Մաս
–
8
ԱՐԵՒԵԼԵԱՆ
ԿՐՕՆԱՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹԵԱՆ
ԲԱՐՈՅԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ
Ethics
in
the
eastern
religious
philosophy
«Բարոյագիտութիւնը
արեւելեան
կամ
ասիական
կրօնափիլիսոփայութեան
մէջ»
լայնածաւալ
նիւթի
քննարկման
ատեն,
հարկ
է
այս
նիւթը
ներկայացնել՝
թէ՛
իր
զանազան
կրօնափիլիսոփայութիւններու
իմաստով
եւ
թէ
մեր
նիւթի
ծիրէն
ներս՝
բարոյագիտութեան
իմաստով։
Հարկ
է
նկատի
ունենալ,
թէ
կրօնափիլիսոփայութիւն
(Religious
Philoso-phy)
եզրը
եւ
կրօնի
փիլիսոփայութիւն
(Philosophy
of
Religion)
բառակապակցութիւնը,
բոլորովին
տարբեր
հասկացութիւններ
են։
Կրօնափիլիսոփայութիւնը
(
Religious
Philosophy
)
կը
քննարկէ
տարբեր
կրօնները
եւ
անոնց
հարցերը,
ինչպէս
նաեւ
անոնց
ունեցած
փոխազդեցութիւնը
ու
անքակտելի
կապը
փիլիսոփայութեան
հետ։
Մասնաւորաբար
արեւելեան
կրօնները,
գերման
փիլիսոփայ
Հեգէլի
(Georg
Wilhelm
Friedrich
Hegel,
1770
–
1831
թ.
)
համաձայն,
կը
ներկայացնեն
նաեւ
«ընդհանուր
սկզբունքներով
ուրոյն
աշխարհայացք
մը,
որ
շատ
աւելի
մօտ
է
փիլիսոփայութեան»։
Յիշեալ
ընդհանրութիւնը
կամ
«ընդհանուր»
սկզբունքներու
գաղափարը,
որ
առհասարակ
Արեւելքի
նկարագիրն
է,
կ՚արտացոլայ
նաեւ
Աստուած
գաղափարին
վրայ
եւ
Աստուած
կ՚ընկալուի
որպէս
«ընդհանուր»
սկզբունք։
…
Նոյնը՝
կարելի
չէ
ըսել,
օրինակ
բազմաստուածեան
յունական,
հռոմէական
ու
հայկական
հին
կրօններուն,
ինչպէս
նաեւ
միաստուածեան
յուդայական,
քրիստոնէական
ու
իսլամական
կրօններուն
մասին։
Այս
պատճառով
ալ
այսուհետեւ,
զանազանելու
համար
Արեւելքի
կրօնները,
յիշեալ
միւս
կրօններէն,
այստեղ
պիտի
օգտագործուի
արեւելեան
«կրօնափիլիսոփայութիւն»
եզրը։
Կրօնի
փիլիսոփայութիւնը
(Philosophy
of
Religion)
կրօնական
զանազան
աւանդութիւններու
կամ
նոյնինքն
տարբեր
հին
ու
նոր
կրօններու
փիլիսոփայական
-
քննադատական
միջոցներով
բացայայտումն
ու
պարզաբանումն
է։
Այլ
խօսքով՝
փիլիսոփայութիւնն
է,
որ
կը
խօսի
կրօններուն
մասին,
բացայայտելու
համար
կրօններու
էութիւնը
եւ
անոնց
կապը,
նոյն
այդ
կրօններու
հետեւորդներուն
հետ։
Կրօնի
փիլիսոփայութեան
բովանդակութիւնը,
մասամբ,
կարելի
է
տեսնել
նաեւ
երկու
այլ
կրօնական
մասնագիտութիւններու
պարագային,
որոնք
են.
-
կրօնագիտութիւնը
(անգլ.
՝
Religious
Studies,
գերմ.
՝
Religionswissenschaft
)
եւ
աստուածաբանութիւնը
(Theology)։
Կրօնի
փիլիսոփայութեան
ընդարձակ
ծիրէն
ներս,
նաեւ
քննարկումի
ու
խօսոյթի
նիւթ
կը
դառնան՝
միակ
Աստուծոյ,
աստուածներու
կամ
հոգեւոր
գերագոյն
էութեան
մը
հարցերը,
կրօնական
գրութիւններու
մեկնաբանութիւնները
ու
վերլուծումները։
Լայնածաւալ,
երփներանգ,
հետաքրքրական,
բազմաթիւ
հետեւորդներով
եւ
որոշ
չափով
բարդ
ու
կնճռոտ
արեւելեան
կրօնափիլիսոփայութիւնը
(Eastern
Religious
Philosophy),
կրնայ
սկսած
ըլլալ
5
հազարամեակներ
առաջ
եւ
որպէս
Արեւելքի
մեծ
կեդրոններ,
յիշատակութեան
արժանի
են՝
Հնդկաստանը,
Չինաստանը,
Ճապոնիան
եւ
Պարսկաստանը։
Այստեղ,
յատկապէս
շեշտելու
է,
որ
այս
աշխատասիրութեան
մէջ
յիշուած
արեւմտեան
փիլիսոփայութիւնը
(Western
Philosophy)
պէտք
է
զանազանել՝
արեւելեան
կրօնափիլիսոփայութիւններէն,
որովհետեւ
այս
վերջինները
չկրցան
թօթափել
կրօնական
աշխարհայեացքը
եւ
կրօնը,
փիլիսոփայութիւնը
եւ
բարոյագիտութիւնը
առնչուած
են
զօրաւոր
կապերով
ու
կը
ներկայանան՝
միասնաբար։
Նոր
դարաշրջանին,
սակայն,
տարբեր
փորձեր
կը
կատարուին
արեւմտեան
եւ
արեւելեան
փիլիսոփայութիւնները
համադրելու
եւ
ամբողջականացնելու
համար,
ուր
աւելի
նկատի
կ՚առնուին
արեւելեան
կրօնափիլիսոփայութեանց
փիլիսոփայական
բաժինը։
Կատարուած
բազմաթիւ
փորձերէն
յիշարժան
է՝
ճապոնական
Կիոտո
դպրոցը
(Kyoto
School),
ուր
կը
փորձուի
գերման
փիլիսոփայ
Է.
Հուսեռլի
(
Edmund
Husserl,
1859
–
1938
թ.
)
Երեւութաբանութիւնը
(Phenomenology)
համադրել
Զէն-Բուդդայականութեան
(Zen-Buddhism)
կարգ
մը
տեսակէտներուն
հետ։
Ստորեւ
կը
ներկայացնենք
վերոյիշեալ
արեւելեան
երկիրներուն
մէջ
զարգացող
իւրաքանչիւր
կրօնափիլիսոփայութեան
մասին,
նախ
հակիրճ
ընդհանուր
տեղեկութիւններ,
ապա՝
որոշ
մանրամասնութիւններ
անոնց
բարոյագիտութեան
մասին։
Քննարկութեան
համար
որդեգրուած
է
հետեւեալ
կառոյցը.
-
Ա.
Գլուխ՝
Հնդկաստան
283
Հինդուականութիւն
(
Hinduism)
290
Հինդուականութեան
բարոյագիտութիւնը
Ջաինականութիւն
(Jainism)
296
Ջաինականութեան
բարոյագիտութիւնը
Բուդդայականութիւն
(Buddhism)
299
Բուդդայականութեան
բարոյագիտութիւնը
Բուդդայականութիւնը
Արեւելեան
Ասիոյ
մէջ
Բուդդայականութիւնը
Արեւմուտքի
մէջ
Սիկհականութիւն
(Sikhism)
315
Սիկհականութեան
բարոյագիտութիւնը
Բ.
Գլուխ՝
Չինաստան
318
Դաոյականութիւն
(Daoism)
321
Դաոյականութեան
բարոյագիտութիւնը
Կոնֆուցիականութիւն
(Confucianism)
326
Կոնֆուցիականութեան
բարոյագիտութիւնը
Օրինականութիւն
(Legalism)
332
Օրինականութեան
բարոյագիտութիւնը
Մոհականութիւն
(
Mohism
)
336
Մոհականութեան
բարոյագիտութիւնը
Գ.
Գլուխ՝
Ճապոնիա
338
Շինտոյականութիւն
(Shintoism)
341
Շինտոյականութեան
բարոյագիտութիւնը
Արդի
ճապոնական
բարոյագիտութիւնը
Դ.
Գլուխ՝
Իրան
/
Պարսկաստան
352
Զրադաշտականութիւն
(Zoroastrianism)
356
Զրադաշտականութեան
բարոյագիտութիւնը
Ա.
Գլուխ
Հնդկաստան
Հնդկաստանի
մէջ,
մ.
թ.
ա.
մօտ.
3000
թուականին
սկսած
կրօնափիլիսոփայութիւնը,
աւանդոյթներու
բերանացի
տարածմամբ,
փոխանցուած
է
սերունդէ
սերունդ։
Այս
իմաստով
յայտնի
են
հնադարեան
Վեդաները
(սնսկ.
՝
Veda
=
Գիտութիւն)
եւ
Ուպանիշադները
(սնսկ.
՝
Upanishad,
որ
կը
նշանակէ՝
ուսուցչին
շուրջը
նստիլ
եւ
անգիր
սորվիլ
կրօնափիլիսոփայական
ուսմունքը)։
Այս
ժամանակաշրջանին,
Հնդկաստանի
կրօնական
նախնական
ու
առասպէլական
աւանդութիւններուն
մաս
կը
կազմէին.
-
Ոգեպաշտութիւնը
(Animation),
Նախնիներու
հոգիներու
մեծարանքը
եւ
Մայր
աստուածուհիներու
պաշտամունքը։
Վեդաները
կը
յառաջանան
մ.
թ.
ա.
մօտ.
1750
թուականէն
սկսեալ
եւ
կը
բաժնուին՝
վաղ,
միջին
եւ
ուշ
ժամանակաշրջաններու,
մինչեւ
500
մ.
թ.
ա.
։
Այստեղ,
մասնաւոր
կարեւորութեամբ
կը
յիշուին
գլխաւոր
չորս
Վեդաները,
որոնք
սանսկրիտով
գրուած,
կրօնափիլիսոփայական
սուրբ
ժողովածուներ
են։
Այս
չորս
Վեդաները,
հետագային,
հիմքը
պիտի
կազմէին
հինդուական
զանազան
կրօնափիլիսոփայութիւններու։
Վեդայական
վաղ
ժամանակաշրջանը
(1750
–
1200
մ.
թ.
ա.
),
որ
կը
յատկանշուի
բազմաստուածութեամբ
(Polytheism).
-
աստուածներու
հայրը
(Dyaus
Pita),
աստուածներու
մայրը
(Aditi)
եւ
այլ
աստուածներ։
Նկատելի
են
նաեւ
զոհաբերութեան
արարողութիւնները։
Այս
շրջանին
յատուկ
են
նաեւ
չորս
վեդաները։
Վեդայական
միջին
ժամանակաշրջանը
(1200
–
850
մ.
թ.
ա.
),
որու
ընթացքին
կը
յայտնուին
բրահմանաները
(սնսկ.
՝
B
rahmana),
որոնք
բարձր
դասակարգի
պատկանող
կղերական
դասը
կը
կազմէին։
Անոնք
կը
մեկնաբանէին
վեդաները
եւ
աւելի
կ՚արժեւորէին
զոհաբերութեան
արարողութիւնները։
Վեդայական
ուշ
ժամանակաշրջանը
(850
–
500
մ.
թ.
ա.
),
որու
ընթացքին
կը
զարգանայ
պրահմանաներու
դասակարգը
եւ
կը
յայտնուին
Ուպանիշադ
(սնսկ.
՝
Upanishad)
կրօնափիլիսոփայական
գրութիւնները,
որոնք
ամբողջացուցին
վեդաները։
Ուպանիշադներով
կը
յառաջանայ
երկու
նոր
ուսմունք՝
Ստեղծագործութեան
(Creation)
ուսմունքը,
ուր
կը
խօսուի՝
Բրահմանի
(սնսկ.
՝
Brahman)
եւ
Ատմանի
(սնսկ.
՝
Atman)
մասին։
Բրահման,
այն
մնայունը,
անտեսանելին,
անլսելին,
անշօշափելին,
բայց
ազդեցիկ
ու
բոլոր
գոյացութիւններու
հիմքն
է։
Իսկ
Ատմանը,
անհատական
ինքնութիւնը,
յաւիտենական
ոգին
ու
անմահ
հոգին
է,
որ
Բրահմանէն
անբաժան
է
եւ
մարդ
կարող
է
Բրահման-Ատման
միութեան
հասնիլ՝
մտավերացման
(Meditation)
միջոցով։
Վերամարմնաւորման
(Reincarnation
(1),
սնսկ.
՝
P
unarjanman)
ուսմունքը,
ուր
նիւթ
կը
դառնայ
«
ծնունդի
եւ
մահուան
յարատեւ
ու
տառապալի
շրջանառութիւնը»
(
սնսկ.
՝
Samsara
(2)
)
եւ
ասոր
հետ
անմիջական
կապ
ունեցող
կարման
(
սնսկ.
՝
Karma
(3)
),
որ
անհատի
ապրելակերպի,
մտածելակերպի
ու
արարքներու
ամբողջութիւնն
է։
Միայն
անհատի
կարմայով
կ՚որոշուի
հոգիի
վերամարմնաւորման
որակը,
թէ
հոգին
ի՞նչ
մակարդակով
մարմնի
մը
մէջ
պիտի
յայտնուի։
Բայց
մարդու
վերջնական
նպատակը՝
փրկուիլն
է
այս
յարատեւ
տառապանքէն
(սամսարայէն)
եւ
արժանանալն
է
կատարեալ
գոհունակութեան,
գերագոյն
բերկրանքին
ու
յաւիտենական
երանութեան,
որ
Հինդուականութեան
մէջ
կը
կոչուի
մոկշա
(
սնսկ.
՝
Moksha
(4)
)
իսկ
Ջաինականութեան,
Բուդդայականութեան
եւ
այլ
կրօնափիլիսոփայական
աւանդութիւններու
մէջ՝
նիրվանա
(
սնսկ.
՝
Nirvana
(5)
)։
Իսկ
վերոյիշեալ
կարման,
իր
կարգին,
առնչուած
է
դհարմային
(
սնսկ.
՝
Dharma
(6)
),
որ
կը
բովանդակէ
օրէնքը,
ինչպէս
նաեւ
իրաւական,
բարոյական
ու
կրօնական
պարտաւորութիւնները։
Այս
կանոններն
ու
վարժութիւնները
կը
ներկայանան
կարճ
ու
խտացեալ
ասոյթներով,
որոնք
սուտրա
(սնսկ.
՝
Sûtra
(7)
)
կը
կոչուին։
Նշուած
(1)
–
(7)
սանսկրիտ
եզրերը
անգամ
մը
եւս
պիտի
բացատրուին,
յաջորդ
էջի
«ծանօթագրութիւն»
բաժնին
մէջ։
Վերոյիշեալ
վեդայական
ժամանակաշրջանին
է,
որ
կը
կազմուի,
մեզի
ծանօթ
Հինդուականութիւնը
(Hinduism)։
Այնուհետեւ,
մ.
թ.
ա.
500
–
200
ժամանակաշրջանին,
կը
յայտնուին
ազդու
ճգնաւորականբարեկարգչական
շարժումներ,
որոնց
որպէս
հետեւանք
կը
յառաջանան
նոր
կրօնափիլիսոփայութիւններ,
ինչպէս՝
Ջաինականութիւնը
(Jainism)
եւ
Բուդդայականութիւնը
(Buddhism)։
Աւելի
ուշ,
16-րդ
դարու
սկիզբը
կը
յայտնուի
Սիկհականութիւնը
(Sikhism),
որ
որպէս
միաստուածեան
կրօն,
կը
կրէր
Հինդուականութեան
եւ
Իսլամութեան
ազդեցութիւնները։
Ստորեւ
նշուած
ծանօթագրութիւններէն
ետք,
Հնդկաստանի
4
գլխաւոր
կրօնափիլիսոփայութիւնները՝
իրենց
ամփոփ
պատմական
ակնարկներով
եւ
իւրայատուկ
բարոյագիտութեամբ.
-
Հինդուականութիւն
(Hinduism),
Ջաինականութիւն
(Jainism),
Բուդդայականութիւն
(Buddhism)
եւ
Սիկհականութիւն
(Sikhism)։
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ծանօթագրութիւններ
P
unarjanman
1
-
Reincarnation,
Samsara
2,
Karma
3,
Moksha
4,
Nirvana
5,
Dharma
6,
Sûtra
7,
Tantra
8,
Mantra
9
եւ
Yoga
10
հնդկական
սանսկրիտ
եզրերը,
իրարու
հետ
սերտ
առնչութիւն
ունեցող
հասկացութիւններ
են,
որոնք
այստեղ
յաջորդաբար
պիտի
բացատրուին։
Հնդկական
կրօնափիլիսոփայութիւններու
մէջ
եւս
կը
խօսուի
մարդկային
հոգիի
անմահութեան
մասին,
բայց
նաեւ
այդ
հոգիի
«վերամարմնաւորման»
(
P
unarjanman
=
Reincarnation
1
)
մասին,
որով
կը
սկսի
«
ծնունդի
եւ
մահուան
յարատեւ
ու
տառապալի
շրջանառութիւնը»
(
սնսկ.
՝
Samsara
2
)։
Մարդու
վերջնական
նպատակը,
սակայն,
ձերբազատուիլն
ու
փրկուիլն
է,
այս
յարատեւ
տառապանքէն
եւ
արժանանալ՝
կատարեալ
գոհունակութեան,
գերագոյն
բերկրանքին
ու
յաւիտենական
երանութեան,
որ
Հինդուականութեան
մէջ
կը
կոչուի
մոկշա
(
սնսկ.
՝
Moksha
4
)
իսկ
Ջաինականութեան,
Բուդդայականութեան
եւ
այլ
կրօնափիլիսոփայական
աւանդութիւններու
մէջ՝
նիրվանա
(
սնսկ.
՝
Nirvana
5
)։
Մոկշայի
կամ
նիրվանայի
արժանի
ըլլալու,
ինչպէս
նաեւ
հոգիի
վերամարմնաւորման
համար
նկատի
կ՚առնուին
անհատի
ապրելակերպը,
մտածելակերպը
եւ
վարուելակերպը,
մէկ
խօսքով՝
կարման
(
սնսկ.
