Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

1001. Խաշխաշ վայրի.

Հին Բժշկարան մեր գրէ հոմանիշ, «Պրինգ, Շախրուն, որ է Վայրի խաշխաշ։ puun. Papaver Rheas, $. Pavot Coquelicot, 4w. Ponceau. – Stu le 0 պրանճ: Շախրուն. Պապլաս: — Յիշենք մեր ծաղկերգուին նկարագիրը։

«Խաշխաշն ըզթագն է բոլորել, գեղեցկացեր ի Հետ Պաթմարուն, _ Բոլոր գլխուն ալ է ներկեր, քօռ է քաչեր վերայ փորուն Է Մեր երկրին այլեւայլ կողմերում, նշանակուած է Խաշխաշն ի քննողաց, մանաւանդ Արեւելեան և կովկասեան կոչուածքն (P. Orientale և Caucasicum), իսկ P, Lateritium կոչուածն ի Ճորոխայ Հովտին. — P. Commutatum ի Թ–Հ. — P. Polytrichum Արղնի. - P. Lavigatum ի կարին և քանախ. P. Macrostomum (երկայնբերան) ի Թորթում. — P. Hybridum grandifolium ի Գանձակ։ — Տեսակ մ’այլ յատուկ Հայկական կոչուի ի Թ-Հ. P. Armeniacum, nր և Argemone Armeniaca, այլ և P. Stenocarpum (Խչ. Նեղպտուղ): 

1002. *Խաշխաշի Զապտի.

Ըստ Պէյթարայ յիշէ զայս Ամիրտ. «Որ ինքն սպիտակ խոտ-մն է, և սպիտակութիւնն ի փրփուր կու նմանի. և մէկ-մէկ թիզ յերկայնութիւն ունի, և մանտր տերեւ կ’ունենայ. և թէ ամռան աւուրքն. ժողովեն և զմէկ դրամն  Մայ ըլ-Ղարայտին (Մեղրաջուր) խմեն՝ փսխել տայ, յիստըկէ»։ Այս տեսակս յիշած է Դիոսկորիտէս՝ փրփրոտ Մեկոն (Աֆրոտիս) կոչելով, յորմէ և Փ. Pavot écumeux. 

1003. Խաշխաշ Նարքիվիա.

Զայս այլ յիշէ Ամիրտ. ըստ Պէյթարայ, սա ըստ Վահշիահի, և սա ի Նաբէովթեան Վաստակագրոց, որ Յունաց անծանօթ բոյս մի համարի. «Ինքն Խաշխաշին մէկ ցեղ-մն է, և ոմանք ասեն, թէ Սեւ խաշխաշ ն է (P. Nigrum), և թէ ճղէն բաժանես և չորացընես և լոսես, և ի թանձր շտերուն վրայ ցանես, կու կակղացընէ»։ Ոմանք նոյն համարին զայս վերոյիշեալ Վայրի Խաչխաչին հետ, այլ չէ հաւանական։ 

Խաշխաշի Խէժ.

Խաղապապն է, տե՛ս թիւ 982։ 

1004. Խաշնդեղ.

«Որ է Գաբծիլին տակն», ինչպէս կ’ըսէ Ամիրտ. և ինչպէս գրած եմք Գաբ անուան տակ, զոր տե՛ս ի թիւ 392: Դեղոց գործածութեան համար ամեն աշխարհք ծանուցուած է, յարեւելս Ռավէնտ կամ Ըռաւանդ անուամբ, յարեւմուտս՝ Լ. Rheum, Փ. Rhubarbe, իտ. Rabarbaro: Մեր Ամասիացին օտար երկրէ եկածներն անուանէ Չինի և Խորասանի, առջինը լաւագոյն համարի և շատ տեսակ օգուտները յիշէ, բայց Պէյթար անկէ շատ աւելին և երկար գրէ։ — Օգտակարութիւնն և մեր երկրին իբր յատուկ բերք ըլլալն՝ մեր Բագրատունի (Հ. Արսէն) քերդողահօր եռանդը վառեր և գովել տուած է զինքը [1]: 

1005. *Խապալախ.

Աւելկի տակի հետ յիշէ Կամարկապցին զայսորն այլ՝ Խապալախի քօք գրելով։ 

1006. Խաչախնձոր.

