ ընթադրեաց զկամսն, եւ զօրհանապազ զնոյն ունի կրկնել առ ոտս խաչին։ Եւ զի՞նչ զարանաց իցէ այս, մինչ երկինք եւ երկիր մինչեւ ցգիծ մի ոչ ստունգանեն ի կամաց անտի. ասացից եւ յանդգնագոյնս եթէ ներեսցի ասել. զի եւ Աստուած անչափն եւ անսահման՝ ի չափու կամաց իւրոց կայ. եւ յորժամ Բանն՝ որ ի սկզբանէն՝ մարմին եղեւ, Աստուած Աստուծոյ ասաց՝ եղիցին կամք քո. եւ կոյսն որ զանբաւելին պարագրելոց էր յանձուկ ծոցին, նմանապէս իմն ասաց, եղիցի ինձ ըստ բանի քում։ Արդարեւ անհնարինքն հնարաւորք են աստ առ յԱստուծոյ. Աստուած հեզացաւ եւ խոնարհեցաւ։

Իսկ դու զի՞ գործես, եղբայր, յորժամ եթէ բերան մարդոյ յաստուածակոյս կողմանէ հրամայիցէ քեզ բան մի, եւ դու յողայցես, խորշիցես, պատճառանս պատճառիցես, դանդաղիցես ասել զԵղիցին, որպէս թէ կամելով ընտիր առնել ընդ քո եւ ընդ Աստուծոյ կամս, կշռել զսա՝ ծանրակի՞ր իցէ՝ եթէ փոքրոգի։ Վա՜շ հիքութեանս մերոյ. եւ որպիսի՞ ինչ իցեն հրամայեալքն. – յաճախ այնպիսիք՝ զորս խայտալով եւ խնդալով յանձն առնուն եւ կատարեն նորընծայլքն ի կրօնս. եւ քո իսկ թերեւս արարեալ իցէ յայլում նուագի. – փոքր ինչ վաստակ, փոփխութիւն պաշտաման կամ տեղւոյ, գործք քահանայական եւ վարդապետական աստիճանիդ, զորս ուխտիւք եւ երդմամբք յանձն առեալ էր քո։ Եւ թերեւս ոչ միայն ընդ հրամայեալսն քեզ դժկամակիցիս, այլ եւ որ առ այլսն, իբրու թէ ոչ ըստ տեսութեան եւ գիտութեան քո կարգեցան այնոքիկ, եւ յանդգնեալ դատիցես, գուցէ եւ դատապարտել զհրամանսն եւ զհրամայողսն եւ զընդունող հրամանին։ Այդպիսի կիրք եւ բանք՝ աշխարհայնոց անգամ չեն վայելք, թող թէ անձնուրաց միանձին. որում անկ է հանապազ յիշել ի յեղյեղելն ի տէրունական աղօթսն, զի բերանով առաջնորդաց եղիցին կամքն Աստուծոյ. եւ քեզ անկ զարթուն եւ պատրաստ լինել ընդ Սամուելի եւ ասել, «Խօսեա՛ց, Տէր, զի լուիցէ ծառայ քո». եւ ընդ հարիւրապետին լսել, ե՛րթ, եւ երթալ, ե՛կ՝ եւ գալ, արա՛ զայս՝ եւ առնել։ Այլ ոչ ումել յաջողեսցի լսելութիւնս այս, մինչեւ թէ ոչ յօժարեսցի հեզանալ խոնարհել՝ իբրեւ մանուկ մի տղայ, ի տղայոց Յիսուսի, որոց յայտնեաց Հայրն զգիտութիւն իւր եւ զժառանգութիւն երանութեանցն, որք աւուր աւուր, ժամու ժամու սիրով ողջագուրեն զխաչն՝ զոր միանգամ բարձինն՝ իւրեանց կամօք, եւ ի նոյն բեւեռեցին զկամս իւրեանց։

Ո՜հ, յորժամ դնէ ոք զգլուխ իւր բազմահոգ ի փայտն այն զգաստութեան, ի գործին եւ յանօթ Յիսուսի, կարիցէ՞ այլ ինչ ածել զմտաւ, բայց զցածնուլն եւ հեզանալ։ Ո՜ լծակ հրաշակերտ, որով խոնարհին սիրտք վերամբարձք, եւ վերամբառնան վայր իջեալքն գիտակցութեամբ տկարութեան իւրեանց։ Ո՜վ ձեռն գթութեանց Քրիստոսի, բարձրացո՜ զնժարդ այդ խոնարհութեան՝ յոր արկանեմ արդ միւսանգամ զսիրտ իմ զառածեալ վայրապարհեթեթանօք. տուր ինձ ճանաչել քաջ զոր եմս, տկար, մեղմեխ, նուաստ եւ ոչինչ, համբուրել զլուծ քո եւ զիմ, առնուլ զճաշակս քոյինուսոյց հեզութեան, ժառանգել աստստին զառհաւատչեայն, եւ անդ յերկինս՝ զլիութիւն երանութեանց քոց։