՝
Karma
3
)։
Անհատի
լաւ
կարմայի
պարագային,
հոգին
կը
փոխադրուի
աւելի
վեհ
մարմնի
մը
մէջ
իսկ
վատ
կարմայի
պարագային՝
աւելի
ստոր
մարմնի
մը
մէջ։
Շատ
վատ
կարմայի
պարագային,
հոգին
կը
փոխադրուի
անասուն
կենդանիի
մը
մարմնին
մէջ։
Միա՛յն
լաւագոյն
կարմա
ունեցողներն
են,
որոնք
կը
փրկուին
վերամարմնաւորման
դաժան
շրջանառութենէն
եւ
արժանի
կ՚ըլլան
մոկշային
կամ
նիրվանային
։
Դհարմա
6
(Dha
rma)
սանսկրիտ
եզրը,
հնդկական
կրօնափիլիսոփայութիւններուն
մէջ
տարբեր
իմաստներ
ունեցող
հասկացութիւն
մըն
է,
որ
կը
բովանդակէ՝
օրէնքը
եւ
իրաւական,
բարոյական
ու
կրօնական
պարտաւորութիւնները։
Իսկ
«
դհարմայի»
(Dharma)
հականիշ
հասկացութիւնը,
սանսկրիտ
«
ադհարմա»
(Adharma)
եզրն
է,
որ
կը
համախմբէ
ժխտական
յատկանիշները,
մոլութիւնները
եւ
սխալ
վարուելակերպը։
Հնդկաստանի
բոլոր
կրօնափիլիսոփայութիւններուն
համար,
սակայն,
չկայ
մէկ
օրինագիրք,
որ
բոլորին
կողմէ
ընդունուած
ըլլայ,
այս
պատճառով
ալ
Դհարմայի
տարբեր
իմաստներ
կան՝
Հինդուականութեան,
Ջայինականութեան
եւ
Բուդդայականութեան
մէջ։
Հինդուականութեան
համաձայն,
դհարման
հինդու
բարոյագիտութեան
հիմքն
է,
որ
կ՚որոշէ
մարդու
ապրելակերպը,
այլ
խօսքով՝
անհատական
սովորութիւնները,
կրօնական
արարողութիւնները,
ընտանեկան
ու
ընկերային
յարաբերութիւնները։
Դհարմայի
կատարեալ
իրականացումէն
կախեալ
է
անհատական
կարման
(սնսկ.
՝
Karma
3
),
որ
անհատի
ապրելակերպին,
մտածելակերպին
ու
վարուելակերպին
արդիւնքն
է։
Հինդուդհարման
(Hindu-dharma)
երկու
մասերէ
բաղկացած
է.
-
ա)
Տիեզերական
համակարգը,
որուն
մաս
կը
կազմեն
թէ՛
բնութեան
օրէնքները
եւ
թէ
վեդայական
սուրբ
գրութիւնները
կամ
իմաստութիւնները,
եւ
բ)
Մարդկային
համակարգը,
որուն
մաս
կը
կազմեն
ընկերային
կարգն
ու
կանոնը,
ինչպէս
նաեւ
անհատական
պարտաւորութիւններն
ու
պատասխանատուութիւնները,
որոնք
առնչուած
են
կեանքի
չորս
փուլերուն
հետ։
Իսկ
կեանքի
չորս
փուլերը
կամ
հանգրուաններն
են.
-
Brahmacharya,
կեանքի
առաջին
փուլը,
որպէս
աշակերտ
եւ
ուսանող,
Grhastha,
կեանքի
երկրորդ
փուլը,
որպէս
ամուսնացած
տանուտէր,
Vanaprastha,
կեանքի
երրորդ
փուլը,
որպէս
մեկուսի
անտառաբնակ
եւ
Samnyasa,
կեանքի
չորրորդ
փուլը,
որպէս
կեանքէն
քաշուած
ու
մոկշային
կամ
նիրվանային
հասնելու
նուիրուած
անհատ։
Ջաինականութեան
համաձայն,
ջաինդհարման
(Jain-dharma),
կը
ներկայանայ,
որպէս
ջաինբարոյագիտութիւն,
իր
հիմնական
5
սկզբունքներով
կամ
ուխտերով,
որոնք
կ՚արգիլեն.
-
1)
բռնութիւնն
ու
սպանութիւնը,
2)
ստախօսութիւնը,
3)
գողութիւնը,
4)
ագահութիւնը
եւ
5)
անբարոյական
յարաբերութիւնը։
Այս
մասին
տե՛ս
նաեւ
Ջաինականութեան
բարոյագիտութիւնը
(էջ
297)։
Բուդդայականութեան
համաձայն,
բուդդադհարման
(buddha-dharma)
նոյնինքն
Բուդդայի
ա՛յն
սուրբ
ուսմունքն
է,
որ
կը
բովանդակէ
հիմնական
«չորս
վեհ
ճշմարտութիւնները»
եւ
նիրվանային
հասնելու
գործնական
«ութնապատիկ
վեհ
ուղին»
։
Ասոնց
կողքին,
դհարման
մաս
կը
կազմէ
նաեւ
«երեք
գոհարներուն»
(Բուդդա,
Դհարմա
եւ
Սանգհա),
որոնք
որպէս
ապաստան
կը
յիշուին՝
նախ
մտավերացման
(Meditation)
ատեն
ապա
մաս
կը
կազմեն
բուդդայական
«հաւատամք»ին,
երբ
երեք
անգամ
կը
կրկնուին
յիշեալ
«երեք
գոհարները».
-
ապաստանիմ՝
Բուդդային—
ապաստանիմ
Դհարմային—
եւ
ապաստանիմ
Սանգհային—։
Սանսկրիտ
Սանգհա
=
Sangha
եզրը
կը
նշանակէ
«զարթնումի
հասած
մարդոց
հաւաքականը»։
Փիլիսոփայական
տեսանկիւնէն,
դհարմանները
(dharma),
ա՛յն
հիմնական
ու
աննիւթական
տարրերը
եւ
վերացական
յատկութիւններն
են,
որոնցմով
կը
կազմուին
մարդկային
գոյութեան
ու
փորձառութեան
շարունակական
իրականութիւնները։
Դհարման
կը
յառաջանայ
իրմէ
առաջ
գոյութիւն
ունեցող
դհարմաներէն,
ինքն
ալ
իր
կարգին
անհետանալով
նոր
դհարմաներ
կը
յառաջացնէ։
Դհարմայով
կը
բացատրուին
աշխարհի
վրայ
յառաջացող
ու
անցնող
(անհետացող)
շարունակական
փոփոխութիւնները։
Դհարմայի
(dharma)
հետ,
անմիջական
կապ
ունի
նաեւ
սուտրա
(
Sûtra
7
)
եզրը,
ինչպէս
պիտի
տեսնենք։
Սուտրա
7
(Sûtra
)
սանսկրիտ
եզրը
բառացիօրէն
կը
նշանակէ՝
«թել
կամ
շղթայ»
։
Հնդկական
կրօնափիլիսոփայութեան
մէջ
անոնք
կը
ներկայանան,
որպէս
բազմաթիւ
կանոններու
ու
վարժութիւններու
շատ
կարճ
ու
խտացեալ
ասոյթներ,
որոնք
հաւատացեալները
պէտք
է
անգիր
սորվէին,
գործադրէին
եւ
սերունդէ
սերունդ
փոխանցէին
(նկատի
ունենալով,
որ
սկզբնական
շրջանին
գիր
ու
գիրք
չկային)։
Հետագային,
սուտրաներով
կազմուեցան
կանոններու
ու
վարժութիւններու
ժողովածուներ
կամ
ուղեցոյցներ,
ուր
կը
բացատրուին՝
թէ
ինչպէ՞ս
ապրելու
է
բարոյական
ու
ճգնաւորական
կեանքով
կամ
ինչպէ՞ս
կարելի
է
բարոյական
վարմունք
ունենալ,
սամսարայէն
ձերբազատուելու
եւ
փրկուելով
մոկշային
կամ
նիրվանային
հասնելու
համար։
Նիրվանա
5
(Nirvana),
սանսկրիտ
լեզուով
կը
նշանակէ՝
«հանգում»
կամ
«շիջում»,
ինչպէս
նաեւ՝
կատարեալ
գոհունակութիւն,
գերագոյն
բերկրանք
ու
յաւիտենական
երանութիւն։
Հնդկական,
գլխաւորաբար
ջաինական
ու
բուդդայական
կրօնափիլիսոփայութեանց
համաձայն,
երբ
մարդ
կը
մահանայ
իր
անմահ
հոգին
շրջանառութեան
(
սնսկ.
՝
Samsara
2
)
մէջ
կը
մտնէ,
ինչպէս
վերը
նշեցինք
եւ
կը
վերամարմնաւորուի
(Reincarnation
1
)։
Հոգիի
այս
վերամարմնաւորումը
կանխորոշուած
է
մարդու
ապրելակերպով,
մտածելակերպով
ու
վարուելակերպով,
մէկ
խօսքով՝
կարմայով
(
սնսկ.
՝
Karma
3
).
-
լաւ
ու
բարի
արարքներու
պարագային,
հոգին
կը
փոխադրուի
աւելի
վեհ
մարմնի
մը
մէջ
իսկ
վատ
ու
չար
արարքներու
պարագային՝
աւելի
ստոր
մարմնի
մը
մէջ։
Կարմայի
ուսմունքին
մէջ
կը
թելադրուի
նաեւ
ազատիլ
ու
մաքրուիլ
«հոգիի
երեք
թոյներէն»,
որոնք
են.
-
անգիտութիւնը,
ագահութիւնը
եւ
ատելութիւնը։
Ծնունդի
եւ
մահուան
յարատեւ
այս
շրջանառութիւնը
(
սնսկ.
՝
Samsara)
շատ
տառապալի
է
եւ
մարդ
կը
ցանկայ
բոլորովին
փրկուիլ
ու
ազատիլ
այս
խոր
տառապանքէն
ու
հասնիլ
երանելի
նիրվանային
(Nirvana),
որ
դուրս
գալն
է
յարատեւ
ծնունդի
ու
մահուան
դաժան
շրջանառութենէն։
Հինդուական
կրօնափիլիսոփայութեան
մէջ,
նիրվանան
կը
կոչուի
մոկշա
(
սնսկ.
՝
Moksha
4
)։
Տանտրա
8
(Tantra)
սանսկրիտ
եզրը
բառացիօրէն
կը
նշանակէ՝
«հիւսք»,
«կապ»,
«դրութիւն»
(System)
կամ
«գրութիւն»
(Text)։
Իսկ
Տանտրականութիւնը
(Tantrism)
հնդկական
կրօնափիլիսոփայութեան
(գլխաւորաբար
Հինդուականութեան
եւ
Մահայանա
ու
Վաջրայանա
Բուդդայականութեան)
ոլորտներու
մէջ
յառաջացած
զանազան
ծիսակատարականպաշտամունքային
հոսանքներ
են,
որոնք
յայտնուեցան
աւելի
ուշ,
մեր
թուարկութեան
6-րդ
դարուն։
Իգական
կամ
մայրաստուածուհիներու
(
սնսկ.
՝
Շակտի
=
Shakti)
պաշտամունքը
բնորոշ
է
Տանտրականութեան
մէջ,
ինչպէս
էր
պարագան
վեդայական
վաղ
ժամանակաշրջանին։
Այդ
աստուածուհիներու
խումբին
մաս
կը
կազմեն
օրինակ
հինդուական
աստուածային
եռամիասնականութեան
(
սնսկ.
՝
Trimûrti)՝
Բրահմայի,
Վիշնուի
եւ
Շիվայի
կիները՝
Սարասվատի,
Լակշմի
եւ
Պարվատի,
ինչպէս
նաեւ
Վաջրայանա
Բուդդայականութեան
«գերագոյն
մայրը»
եւ
«իմաստութեան
ուսուցչուհին»,
որ
կը
կոչուի
Տարա
(
սնսկ.
՝
Tara,
որ
բառացիօրէն
կը
նշանակէ՝
«աստղ»)։
Տանտրականութիւնը
կը
յատկանշուի
նաեւ
իր
գաղտնի
արարողակարգով
եւ
թիւերու
ու
տառերու
բարդ
խորհրդապաշտութեամբ։
Ուսուցչի
մը
(
սնսկ.
՝
Գուրու
=
Guru)
ներկայութիւնը
անհրաժեշտ
կը
նկատուի
տանտրական
արարողութեան
համար։
Տանտրական
վարժութիւններու
ընթացքին,
որպէս
օժանդակ
միջոց,
կ՚օգտագործուի
մանդալան
(սնսկ.
՝
Mandala),
որ
կը
նշանակէ
«շրջանակ»
եւ
կը
խորհրդանշէ
աշխարհն
ու
տիեզերքը։
Իսկ
Վաջրայանա
Բուդդայականութեան
ոլորտին
մէջ
Տանտրականութիւնը
կը
ներկայանայ
երեք
տարբեր
վարժութիւններով.
-
ա)
կախարդական
խօսքերու
բարձրաձայն
արտասանութեամբ,
բ)
ծիսական
պարերով
եւ
գ)
յատուկ
մտավերացմամբ
(Meditation),
որու
ընթացքին
անհատը
կը
ձգտի
նոյնանալ
աստուածներուն
հետ։
Տանտրական
մտավերացումը
(Tantric
Meditation),
կը
յատկանշուի
չորս
մակարդակներով.
-
1)
Հարկ
է,
որ
մարդ
դատարկութեան
(
սնսկ.
՝
Շունյատա
=
Shûnyatâ,
անգլ.
՝
Emptiness,
գերմ.
՝
Leerheit)
հասկացողութիւնը
ձեռք
բերէ
եւ
իր
ինքնութիւնը
այդ
դատարկութեան
մէջ
նետէ.
2)
Հարկ
է,
որ
մարդ
միավանկ
սերմմանտրաները
(
սնսկ.
՝
Բիջա-Մանտրա
=
Bija-Mantra),
ինչպէս
«օմ»,
մտավերացման
ընթացքին,
յարատեւ
կրկնէ.
3)
Հարկ
է,
որ
մարդ
աստուածներու
երեւոյթները
պատկերացնէ
եւ
4)
Հարկ
է,
որ
մարդ,
ինքնին,
նոյնացման
(Self-Identification)
գործընթացով,
աստուծոյ
միանայ։
Մանտրա
9
(Mantra)
սանսկրիտ
եզրը,
կը
նշանակէ
ընդհանրապէս
կրօնական
կամ
հոգեւոր
բնոյթ
ունեցող
«ասոյթ»
կամ
«երգ»,
որ
կ՚արտայտուի՝
արտասանութեամբ,
երգով
կամ
մտաբերումով։
Մանտրայի
գործածութիւնը
սովորական
է՝
հինդուական
եւ
բուդդայական
կրօնափիլիսոփայութիւններու
մէջ,
ինչպէս
նաեւ
եոգայի
(Yoga),
տանտրայի
(Tandra)
եւ
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւններու
ընթացքին։
Մանտրաները
երեք
տեսակ
են.
-
ա)
Saguna-Mantra,
մանտրաներ
են,
որոնք
կ՚առնչուին
որոշ
աստուծոյ
մը,
բ)
Nirguna-Mantra,
մանտրաներ
են,
որոնք
չեն
առնչուիր
աստուածներու,
գ)
Bija-Mantra,
միավանկ
մանտրաներ
են,
որոնք
առաւելաբար
կ՚օգտագործուին
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւններու
ընթացքին։
Մանտրաներու
արտայայտութեան
նպատակը,
մտային
եւ
հոգեւոր
ուժերու
խթանումն
ու
արձակումն
է։
Եոգա
10
(Yoga)
սանսկրիտ
եզրը
յ
առաջացած
է
„Yuj“
(եուջ)
=
«լծել»
բայէն
(ինչպէս
կենդանին
կը
լծեն
կառքին,
նոյնպէս՝
հոգին
(սնսկ.
՝
Chitta
-
Չիթա
)
կը
լծուի
ու
կը
կեդրոնանայ)։
Հնդկական
կրօնափիլիսոփայութեան
ոլորտի
մէջ
(գլխաւորաբար
Հինդուականութեան,
Ջայինականութեան,
ու
Բուդդայականութեան),
եոգան
ծանօթ
է,
որպէս
ուսմունք
եւ
վարժութիւն,
որ
սկզբնական
իր
վիճակին
մէջ,
ծագում
առած
է
վեդայական
ուշ
ժամանակաշրջանին
(մօտ.
700
մ.
թ.
ա.
),
երբ
կը
յայտնուէին
Ուպանիշադ
(սնսկ.
՝
upanishad)
կրօնափիլիսոփայական
գրութիւնները։
Եոգան
միաժամանակ
կը
բովանդակէ՝
մարմնական
ու
հոգեկան
վարժութիւններ,
ինչպէս
նաեւ
մտային
խոր
կեդրոնացում՝
աշխարհի
բազմաթիւ
երեւոյթներու
ետին
գտնուող
միութեան
գաղափարին
վրայ
ու
ներհայեցողական
(Intuition)
գիտութեան
վրայ։
Առկայ
են
եոգայի
ամբողջ
9
դրութիւններ
(System),
որոնցմէ
չորսը
գլխաւորներն
են
իսկ
հինգը՝
լրացուցիչ։
Եոգայի
նպատակները՝
հոգիի
կաշկանդումներէ
ազատագրումն
ու
ճշմարտութեան
ճանաչումն
են։
Ասոնց
համար,
սակայն,
հարկաւոր
են
անձնական
որոշ
զոհողութիւններ,
ինչպէս՝
ժուժկալ,
չափաւոր
եւ
խստակեաց
(ստախօսութենէ,
ագահութենէ
ու
տարփանքներէ
հեռու)
բարոյական
կեանք
մը։
Ինչպէս
մտավերացման
(Meditation)
ընթացքին,
նաեւ
այստեղ,
անհատը
պէտք
է
յարատեւօրէն
վերահսկէ
իր
շնջառութիւնը,
բոլորովին
անջատուի
իր
անմիջական
շրջապատէն
եւ
հասնի
մտային
գերագոյն
ինքնամփոփման
ու
հոգեկան
անդորրութեան։
Ժամանակի
ընթացքին,
եոգան
զանազան
ազդեցութիւններու
պատճառով
որոշ
փոփոխութիւններ
կրեց
եւ
յառաջացան
եոգայի
արդիական
դպրոցներ։
Մանաւանդ
20-րդ
դարու
ընթացքին
յայտնուեցան
եոգայի
վարժութիւններու
նոր
դպրոցներ,
որոնք
հեռանալով
հնդկական
սկզբնական
եոգայէն,
հարկաւոր
չեն
նկատեր
վերոյիշեալ
զոհողութիւնները,
բայց
աւելի
կը
կարեւորեն
մարմնական
վարժութիւնները,
նպատակ
ունենալով
աւելի
առողջ,
կարող
ու
վայելուչ
մարմին
մը։
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1
Հինդուականութիւն
Hinduism
Հնդկաստանի
մէջ,
կրօնափիլիսոփայութեանց
առաջին
նշանները
կարելի
է
հաստատել,
ինչպէս
տեսանք,
5
հազարամեակներ
առաջ,
սակայն
վեդայական
ժամանակաշրջանին
եւ
առանց
հիմնադրի
անուան
յիշատակութեան,
կը
կազմուի
Հինդուականութիւնը
(Hinduism),
որ
կը
կոչուի
նաեւ՝
«յաւիտենական
օրէնքը»
(սնսկ.
՝
sanâtana
dharma
),
իր
բազմաթիւ
ճիւղաւորումներով,
իր
կրօնական
իւրայատուկ
աշխարհայացքով,
գործնական
բարոյագիտութեամբ
եւ
փիլիսոփայական
պատկերացումներով,
ինչպէս
նաեւ
իր
բազմաթիւ
աստուածներով
(սնսկ.
՝
Deva
),
որոնցմէ
գլխաւոր
երեքը
կը
կազմեն
սանսկրիտ՝
Trimûrti
(
),
եռամիասնականութիւն
մը,.