Թէ և անունն Խնձորի տեսակ մի ցուցընէ, բայց թուի, թէ աւելի ձեւին նմանութեան համար կոչուած է, վասն զի միակ մեզի ծանօթ յիշողն (հեղինակ Նոր Հայաստան գրոց, եր. 104) կ’ըսէ, թէ Կամախու կողմերը Բագառիճ գիւղի Ս. Նշան վանքի պարտիզին մէջ գտուի «և այն պտուղ, զոր կոչեն Խաչախնձոր»: Կ’ըսուի և Խաչորկէն: 

1007. Խաչահամբոյր.

Ասոր այլ սոսկ անունը լսած եմք ի նոր բառհաւաքէ, և վերնոյն պէս ծանօթանալ փափագիմք: 

1008. Խաչավարդ.

Յիշէ նոր բառհաւաք. թուի Քաջավարին կամ ներքոյգրեալ Խաչափայտն։ 

1009. Խաչափայտ.

Չունի ինչ մերձաւորութիւն պաշտելի Ս. Խաչին, սակայն մեր սնոտիապաշտ նախնիք սրբազանցուցեր են այս բոյսս, աղօթքով և պատուով, և պէսպէս պանծալի անուամբք, ինչպէս՝ Հարիւրալամ, Քահանայատակ, Քաջվարդ, Արճիվարդ  կամ Արջվարդ, Կակժիրակ, Կակաւիլ, Ճշնարօտ կամ Ճշնարադ, Կոճամօրու, Պղվտակ, Կպրէթ, Յօտի սալապ, բայց յատկագոյն և ստուգագոյն Փենունա, որ այլայլեալ գրուած է եւս Ֆուվանիա, Խաւանիա, Փաղանիա. թող աւելի օտարոտի անուններ, զոր յիշեմք քիչ մի վարը: Հին Բժշկարան մեր գրէ միայն. « Ղուտ ըլ-Սալիպ, Կպրէթի տակ, և Փէնունա, որ է Խաչափայտն». այս կոչման այլ պատճառ կու տայ ուրիշ տեղ, «Որ եբ կտրես, մէջն զեդ Խաչ է, որ կոչի յունարէն Փաղանիա, և տաճկերէն Յուտ ըլ-Սալիպ »: — Փենունս անուան ստոյգն է Լ. Peonia, Փ. Peonie, ըստ առասպելաց Յունաց՝ յանուն Պէոն բժշկի, որ այս բոյսը դեղ ըրաւ Հերակլէսէն վիրաւորուած Պլուտոնի։ Ամիրտ. այսպէս նկարագրէ Ֆուվանիա անուամբ, որով և Պէյթար ( Ֆաուանիա ). «Ինքն «խոտ(եղէն) է, և ծաղիկն կարմիր է, և ինքն էգ և որձ կու լինի. և լաւն այն է, որ Հոռմցի լինի… Որձին տերեւն նման է Ընկըզի տերեւին և այն, որ էգ է, ի ծայրերն զէդ Նշի կեղեւի նման աման ունի, և յորժամ հասանի, կարմրուկ հատկներ ունի, զէտ Նռան հատեր, և այն, որ որձ է, տակին հաստութիւնն մէկ մատին չափ կու լինի, և յերկայնութիւնն մէկ թիզ կու լինի, և այն որ էգ է, տակն շատ կու լինի, և ճուղ-ճուղ է՝ որպէս կաղնի փայտ, և եօթն կամ ութ հատ կու լինի՝ որպէս Շրէշի տակ է», եւ այլն։ Քանի մի անուններ այլ յիշէ, որոց մի Քահանայուկ, փոխան Քահանայատակի, յետոյ կ’աւելցընէ. «Նշանն այսոր տակին՝ զէտ ճիւղ լինի, և յոր տեղ կոտրես, զէտ խաչ դառնայ մէջն. նոյն է և Ճնդիհայրն [2]. և այս  Մրտի տակ է, որ հաքիմնին Յօտի Սալիպ ասեն. Հռ. Պղվիտակն, որ է Օշինդրին տակն. Եւ թէ յիրք մի շարեն զայն սեւ հունտն և տղոցն ի վիզն կախեն, օգտէ ըխտաւորին... և այնոց, որ յանվայր վայրիքն շուրջ գան, ի վիզն կախեն, շատ օգտէ, և թէ այս չգտվի, իր փոխանն Նռան կեղեւն է, և Վարսաման ն է. և Սղն ? ( Սղըր ?) կայիկի կ’ասեն եղն մի կայ՝ այն է, և նորա կրունկն է, և նորա ոտից ջղին ոսկրն է փոխանն»։ Պէյթար՝ եղին կամ եղջերուի տեղ՝ վիթ (gazelle) և կզնաքիս (martre) կ’ըսէ:

Վերջին նուuխաներն քիչ-քիչ բնականէն ի գերբնականն առաջնորդեցին. — ո՞ր ատեն այս կարծիքն, այսինքն՝ Փենունայի հրաշալի զօրութեան՝ մտեր էր մեր նախնեաց խելապատակին մէջ. չի կըրնար ստուգուիլ, բայց եթէ շատ հին է ըսել, ինչպէս Լուսնի թուփին և Լօշտակի աւանդութիւնքն, մանաւանդ որ նոյնպիսի երեւակայութիւնք ուրիշ ազգաց և ինչուան Պլինիոսի գրոց մէջ այլ գտուին ի հնուց։ Մեր գլխաւոր առակախօսն (Մխ. Գօշ) ԺԲ դարուն վերջերը կու յիշէ այս բուսոյ (զոր Փենն ա կ’անուանէ) դիւահալած զօրութիւնը, որոյ կարծես թէ կու հաւատայ. «Փեննա՝ զանձն սրբասէր ասէր լինել, և ամբարհաւաճէր ի բնաւից, իբրու զի ընդդիմանայ դիւաց՝ ոչ գիտելով, եթէ ի թագաւորէն իւրմէ զօրանայ, և յինքն ամփոփեալ արքայի զիւրն շնորհ, գտաւ ունայն, քան զբազումս. վասն զի ծաղիկք ամենայն ի պէտս վարէին բժշկաց, իսկ նա և ոչ բնաւ»։ — Ներուի մեզ, եթէ յիշեալ սնոտիապաշտութեան իբրեւ կանոնական կամ մաշտոցական կարգն այլ յառաջ բերեմք, գոնէ հնութեանն համար, որ թուականէս ճիշդ 600 տարի առաջ գրուած է մեր հին Բժշկարանի մէջ (յամի 1294): 