-
Բրահմա
(Brahma),
ստեղծիչարարիչ
գերագոյն
աստուածը։
Իրմէ
յառաջ
եկած
է
իր
կինը՝
Սարասվատի
(Saraswati)
իմաստութեան
աստուածուհին։
Վիշնու
(Vishnu),
պահապան
ու
խաղաղասէր
աստուածը,
որու
կինը,
Լակշմի
(Lakshmi),
սիրոյ
ու
հարստութեան
աստուածուհին
է։
Շիվա
(Shiva),
կործանիչ
ու
վերակերտիչ
աստուածը,
որու
կինը,
Պարվատի
(Parvati)
աստուածուհին
կը
մարմնաւորէ
հաւատարիմ,
անձնազոհ
ու
սիրող
կնոջ
ու
մօր
տիպարը։
Հինդուականութեան
երկրորդ
կարեւոր
ժամանակաշրջանը
մ.
թ.
ա.
500-200
ժամանակահատուածն
է,
որու
ընթացքին
թէեւ
դասական
Հինդուականութիւնը
կը
շարունակուի,
բայց
սկիզբ
կ՚առնէ
ազդու
ճգնաւորականբարեկարգչական
շարժումներ
ու
կը
յառաջանան
բազմաթիւ
ճգնաւորականվանական
խմբակցութիւններ,
որոնցմէ
պիտի
գոյատեւէին
մանաւանդ
հետեւեալ
երկու
կրօնափիլիսոփայութիւնները.
-
Ջաինականութիւնը
(Jainism),
որու
հիմնադիրն
է՝
իշխան
Վարդհամանա
(
Vardhamana,
599
–
527
մ.
թ.
ա.
),
որ
ստացած
է
Մահավիրա
(
Mahavira
=
«մեծ
հերոս»
)
ու
Ջինա
(Jina
=
«յաղթական»)
տիտղոսները,
եւ
Բուդդայականութիւնը
(Buddhism),
որու
հիմնադիրն
է՝
իշխան
Սիդհարթա
Գաուտամա
(
Siddhartha
Gautama,
563
–
483
մ.
թ.
ա.
),
որ
ստացած
է
Բուդդա
(Buddha
=
զարթնածը)
տիտղոսը
։
Դասական
Հինդուականութիւնը,
առաջին
անգամ
արտաքին
կամ
օտար
մշակոյթի
հետ
շփման
մէջ
մտած
է,
երբ
մ.
թ.
ա.
327
թուականին
Ալեքսանդր
Մակեդոնացիի
(
Alexander
III
of
Macedon,
356
–
323
մ.
թ.
ա.
)
արշաւանքները
կը
հասնին
հիւսիսային
Հնդկաստան։
Այսպէս
կը
յառաջանար
մշակոյթներու
հ
ամահաշտութիւն
(
)
(Syncretism)
մը,
որ
սակայն
շատ
երկար
պիտի
չտեւէր
(նկատի
ունենալով
Մեծն
Ալեքսանդրի
վաղահաս
մահը)։
Այնուհետեւ
դասական
Հինդուականութիւնը
կը
շարունակէ
իր
ընթացքը
եւ
300
–
650
թուականներուն
կ՚ապրի
իր
Զարթօնքի
շրջանը.
-
կը
կառուցուին
նոր
տաճարներ,
գրի
կ՚առնուին
աւանդական
ուսմունքը,
կը
վերադասաւորուին
սրբազան
արարողութիւնները։
Դասական
Հինդուականութիւնը,
8-րդ
դարու
իսլամական
արշաւանքներուն
պատճառով,
երկրորդ
անգամ
ըլլալով
պիտի
զգար
արտաքին
կամ
օտար
մշակոյթի
ազդեցութիւնը։
Ապա
նաեւ
շփման
մէջ
կը
մտնէր
քրիստոնէական
կրօնի
հետ։
Սակայն,
Հինդուականութիւնը,
միաստուածեան
այս
կրօններուն
հետ
համահաշտութիւն
(Syncretism)
մը
չէր
կրնար
իրականացնել,
նկատի
ունենալով
իրենց
միչեւ
գոյութիւն
ունեցող
հիմնական
տարբերութիւնները։
Արդարեւ,
Քրիստոնէութիւնը
եւ
Իսլամութիւնը,
իրենց
համար,
պիտի
մնային
օտար
կրօններ։
Իսլամութիւնը,
սակայն,
պիտի
տարածուէր
հիւսիսային
Հնդկաստանի
մէջ
եւ
հոն
մեծամասնութիւն
կազմէր
(այսօրուան՝
Պակիստանը)։
Իսկ
Պունջաբ
(Punjab)
տարածաշրջանին
մէջ,
16-րդ
դարու
սկիզբը,
Հինդուականութեան
եւ
Իսլամութեան
ազդեցութեան
տակ
կը
յառաջանար
միաստուածեան
նոր
կրօն
մը,
որ
կը
տարբերէր
յիշեալ
երկուքէն
եւ
պիտի
կոչուէր՝
Սիկհականութիւն
(Sikhism),
որու
հիմնադիրն
է
Գուրու
Նանակ
(Guru
Nanak,
1469
–
1539
թ.
)։
Գուրու
կը
նշանակէ՝
ուսուցիչ։
Հնդկաստանի
վրայ,
բրիտանական
գաղութատիրութեան
(1858
–
1947
թ.
)
շրջանին,
դասական
Հինդուականութիւնը
մեծապէս
պիտի
ազդուէր
նաեւ
քրիստոնէական
կրօնէն
եւ
պիտի
յայտնուէին՝
կրօնաընկերային
բնոյթի
բարեկարգչական
շարժումներ,
որոնք
պիտի
բարելաւէին
բարոյական
իրավիճակը
եւ
պիտի
յառաջանար՝
Նոր-Հինտուականութիւն
(Neo-Hinduism)
մը,
որ
իր
շուրջ
պիտի
հաւաքէր
երկրի
բնակչութիւնը,
պիտի
սկսէր
ազատագրական
շարժումը
եւ
պիտի
բացուէր՝
դէպի
Արեւմուտք։
Նոր-Հինդուականութեան
արգասիքը
կը
հանդիսանայ
առանց
բռնութեան
ազատագրական
շարժումը
եւ
Հնդկաստանի
բրիտանական
տիրապետութենէն
ազատագրումը
(15.
08.
1947
թ.
),
ղեկավարութեամբ՝
հնդիկ
փաստաբան
Մ.
Գանդիի
(Mahatma
Gandhi,
1869
–
1948
թ.
),
որ
Նոր-Հինդուականութեան
հետեւող
ու
հանդուրժողութիւն
քարոզող
խաղաղասէր
(Pacifist)
մըն
էր։
Ասոր
կողքին,
կը
յառաջանայ
քարոզչական
գուրուականութիւն
մը,
որով
Նոր-Հինդուականութիւնը,
միսիոնարական
ձեւով,
պիտի
տարածուէր
նաեւ
Արեւմուտքի
մէջ։
Նշանաւոր
գուրու
միսիոնարքարոզիչներու
եւ
փիլիսոփաներու
շարքին
կարելի
է
յիշել՝
Ջ.
Կրիշնամուրտի
(
Jiddu
Krishnamurti,
1895
–
1986
թ.
),
Մ.
Մ.
Եոգի
կամ
Մահարիշի
(
Maharishi
Mahesh
Yogi,
1918
–
2008
թ.
),
Ս.
Ս.
Բաբա
(
Sathya
Sai
Baba,
1926
–
2011
թ.
)
եւ
Բ.
Շ.
Ռաջնիշ
(Bhagwan
Shree
Rajneesh,
1931
–
1990
թ.
),
որ
իր
կեանքի
վերջին
տարին,
ինքզինք
Օշօ
(Osho)
կոչեց։
Հնդկական
կրօններու
եւ
աւանդութիւններու
հաւաքածոյ
նկատուող
Հինդուականութեան
կը
հետեւի
աւելի
քան
մէկ
միլիառ
մարդ,
մեծամասնութիւնը՝
Հնդկաստանի
մէջ
եւ
նորհինդուական
շարժումէն
ետք,
նաեւ
Եւրոպայի
եւ
Ամերիկայի
մէջ։
Քանակական
տեսակէտէն,
ան
կը
նկատուի
աշխարհի
երրորդ
կրօնը,
Քրիստոնէութենէն
եւ
Իսլամութենէն
ետք։
Հինդուականութեան
բարոյագիտութիւնը
Բարոյագիտութիւնը
(Ethics,
սնսկ.
՝
Nitisastra
)
նիւթ
եղած
է
հինդուական
հին
գրութիւններու,
վեդաներուն
մէջ
եւ
գլխաւորաբար
քննարկուած
է
անհատին
ընդհանրապէս
կենցաղն
ու
վարուելակերպը՝
սանսկրիտով
դհարմա
(dharma),
որ
կը
համախմբէ՝
բարոյական
ճիշդ
կենցաղն
ու
վարուելակերպը,
օրէնքն
ու
առաքինութիւնները,
կարգապահութիւնը,
պարտաւորութիւններն
ու
պատասխանատուութիւնները,
որոնք
առնչուած
են
կեանքի
չորս
փուլերուն
հետ։
Կեանքի
չորս
փուլերը
կամ
հանգրուաններն
են.
-
Brahmacharya,
կեանքի
առաջին
փուլը,
որպէս
աշակերտ
եւ
ուսանող,
Grhastha,
կեանքի
երկրորդ
փուլը,
որպէս
ամուսնացած
տանուտէր,
Vanaprastha,
կեանքի
երրորդ
փուլը,
որպէս
մեկուսի
անտառաբնակ
եւ
Samnyasa,
կեանքի
չորրորդ
փուլը,
որպէս
կեանքէն
քաշուած
ու
մոկշային
հասնելու
նուիրուած
անհատ։
Ներկայ
Հինդուականութեան
մէջ,
կեանքի
առաջին
երկու
փուլերը
կան,
սակայն,
տարիքի
յառաջացումով,
անտառի
մէջ
մեկուսացողներ
չկան։
Իսկ
ծերերը՝
իրապէս
կը
քաշուին
աշխարհիկ
պարտաւորութիւններէն
եւ
իրենց
տան
մէջ
կը
նուիրուին
կրօնափիլիսոփայական
ոլորտին։
Որպէս
դհարմայի
հականիշ
հասկացութիւն,
կայ
սանսկրիտով
ադհարմա
(adharma)
եզրը,
որ
կը
համախմբէ
ժխտական
յատկանիշները,
մոլութիւնները
եւ
սխալ
վարուելակերպը
(տե՛ս
նաեւ
էջ
285-ի
ծանօթագրութիւնը)։
Հինդուականութեան
համաձայն,
դհարմայական
կամ
բարոյական/առաքինի
կենցաղը,
իւրաքանչիւր
անհատի
համար
կեանքի
գլխաւոր
նպատակը
պէտք
է
ըլլայ,
որպէսզի
ան
կարենայ
համերաշխ
ու
ներդաշնակ
ապրիլ,
այլ
մարդոց
ու
բնութեան
հետ։
Դհարմայական
կենցաղի
համար
կարեւորագոյն
10
առաքինութիւններն
են.
-
իմաստութիւն,
խոհեմութիւն,
ճշմարտացիութիւն,
ներողամտութիւն,
արիութիւն,
չափաւորութիւն,
ներքին
մաքրութիւն,
ինքնազսպում
(զգացումներու
վերահսկողութիւն),
ագահութեան
ու
գողութեան
արգելք
եւ
բռնութեան
ու
սպանութեան
արգելք։
Ասոնց
կողքին,
կը
շեշտուին
նաեւ
հետեւեալ
բարի
յատկանիշները.
-
լաւատեսութիւն,
գոհունակութիւն,
խնայողութիւն,
յարատեւ
ուսումնառութիւն,
համբերատարութիւն,
հանդուրժողութիւն,
մտավերացում
(Meditation),
եւայլն
…։
Հինդուական
ոլորտի
մէջ,
որպէս
ուսմունք
եւ
վարժութիւն
բնորոշ
է
նաեւ
եոգան
(սնսկ.
՝
Yoga
),
որ
յ
առաջացած
է
„Yuj“
(եուջ)
=
«լծել»
բայէն
(ինչպէս
կենդանին
կը
լծեն
կառքին,
նոյնպէս՝
հոգին
(սնսկ.
՝
Chitta
-
Չիթա
)
կը
լծուի
ու
կը
կեդրոնանայ)։
Հնդկական
կրօնափիլիսոփայութեան
(գլխաւորաբար
Հինդուականութեան,
Ջայինականութեան,
ու
Բուդդայականութեան)
ոլորտի
մէջ,
եոգան
ծանօթ
է,
որպէս
ուսմունք
եւ
վարժութիւն,
որ
սկզբնական
իր
վիճակին
մէջ,
ծագում
առած
է
վեդայական
ուշ
ժամանակաշրջանին
(մօտ.
700
մ.
թ.
ա.
),
երբ
կը
յայտնուէին
ուպանիշադ
(սնսկ.
՝
upanishad)
կրօնափիլիսոփայական
գրութիւնները։
Եոգան
միաժամանակ
կը
բովանդակէ՝
մարմնական
ու
հոգեկան
վարժութիւններ,
ինչպէս
նաեւ
մտային
խոր
կեդրոնացում՝
աշխարհի
բազմաթիւ
երեւոյթներու
ետին
գտնուող
միութեան
գաղափարին
վրայ
ու
ներհայեցողական
(Intuition)
գիտութեան
վրայ։
Առկայ
են
եոգայի
ամբողջ
9
դրութիւններ
(System),
որոնցմէ
չորսը
գլխաւորներն
են
իսկ
հինգը՝
լրացուցիչ։
Եոգայի
նպատակները՝
հոգիի
կաշկանդումներէ
ազատագրումն
ու
ճշմարտութեան
ճանաչումն
են։
Ասոնց
համար,
սակայն,
հարկաւոր
են
անձնական
որոշ
զոհողութիւններ,
ինչպէս՝
ժուժկալ,
չափաւոր
եւ
խստակեաց
(ստախօսութենէ,
ագահութենէ
ու
տարփանքներէ
հեռու)
բարոյական
կեանք
մը։
Ինչպէս
մտավերացման
(Meditation)
ընթացքին,
նաեւ
այստեղ,
անհատը
պէտք
է
վերահսկէ
իր
շնջառութիւնը,
բոլորովին
անջատուի
իր
շրջապատէն
եւ
հասնի
մտային
գերագոյն
ինքնամփոփման
ու
հոգեկան
անդորրութեան։
Մեր
թուարկութեան
6-րդ
դարուն,
հինդուական
ծիսակատարութիւնները
եւ
արարողակարգը
մեծապէս
պիտի
որակաւորուէին
Տանտրական
(Tantrism)
վարժութիւններով,
որոնք
կը
ներկայանային
մայրաստուածուհիներու
(
սնսկ.
՝
Շակտի
=
Shakti)
պաշտամունքով,
գաղտնի
արարողակարգով
եւ
թիւերու
ու
տառերու
բարդ
խորհրդապաշտութեամբ,
ինչպէս
նաեւ
ծիսական
պարերով
եւ
իւրայատուկ
մտավերացմամբ
(Meditation),
որու
նպատակը
աստուածներու
հետ
միացումն
է։
Տանտրական
վարժութիւններու
ընթացքին,
որպէս
օժանդակ
միջոց,
կ՚օգտագործուի
մանդալան
(սնսկ.
՝
Mandala),
որ
կը
նշանակէ
«շրջանակ»
եւ
կը
խորհրդանշէ
աշխարհն
ու
տիեզերքը։
Այս
մասին
տե՛ս
նաեւ
էջ
285
–
289-ի
ծանօթագրութիւնները։
Մեր
թուարկութեան
8-րդ
դարու
ընթացքին,
մեծապէս
ազդուելով
իսլամական
միաստուածութեան
(Monotheism)
գաղափարէն,
հինդուական
կրօնափիլիսոփայութեան
ոլորտի
մէջ
կը
զարգանային
երկու
նոր
ուղղութիւններ՝
Վիշնուականութիւնն
(Vishnuism)
ու
Շիվայականութիւնը
(Shivaism),
որոնց
պարագային
Վիշնու
կամ
Շիվա,
իրենց
հետեւորդներուն
համար
կը
ներկայանային,
որպէս
ճշմարիտ
ու
միակ
աստուածներ։
Հինդուական
բարոյագիտութիւնը
սերտօրէն
առնչուած
է
նաեւ
ընկերային
բարքերու
հետ,
որոնք
իրենց
հիմնաւորումը
եւ
վաւերականացումը
գտած
են
հինդուական
կրօնական
գրութիւններուն
(վեդաներուն)
մէջ։
Այս
իմաստով,
բարոյագիտութեան
եւ
ընկերաբանութեան
անքակտելի
կապի
լաւագոյն
օրինակներն
են
Հնդկաստանի
մէջ
տիրող
դասակարգերու
(կաստաներու,
Casts)
երեւոյթը,
ինչպէս
նաեւ
կիներու
եւ
ընտանիքներու
իրավիճակները։
Հնդկաստանի
մէջ
ընկերային
դասակարգերու
(կաստաներու,
անգլ.
՝
Casts)
նուիրապետական
բաժանումը,
պատմական
իրողութիւն
մըն
է,
որ
սկսած
է
մ.
թ.
ա.
երկրորդ
հազարամեակին
ու
հաստատուած
առաջին
վեդային
(Rigveda)
մէջ
եւ
մինչեւ
այսօր,
որոշ
չափով,
կը
պահէ
իր
այժմէականութիւնը։
Գլխաւոր
չորս
դասակարգերու
(կաստաներու)
բաժանման
համար,
նկատի
կ՚առնուին՝
անհատի
ծնունդն
(սնսկ.
՝
ջատի
=
Jâti
)
ու
ծագումը։
Կարեւոր
կը
նկատուին
նաեւ
անհատի
գործը
կամ
արհեստը
եւ
նիւթական
վիճակը։
Թէ՛
ամուսնութիւնները
եւ
թէ՛
համատեղ
ճաշերը
արտօնուած
են
միայն
նոյն
դասակարգի
պատկանողներուն
միջեւ։
Կան
նաեւ
չորս
գոյներով
ու
մաքրութեան
չորս
աստիճաններով
զանազանուող
գլխաւոր
4
դասակարգեր
(կաստաներ
կամ
վարնաներ),
որոնք
են.
-
Պրահմանա
(սնսկ.
՝
Brahmana),
գոյնը՝
սպիտակ,
կը
կազմուի՝
կղերէ
ու
մտաւորական
ազնուականութենէ,
Քշատրիա
(սնսկ.
՝
Kshatriya
)
գոյնը՝
կարմիր,
կը
կազմուի՝
իշխաններէ,
պատերազմիկներէ
եւ
բարձրաստիճան
պաշտօնեաներէ,
Վայշիա
(սնսկ.
՝
Vaishya),
գոյնը՝
դեղին,
կը
կազմուի՝
վաճառականներէ,
սեփականատէրերէ
եւ
երկրագործտնտեսատէրերէ,
Շուդրա
(սնսկ.
՝
Shudra
),
գոյնը՝
սեւ,
կը
կազմուի՝
օրավարձով
աշխատող
մշակներէ
ու
բանուորներէ,
պարզ
արհեստաւորներէ
եւ
ծառաներէ։
Վերոյիշեալ
չորս
դասակարգերէն
դուրս,
որպէս
ամենացած
ենթախումբ
կը
նշուին՝
«անհպելի»
(սնսկ.
՝
„Dalit“,
անգլ.
՝
„Untouchable“,
գերմ.
՝
„Unberührbar“
)
կոչուած,
անմաքուր
ու
ստորին
աշխատանք
ունեցողները
եւ
ստրուկները։
Հինէն
ի
վեր
հաստատուած
դասակարգերու
իրավիճակը,
դժբախտաբար
շարունակուեցաւ
նաեւ
բրիտանական
գաղութատիրութեան
(1858
–
1947
թ.
)
ամբողջ
տեւողութեան։
Հնդկաստանի
մէջ
1953
թուականին
սկսած
շարժումը,
ընդդէմ
վերոյիշեալ
դասակարգերու
բաժանման
եւ
անկէ
յառաջացած
խտրականութեան,
1990
թուականին
միայն
կրցաւ
յաջողցնել
առաջին
պետական
որոշումը,
որ
կ՚արգիլէր
խտրականութիւնը։
Այս
որոշումը
2006
թուականին
ի
զօրու
եղաւ
նաեւ
համալսարաններուն
համար,
ուր
եւս
թէ՛
ուսանողութեան
եւ
թէ՛
դասախօսներու
հարցերով
բացայայտօրէն
խտրականութիւն
կար։
Արդարեւ,
դասակարգային
խտրականութիւնը,
թէեւ
օրէնքով
արգիլուեցաւ,
սակայն
տակաւին
կը
շարունակէ
իր
ազդեցութիւնը
բանեցնել,
որովհետեւ
ան
խորապէս
ու
դարերու
ընթացքին
արմատացած
է
հնդկական
հասարակութեան
մէջ։
Հնդկաստանի
մէջ,
ընկերահասարակական
աւանդական
բարքերը
մեծ
ազդեցութիւն
ունին
ընտանիքներու
եւ
յատկապէս
կիներու
իրավիճակին
վրայ։
Ընտանիքներու
մէջ
բացայայտ
է
դերերու
բաժանումը։
Ընդհանրապէս,
ընտանիքի
հայրը
պետն
է
ամբողջ
ընտանիքին։
Ընտանիքի
մայրը
սերտօրէն
կապուած
է
արու
որդիին
(կամ
որդիներուն),
որ
ամուսնութենէն
ետք
հարսը
հօրենական
տուն
կը
բերէ
եւ
հօրը
մահուան
պարագային
տէր
կը
դառնայ
իր
մօր։
Ընտանիքի
դուստրերու
վիճակը,
արդէն
սկիզբէն
յայտնի
է,
որ
իրենց
ամուսնութենէն
ետք
պիտի
լքեն
ընտանիքը։
Շատ
դժուար
իրավիճակի
մէջ
կը
գտնուին
«տունը
մնացած»,
չամուսնացած
աղջիկները։
Դժուար
է
նաեւ
նոր
հարսերու
սկզբնական
իրավիճակը,
մինչեւ
որ
անոնք
զաւակներ
ծնին։
Մայրութեամբ,
մանաւանդ
արու
զաւակներու
մայր
դառնալով,
կիները
աւելի
կ՚արժեւորուին։
Ամուսնութիւնները,
ընդհանրապէս
համաձայնուած
են
եւ
նկատի
կ՚առնուին՝
դասակարգի
(կաստա)
պատկանելիութիւնը,
զարգացման
ու
ուսման
մակարդակը,
նկարագիրը,
տեսքը,
եւայլն.
իսկ
«սէրը»,
ըստ
հինդուական
աւանդութեան
աւելի
ուշ
կու
գայ,
թէեւ
կան
նաեւ
սիրոյ
պատճառով
ամուսնութիւններ։
Հնդկաստանի
մէջ,
կիներու
ազատագրական,
ինչպէս
նաեւ
սեռերու
հաւասարութեան
(Feminism)
ու
իրաւահաւասարութեան
ընկերային
շարժումները,
թէեւ
հազարաւոր
տարիներու
զարգացում
ու
ընթացք
ունին,
սակայն
տակաւին
որոշ
չափով
անտեսուած
կը
մնան՝
ընկերային,
իրաւական,
կրթական,
քաղաքական
հաւասարութիւններն
ու
իրաւունքները։
2
Ջաինականութիւն
Jainism
Ջաինականութիւնը,
ինչպէս
նշուեցաւ
յառաջ
եկաւ
որպէս
արդիւնք
Հինդուական
կրօնի
բարեկարգութեան,
մ.
թ.
ա.
6-րդ
դարուն,
Բուդդայականութենէն
անմիջապէս
առաջ։
Հնդկական
կրօնափիլիսոփայական
այս
ուղղութեան
հիմնադիրն
է՝
իշխան
Վարդհամանա
(
Vardhamana),
որ
ստացած
է
Մահավիրա
(սնսկ.
՝
Mahavira
=
մեծ
հերոս
)
ու
Ջինա
(
սնսկ.
՝
Jina
=
յաղթական)
տիտղոսները
։
Մահավիրա
-
Ջինա
(
Mahavira
-
Jina,
մօտ.
599
–
527
մ.
թ.
ա.
),
բուն
անունով
իշխան
Վարդհամանա
(
Vardhamana)։
Նշուած
ծննդեան
եւ
մահուան
թուականները
հաւանաբար
ճիշդ
չեն,
որովհետեւ
նոր
տուեալներու
համաձայն
ան
ապրած
է
տասնամեակներ
աւելի
ուշ,
թերեւս
եղած
է՝
ժամանակակից
Բուդդայի։
Թագաւորական
տոհմէ
սերած
իշխան
Վարդհամանա,
30
տարեկանին
կը
լքէ
պալատն
ու
ճոխութիւնը
եւ
12
երկար
տարիներ
կ՚ապրի
աղքատ,
խիստ
ճգնաւորական
կեանքով
ու
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւններով։
Այնուհետեւ,
իր
կեանքի
վերջին
30
տարիները
կ՚անցնէ,
որպէս
շրջուն
քարոզիչ,
կը
հիմնէ
միաբանութիւն
մը
վանականներու
ու
միանձնուհիներու
համար
եւ
72
տարեկանին,
նիրվանայի
(
)
մէջ,
կը
մահանայ։
Ջաինականութիւն
անունը
յառաջացած
է
հիմնադիրի
ջինա
(Jina
=
յաղթական)
տիտղոսէն։
Այս
կրօնափիլիսոփայութեան
հետեւորդները
կը
կոչուին
«ջաիններ»
իսկ
հոգեւոր
պետը՝
«տիրթանկարա»
(Tirthankara),
որ
ամենագէտ
միջնորդն
է
նիւթական
եւ
հոգեկան
աշխարհներու
միջեւ։
Ջաինականութիւնը
ընդհանրապէս
կը
մերժէ՝
որեւէ
աստուածութեան
կամ
աստուծոյ
մը
գոյութիւնը։
Ջաինականութիւնը,
սակայն,
կը
մեծարէ
որոշ
ոգիներ,
որոնք
կը
կրեն
ջին
(
)
(Jinn)
անուանումը։
Ջաինականութիւնը
կը
մեծարէ
նաեւ
իրենց
հոգեւոր
պետերը՝
(
Տիրթանկարա
=
Tirthankara),
որոնք
թիւով
24
եղած
են։
Մահավիրա-Ջինայի
կրօնափիլիսոփայութիւնը
հիմնուած
է
ութը
գլխաւոր
սկզբունքներու
(օրէնքներու)
վրայ,
որոնցմէ
երեքը
բնազանցական
են
(Meta-physics)
եւ
հինգը՝
բարոյագիտական
(Ethics),
զորս
պիտի
մանրամասնենք
հետագային։
Ջաինականութեան
իւրայատուկ
փիլիսոփայութեան
համաձայն,
աշխարհի
մէջ
կան
երկու
հակադիր
սկզբունքներ՝
Հոգեկան
սկզբունքը,
որ
կը
բաղկանայ
բազմաթիւ
անհատական
հոգիներէն
(սնսկ.
՝
ջիվա
=
Jiva)։
Այս
սկզբունքին
համաձայն
հոգիի
մաքրութիւնը
կ՚արատաւորուի,
անհատի
վատ
կարմայի
պատճառով,
եւ
Ոչհոգեկան
սկզբունքը,
որ
կ՚ընդգրկէ
5
ստորոգութիւնները
(Category).
-
շարժում,
հանգիստ,
տարածութիւն,
ժամանակ
եւ
նիւթ։
Իսկ
բոլոր
նիւթական
մարմինները
(ասուն
եւ
անասուն
կենդանիները,
բուսական
աշխարհը,
ջուրը,
եւայլն
…),
հոգեշնչուած
են։
Այսօր
Ջաինականութեան
կը
հետեւի,
աւելի
նուազ
քան
5
միլիոն
մարդ,
գլխաւորաբար
Հնդկաստանի
մէջ։
Ջաինականութեան
բարոյագիտութիւնը
Ջաինական
բարոյագիտութեան
ոլորտին
մէջ,
«հոգիի
մաքրութիւնը»
վատ
կարմայի
(սնսկ.
՝
K
arma)
պատճառով
կ՚արատաւորուի
իսկ
լաւ
կարմայի
շնորհիւ
աւելի
կ՚արժեւորուի։
Հոգիի
մաքրութեան
կարելի
է
հասնիլ
բարոյական
լաւ
ու
բարի
ապրելակերպով,
մտածելակերպով
եւ
վարուելակերպով,
ինչպէս
նաեւ
խիստ
ճգնաւորական
կեանքով։
Միա՛յն
«մաքուր
հոգիով»
եւ
շատ
լաւ
կարմայով
անհատը
կրնայ
փրկուիլ
ու
դուրս
գալ՝
«
ծնունդի
եւ
մահուան
յարատեւ
ու
տառապալի
շրջանառութենէն»
(
սնսկ.
՝
Samsara)
եւ
կ՚արժանանայ
նիրվանային
(
սնսկ.
՝
Nirvana),
որ
կատարեալ
գոհունակութիւնը,
գերագոյն
բերկրանքն
ու
յաւիտենական
երանութիւնն
է։
Այս
մասին
տե՛ս
նաեւ
էջ
284
–
288-ի
ծանօթագրութիւնները։
Ջաինական
բարոյագիտութեան
հիմնական
սկզբունքները
կամ
գլխաւոր
5
առաքինութիւնները,
որոնք
նաեւ
կը
կոչուին՝
ուխտ,
ջաինական
վանականներուն
համար,
կ՚արգիլէ
հետեւեալ
արարքները՝
Բռնութիւնն
ու
սպանութիւնը
(ներառեալ
անասունները)։
Ասիկա
կը
նկատուի
գլխաւոր
սկզբունքը
կամ
ուխտը։
Ստախօսութիւնը
(միշտ
ճշ
մարտախօս
ըլլալով),
խուսափելու
է
նաեւ՝
զայրոյթէն,
նախանձէն,
անպարկեշտութենէն
եւ
եսասիրութենէն։
Այս
ժխտական
վերաբերումները
յաղթահարելով
միայն
կարելի
է
ճշմարտութիւնը
խօսիլ
եւ
կամ՝
պէտք
է
բոլորովին
լուռ
մնալ։
Գողութիւն
ը
(կ՚արգիլէ
նաեւ
այլոց
սեփականութեան
իւրացումը),
չափէն
աւելի
ողորմութիւն
ու
նուէրներ
ստանալը
եւս
գողութիւն
կը
նկատուի։
Ագահութիւն
եւ
հարստութիւն
թիզել
ը
(արտօնուած
է
միայն
կենսական
անհրաժեշտ
իրերու
սեփականացումը)։
Անբարոյական
յարաբերութիւն
ը
(միշտ
անարատութիւնը
պահելով)։
Ջաին
վանականներ
խստօրէն
կը
հետեւին
կուսակրօնութեան
(անգլ.
՝
Celibacy,
գերմ.
՝
Zölibat),
իսկ
ոչվանական
ջաիններ
հաւատարիմ
կը
մնան
իրենց
կնոջ
ու
չեն
ունենար
անբարոյական
արտամուսնական
յարաբերութիւններ։
Անասուններու
սպանութեան
արգելքին
պատճառով,
ջաին
հաւատացեալներ
կամ
Ջաինականութեան
հետեւորդներ
խիստ
բուսակերներ
(Vegetarian)
են,
շատեր
նաեւ՝
վեգան
(Vegan)։
Անոնք
կը
հետեւին
նաեւ
բոլոր
կենդանիներուն
վնաս
չպատճառելու
ուխտին։
Բարոյական
հիմնական
սկզբունքներու
պատճառով,
Ջաինականութեան
հետեւորդներ
նաեւ
չեն
կրնար
կարգ
մը
արհեստներու
հետեւիլ,
ինչպէս
հողագործութեան
(որովհետեւ
հողը
վարելու
ատեն
կրնան
միջատներու
կամ
փոքր
կենդանիներու
վնաս
պատճառել),
նաեւ
կը
խուսափին
զինուորական
ծառայութենէն
(որ
ստիպուած
չըլլան
զէնք
կրել
ու
պատերազմիլ)։
Անոնք,
ընդհանրապէս,
վաճառականներ,
պաշտօնեաներ
կամ
ուսուցիչներ
են
եւ
կը
բնակին
մեծ
քաղաքներու
մէջ։
Վերոյիշեալ
շատ
խիստ
ապրելակերպի
պատճառով,
Ջաինականութեան
հետեւորդներու
թիւը
կը
մնայ
սահմանափակ՝
համեմատաբար
Հնդկաստանի
բնակչութեան
թիւին,
որ
կը
հասնի
աւելի
քան
մէկ
միլիառի։
Ջաինականութեան
հետեւելու
համար,
գոյութիւն
ունին
բազմաթիւ
սուտրաներ
(սնսկ.
՝
Sûtra
),
որոնք
կանոններու
ժողովածու
կամ
ուղեցոյց
են։
Հոն
կը
բացատրուի,
թէ
ինչպէ՞ս
ապրելու
է
ճգնաւորական
կեանքով
կամ
ինչպէ՞ս
կարելի
է
բարոյական
վարմունք
ունենալ։
Այս
մասին
տե՛ս
նաեւ
էջ
2
8
5
–
28
9
-ի
ծանօթագրութիւնը։
3
Բուդդայականութիւն
Buddhism
Բուդդայականութիւնը
յառաջացած
է
հինդուական
կրօնի
բարեկարգութեան
որպէս
արդիւնք,
մ.
թ.
ա.
6-րդ
դարուն,
Ջաինականութենէն
անմիջապէս
ետք։
Հնդկական
կրօնափիլիսոփայական
այս
ուղղութեան
հիմնադիրն
է՝
իշխան
Սիդհարթա
Գաուտամա,
որ
ստացած
է
Բուդդա
(
)
(Buddha)
տիտղոսը
։
Իրմէ
առաջ
ծանօթ
են
29
այլ
բուդդաներ։
Բուդդա
(Buddha,
մօտ.
563
–
483
մ.
թ.
ա.
),
բուն
անունով
իշխան
Սիդհարթա
Գաուտամա
(
Siddhartha
Gautama),
որուն
ծննդեան
եւ
մահուան
թուականները
հաւանաբար
ճիշդ
չեն.
նոր
տուեալներու
համաձայն,
ան
ապրած
է
տասնամեակներ
աւելի
ուշ։
Բուդդան
ծնած
է
Հիւսիսային
Հնդկաստանի
մէջ.
իշխանական
պալատի
մէջ
29
տարիներ
աշխարհէն
կտրուած
կեանք
մը
ապրելէ
ետք,
դուրս
կու
գայ
պալատէն
ու
նոր
կը
ծանօթանայ
շրջապատի
հոգերուն
ու
թշուառութիւններուն,
մահուան
ու
հիւանդութիւններուն։
Այնուհետեւ
6
տարիներ
կ՚ապրի
ճգնաւորական
կեանք
մը,
որու
ընթացքին
կը
փնտռէ
«փրկութիւնը»
հետեւելով
կրօնական
տարբեր
խմբաւորումներու։
Ի
վերջոյ,
յուսախաբ,
կը
հրաժարի
բոլորէն
ու
կը
գտնէ
իր
անձնական
ուղին,
որ
մտավերացումն
է
(Meditation)։
Բուդդա,
35
տարեկանին
կը
հասնի
իր
կատարեալ
«զարթնումին»
(
սնսկ.
՝
Bodhi),
որմէ
ետք
կը
սկսի
իր
քարոզչական
գործունէութիւնը
եւ
հիմը
կը
դնէ
վանական
կեանքին
ու
վանական
կարգապահութեան
(
սնսկ.
՝
Vinaya
)։
Ան
կը
մերժէ
հինդուական
դասակարգերու
(կաստա)
աւանդական
բաժանումը
եւ
իր
ուսմունքը
(
սնսկ.
՝
Dharma)
կը
քարոզէ
բոլոր
դասակարգի
մարդոց,
անխտիր։
Բուդդա
կը
ծանուցանէ՝
«4
վեհ
ճշմարտութիւնները»
եւ
փրկութեան
«ութնապատիկ
վեհ
ուղին»։
45
տարի
քարոզելէ
ետք,
կը
մահանայ
80
տարեկանին։
Ան,
գրքեր
չէ
գրած,
իր
մահէն
ետք
գրի
առնուած
են
իր
խօսքերը
(սուտրաներ
-
Sûtra
),
որոնց
հաւաքածոն
կը
կոչուի
դհամմապադա
(սնսկ.
՝
Dhammapada
)։
Միաստուածեան
կրօններուն
նման,
Բուդդայականութիւնը
եւս
չէ
ընդգրկած
աստուծոյ
մը
գաղափարը
կամ
սուրբ
գրային
վարդապետութիւն
մը,
այլ
հաստատուած
է
փիլիսոփայական
–
տրամաբանական
ուսմունքի
մը
վրայ։
Հետագային,
Բուդդայականութեան
անհամեմատ
տարածման
եւ
տարբեր
կրօններու
հետ
շփման
մէջ
ըլլալու
հետեւանքով,
պիտի
յառաջանային
որոշ
փոփոխութիւններ,
որոնցմէ
կարեւորագոյնը՝
իր
մէջ
արեւելեան
խորհրդապաշտութեան
(
)
(Mysticism)
մը
նեռարումն
էր։
Բուդդայի
մահէն
3
ամիս
ետք,
տեղի
կ՚ունենայ
բուդդայական
ընդհանուր
առաջին
ժողովը
(սնսկ.
՝
Sangiti,
անգլ.
՝
Council,
գերմ.
՝
Konzil),
որուն
նպատակն
էր
հետեւելով
Բուդդայի,
գրի
առնել
ու
հաստատել՝
բուդդայական
ուսմունքը
եւ
վանական
կանոնները։
Այնուհետեւ,
մինչեւ
մ.
թ.
ա.
30,
տեղի
ունեցան
նմանօրինակ
երեք
ժողովներ
եւս։
…
19
երկա՜ր
դարեր
տեւող
դադարէ
մը
յետոյ,
1871
թ.
եւ
1954
թ.