« Փենունա հանելոյ նշանք. Խոտ մի է, որ կոչի Փենունայ, և ոմանք ասեն (յիշէ զանազան անունները), այլք Ոպոնիա, ոմանք Դեղմինաթ, այլք Ողիոստան, և ինքն Կպրէթ ն է, և ամենայն իրաց օգուտ։ Թէ ծխես յիրմէ՝ պատահարի օգտէ և լեզվանոյ. ի հետն ունենալ՝ ի կախարդէ չվախէ, ի դժար ճամբովն անահ անցնի, զտակն և զտերեւն ծխէ, դեւք չմտնեն ի տունն. զպտուղն թէ գինով տաս, պատահարի և ական (աչքիլելու) օգտէ։ Եւ է այսպէս. Երթայր Մովսէս ի Սինա, և զոքանչ նորա տագնապէր ի դիւէ, և հրեշտակ Աստուծոյ եցոյց զՓենունայն, և բժշկեցաւ կինն։ — Եւ իր հանելն այսպէս է. Երթայ քահանայն խաչիւ և աւետարանաւ և սաղմոսիւ, ողջոյն տայ խոտին, և ասէ զ’Ծ. սաղմոսն՝ Ողորմեա ինձ, Աստուած։ Աղօթք՝ Օրհնեալ ես, Տէ՛ր Աստուած, որ արարեր զերկինս և զերկիր, և վասն արդարոյն Մովսէսի շնորհեցեր զսա ի բժշկութիւն. կարդամք առ քեզ, Տէ՛ր Սաբաւովթ, տուր զօրութիւն Փենունայիս, զի ի քէն է զօրութիւն, և քեզ փառք յաւիտեանս։ Եւ այլ ասա զնոյն Սաղմոս Ծ., և կարդան Առաքեալ և աւետարան, և քարոզ՝ Խնդրեսցուք. Հայր մեր։ Դու՝ Տէ՛ր Աստուած, արարիչ ամենայն արարածոց, որ զարդարեցեր զմարդն առաջին՝ անապական, զոր նախանձեալ չարն, խաբեաց զծաղրամիտ կինն՝ ճաշակմամբ պտղոյն և, ելեալ ի դրախտէն, անկաւ յերկիր անիծից և ցաւոց, և աղաղակեցին առ քեզ, Տէ՛ր, և ցուցեր նոցա ծաղիկս և պտուղս, խոտս և արմատս ի բժշկութիւն մարդկան, ետուր և զզօրութիւն շնորհի քո ի Փենունայս յայս՝ ի ձեռն ծառայի քո մեծին Մովսէսի: Արդ, աղաչեմք զքեզ, Տէ՛ր, տո՛ւր շնորհս բժշկութեան Փենունայիս այսմիկ, ի հալածումն կախարդաց և ի բժշկութիւն ախտից վնասակարաց. և քեզ փառք յաւիտեանս: Եւ այլ  Սաղմոս ՁԸ, Զողորմութիւնս քո՝ Տէ՛ր, յաւիտեան, ի լման (ամբողջ ըսել, յետոյ աղօթք) Աստուած կենդանի և բարձրեալ, արեգակն, երկիր, ծով, ցամաք, և ամենայն վայելչութիւնք կարդան առ քեզ. տո՛ւր, Տէ՛ր, զարմատս այս ի բժշկութիւն մարդկան, զի դու ես թագաւոր ամենայն արարածոց և բուսոց, և ի ձեռս քո է ամենայն, և դու պահես յամենայն փորձութեանց. և քեզ փառք յաւիտեանս: — Եւ ապա փորեն և հանեն, որ ի տակէն չմնայ ի տեղն, և սրբութեամբ կալ զնա, դեւք սարսեն ի նմանէ, և ամենայն ախտք դիւականք. ի մահդեղն՝ դեղթափ է, ուր դնես յանդաստանս՝ պահէ ի կարկըտէ և յամենայն ցասմանէ. ի տուն որ կենայ՝ չար չմտանէ, ներքեւ սնարուցն դիր, լավ երազ տեսնես. — զպտուղն առ քեզ կա՛լ, ի չարէ չվախես։ Թէ մեղրով տաս, ամենայն ցաւի օգտէ՝ մարդոյ և անասնոյ, կանանց զկաթն շատցընէ, օգտէ և օձահարի։ Տղային տուր յառաջ, քան զառաջին կաթն, նա չդիպի չարի, և թէ առ քեզ ուննաս, չվնասեն քեզ օձք և գազանք։ Թէ մեղրով տաս ԺԲ օր, զգոյնն կարմրցընէ, թէ ի տուն ծխես՝ կախարդութիւնն ի վայր ընկնի և ամենայն իրաց օգտակար է, կարողութեամբն Աստուծոյ»:   — Չզարմանանք մերայնոց այդչափ երկար գրուածոց Փենունայի համար, մինչ արեւմտեայք այլ իրենց Betonica-ի համար առանձին գրքոյկ կամ տետրակ հրատարակած են։ — Այսչափ խնամքով յարգութեամբ ստորագրուած բոյսն հարկ էր, որ մեր երկրին մէջ այլ գտուի, որոյ թէպէտ յատուկ տեղն չի յիշուիր, ինչպէս Համասփիւռ ծաղկին, բայց օտար գիտնական տեղաքնինք նշանակեն, Նրբատերեւ (Pæonia Tenuifolia) և Կարմրորակ կամ Բոսորային (P. Corallina) կոչուած տեսակներն ի Ռ-Հ, իսկ Օտար կամ Ամենազան P. Peregrina տեսակն՝ ի Պարխար լերինս մօտ ի Բաբերդ, այլ և ի Վան, Բաղէշ, Պինկէօլ, Ծանախ: 

1010. Խաչորկէն. — Տե՛ս Խաչախնձոր.

1011. Խառ.

Ի բառս Գալիենոսի յիշի Խառի պտուղ ՝ իբրև վայրի թփոց մանր պտուղներ։ 

1012. Խառածաղիկ.

Ոմանք ի նորոց այսպէս կոչեն զբազմատեսակ ծաղիկն Լ. Ranunculus, որ կոչուած է և Եղածաղիկ: 

1013. Խառբուշտ.

Մոլոշի՝ մանաւանդ վայրենւոյն, շատ տեսակ անուններէն մէկն է։ 

1014. Խառթութ.

Բժշկարան մի յիշէ Խառթութի շարապ: Սեւ թըթոյ տեսակ մ’է, զոր Հայք բարեգուշակ չեն համարեր։ 

1015. Խառնիճ.