կայացան՝
5-րդ
եւ
6-րդ
բուդդայական
ընդհանուր
ժողովները։
Վերոյիշեալ
ժողովներուն
մէջ
ընդունուեցաւ
նաեւ
լուսնի
փուլերու
վրայ
հիմնուած՝
բուդդայական
օրացոյցը,
որ
մեր
գրիգորեան
օրացոյցէն
կը
տարբերի՝
առաւել
543
տարիով։
Այլ
կրօններու
նման,
Բուդդայականութիւնը
չունի
միացեալ
սուրբ
մատեան
մը։
Բուդդայի
մահէն
ետք,
Հնդկաստանի
մէջ
Բուդդայականութիւնը
նախ
կը
բաժնուի
չորս
գլխաւոր
ճիւղերու.
-
Թերավադա
(սնսկ.
՝
Theravada
=
«աւագներու
ուսմունքը»)
ուղղափառ
ու
աւանդական
Բուդդայականութիւնը.
ասոր
առաջնորդները
Բուդդայի
վանական
աշակերտները
եղած
են։
Այս
ճիւղը
իր
շարունակութիւնը
կը
գտնէ
Հինայանա
(«փոքր
կառք»)
կոչուած
բուդդայական
ճիւղաւորումին
մէջ։
Թերավադայի
եւ
Հինայանայի
խիստ
կանոններով
ուղղութիւններու
համաձայն,
Բուդդան,
ինքնին,
մարդկային
էակ
մըն
էր,
որ
իր
սեփական
կարողութեամբ
հասած
էր
«զարթնումին»
եւ
արժանացած՝
նիրվանային։
Այստեղ,
հոգեբանական
վերլուծութեամբ
մը
իրողութիւնները
կ՚առնչուին
մարդու
գիտակցութեան։
Այս
ճիւղերը
արագօրէն
տարածուեցան
նախ
հարաւային
Հնդկաստանի
ապա
հարաւարեւելեան
Ասիոյ
մէջ։
Հինայանա
(սնսկ.
՝
Hinayana
=
«փոքր
կառք»)
Բուդդայականութիւնը,
որ
կազմուեցաւ
բուդդայական
առաջին
ժողովի
ընթացքին
(483
մ.
թ.
ա.
)
կամ
անկէ
անմիջապէս
ետք,
եւ
կը
նկատուի
վերոյիշեալ
Թերավադա
«աւագներու
ուսմունքին»
շարունակութիւնը։
Մահայանա
(
սնսկ.
՝
Mahayana
=
«մեծ
կառքը»)
Բուդդայականութիւնը,
որ
կազմուեցաւ
բուդդայական
երրորդ
ժողովէն
ետք
(մօտ.
286
մ.
թ.
ա.
)։
«Մեծ
կառքը»
կը
բացատրուի,
որպէս՝
«մեծ
նաւ,
տառապանքի
ովկիանոսին
վրայ»,
որ
մեծ
թիւով
մարդոց
փրկութիւն
կրնայ
պարգեւել,
մինչ
նախապէս
յիշուած
«փոքր
կառքը»,
աւելի
քիչ
մարդոց
փրկութիւն
կրնայ
պարգեւել։
Մահայանա
ուղղութիւնը
կ՚ընդունի
Բուդդայի
«երեքմարմինուսմունքը»
(սնսկ.
՝
Տրիկայավադա
=
Trikâyavâda),
որու
համաձայն
Բուդդան
կը
ներկայանայ
երեք
տարբեր
մակարդակներով
եւ
էութիւններով,
որպէս՝
ա)
գերմարդկային
–
գերբնական
բարձր
էութիւն,
բ)
անդրանցական
–
վերացական
էութիւն
եւ
գ)
մարդկային
–
պատմական
էութիւն։
Այս
ուղղութիւնը,
որպէս
գլխաւոր
նկատուող
ճիւղ,
հիւսիսային
Հնդկաստանէն
նախ
տարածուեցաւ
դէպի
Չինաստան
ապա
այլուր…։
Վաջրայանա
(
)
(
սնսկ.
՝
Vajrayana
=
«ադամանդեայ
կառքը»
կամ
«կայծակեայ
կառքը»)
Բուդդայականութիւնը
յառաջացաւ
մեր
թուարկութեան
6-րդ
դարէն
սկսեալ,
Հիմալայեան
լեռնաշխարհի,
գլխաւորաբար
Տիբէթի
մէջ,
եւ
տարածուեցաւ
դէպի
Չինաստան
եւ
Ճապոնիա։
Այս
նոր
ուղղութիւնը
կազմուած
է՝
Մահայանա
(
«մեծ
կառքը»
)
Բուդդայականութեան
հիմքին
վրայ
եւ
մեծապէս
ազդուած՝
հինդուական
Տանտրա
(սնսկ.
՝
Tantra)
եւ
Եոգա
(սնսկ.
՝
Yoga)
ուսմունքներէն,
ինչպէս
նաեւ
համահաշտութեամբ
(Syncretism)
ամբողջացած
ու
միացած՝
տեղւոյն
Բոն
(տիբ.
՝
Bon)
ոգեպաշտական
ու
բազմաստուածեան
կրօնին
հետ։
Սկզբնական
դժուարութիւններէն
ետք,
հազիւ
11-րդ
դարուն
նոր
վերելք
մը
կ՚ապրի
ու
կը
հիմնուին
բուդդայական
նոր
դպրոցներ։
14-րդ
դարուն,
բուդդայական
Վաջրայանա
ուղղութեան
բարեկարգիչ
մը,
վանական
Ցոնգկապա
(Tsongkhapa,
1357
–
1419
թ.
),
1409-ին,
Տիբէտի
մէջ,
մայրաքաղաք
Լհասայի
մօտիկ
(Lhasa
–
Tibet),
կը
հիմնէ
Գանդէն
(Ganden)
վանքը.
հոն
կը
հաստատուի
Գելուգ
(Gelug)
կրօնափիլիսոփայական
նշանաւոր
դպրոցը։
Ցոնգկապա
գլխաւորաբար
կը
բարեկարգէ
բուդդայական
վանական
կեանքը,
ան
հեղինակ
է
բազմաթիւ
երկերու։
Իսկ
1587
թուականին,
իրենց
հոգեւոր
պետին
կը
շնորհուի՝
«Դալայ
Լամա»
(Dalai
Lama)
տիտղոսը,
որու
պատճառով
Հիմալայեան
լեռնաշխարհի
Վաջրայանա-Բուդդայականութիւնը
կը
կոչուի
նաեւ՝
Լամայականութիւն
(Lamaism)։
Գելուգեան
դպրոցի
այժմու
վերջին
շառաւիղ
ու
14-րդ
Դալայ
Լաման
(ծնեալ
1935
թուական,
բուն
անունով՝
Lhamo
Thondup,
իսկ
կրօնական
անունով՝
Tenzin
Gyatso
),
1959
թուականէն
սկսեալ,
հեռացած
է
Տիբէթէն
ու
կ՚ապրի
հնդկական
աքսորի
մէջ։
Խաղաղապաշտ
կրօնափիլիսոփայ
Դալայ
Լաման
եղած
է
խաղաղութեան
Նոբէլեան
մրցանակակիր
(1989
թ.
)
եւ
հեղինակ
է
բազմաթիւ
գիրքերու։
Հնդկաստանէն
դուրս,
Բուդդայականութիւնը
տարածուեցաւ
հարեւան
երկիրներու
մէջ,
ուր
տեսակ
մը
համահաշտութիւն
(Syncretism)
գոյացաւ
տեղական
աւանդական
կրօններուն
հետ։
Չինաստանի
մէջ,
5-րդ
դարուն,
Բուդդայականութիւնը,
մեծապէս
ազդուած
էր
դաոյական
խորհրդապաշտութենէն,
որու
հետեւանքով
կը
յառաջանար
նոր
հոսանք
մը,
կամ
նոր
ուղղութիւն
մը,
որ
պիտի
կոչուէր՝
Չան-Բուդդայականութիւն
(Chan-Buddhism)։
Այս
նոր
ուղղութիւնը,
շուտով
պիտի
տարածուէր
նաեւ
հարեւան
երկիրներու
մէջ,
կրելով
տարբեր
անուանումներ.
-
Կորէայի
մէջ,
օրինակ,
ան
կը
կոչուի՝
Սէօնբուդդայականութիւն
(Seon-Buddhism),
Վիէտնամի
մէջ՝
Թիէնբուդդայականութիւն
(Thien-Buddhism),
Շրի-Լանկայի
եւ
Ասիոյ
հարաւարեւելեան
երկիրներու
մէջ՝
Թերավադաբուդդայականութիւն
(
Theravâda-Buddhism
)
իսկ
Ծայրագոյն
Արեւելքի
մէջ՝
Ամիտաբհաբուդդայականութիւն
(
Amitabha-Buddhism
)։
Ինչպէս
նշեցինք,
որ
6-րդ
դարուն
հիւսիսային
Հնդկաստանէն
Մահայանա
Բուդդայականութիւնը
կը
տարածուի
Հիմալայեան
լեռնաշխարհի
մէջ
եւ
Բոն
(տիբ.
՝
Bon)
ոգեպաշտական
ու
բազմաստուածեան
կրօնին
հետ
համահաշտ
Տիբէթի
մէջ
հիմը
կը
դրուի
Վաջրայանա
Բուդդայականութեան,
որ
կը
կոչուի
նաեւ
Լամայականութիւն
(Lamaism)։
Ա
ւելի
ուշ,
12-րդ
դարուն,
Բուդդայականութիւնը,
Չինաստանէն,
մուտք
կը
գործէ
Ճապոնիայի
կղզեխումբ,
ուր
կը
կոչուի՝
Զէն-
բուդդայականութիւն
(Zen-Buddhism),
որ
իր
իւրայատուկ
տեղը
կը
գրաւէ
տեղականաւանդական
կրօն
նկատուող՝
Շինտոյականութեան
կողքին
(Shintoism,
Շինտօ
=
Shintô
կը
թարգմանուի՝
«աստուածներու
ուղին»)։
10-րդ
դարէն
սկսեալ,
Բուդդայականութիւնը
արագօրէն
կը
տարածուէր
հարեւան
երկիրներու
մէջ։
Հնդկաստանի
մէջ
սակայն
նահանջ
կ՚արձանագրէր,
երկու
պատճառներով.
-
շատեր
կը
վերադառնային
Հինդուականութեան,
որ
Հնդկաստանի
հիմնական
ու
աւանդական
կրօնափիլիսոփայութիւնն
է
իսկ
ուրիշներ,
ստիպուած՝
իսլամութիւնը
կ՚ընդունէին։
18-րդ
դարու
սկիզբները
Բուդդայականութիւնը
մուտք
կը
գործէ
Եւրոպա
եւ
Ամերիկա։
Այս
իմաստով
շատ
կարեւոր
դեր
կը
խաղայ
գերման
բարոյագէտփիլիսոփայ
Ա.
Շոպենհաուր
(Arthur
Schopenhauer,
1788
–
1860
թ.
),
իր
բարոյագիտութեան
առնչուած
երկով
(
«Աշխարհը,
որպէս
կամք
եւ
պատկերացում»
1819
թ.,
„Die
Welt
als
Wille
und
Vorstellung”)։
1875
թուականին,
Նիւ
Եորքի
մէջ
հիմնադրուած
«Աստուածիմաստութեան
Ընկերակցութիւնը»
(
)
(Theosophi-cal
Society)
եւս
Բուդդայականութիւնը
կը
ծանօթացնէր
Արեւմուտքի
մէջ։
Ներկայիս,
Բուդդայականութեան
կը
հետեւի
աւելի
քան
500
միլիոն
մարդ,
գրեթէ
կէսը՝
Չինաստանի
մէջ։
20-րդ
դարու
սկիզբէն,
ան
տարածում
կը
գտնէ
նաեւ
Եւրոպայի
եւ
Ամերիկայի
մէջ։
Իսկ
Հնդկաստանի
մէջ,
ուրկէ
ծագում
առած
էր
Բուդդայականութիւնը,
այսօր
կը
հաշուէ
բնակչութեան
միայն
0,
7
առ
հարիւրը։
Քանակական
տեսակէտէն,
Բուդդայականութիւնը
կը
նկատուի
աշխարհի
չորրորդ
մեծ
կրօնը,
Քրիստոնէութենէն,
Իսլամութենէն
եւ
Հինդուականութիւնէն
ետք։
Բուդդայականութեան
բարոյագիտութիւնը
Բուդդայական
բարոյագիտութիւնը
կ՚ընդգրկէ՝
բարոյական
ուղեցոյցներ
եւ
կանոններ։
Ան
միաժամանակ
Դ
հարման
(սնսկ.
՝
D
harma)
եւ
«Բուդդայի
ուղին»
է
(սնսկ.
՝
„Buddha
marga“
),
որ
ներկայացուած
է
նոյնինքն
Բուդդայի
ուսուցողական
խօսքերու
գրութեամբ,
սուտրաներով
(սնսկ.
՝
Sûtra
)։
Սուտրայի
մասին
տե՛ս
նաեւ
էջ
287-ի
ծանօթագրութիւնը։
Սուտրան,
ինչպէս
նշուեցաւ,
բառացիօրէն
կը
նշանակէ՝
«թել
կամ
շղթայ»
։
Հնդկական
կրօնափիլիսոփայութեան
մէջ
անոնք
կը
ներկայանան
բազմաթիւ
կանոններու
ու
վարժութիւններու
շատ
կարճ
ու
խտացեալ
ասոյթներով,
զորս
հաւատացեալները
պէտք
է
անգիր
սորվէին,
գործադրէին
ու
սերունդէ
սերունդ
փոխանցէին։
Հետագային,
սուտրաներով
կազմուեցան
կանոններու
ու
վարժութիւններու
ժողովածուներ
կամ
ուղեցոյցներ,
ուր
կը
բացատրուին՝
թէ
ինչպէ՞ս
ապրելու
է
բարոյական
ու
ճգնաւորական
կեանքով
կամ
ինչպէ՞ս
կարելի
է
բարոյական
վարմունք
ունենալ,
սամսարայէն
ձերբազատուելու
եւ
փրկուելով՝
մոկշային
կամ
նիրվանային
հասնելու
համար։
Սուտրայի
այս
նախաբուդդայական
եւ
ընդհանուր
իմաստի
կողքին,
հետագային
կ՚աւելնան
նաեւ
Բուդդայի
խօսքերը,
որոնք
կը
կազմեն
մարդոց
ապրելակերպի
գործնական
ուղեցոյցը
եւ
դէպի
նիրվանա
առաջնորդող
վարժութիւններու
ժողովածուն։
Բուդդայի
խօսքերով
կազմուած
եւ
բուդդայական
երկրորդ
ընդհանուր
ժողովի
ընթացքին
(383
մ.
թ.
ա.
)
հաստատուած
423
սուտրաներու
հաւաքածոն
կը
կոչուի
դհամմապադա
(սնսկ.
՝
Dhammapada
),
որ
գրուած
է
ոտանաւորի
ձեւով։
Դհամմա
եզրը
բազմաթիւ
նշանակութիւններ
ունի,
ինչպէս՝
«գերագոյն
օրէնքը»,
«գերագոյն
ճշմարտութիւնը»
եւ
«արդարութիւնը»,
իսկ
պադա
եզրը
կը
նշանակէ՝
«ոտք»
կամ
«ուղի»։
Ինչպէս
հինդուական
եւ
ջաինական
բարոյագիտութեան
պարագային,
նաեւ
բուդդայական
բարոյագիտութեան
գլխաւոր
նպատակը
անհատի
«
ծնունդի
եւ
մահուան
յարատեւ
ու
տառապալի
շրջանառութենէն»,
սամսարայէն
(
սնսկ.
՝
Samsara),
դուրս
գալը
եւ
«փրկութիւնն»
է,
ինչպէս
նաեւ
արժանի
ըլլալ՝
նիրվանային
(
սնսկ.
՝
Nirvana,
տե՛ս
էջ
287-ի
ծանօթագրութիւնը),
որ
կատարեալ
գոհունակութիւնը,
գերագոյն
բերկրանքն
ու
յաւիտենական
երանութիւնն
է։
Դէպի
նիրվանա
ընթացքին
մէջ,
կան
արարքներ
կամ
վարուելակերպեր,
որոնք
օգտակար
ու
նպաստաւոր
են
(
սնսկ.
՝
Կուսալա
=
Kusala),
կան
նաեւ՝
վնասակարներ
ու
խանգարողներ
(
սնսկ.
՝
Ակուսալա
=
Akusala)։
Բուդդայականութեան
համաձայն,
յիշեալ
«փրկութիւնը»,
(անգլ.
՝
Salvation,
գերմ.
՝
Erlösung)
ինքնափրկութիւն
(անգլ.
՝
Self-Salvation,
գերմ.
՝
Selbsterlösung)
մըն
է,
որովհետեւ
անհատ
մը
միայն
իր
սեփական
ջանքով
ու
աշխատանքով
պիտի
կարենայ
փրկութեան
հասնիլ,
ասիկա
բոլորովին
տարբեր
է
փրկութեան
քրիստոնէական
հասկացողութենէն,
որուն
համաձայն
անհատի
մը
փրկութիւնը
Աստուծոյ
կողմէ
իրեն
տրուած
շնորհ
մըն
է։
Բուդդայականութեան
մէջ
դհարման
(Dharma,
տե՛ս
նաեւ
էջ
285-ի
ծանօթագրութիւնը),
նոյնինքն
Բուդդայի
ուսմունքն
է,
իր
բարոյագիտութեամբ,
որ
ունի
հիմնական
«չորս
վեհ
ճշմարտութիւններ».
-
Ա.
Վեհ
ճշմարտութիւն՝
տառապանքի
մասին.
-
Անհատի
կեանքը,
լի
է
տառապանքով
(սնսկ.
՝
Dukkha
)։
Տառապանք
կը
նկատուին՝
ծնունդը,
հիւանդութիւնը,
ցաւը,
մտահոգութիւնը,
մահը
…։
Բ.
Վեհ
Ճշմարտութիւն՝
տառապանքի
ծագման
մասին.
-
Տառապանքի
պատճառները,
«հոգիի
երեք
թոյներն»
են՝
ագահութիւնը,
ատելութիւնը
եւ
անգիտութիւնը։
Գ.
Վեհ
Ճշմարտութիւն՝
տառապանքի
աւարտման
մասին.
-
Խուսափելու
է
«հոգիի
3
թոյներէն»,
սակայն
ասիկա
չի
նշանակեր,
որ
ապագային
որեւէ
տառապանք
չի
կրնար
վերստին
գոյանալ
կամ
չի
նշանակեր,
որ
տառապանքէն
խուսափումը
երջանկութիւն
մը
կրնայ
բերել։
Դ.
Վեհ
Ճշմարտութիւն՝
տառապանքի
աւարտման
ուղիի
մասին.
-
Տառապանքէն
խուսափելու
եւ
երջանիկ
ըլլալու
միակ
միջոցը
եւ
ուղին
(սնսկ.
՝
Marga
)
գործնապէս
հետեւիլն
է
«ութնապատիկ
վեհ
ուղի»ին
։
Իսկ
«ութնապատիկ
վեհ
ուղին»,
որ
շատ
լաւ
կարմայով
անհատը
պիտի
առաջնորդէ
դէպի
նիրվանա
(
կատարեալ
գոհունակութիւնը,
գերագոյն
բերկրանքն
ու
յաւիտենական
երանութիւնը
),
կը
բաղկանայ
հետեւեալ
8
առաքինութիւններէն,
որոնք
կ՚ամփոփուին
հետեւեալ
երեք
խումբերու
մէջ.