Այս անուան զուգանիշ գրուած է Գերմակ Մարուխ ։ Տե՛ս Մարուխ և Մատուտակ։ 

1016. Խառնկտուկ.

Այս անուամբ կոչուած է Լ. Chamæsice, Փ. Figuier sauvage, զոր Ամիրտ. ըստ Պէյթարայ գրէ. « Խամասուֆի, ) [3], ինքն խոտ-մն է, որ ճուղ ունի և յերկայնութիւն չորս մատ լինի, ի գետինն պառկըման կու բուսնի, և տերեւն նման է Ոսբան տերեւին։ Եւ ոմանք այսոր Լեռան Թուզ կ’ասեն, բայց նմանութիւն չունի այս խօսքն: Եւ թէ զայսոր կաթն ի կոծիծնին քսեն՝ օգտէ, և թէ մեղրով խառնես յաչքն օծես, զցաւն և զմթնալն տանի, և թէ ջուր իջնու՝ խափանէ... և թէ եփեն և ուտեն՝ զփորն կակղացընէ, և թէ կարիճն հարէ, թէ զկաթն քսեն, օգտէ. փորձած է Աստուծով»։ 

1017. Խառնճուկ.

Այսոր գրողն կամ զուգողն ծանօթ չէ ինձ, բայց այսպէս կոչուած է Լ. Peplis, Փ. Pourpier sauvage, Ար. Պախլաթ ըլ–համքա պէրրի կամ Համղա, որ է Վայրի Փրփրեմ: Տե՛ս Փրփրեմ. և թիւ 123։ 

1018. Խառնուպ

Ար. անուն, է Եղջիւրի կամ Եղջիւրենի ծառն. տե՛ս զայս, թ. 662։

Զանազան տեսակներէն յիշէ հին Բժշկարան մեր զ’ Խառնուպ Ասորի, աղեաց հիւանդութեան դեղերու մէջ, — Խառնուպ Ուռհայեցի, արիւնբերի դեղ, — Խառնուպ Շիմի, զոր կարծեմ Շամի, Դամասկոսի, «որ է Աղջոյրն», (Եղջիւրն), կ’ըսէ, և դեղ փորցաւի՝ ուրիշ այլեւայլ նիւթերով խառնած։ Առաջին տեսակն (Ասորին) Պէյթարի Խառնուպի Նապտի կոչածն է, զոր յիշէ և Ամիրտ. և նոյնանիշ, Ղասմի -ղուրէշ, և Պ. Կուրկու, եւայլն. — « Խառնուպի Մսրի, որ է Ղարազ ն» և Խառնուպի Հնդի, որ է Խիարշամպար ն»: Պէյթար յիշէ և Խառնուպի Խնզիր, որ է Խոզի Եղջիւր, Լ. Anagyris, զոր ինքն գրէ Անաղուրիս,  Ամիրտ. այլ գրէ. « Անաղօրիս, որ է Անաղօրուս. Թ. Խոզի փուշ ասէ. ինքն մէկ ծառ-մն է, որ խիստ պեղծ հոտ ունի և միրգն երիկա՝ կը նմանի, և գունն ազգի-ազգի է, և խաղողին ատենն խիստ կու լինի, և յորժամ տերեւն թաժայ լինի, ծեծես և սպեղանի առնես և դնես ի վերայ պալղամի ուռեցին, օգտէ և հալէ... և թէ գինով խմցընես, զգլխուն ցաւն տանի»: 

1019. Խատատ ?

Բժշկարան մի յիշէ Խատատ ջրի, այսինքն՝ ջրային, որով յայտնուի ցամաքային տեսակ այլ ունենալն, անունն թուի արաբերէն, բայց ինձ անծանօթ։ 

1020. Խատխալ. — Տե՛ս Առիւծախոտ:

1021. Խարաժիլ.

Ըստ Աթանասեանի (եր. 87)՝ Մատուտակն է, որ և Մարուխ։ 

1022. Խարահար Խոտ. – Տե՛ս Արեգական մայր, թիւ 199։

1023. Խարամազ. Խարամազան.