-
ա.
-
Իմաստութիւն՝
Ճիշդ
գիտելիք
եւ
իմացութիւն՝
մանաւանդ
«4
վեհ
ճշմարտութիւններուն»
եւ
նիրվանային
հասնելու
համար
կարմայի
կարեւորութեան.
Ճիշդ
մտադրութիւն
ու
համոզմունք,
հեռու
մնալով՝
աշխարհիկ
կեանքի
վայելքներէն։
բ.
-
Բարոյականութիւն
՝
Ճիշդ
խօսք
(ճշմարտախօսութիւն),
հեռու
մնալով՝
ստախօսութենէն,
ուրացումէն,
բարբանջանքէն,
վիրաւորանքէն
եւ
բամբասանքէն.
Ճիշդ
վարմունք,
հեռու
մնալով՝
վատ
արարքներէ,
ինչպէս
սպանութիւն,
գողութիւն,
եւայլն.
Ճիշդ
ապրելակերպ
ու
արդար
վաստակ,
հեռու
մնալով՝
զեղծարարութենէ,
չարաշահումէ,
ինչպէս
նաեւ
զէնքի
ու
զինամթերքի,
թոյներու
ու
թմրանիւթերու
առեւտուրէն։
գ.
-
Խորացում
՝
Ճիշդ
ձգտում,
վարժութիւն
եւ
ճիգ,
հեռու
մնալով
անճիշդ
եւ
նիրվանայի
նպատակին
չնպաստող
մտածումներէն.
Ուշադիր
եւ
գիտակից
ըլլալ
մարմնի
ճիշդ
դիրքին
ու
շարժումներուն,
հեռու
մնալով
ժամանակաւոր
հաճոյքներէն.
եւ
Ճիշդ
մտավերացում
(Meditation)։
Անհանգիստ
ու
շեղուած
հոգիի
վերահսկողութեան
հմտութիւն,
մտավերացման
զանազան
վարժութիւններու
ճամբով։
Վերոյիշեալ
8
առաքինութիւններու
ճիշդ
(սնսկ.
՝
Sammâ
)
կամ
կատարեալ
ըլլալը,
սերտօրէն
առնչուած
է,
անոնց՝
«4
վեհ
ճշմարտութիւններու»
համապատասխան
ըլլալուն
հետ։
Բուդդայական
վարժութիւնները
ընդհանրապէս
ուղղուած
են
հետեւեալ
4
առաքինութիւններուն.
-
բարութեան
/
բարի
կամեցողութեան,
կարեկցութեան,
խնդակցութեան
եւ
անվրդովութեան։
Բուդդայական
Վարժութիւններ
Ինչպէս
Հինդուականութեան,
նոյնպէս
Բուդդայականութեան
ոլորտին
մէջ
կը
գտնենք,
որպէս
ուսմունք
–
վարժութիւն
ներկայացող
եւ
իրարու
հետ
սերտ
առնչութիւն
ունեցող՝
Տանտրան
(սնսկ.
՝
Tantra
),
այս
մասին
տե՛ս
էջ
287-ի
ծանօթագրութիւնը,
Եոգան
(սնսկ.
՝
Yoga
),
այս
մասին
տե՛ս
էջ
289-ի
ծանօթագրութիւնը
եւ
Մտավերացումը
(
Meditation,
սնսկ.
՝
Dhyâna
),
որուն
մասին՝
ստորեւ.
-
Բուդդայականութեան
հետեւելու
համար,
բարոյական
ու
առաքինի
կեանքի
կողքին
անհրաժեշտ
են
նաեւ
մտավերացման
(Meditation,
սնսկ.
՝
Dhyâna
)
վարժութիւնները։
Ներհայեցողական,
խորաթափանց
մտավերացման
(անգլ.
՝
Insight
Meditation,
գերմ.
՝
Einsicht-Meditation
)
ընթացքին,
կը
յայտնաբերուին
բոլոր
պայմանական
երեւոյթներու
կամ
ընդհանրապէս
գոյութեան
երեք
յատկանիշները.
-
1)
Անկայունութիւնը
(անգլ.
՝
Impermanence,
գերմ.
՝
Unbeständigkeit,
սնսկ.
՝
Anicca
),
այսինքն
անոնք
անցաւոր,
ոչտեւական
ու
փոփոխական
են,
2)
Տառապանքը
(անգլ.
՝
Suffering,
գերմ.
՝
Leidhaftigkeit,
սնսկ.
՝
Dukkha
),
այսինքն
մշտական
երջանկութեան
համար
անոնք
անբաւարար
են
եւ
3)
Ոչ-Եսը
(անգլ.
՝
Non-Self,
գերմ.
՝
Nicht-Selbst,
սնսկ.
՝
Anatta
),
այսինքն
եսէն
բոլորովին
ձերբազատումը
կամ
այն
իրավիճակը,
ուր
եսը
որեւէ
դեր
չունի։
Ինչպէս
բուդդայական
տանտրայի
եւ
բուդդայական
եոգայի,
նոյնպէս
բուդդայական
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւններու
ընթացքին,
կը
յիշուին
բուդդայական
«երեք
գոհարները».
-
Բուդդա
(սնսկ.
՝
Buddha),
որուն
մասին
տե՛ս
էջ
299-ի
ծանօթագրութիւնը,
Դհարմա
(սնսկ.
՝
Dharma),
որուն
մասին
տե՛ս
էջ
285-ի
ծանօթագրութիւնը
եւ
Սանգհա
(սնսկ.
՝
Sangha),
որ
կը
նշանակէ՝
«զարթնումի
հասած
մարդոց
հաւաքականը»։
Վերոյիշեալ
«երեք
գոհարները»
նախ
մաս
կը
կազմեն
բուդդայական
«հաւատամք»ին,
ապա
անոնք
կը
ծառայեն
նաեւ
որպէս
ապաստան,
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւններու
ընթացքին,
երեք
անգամ
կրկնելով.
-
…
ապաստանիմ՝
Բուդդային
…
ապաստանիմ՝
Դհարմային
…
ապաստանիմ
Սանգհային։
Գործնական
մտավերացումը
կարելի
է
երկու
գլխաւոր
մասերու
բաժնել.
-
Կրաւորական
մտավերացում
(Passive
Meditation),
որ
կը
կատարուի
լուռ,
հանգիստ,
կեդրոնացած
մտքով,
փակ
աչքերով
ու
նստած
վիճակով,
ինչպէս
օրինակ՝
Զէն-Բուդդայականութեան
մտավերացումը…
եւ
Գործօն
մտավերացում
(Active
Meditation),
որ
կը
կատարուի
մարմնական
որոշ
աշխուժութիւններով
ու
բարձրաձայն
արտասանութիւններով,
ինչպէս
օրինակ՝
տանտրայի
(Tantra)
ու
եոգայի
(Yoga)
վարժութիւնները…։
Այս
մասին
տե՛ս
նաեւ
էջ
286-ի
եւ
էջ
288-ի
ծանօթագրութիւնները։
Աւանդականօրէն
բուդդայական
վանականներուն
վերապահուած
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւնները
տարածուեցան
ոչվանականներու
մօտ,
ապա
Արեւմուտքի
մէջ,
ուր
կարգ
մը
ուղղութիւններ
կորսնցուցին
իրենց
կրօնական
բնոյթը
եւ
օգտագործուեցան
խորհրդապաշտական
(Mysticism)
եւ
հոգեբանականհոգեբուժական
ոլորտներու
մէջ։
Մտավերացման
վարժութիւնները
միշտ
օժանդակ
միջոցներ
եղած
են
եւ
այսօր
ալ
կ՚օգտագործուին
Արեւելքի
ու
Արեւմուտքի
մէջ։
Անոնք
միջոցներ
են
մեր
առօրեայ
գիտակցութենէն
դուրս
գալու,
մեր
միջավայրէն
ու
շրջապատէն
պահ
մը
անջատուելու
ու
այլ,
այժմէական
կարեւորութիւն
ունեցող
ապրումներու
գիտակից
եւ
ուշադիր
վարժութիւններ
կատարելու
համար,
առանց
արժեւորելու
մեր
անցեալը
(իր
տարբեր
յիշատակներով)
ու
մեր
ապագան
(իր
զանազան
ծրագիրներով)։
Մտավերացման
վարժութիւնները
պէտք
է
օգնեն
մեզի
հասնելու
գիտակցական
այնպիսի
իրավիճակի
մը,
որով
կարենանք
միաժամանակ
վայելել,
թէ՛
արթուն,
զգօն
եւ
ուշադիր
ներկայ
իրավիճակը,
եւ
թէ՝
կատարեալ
ներքին
հանգստութիւնը,
անդորրութիւնն
ու
ազատութիւնը։
Բուդդայականութիւնը
Արեւելեան
Ասիոյ
մէջ
(Չինաստան
եւ
Ճապոնիա)
Ինչպէս
տեսանք,
Բուդդայականութիւնը
յառաջացած
է
Հնդկաստանի
մէջ,
հինդուական
կրօնի
բարեկարգութեան
որպէս
արդիւնք,
մ.
թ.
ա.
6-րդ
դարուն։
Բուդդայի
(Buddha,
մօտ.
563
–
483
մ.
թ.
ա.
)
մահէն
ետք,
Բուդդայականութիւնը
հնդկաստանի
մէջ
նախ
կը
բաժնուի
գլխաւոր
երկու
ճիւղերու.
-
Թերավադա
(սնսկ.
՝
Theravada
=
«աւագներու
ուսմունքը»)
ուղղափառ
ու
աւանդական
Բուդդայականութիւնը,
որու
շարունակութիւնը
կը
նկատուի
Հինայանա
(սնսկ.
՝
Hinayana
=
«փոքր
կառք»)
Բուդդայականութիւնը,
իր
աւելի
խիստ
կանոններով
եւ
Մահայանա
(
սնսկ.
՝
Mahayana
=
«մեծ
կառք»)
Բուդդայականութիւնը։
Այնուհետեւ,
մեր
թուարկութեան
6-րդ
դարուն,
Բուդդայականութիւնը
կը
տարածուի
դէպի
հիւսիս,
դէպի
Հիմալայեան
լեռնաշխարհ
եւ
գլխաւորաբար
Տիբէթի
(Tibet)
մէջ
կը
յառաջանայ
Բուդդայականութեան
նոր
ուղղութիւն
մը՝
Վաջրայանա
(
սնսկ.
՝
Vajrayana
=
«ադամանդեայ
կառք»
կամ
«կայծակեայ
կառք»)
Բուդդայականութիւնը,
որ
նաեւ
կը
կոչուի
Լամայականութիւն
(La-maism)։
Թէեւ
Բուդդայականութիւնը
մեր
թուարկութեան
առաջին
դարուն
(61
թ.
)
Չինաստան
կը
հասնի,
սակայն,
ան
լայն
տարածում
կ՚ունենայ
միայն
355
թուականէն
սկսեալ։
Մահայանա
(
«մեծ
կառք»)
Բուդդայականութեան
վրայ
հիմնուած,
անոր
մտավերացման
(Meditation,
սնսկ.
՝
Dhyana,
չին.
՝
Chan,
ճապ.
՝
Zen)
վարժութիւնները
ընդունած
ու
որոշ
փոփոխութիւններ
կրած
այս
նոր
ուղղութիւնը
կը
կոչուի՝
Չան-Բուդդայականութիւն
(Chan-Buddhism),
որ
առաւել
եւս
կը
շեշտէ
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւններու
մեծ
կարեւորութիւնը։
Բուդդայականութիւնը
Չինաստանէն
Ճապոնական
կղզեխումբ
կը
հասնի
մեր
թուարկութեան
6-րդ
դարու
կիսուն
(552
թ.
)։
Հետագային
նաեւ
Չան-
Բուդդայականութիւնը
կը
հասնի
Ճապոնիա
եւ
կ՚անուանուի՝
Զէն-Բուդդայականութիւն
(
Ze
n-Buddhism)։
Չինաստանի
Չան-Բուդդայականութիւնը,
կը
տարածուի
հարեւան
այլ
երկիրներու
մէջ
եւս
եւ
կը
ստանայ
տարբեր
անուանումներ,
ինչպէս
նշեցինք
(տե՛ս
էջ
302)։
Այժմ
որոշ
չափով
մանրամասնենք
միայն
Չինաստանի
եւ
Ճապոնիայի
մէջ
յառաջացած
բուդդայական
ուղղութիւնները,
մասնաւորաբար
Չինաստանի
Չան-
Բուդդայականութիւնը
եւ
Ճապոնիայի
Զէն-Բուդդայականութիւնը։
Չինաստանի
Բուդդայականութիւնը
61
թ
ուականին,
Հնդկաստանէն
Չինաստան
մուտք
գործած
Բուդդայականութիւնը,
աւելի
լայն
տարածում
կ՚ունենայ
355
թուականին,
երբ
կայսերական
հրովարտակով
չիները
բուդդայական
վանական
դառնալու
արտօնութիւն
կը
ստանան,
այնուհետեւ
կը
հիմնուին
բազմաթիւ
դպրոցներ,
չինարէնի
(Pinyin)
կը
թարգմանուին
սանսկրիտ
բազմաթիւ
գրութիւններ
ու
կը
սկսի
Բուդդայականութեան
ծաղկման
ժամանակաշրջանը՝
ամբողջ
Չինաստանի
տարածքին։
Չինական
Բուդդայականութիւնը,
գլխաւորաբար
հիմնուած
է
հնդկական
Մահայանա
(
սնսկ.
՝
Mahayana
=
«մեծ
կառքը»)
Բուդդայականութեան
վրայ
եւ
կ՚ընդունի
անոր
մտավերացման
(Meditation,
սնսկ.
՝
Dhyana,
չին.
՝
Chan,
ճապ.
՝
Zen)
վարժութիւնները։
Ուրեմն՝
սանսկրիտ
դհեանա
(Dhyana)
եզրը
չինարէնի
կը
թարգմանուի
որպէս
չան
(Chan)
եւ
կ՚ընդունուի
Չան-Բուդդայականութիւն
(Chan-Buddhism)
անուանումը։
Նոյնն
է
պարագան
Ճապոնիայի
համար,
ուր
կը
կոչուի՝
Զէն-Բուդդայականութիւն
(Zen-Buddhism)։
Բացի
Մահայանա
Բուդդայականութենէն,
Չինաստանի
եւ
Ճապոնիայի
մէջ
աւելի
նուազ
տարածում
կ՚ունենան
նաեւ
Հինայանա
(սնսկ.
՝
Hinayana
=
«փոքր
կառքը»
)
եւ
Վաջրայանա
(սնսկ.
՝
Vajrayana
=
«ադամանադեայ
կառքը»
)
բուդդայական
ուղղութիւնները։
Չինաստանի
մէջ,
Բուդդայականութիւնը
կը
հանդիպի
տեղական
կրօնափիլիսոփայութիւններ
նկատուող
Դաոյականութեան
(Daoism)
եւ
Կոնֆուցիականութեան
(Confucianism),
որոնց
հետ
համահաշտութեան
(Syncretism)
ճամբով
կը
կազմուին
Չինաստանի
բուդդայական
դպրոցները
եւ
ուղղութիւնները։
Չինաստանի
մէջ,
Բուդդայականութեան
առաջին
յիշարժան
անուններէն
կը
նկատուի
վանական
եւ
մեծ
ուսուցիչ
Կումարաջիվա
(Kumârajîva,
343
–
413
թ.
),
որ
սանսկրիտ
կարեւոր
գրութիւնները
թարգմանեց
չինարէնի
(Pinyin),
հիմը
դնելով
բուդդայական
իւրայատուկ
չինարէն
եզրաբանութեան։
Այլ
նշանաւոր
վանական
եւ
մեծ
ուսուցիչ
մը
կը
նկատուի
Բոդհիդհարմա
(Bodhidharma
440
–
528
թ.
),
որ
կեդրոնական
Չինաստանի
Շաոլին
(
)
(Shao-lin)
վանքին
մէջ
կը
հիմնէր
մտավերացման
դպրոցը
(School
of
Meditation)
եւ
Չան-Բուդդայականութիւնը
(Chan-Buddhism),
որուն
առաջին
կրօնապետը
կը
նկատուի։
Չան-Բուդդայականութիւնը,
ամբողջ
Չինաստանի
մէջ,
տարածուելէ
ետք
պիտի
հասներ
հարեւան
երկիրներ,
ստանալով
տեղական
անուններ,
օրինակ.
-
Կորէայի
մէջ՝
Սէօնբուդդայականութիւն
(Seon-Buddhism),
Ճապոնիայի
մէջ՝
Զէնբուդդայականութիւն
(Zen-Buddhism),
իսկ
Վիէտնամի
մէջ՝
Թիէնբուդդայականութիւն
(Thien-Buddhism),
եւայլն
…։
Չան-Բուդդայականութեան
նպատակը
անհատին
լուսաւորութիւնն
ու
«զարթնումն»
է,
որոնք
կ՚իրականանան
խորունկ
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւններով։
Չան-Բուդդայականութիւնը,
որ
ազդուած
է
Չինաստանի
մէջ
տարածուած
ու
ազդեցիկ
կրօնափիլիսոփայութիւն
նկատուող
Դաոյականութենէն
(Dao-ism),
կ՚որդեգրէ
անոր
հասկացութիւններու
բացասականութեան
գաղափարը,
կը
շեշտաւորէ
բուդդայական
դատարկութիւնն
(
)
ու
միութիւնը,
որպէս
«բացարձակը»
եւ
կ՚արժեւորէ
բնութիւնը,
որպէս
«ինքնաբնութիւն»
(Self-Nature)
կամ
«Բուդդաբնութիւն»
(Buddha-Nature)
ըլլալը։
Չան-Բուդդայականութիւնը,
Դաոյականութեան
նման,
կը
կարեւորէ
որոշ
հասկացութիւններու
բացասականութիւնը
(կամ
ժխտական
ձեւը),
ինչպէս
օրինակ՝
«ոչգոյացումը»
(չին.
՝
„wu-you“),
«ոչմտածումը»
(չին.
՝
„wu-nian“),
«ոչգիտակցումը»
(չին.
՝
„wu-xin“),
որոնք
դատարկութեան
կը
միտին
եւ
«ոչմիջամտումը»
(չին.