«Ինքն բոյս է, Սնպուլ կու նմանի, բայց գունն ի կանանչ մօտիկ է, և իր տակն ի Սնպուլ կու նմանի, և հոտն ի Սմպուլի հոտ կու նմանի. բնութիւնն և զօրութիւն ի Սպուլի մօտ է, և համն քիչ մի քաղցր է։ Եւ Սնպուլ ասածս՝ Սնպուլի Հնդին է»։ —Պէյթար չի յիշեր զայս, բայց բուսաբանք, տեսնելով Կարնոյ (Խօշապբունար) կողմէն մեզի ղրկուածը, ճանչցան, որ Լեռնային Թաւրինջակն է, Լ. Primula montana. 

1024. Խարատ ?

Հին Բժշկարանն կ’ըսէ. «Ունտ է, զէտ Տիզկանեփայտ» (Ricinus). ուրիշ Բժշկարան մ’այլ. « Սամղ արապի ծառին պտուղն է. այս ծառիս Սանտ ասեն. Ար. Խարատ, Լ. Աւդէք ?»

1025. Խարաք.

Բժշկարան մի գրէ Ռուպ (Օշարակ) լինելու մասին. «Ռուպի Խարաք, որ է Պուսրին ըռուպն … Առ Խարախ, որ է Պուսրն ՝ զաղէկն, և զհունտն ձգէ, և ծեծէ, և զջուրն քամէ», եւայլն։ Ար. Պոսր կամ Պոսսըր նշանակէ տհաս Արմաւ։  — Տե՛ս Խարիք: 

1026. Խարբ.

Ի գիրս Վաստակոց յիշուի Խարբի տակ, թերեւս ըլլայ 

1027. *Խարբախ կամ Խարբակ.

Որ է բազմանուն բոյսն Կոճ վրացի, տե՛ս զայս: 

Խարբզակ. — Տե՛ս Խարպիզակ։

1028. *Խարզահրա ?

Թիւնաւոր նիւթոց կարգը գրուած է ի Բժշկարանի, և հաւանօրէն բոյս է, որովհետեւ յիշուի ընդ Ափիոնի և Պալատուրի (Մոլեխինդ), թերեւս նշանակէ վայրի կամ գէշ Զահրայ (Baccharis). անգիտութեամբ զայս ուտողին ճար, «Բագարատն (Հիպոկրատ) ասէ, թէ լաւն այն է, որ փսխէ և Թզի ջուր խմէ և ամրաւի ջուր»։ 

1029. Խարի. Շէկ Խարի կամ Շիխար.

Գալիենոսի բառից մէջ այսպէս կոչուած է յոյն բառն ’Άγχουσα, Լ. Anchuse, որ սնգոյր ըսել է կարմիր ներկին համար. Ար. Շինճար կամ Շինքար. Պ. Ազանկար, ըստ Ամիրտ., որ ուրիշ անուններ այլ տալով՝ կ’ըսէ, թէ. «Ի հով լերունքն կու բուսնի»։ Զայս գրէ Շինճար անուամբ, դարձեալ Շանճար անուամբ գրէ. «Թ. Աշակ մառօլի (Իշու Հազար) ասէ, և թէ ական սպեղանի առնես և օծես պիսակին, օգտէ… Եւ ցեղ մի այլ կայ՝ մանր տերեւնի ունի և բարակ ճղեր ունի, և ի ծիրանի, և ի կարմրութիւն կու քշտէ, ծաղիկ ունի, և զէտ արեան կարմիր տակեր ունի, և կալոց ատենն յաւազոտ տեղեր կու բուսնի, թէ զտակն դրամ մի ծամեն, և կամ օձին և կարճին բերանն թքնուն՝ մեռնի»: 

Այս բոյսս հայերէն կոչուած է և Հաւաժիպակ ի բառագիրս: — Պէյթար չորս տեսակ է կ’ըսէ Շիխարն, բայց հիմայ շատ աւելի տեսակք ճանաչուին. որոցմէ յիշուին An. Canescens կոչուածն ի Բաբերդ. — An. Aucheris Բասենոյ և Կարնոյ կողմերում. — Արեւելեանն ՝ An. Orientalis ի Կարին և Պինկէօլ. շատ տեսակք այլ ի Կիլիկիա և ի Փոքր Հայս: 

1030. Խար Խիար.

Պ. և Թ. բառերով այսպէս գրուի ի Բժշկարանս, որոյ հայերէնն է Իշավարունգ, զոր տե՛ս, թ. 865: 

1031. Խարխութ ?