՝
„wu-wei“),
որ
«ուղի»ներու
բնական,
անարգել
ու
առանց
միջամտութեան
ընթացքին
կը
միտի։
Փիլիսոփայական
բարոյագիտութեան
վերոյիշեալ
գաղափարներով,
Չան-Բուդդայականութիւնը
կը
յայտնաբերէ
անհատի
հոգիի
ազատութեան
իր
արտասովոր
ուղին,
որ
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւններու
միջոցով,
անհատին
հոգեկան
միացումն
է՝
բուդդաբնութեան
հետ։
Մտավերացումի
(Meditation)
վարժութիւնը
տեղի
կ՚ունենայ
ընդհանրապէս
փակ
աչքերով
նստած,
մտային
խոր
կեդրոնացումով
ու
շրջապատէն
բոլորովին
կտրուած։
Անհատը
պէտք
չէ
անդրադառնայ
որեւէ
անցեալի
եւ
ապագայի
վերաբերեալ
միտքերու
(ինչպէս՝
յիշատակներ
ու
ծրագիրներ)
եւ
մարմնական
դրդումներու
(ինչպէս՝
ցաւ,
քերուըտուք
եւայլն…),
այլ
ամբողջական
կեդրոնացումով
զննելու
է
իր
գոյութիւնը
եւ
փորձելու
է
ըմբռնել
իր
գոյութեան
բնութիւնը,
իրողութիւնը
եւ
էութիւնը։
Այս
ճամբով
կը
յառաջանայ
անհատի
մօտ
հոգեկան
անդորրութիւն
մը,
ինչպէս
նաեւ՝
կարեկցութեան
եւ
սիրոյ
զգացումները։
Նաեւ
մարտարուեստի
(անգլ.
՝
Martial
Arts,
գերմ.
՝
Kampfkunst)
եւ
շնջառութեան
տարբեր
տեսակներու
վարժութիւնները
միջոցներ
են
ինքնազննումի։
Հարկ
է
նշել,
որ
մտավերացմամբ
(Meditation)
լաւ
արդիւնքներ
ունենալը
այնքան
ալ
դիւրին
ու
արագ
հասանելի
չէ
եւ
կը
կարօտի
արժանահաւատ
դպրոցներու
մէջ՝
հետեւողական,
երկարատեւ
ու
նպատակասլաց
վարժութիւններու։
Չինաստանի
մէջ,
Չան-Բուդդայականութեան
պատմական
զարգացումը
կարելի
է
բաժնել
երեք
հանգրուաններու.
-
Ա.
Հանգրուան
(5-րդ
մինչեւ
7-րդ
դար).
-
երբ
ան
կը
բոլորէ
իր
սկզբնական,
կառուցողական
ու
կազմակերպման
ժամանակաշրջանը,
որու
ընթացքին
նաեւ
կը
տարածուի
հարեւան
երկիրներու
մէջ։
Բ.
Հանգրուան
(7-րդ
մինչեւ
10-րդ
դար).
-
երբ
ան
կ՚ունենայ
իր
«ոսկեայ»
ժամանակաշրջանը,
որու
ընթացքին
Չինաստանի
ամբողջ
տարածքին
կը
հիմնուին
բազմաթիւ
բուդդայական
վանքեր
ու
դպրոցներ։
Գ.
Հանգրուան
(10-րդ
մինչեւ
13-րդ
դար).
-
երբ
ան
կ՚ապրի
զարգացման
իր
մասնագիտական
ժամանակաշրջանը,
որու
ընթացքին
բազմաթիւ
կրօնափիլիսոփայական
հարցեր
իրենց
տրամաբանական
լուծումներուն
կը
յանգին։
(Այստեղ,
զանց
կ՛առնենք
այդ
հարցերու
արծարծումը)։
Այստեղ,
կը
բաւականանանք
Չան-Բուդդայականութեան
դպրոցի
կամ
ուղղութեան
ներկայացումով
եւ
առանց
մանրամասնութիւններու
կը
նշենք
բուդդայական
կարգ
մը
կարեւոր
այլ
դպրոցներու
անունները
եւ
անոնց
հիմնադրութեան
ու
առաջին
գործունէութեան
ժամանակաշրջանը.
-
Նիեպան
դպրոցը
(չին.
՝
Nièpán
zông),
4-րդ
դար,
Սանլուն
դպրոցը
(չին.
՝
Sânlùn
zông),
5-րդ
դար,
Ջինգտու
դպրոցը
(չին.
՝
Jìngtŭ
zông),
5-րդ
դար,
Տիանտայ
դպրոցը
(չին.
՝
Tiântái
zông),
6-րդ
դար,
Հուայան
դպրոցը
(չին.
՝
Huâyán
zông),
7-րդ
դար
…
Նորագոյն
ժամանակներուն
Բուդդայականութիւնը
որոշ
փոփոխութիւններ
կրելով
դարձաւ՝
քաղաքական
մտածելակերպի
նոր
ուղղութիւն
մը,
ինքնութիւնը
հաստատող
յատկանիշ
մը
եւ
ընկերահասարակական
բարդ
կեանքի
ու
բարոյական
ապրելակերպի
ուղի
մը։
Ասոնց
կողքին,
Բուդդայականութիւնը
դարձաւ
ա՛յն
Արեւելեան
փիլիսոփայութիւնը
(
Eastern
Philosophy),
որ
փորձեց
նոյն
ու
համարժէք
դիրքը
ունենալ
Արեւմտեան
փիլիսոփայութեան
(Western
Philosophy)
հետ,
որ
սկսած
էր
հնադարեան
Յունաստանի
մէջ։
Ճապոնիայի
Բուդդայականութիւնը
Ճապոնիայի
իշխանութեան
հրաւէրով,
Բուդդայականութիւնը
կղզեխումբ
մուտք
կը
գործէ
Չինաստանէն,
մեր
թուարկութեան
6-րդ
դարու
կէսերուն
(552
թ.
)։
Ճապոնիայի
մէջ
արդէն
տարածուած
տեղական
Շինտոյական
(Shintoism)
կրօնը,
փոխազդեցութեան
ու
համահաշտութեան
(Syncretism)
ճամբով
կ՚ամբողջականացնէ
ներածուած
Բուդդայականութիւնը,
որ
կը
հռչակուի
երկրի
պետական
կրօն՝
իշխան
Շոտոկուի
(ճապ.
՝
Shôtoku,
572
–
622
թ.
)
տիրապետութեան
ժամանակ։
Սկզբնական
շրջանին,
Ճապոնիայի
մէջ
կը
հաստատուին
բուդդայական
վեց
յայտնի
դպրոցները,
որոնք
Չինաստանի
մէջ
ալ
գոյութիւն
ունէին
եւ
յառաջացած
էին
Մահայանա
(
սնսկ.
՝
Mahayana
=
մեծ
կառք)
Բուդդայականութենէն։
Այս
դպրոցները,
սակայն,
երկարատեւ
կեանք
պիտի
չունենային
եւ
տեղի
տային՝
Զէն-Բուդդայականութեան
(Zen-Buddhism),
որ
շարունակութիւնը
կը
նկատուի
Չինաստանի
Չան-Բուդդայականութեան։
Վերոյիշեալ
վեց
դպրոցներէն
հետեւեալ
երկուքը,
յայտնի
դարձան
իրենց
իւրայատուկ
կրօնափիլիսոփայութեամբ.
-
Տենդայ
դպրոցը
(ճապ.
՝
Tendai,
չին.
՝
Tiantai),
որ
հիմնուած
է
չին
վանական
Սայչոյի
(Saichô,
767
–
822
թ.
)
կողմէ,
805
թուականին։
Այս
դպրոցին
համաձայն,
իւրաքանչիւր
մարդ
իր
մէջ
կը
կրէ
Բուդդայի
բնութիւնը,
որով
նաեւ
ունի
կարողութիւնը՝
փրկուելու։
Շինգոն
դպրոցը
(ճապ.
՝
Shingon),
որ
հիմնուած
է
չին
վանական
Կուկայի
(Kûkai,
774
–
835
թ.
)
կողմէ,
806
թուականին։
Այս
դպրոցը
կը
յատկանշուի
իր
տանտրական
մտավերացման
(Tantra-Meditation)
վարժութիւններով,
ուր
կեդրոնական
նշանակութիւն
ունի
մանտրաներու
(Mantra)
գործածութիւնը
(տե՛ս
նաեւ
էջ
287
եւ
288
ծանօթագրութեան
բաժինը)։
Զէն-Բուդդայականութիւնը
(Zen-Buddhism),
Ճապոնիայի
մէջ,
անմիջական
շարունակութիւնը
կը
նկատուի
չինական
Չան-Բուդդայականութեան
եւ
անոր
նման,
որպէս
նպատակ
կը
հետապնդէ՝
անհատին
լուսաւորութիւնն
ու
«զարթնումը»,
որոնք
կ՚իրականանան
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւններով։
Զէն-Բուդդայականութեան
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւններու
առաջին
սրահը
կը
հաստատուի
բուդդայական
չին
վանական
Դոշոյի
(Dôshô,
629
–
700
թ.
)
կողմէ,
Ճապոնիայի
օրուան
մայրաքաղաք
Նառաի
(Nara)
մէջ։
Այս
նոր
ուղղութիւնը,
սակայն,
շատ
սահմանափակ
կը
մնայ
եւ
չի
տարածուիր։
Աւելի
ուշ,
12-րդ
դարէն
ետք,
պիտի
հաստատուէին
Զէն-Բուդդայականութեան
յատուկ
երեք
նշանաւոր
դպրոցները
(կամ
ուղղութիւնները),
Ռինզայ
=
Rinzai,
Սոտո
=
Sôtô
եւ
Օբակու
=
Ôbaku
անուններով,
որոնք
մինչեւ
այսօր
կը
գործեն։
Այս
երեք
դպրոցներու
շնորհիւ
է
որ
Զէն-Բուդդայականութիւնը
պիտի
տարածուէր
ամբողջ
Ճապոնիայի
մէջ.
-
Ռինզայ
դպրոցը
(ճապ.
՝
Rinzai-shû,
չին.
՝
Línjì-zông),
որ
Չինաստանի
մէջ
հաստատուած
էր
9-րդ
դարուն
եւ
Ճապոնիա
հասած
է
1191
թ.,
չին
վանականուսուցիչ
Այսայի
(Myôan
Eisai,
1141
–
1215
թ.
)
կողմէ,
որ
իր
հետ
Ճապոնիա
բերած
էր
նաեւ
թէյի
օգտագործումը
(իր
աւանդական
արարողակարգով)
եւ
մարտարուեստի
(անգլ.
՝
Martial
Arts,
գերմ.
՝
Kampfkunst)
ինքնապաշտպանութեան
վարժութիւնները,
որմէ
յառաջացած
են՝
Սամուրայ
(Samurai)
մարտիկներու
աւանդութիւնը։
Այսօր,
Ճապոնիայի
մէջ,
իր
6
հազար
տաճարներով,
Ռինզայ
դպրոցը,
քանակական
տեսակէտէն
կը
գրաւէ
երկրորդ
տեղը։
Սոտո
դպրոցը
(ճապ.
՝
Sôtô-shû,
չին.
՝
Cáodòng
-zông),
որ
եւս
Չինաստանի
մէջ
հաստատուած
էր
9-րդ
դարուն
եւ
Ճապոնիա
հասած
է
1243
թ.,
չին
վանականուսուցիչ
Դոգենի
(Dôgen
Kigen,
1200
–
1253
թ.
)
կողմէ,
որ
Տենդայ
դպրոցի
կամ
ուղղութեան
հետեւորդ
մըն
էր։
Սոտո
դպրոցի
Զէն-Բուդդայականութիւնը,
20-րդ
դարու
երկրորդ
կէսէն
սկսեալ,
արագօրէն
տարածուեցաւ
նաեւ
Արեւմտեան
աշխարհի
մէջ։
Այսօր,
քանակական
տեսակէտէն,
Սոտո
դպրոցը
Ճապոնիայի
մէջ
կը
գրաւէ
առաջին
տեղը
եւ
ունի
15
հազար
տաճարներ
եւ
աւելի
քան
30
հազար
երկսեռ
վանականներ,
որոնք
նաեւ
կրնան
ամուսնանալ։
Օբակու
դպրոցը
(ճապ.
՝
Ôbaku-shû)
կը
հաստատուի
աւելի
ուշ,
1654
թուականին,
չին
վանականուսուցիչ
Ինգէնի
(
Ingen
Ryûki,
1592
–
1673
թ.,
չինական
անունով՝
Yǐnyuán
Lóngqí
)
կողմէ։
Այսօր,
Ճապոնիայի
մէջ
իր
աւելի
քան
500
տաճարներով,
Օբակու
դպրոցը,
քանակական
տեսակէտէն,
կը
գրաւէ
երրորդ
տեղը։
Զէն-Բուդդայականութեան
եւ
Շինտոյականութեան
առնչուած
սամուրայ
(Samurai)
մարտիկներու
մասին
պիտի
անդրադառնանք
Ճապոնիայի
յատուկ
բաժնին
մէջ
(էջ
340)։
Իսկ
Զէն-Բուդդայականութեան
յատուկ
կրաւորական
մտավերացումը
(Passive
Meditation),
որ
կը
կատարուի
լուռ,
հանգիստ,
կեդրոնացած
մտքով,
բարձր
ուշադրութեամբ,
փակ
աչքերով
ու
նստած
վիճակով,
ճապոներէն
կը
կոչուի
«զազըն»
(„Zazen“),
եզր
մը,
որ
Արեւմուտքի
մէջ
եւս
կ՚օգտագործուի,
«նստած
մտավերացման»
վարժութիւններու
համար։
Բուդդայականութիւնը
Արեւմուտքի
մէջ
(Եւրոպա
եւ
Ամերիկա)
«Բուդդայականութիւնը
Արեւմուտքի
մէջ»
նախ
կը
նշանակէ
հնդկական
ծագումով
այս
կրօնափիլիսոփայութեան
տարածումը
դէպի
Արեւմուտք,
ապա
անոր
ազդեցութիւնը,
արեւմտեան
մշակոյթին
վրայ։
Գլխաւորաբար
նկատի
ունինք՝
արեւմտեան
Եւրոպան,
Կանադան
եւ
Միացեալ
Նահանգները։
Հնադարեան
ժամանակներուն,
զանազան
միջոցներով
(օրինակ՝
մետաքսի
ճանապարհը,
Մեծն
Ալեքսանդրի
դէպի
Արեւելք
արշաւանքները,
եգիպտական
Ալեքսանդրիոյ
բուդդայական
դպրոցը…)
արդէն,
որոշ
չափով
ճանաչում
եւ
ծանօթութիւն
կար
Բուդդայականութեան
մասին,
որ
սակայն
մոռացութեան
պիտի
մատնուէր
ամբողջ
հազարամեայ
Միջնադարուն։
Նոր
Դարաշրջանին,
Բուդդայականութիւնը
արեւելեան
Եւրոպա
կը
հասնի
17-րդ
դարուն,
գաղթական
վաչկատուններու
միջոցով։
Ապա,
18-րդ
դարու
վիպապաշտութեան
(Romantism)
շրջանին
բուդդայականութիւնը
կը
տարածուի,
շնորհիւ
գերման
բարոյագէտփիլիսոփայ
Ա.
Շոպենհաուրի
(Arthur
Schopenhauer,
1788
–
1860
թ.
)։
Այնուհետեւ
կը
հրատարակուին
բազմաթիւ
բուդդայական
գիրքեր,
կը
հաստատուին
բուդդայական
առաջին
կեդրոններն
ու
կազմակերպութիւնները։
Եւրոպայի
մէջ,
Բուդդայականութիւնը
մասնաւորաբար
կը
զարգանայ
նախ
Գերմանիոյ,
Ֆրանսայի
եւ
Մեծն
Բրիտանիոյ
մէջ
(յիշեալ
իւրաքանչիւր
երկրի
մէջ,
աւելի
քան
250
հազար
հետեւորդներով),
ապա
այլ
եւրոպական
եւ
ամերիկեան
երկիրներ։
1875
թուականին,
Նիւ
Եորքի
մէջ
հիմնուեցաւ
ապա
Եւրոպայի
մէջ
տարածուեցաւ
Աստուածիմաստութեան
ընկերակցութիւնը
(Theosophical
Society),
որու
նպատակը
Բուդդայականութեան
ծանօթացումն
էր
Արեւմուտքի
մէջ։
Այս
մասին
տե՛ս
նաեւ
էջ
301-ի
տողատակի
ծանօթագրութիւնը։
20-րդ
դարուն,
Երկրորդ
Աշխարհամարտէն
ետք,
Բուդդայականութիւնը
կը
տարածուի
աւելի
արագ
ու
կազմակերպուած
ձեւով։
Սկզբնական
շրջանին
գերակշռող
Ճապոնիայի
Զէն-Բուդդայականութեան
(Zen-Buddhism)
կողքին
կը
տարածուի
նաեւ
Տիբէտի
Վաջրայանա-Բուդդայականութիւնը
(Vajrayana-Buddhism)
կամ
Լամայականութիւնը
(Lamaism),
շնորհիւ
Տիբէտի
14-րդ
Դալայ
Լամայի
(Dalai
Lama,
*1935
թ.
)։
1975
թուականին,
հիմը
դրուեցաւ
«Եւրոպայի
բուդդայական
միութեան»,
որու
նպատակն
է
մէկ
երդիքի
տակ
հաւաքել
Եւրոպայի
բուդդայական
կազմակերպութիւնները
եւ
օժանդակել,
որ
երկխօսութիւն
կամ
քննախօսութիւն
ստեղծուի
երկու
տարբեր
մշակոյթներուն
միջեւ։
Այսօր,
21-րդ
դարուն,
Բուդդայականութիւնը
Եւրոպայի
եւ
Ամերիկայի
կարգ
մը
երկիրներու
մէջ,
կը
վայելէ
գրեթէ
նոյն
առաւելութիւնները,
ինչպէս
Քրիստոնէութիւնը։
Մտավերացումը
(
Meditation
)
Արեւմուտքի
մէջ
Եւրոպայի
եւ
Ամերիկայի
մէջ,
Բուդդայականութեան
հետ,
տարածուեցաւ
նաեւ
բուդդայական
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւններու
գաղափարը։
Բուդդայական
մտավերացման
մասին
արդէն
անդադարձած
ենք
(էջ
305,
էջ
309
…)
եւ
այստեղ
պիտի
չկրկնենք։
Արեւմուտքի
մէջ,
սակայն,
կարգ
մը
մտավերացման
ուղղութիւններ
կորսնցուցին
իրենց
բուդդայական
կրօնական
բնոյթն
ու
նպատակը,
որ
անհատի
շեղուած
ու
անհանգիստ
հոգիի
վերահսկողութիւնն
է,
ինչպէս
նաեւ՝
անհատը
դէպի
նիրվանա
առաջնորդող
լուսաւորութիւնն
ու
զարթնումը։
…
Մտավերացումի
(Meditation)
վարժութիւնները
այժմ
կ՚օգտագործուին
առաւելաբար
խորհրդապաշտական
(Mysticism)
եւ
հոգեբանականհոգեբուժական
ոլորտներու
մէջ,
հեռու
կրօնական
ու
անդրանցական
(Transcendental)
միտումներէ։
Մտավերացումի
վարժութիւններու
ընթացքին,
նաեւ
կը
յայտնաբերուին
բարոյական
վեհ
արժէքներ,
ինչպէս՝
կարեկցութիւնը,
բարեացակամութիւնը,
առատաձեռնութիւնն
ու
արիութիւնը։
Կարգ
մը
արդիական
ուղղութիւններ,
նոյնիսկ
չեն
օգտագործեր
մտավերացում
(Meditation)
եզրը.
փոխարէնը
որդեգրած
են
նոր
եզր
մը,
«ուշադրութիւնը»
(անգլ.
՝
Mindfulness,
գերմ.