Նշանակուած ի բառհաւաքէ՝ առանց բացատրութեան, եթէ չփոթած չէ ընդ Խառթութ։ 

1032. Խարիք.

Ըստ Սահակայ Մանուկեան Բժշկի՝ է Տրապիզուն Խուրմաuի, որ է Ծուաղ. տե՛ս զայս և զԽարաք (թ. 1023), որոյ հետ կըրնայ նոյն ըլլալ։ 

1033. Խարձ.

Հին բառգիրք մի այս անուան նոյնանիշ գրէ՝ Եղեգնաշամբ, և, յիրաւի, շատ տեղ յիշուած է ի գիրս նախնեաց, եղեգնոտ երկայն և խիտ խոտատեղի նշանակելով, մանաւանդ խոնաւ կողմերում. ոչ մէկ տեսակ, այլ զանազան բոյսեր, որք երբեմն թըփոց անտառ մի ձեւացընեն, և Եղեգնապուրակ այլ կոչուին։ Ասկէ ծագի և

1034. Խարձի.

Որ նշանակէ, ըստ Խոտաջրեցւոց, անպտուղ ծառեր, մանաւանդ անոնք, որոց փաթթըւի Որթն։ — Իմաստով և ձայնիւ Խարձի յարմարի Անգղիացւոց Furzy բառն: 

1035. Խարճի.

Անծանօթ բոյս, զոր յիշէ հին Բժշկարանն՝ Բաղշտակի հետ ի դեղս՝ երեսի և աչաց գոյն տալու: 

1036. Խարշափուն Բանջար.

Յովբայ գրոց մէջ յիշուի, ըստ ոմանց իբրև պարզ ածական, որ և է հովէ շարժած շըշնջող բոյս կամ տերեւ նշանակելով, բայց ըստ այլոց՝ յունական Ալիմա կոչմանէն երեւի գոյական բառ, յատուկ աղային բոյս մի ձիթենանման տերեւներով, ինչպէս մեր Վանական Վարդապետն այլ կ’ըսէ. «Զ Խարշափուն ն՝ այլք Աղիմայ թարգմանեցին, և կէսք Գերիոն (տե՛ս թ. 628), և է սա բանջար աղէհամ, որ յուտելն լցուցանէ զտեղի հացի»։ — Ըստ Լ. Ալիմայն տեսակ մ’է Ջղախոտի, Alisma Plantago, Ար. Մէզմար-էր-Ռայի, որ թարգմանի Հովուի փող. տե՛ս զայս: — Ոմանք այլ համարին այս Խարշափուն բանջարը կամ զԱլիմայն՝ Ջրային Անմեռուկ Portulaca marina. 

1037. Խարշուկ. — Տե՛ս Խաբուկ։

*Խարպախ. — Տե՛ս Խարբակ և Կոճ Վրացի:

1038. Խարպիզակ. Խարբզակ.

Ետքի կերպով գրէ Մխ. Հերացի, և կ’ըսէ. «Որ է Սեխ», բայց Թ. Խարբուզ նշանակէ Ձմերուկ։ Երազահան գիրքն առանց ցեղը կամ ազգը յիշելու՝ տեսակներուն համար կ’ըսէ. «Խարպիզակն՝ Սպիտակն, Սեւն, Կանաչն ամէնն «աղէկ է, իսկ դեղին կլոր ն՝ հիւանդութիւն է»: — Բժշկարան մ’այլ գրէ. « Մակլոն, Երկայն Խարբզակ»։ 

*Խարտալ. — Տե՛ս Մանանեխ։

1039. *Խարտինա. —Տե՛ս Ախինոս, թիւ 29։

1040. Խաւար ?

Նոր բառահաւաք նշանակէ զայս ծաղիկ կամ բոյս: 

1041. Խաւարծիլ. Խաւրծլոյ տակ.

Տե՛ս Գաբ, Գաբծիլ և Խաշնդեղ, այլ և Խործովիլ: 

1042-43. Խաւարտ.

Հասարակօրէն նշանակէ որ և է ուտելի բանջարեղէն, բայց ըստ Բժշկարանաց՝ յատկապէս զՎարունգ և զԿաղամբ. այսպէս գրած է և Մխ. Հերացի (եր. 21): — Վանական Վ. իր Հարցմանց մէջ ուրիշ իմաստով այլ գրէ. «Խաւարտ. Տանձն չորացընեն, չիր կամ բլիթ, և ուտեն ի վերայ այլ կերակրոյ, ստամոքացն շահ է, և կամ մանր փոշի առնեն և ի վերայ կերակրոյն ձգեն։ Այլ բառ է, մեք կանանչ ասենք դալարոյ, որ ուտելի է. նոքա Խաւարտ ասեն: 

1044. Խափիթ. — Տե՛ս Ասպուզանուկ և Ղաֆէթ:

1045-46. Խելառ.

Ցորենի կամ Որոման նման խոտ մի, զոր թէ ձիերն ուտեն՝ կու փրփրոտին։ — Այս անուան իմաստով յիշէ ոմն նոր բառահաւաք զԽենթուկ, բայց չէ բացատրած որպիսութիւնը։ 

1047. Խելտրուկ.

Ստ. Ռոշքեան յիշէ զայս՝ իբր Լ. Dorycnium. Փ. Dorycnie. սոյն Լ. կամ Յ. անուամբ գրէ և Պէյթար, յորմէ թուի, թէ և մերս Ամիրտ. գրէ միայն. « Տուրուղուն, որ է Պարտասի », կամ Պարտասիզի, և այս անուամբ յիշուած է, կ’ըսէ իր Անգիտաց անպէտին մէջ, սակայն ես չեմ գտած, այլ ուրիշ անուն մի « Պարզաիֆի, որ է Պարտանիֆի, որ է Պառտանիղի », գուցէ նոյնն ըլլայ, բայց այս անունն այլ ստոյգ չեմ գտած ի Պէյթար, իսկ այսոր Տորունիքոն ն պատատուկ բուսոց տեսակ մի համարուի, Convolvulus Dorycnium, կամ Con. Cneorum, սակայն թուի, թէ Պէյթարայ, Պէրթանիքա գրածն ըլլայ, որ է Լ. Յ. Βρεταννικγ Դիոսկորիտեայ, Լ. Britannica. ինչ տեսակ բոյս ըլլալուն տարակուսին գիտնականք, որոց թողլով ստուգելն և հաստատելը, դառնանք մեր Ամասիացւոյն, որ յետ այն երեք նման և աննման անունները գրելու՝ կ’ըսէ. «Մինհաճին տէրն ասեր է, թէ Պօստան-աֆրօզն է (տե՛ս թիւ 83), և այժմ կամիմ յիշել՝ ինքն երկու ցեղ է. լաւն այն է, որ ծաղիկն հասնի... Իպն ասէ, թէ ինքն նման է այն խոտին տերեւին, որ Թ. Ղուզի ղուլաղի ասէ (Գառնականջ), և տերեւն զաղապ (աղուամազ) ունի, և թէ չորցընեն և ցանեն ի վերայ խոցերուն, օգտէ, և թէ եփեն և զջուրն ի բերանն առնուն, զբերնին խոցերն քաշէ և զչանկանուն (ծնօտից), և զուռէցն տանի»։ — Այս Խելտրուկ բուսոյ մէկ տեսակն՝ Dorycnium Intermedium՝ ըստ բուսաբանից նշանակուած է ի հարաւային Կովկաս, որ բովանդակէ և զՌուսահայս. մէկ տեսակն այլ Dor. Haussknechtii (յանուն բուսաբանին) ի Կիւմկիւմ Վարդոյ վիճակի Տարօնոյ: 

Խենթուկ. — Տե՛ս Խելառ։

1048. Խենձեղինոյ տակ.

Հին Բժշկարանն ձեռաց և ոտից ուռէցքի դեղ խրատէ զայս. մէկ լիտր ջրով եփել, «և ապա ծեծէ և հան զջուրն և խմցոյ ամէն յանօթից, մէկ լիտր քաջ շող, որ լուր խմել կարէ. հինգ օր՝ յօրն լիտր մի», այսինքն՝ այնքան տաքցու, որչափ որ կարենայ դիմանալ խմողն: Տե՛ս և Խինձ: 

1049. Խզեմ.

Ոչ է յատուկ բոյս այլ նշանակէ զմաշկն Ցորենոյ: 

1050. Խզրակ ծաղիկ.

Այսչափ միայն գրուած է ի Բառգիրք մի. սովորական բառգիրք բացատրեն, թէ Խզրել բայն նշանակէ Քեզ ի՞նչ?