՝
Achtsamkeit)
եւ
կը
կազմակերպեն
«ուշադրութեան
վարժութիւններ»,
որոնց
նպատակն
է
արդի
դարու
մարմնական
եւ
հոգեկան
լարուածութեան
(Stress)
կամ
լարուած
(կամ
ստրեսային)
իրավիճակի
մեղմացումը
կամ
կանխարգիլումը։
«Ուշադրութեան
վարժութիւններու»
ընթացքին,
անհատի
լարուածութիւնը
մեղմացնելու
համար,
պէտք
է
ան
անջատուի
իր
յուզական
շրջապատէն
եւ
ուշադիր,
ինքնագիտակից
ու
անաչառ
կերպով
զննէ
ինքզինքն
ու
այժմէական
իր
հարցերը,
հեռու
ներքին
ու
արտաքին
ազդեցութիւններէ։
Աշխատաւորներու
(կամ
գործաւորներու)
լարուած
(կամ
ստրեսային)
իրավիճակը
մեղմացնելու
համար,
Եւրոպայի
եւ
Ամերիկայի
մէջ,
բազմաթիւ
մեծ
գործարաններ,
մարզասրահներու
եւ
յատուկ
առողջարար
ճաշասրահներու
կողքին
կը
կազմակերպեն՝
տարբեր
վարժութիւններու
յատուկ
գործնական
դասընթացքներ,
օրինակ.
-
«ուշադրութեան»,
«մտավերացման»,
«եոգայի»,
«շնջառութեան»,
եւայլն…։
Արագութեան
եւ
ստրեսային
իրավիճակներով
լի
արդիական
այս
դարուն,
շատ
կը
փնտռուի
նաեւ
հակաշարժում
մը,
զոր
կարելի
է
շատ
հաւանաբար
գտնել
յիշեալ
«մտավերացման»
կամ
«ուշադրութեան»
վարժութիւններուն
մէջ։
Անոնք,
ոչ
միայն
կ՚օժանդակեն
աշխատաւոր
(կամ
գործաւոր)
անհատի
ինքնազարգացման,
այլեւ
կը
բարձրացնեն
անոր
աշխատունակութիւնը
եւ
վերջին
հաշւով
նաեւ
աշխատատեղիին
կամ
գործարանին
շահը։
4
Սիկհականութիւն
Sikhism
16-րդ
դարու
սկիզբը,
Հնդկաստանի
հիւսիսային
Պունջաբ
(Punjab)
տարածաշրջանին
մէջ,
Հինդուականութեան
եւ
Իսլամութեան
ազդեցութեանց
տակ
յառաջացած
միաստուածեան
այս
կրօնի,
Սիկհականութեան
(Sikhism),
հիմնադիր
կը
նկատուի՝
Գուրու
Նանակ
(Guru
Nanak),
որու
ժառանգականօրէն
կը
յաջորդեն
9
այլ
գուրուներ։
Սանսկրիտ
լեզուով,
գուրու
(Guru)
կը
նշանակէ
ուսուցիչ,
իսկ
սիկհ
(Sikh)
կը
նշանակէ
աշակերտ
կամ
Սիկհականութեան
հետեւորդ
հաւատացեալ։
Գուրու
Նանակ
(Guru
Nanak,
1469
–
1539
թ.
),
ծնած
եւ
հասակ
առած
է
հինդուական
ընտանիքի
մէջ։
Փոքր
տարիքին
ունեցած
է
տարեկից
մտերիմ
իսլամ
ընկեր
մը։
Երիտասարդ
տարիքին
ան
կը
հեռանայ
իր
ծննդավայրէն
ու
կը
շրջի
ամբողջ
Հնդկաստանի
մէջ։
Այդ
շրջանին
կը
հանդիպի
զանազան
կրօնական
խմբաւորումներու։
Ան
կը
մերժէր
ճգնաւորական
ու
մենակեաց
կեանքը,
պատճառաբանելով,
որ
կրօնին
դերը
մարդոց
իրար
միացնելը
պէտք
է
ըլլայ,
փոխանակ
զանոնք
առանձնութեան
մղելու։
Ան
կը
մերժէր
նաեւ
ցուցադրական
կրօնական
արարողութիւնները,
որոնք
կը
խանգարեն
կրօնական
բարեպաշտութիւնը,
եւ
կը
քաջալերէր՝
անհատական
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւնները։
Ան
կը
քարոզէր՝
եղբայրական
սէր,
ընկերային
հաւասարութիւն,
յոյժ
բարութիւն
ու
առաքինութիւն։
Գուրու
Նանակի
համաձայն,
Աստուած
մէկ
է,
առանց
նկատի
առնելու
կրօններու
բազմազանութիւնը.
իր
իսկ
բառերով՝
«չկան
հինդուականներ,
չկան
իսլամականներ ...
կան
միայն
Աստուծոյ
արարածներ»։
Սիկհականութեան
գլխաւոր
գիրքը
կը
կոչուի
«Գուրու
Գրանթ
Սահիբ»
(Guru
Granth
Sahib),
որ
կը
նշանակէ՝
«Տիրոջ
Գիրքը»։
Այս
1430
էջնոց
գրքին
մէջ,
նախ
տեղադրուած
են
հիմնադրին
խօսքերը,
ապա
իրեն
յաջորդող
գուրուներու
երկերը։
Տասներորդը՝
Գուրու
Գոբինդ
Սինգհ
(
Guru
Gobind
Singh,
1666
–
1708
թ.
)
կ՚ամբողջացնէ
զայն
եւ
կը
յայտնէ,
որ
իրմէ
ետք
նոր
գուրուներու
հարկը
չկայ
եւ
այս
գլխաւոր
«Տիրոջ
Գիրքը»,
ինքնին,
պիտի
ներկայացնէ
յաւիտենական
գուրուն։
Սիկհական
աղօթավայրերը
կը
կոչուին՝
գուրդվարա
(Gurdwara),
որ
կը
նշանակէ՝
«գուրուի
դարպաս»։
Սիկհականութեան
գլխաւոր
գիրքը
(Գուրու
Գրանթ
Սահիբ)
կը
սկսի
հաւատքի
հիմքը
կազմող
միակ
ու
արարիչստեղծող
աստուածը
ներկայացնելով,
որ
անուն
չունի։
Ան
«Ճշմարտութիւնն»
կամ
«Միակ
Ճշմարտութիւնն»
է։
Ան
ո՛չ
արական,
ո՛չ
իգական
է։
Ան՝
ո՛չ
ծնած
է,
ո՛չ
կը
մեռնի,
այլ
յաւիտենական
է։
Միակ
Ճշմարիտը
՝
սկիզբէն
եւ
բոլոր
ժամանակներուն։
Ճշմարիտ
՝
այստեղ
ու
ամենուրեք,
ներկայիս
ու
ապագային։
Սիկհականութեան
Միակ
Ճշմարիտ
աստուծոյ
երեք
էական
բնութիւններն
են՝
անդրանցականութիւնը
(Transcen-dence),
ներկայութիւնը
(Immanence)
եւ
ամենուրեքութիւնը
(Omnipresence)։
Իսկ
ընդհանրապէս
ստեղծագործութեան
էութիւնը՝
անչափելի,
անբացատրելի,
անիմանալի
ու
անհուն
է։
Ստեղծուած
բնութեան
մէջ
է
նոյնինքն՝
Միակ
Ճշմարիտ
աստուածը,
որով
բնութիւնը
եւս,
իր
կարգին,
կը
դառնայ՝
սուրբ։
Այստեղ
կարելի
է
նկատել
նաեւ
Սիկհականութեան
համաստուածութեան
(Pantheism)
հակումը։
Սիկհականութիւնը
կը
մերժէ
կրօնական
որոշ
նախապաշարումներ
կամ
աւանդութիւններ,
որոնք
լայնօրէն
տարածուած
էին
Հնդկաստանի
մէջ,
մանաւանդ
հինդուական
եւ
իսլամական
շրջանակներուն
մէջ,
ինչպէս
օրինակ՝
ուխտագնացութիւնը,
ծոմապահութիւնը,
թլփատումը,
կարմայի
(սնսկ.
՝
k
arma)
ուսմունքը,
դասակարգերու
(կաստաներու,
Casts)
բաժանումը,
կիներու
եւ
«անհպելի»ներու
հանդէպ
խտրականութիւնը
(Discrimination),
կղերականութենէն
կախեալ
ըլլալը,
դրախտդժոխք
պատկերացումները
եւ
մասամբ՝
անհատական
մտավերացման
(Meditation)
կարգ
մը
վարժութիւնները։
Առաջին,
10
գուրուներու
շրջանին,
Սիկհականութիւնը,
իրենց
տարածաշրջանին
մէջ,
նախ
կը
կազմակերպուի,
որպէս
կանոնաւոր
կրօն
մը
ապա
կը
դառնայ՝
քաղաքական
ուժ։
Այս
զարգացումը
երկար
պիտի
չտեւէր,
1606
թ.
կը
սպանուի
հինգերորդ
գուրուն
եւ
կը
սկսին
փոքրամասնութիւններու
դէմ
հալածանքները
ու
սպանութիւնները։
1675
թ.
կը
սպանուի
նաեւ
իններորդ
գուրուն։
Սիկհերը
արդէն
հասկցած
են,
որ
զինեալ
պաշտպանութեան
պէտք
է
դիմեն։
Տասերորդ
ու
վերջին
Գուրուն,
կը
հիմնէ
Խալսա
եղբայրակցութիւնը,
որ
պաշտպանուին՝
բռնակալներու
եւ
անհանդուրժողներու
դէմ։
1708
թ.
նաեւ
տասերորդ
գուրուն
կը
սպանուի
եւ
Սիկհականութիւնը
կը
տկարանայ։
1849
թ.
սիկհերու
տարածաշրջանը
(Պունջաբ
=
Punjab)
կը
դառնայ
բրիտանական
գաղութ։
1873
թ.
սկսեալ
Սիկհականութիւնը
կը
վերակազմակերպուի՝
կրօնական
եւ
քաղաքական
ոլորտներու
մէջ։
1947
թ.
Հնդկաստան
կ՚ազատագրուէր
բրիտանական
գաղութատիրութենէն,
կը
յառաջանար
իսլամական
նոր
երկիր
Պակիստանը
(Pakistan)
եւ
սիկհերու
տարածաշրջան,
Պունջաբը,
կը
բաժնուէր
Հնդկաստանի
եւ
Պակիստանի
միջեւ։
Միլիոնաւոր
մարդ
կը
լքէ
Պակիստանը
եւ
կ՚անցնի
հնդկական
Պունջաբ։
Այնուհետեւ
սիկհերը
կը
փորձեն
ունենալ՝
ինքնավարութիւն
մը,
պահպանել՝
մարդկային
իրաւունքները
եւ
կրօնական
ազատութիւնը։
1984
թ.
Հնդկաստանի
վարչապետուհի
տիկ.
Ինդիրա
Գանդի
(Indira
Gandhi,
1917
–
1984
թ.
)
կը
սպանուի
երկու
սիկհերու
կողմէ,
որմէ
ետք
կը
սկսին
նոր
հալածանքները
եւ
սպանութիւնները։
Այս
ժամանակաշրջանին,
մեծ
թիւով
սիկհեր
կը
լքեն
իրենց
հայրենիքը
ու
կը
հաստատուին
արեւմտեան
երկիրներ։
1990
թուականէն
սկսեալ
կացութիւնը
կը
հանդարտի։
(
)
Այսօր,
Սիկհականութեան
կը
հետեւի
աւելի
քան
27
միլիոն
մարդ,
գլխաւորաբար
Հնդկաստանի
մէջ։
Քանակական
տեսակէտէն,
ան
կը
նկատուի
աշխարհի
իններորդ
կրօնը։
Սիկհականութեան
բարոյագիտութիւնը
Սիկհական
բարոյագիտութեան
հիմնական
տուեալները
կը
գտնենք
իրենց
տասնաբանեան
հաւատամքին
մէջ.
-
Պաշտել
միակ
ու
ճշմարիտ
աստուածը.
Յարգել
մարդոց
ընդհանուր
հաւասարութիւնը,
հեռու
մնալով
որեւէ
խտրականութենէ
(Discrimination).
Ապրիլ
հիմնական
երեք
սկզբունքներով.
-
աղօթք,
պատուաւոր
միջոցներով
եկամուտ
ապահովել
եւ
նուիրումով՝
ուրիշներու
օգնել.
Խուսափիլ
հպարտութենէն,
տռփանքէն,
կախեալութենէն,
զայրոյթէն
եւ
ագահութենէն,
որոնք
եսասիրութեան
կ՚առաջնորդեն.
Կամաւոր
մկրտութիւնը,
որ
հոգեկան
վերածնունդն
է.
Ապրիլ՝
անհատական
եւ
ընկերային
բարոյական
արժէքներով,
ինչպէս
նաեւ
հետեւիլ
գուրուներու
ուսմունքին.
Հագուիլ
կամ
կրել՝
հաւատքի
5
իրերը.
-
համեստութեան
եւ
առողջութեան
ենթազգեստը
(կամ
ներքնաշապիկը),
գլխու
յատուկ
փաթթոցը
եւ
անոր
մէջ՝
փայտեայ
սանտրը,
պողպատեայ
ապարանջան
եւ
հաւատքը
պաշտպանելու
դաշոյնը.
Հետեւիլ
4
պատուիրաններուն.
-
մազերը
չկտրել
(արարչի
մտադրութեան
որպէս
յարգանք),
մարմինը
չվնասել
(թմրամիջոցի,
ծխախոտի
եւ
նման
նիւթերու
գործածութեամբ),
զոհաբերուած
կենդանիներու
միսը
չուտել
եւ
չշնանալ
(արտամուսնական
յարաբերութիւններով).
Կատարել
ամենօրեայ
5
աղօթքները.
եւ
Մասնակցիլ
ընկերային
կեանքին,
իրերօգնութեան
նպատակով։
Սիկհականութեան
համաձայն,
կրօնը՝
մարդկայնութիւնն
(Humanism)
ու
անդրանցականութիւնն
(Transcendence)
է։
Մարդը
հոգեղէն
էակ
է
եւ
մարդու
հոգեղէնութիւնը
(Spirituality)
կապուած
է
սիրոյ
հետ։
Բուժիչ
եւ
անմեղ
սէրէն
կը
յառաջանան՝
մաքրութիւնը,
խաղաղութիւնը,
միութիւնը
եւ
բնութեան
հանդէպ
յարգանքը,
ինչպէս
նաեւ
բարոյականընկերային
ապրելակերպը։
Սիրոյ
միջոցով
կը
յաղթահարուին
մարդոց
վէճերը,
գոռոզութիւնը,
եսասիրութիւնը,
ատելութիւնը
եւ
խտրականութիւնը։
Բ.
Գլուխ
Չինաստան
Չինաստանի
կրօնափիլիսոփայութիւնը
եւս,
թէեւ
հազարամեակներու
պատմութիւն
ունի,
սակայն
անոր
«ոսկեայ
ժամանակաշրջանը»
կը
նկատուի
մ.
թ.
ա.
600
–
221,
որու
ընթացքին
կը
յիշուին
նշանաւոր
դարձած
«Մտքի
100
դպրոցները»,
որոնք
կը
ներկայացնեն
կրօնափիլիսոփայական
բազմաթիւ
ուղղութիւններ։
Այդ
դպրոցներէն
կարեւորներն
են.
-
Դաոյականութիւնը
(Daoism),
մ.
թ.
ա.
6-րդ
դարուն
սկսած
եւ
վերջերս
այժմէական
դարձած,
Կոնֆուցիականութիւնը
(Confucianism),
մ.
թ.
ա.
6-րդ
դարուն
սկսած
եւ
վերջերս
նոյնպէս
այժմէական
դարձած,
Օրինականութիւնը
(Legalism),
որու
ազդեցութիւնը,
բաղդատաբար
շատ
կարճատեւ
եղաւ
(
480
–
221
մ.
թ.
ա.
),
Մոհականութիւնը
(Mohism),
որու
ազդեցութիւնը
եւս
կարճատեւ
եղաւ
(մ.
թ.
ա.
5-րդ
–
3-րդ
դար)
եւ
Բուդդայականութիւնը
(Buddhism),
որ
Հնդկաստանէն
մուտք
գործեց՝
Չինաստան,
մեր
թուարկութեան
առաջին
դարուն
(61
թ.
)
եւ
որոշ
բարեփոխումներէ
ետք
ստացաւ՝
Չան-Բուդդայականութիւն
(Chan-Buddhism)
անուանումը։
Այս
մասին
տե՛ս
էջ
3
08
–
310
։
Նկատի
ունենալով
Չինաստանի
կառավարութեան
(առնուազն
նախորդ
դարու)
ընդհանրապէս
կրօններու
հանդէպ
ունեցած
բացասական
դիրքորոշումը
եւ
այս
ուղղութեամբ
մարդահամարներու
չգոյութիւնը,
դժբախտաբար,
կարելի
չէ
ճշգրիտ
կամ
մօտաւոր
տուեալներ
ունենալ,
վերոյիշեալ
ուղղութիւններուն,
որպէս
կրօն,
եւ
անոնց
հետեւորդներու
թիւին
մասին։
Չինաստանի
մէջ,
մասնաւորաբար
Սոնգ-
(Song-Dynasty,
960
–
1279
թ.
)
եւ
Մինգ-
(Ming-Dynasty,
1368
–
1644
թ.
)
արքայատոհմերու
իշխանութեանց
ընթացքին,
երեք
գլխաւոր
կրօնափիլիսոփայութիւններու՝
Դաոյականութեան,
Կոնֆուցիականութեան
եւ
Բուդդայականութեան
միջեւ
համահաշտութիւն
(Syncretism)
մը
կը
գոյանայ,
եւ
կը
շարունակուի
մինչեւ
20-րդ
դար։
20-րդ
դարուն,
Չինաստանի
մէջ
հալածանք
մը
կը
սկսի
ընդհանրապէս
բոլոր
կրօնական
ուղղութիւններուն
դէմ,
որ
իր
գագաթնակէտին
կը
հասնի
Չինաստանի
Ժողովրդական
Հանրապետութեան
հաստատումով
(1949
թ.,
People’s
Republic
of
China
)։
Չին
պետական
գործիչ
եւ
Չինաստանի
համայնավար
կուսակցութեան
ղեկավար
Մաո
Ցեդոնգի
(
Máo
Zédông,
1893
–
1976
թ.
)
«մշակութային
յեղափոխութեան»
շրջանին,
քանդուեցան
բազմաթիւ
կրօնական
կեդրոններ,
հալածուեցան
ու
սպանուեցան
վանականներ։
Միայն
1980
թ.
ետք,
իրավիճակը
բաւական
մեղմացաւ,
վերանորոգուեցան
ու
կառուցուեցան
բազմաթիւ
տաճարներ,
վերաբացուեցան
կրօնական
կեդրոններ։
Չինաստանի
մէջ,
որպէս
բնազանցական
սկզբունք,
հինաւուրց
տիեզերապաշտութիւն
(Universalism)
մը
կայ,
որ
հիմքը
կը
կազմէ
չինական
մտածելակերպին։
Երկինք,
երկիր
եւ
մարդ
կը
նկատուին
տիեզերքի
բաղադրամասերը,
որոնք
ներդաշնակ
համակեցութիւն
մը
ու
տիեզերական
կարգապահութիւն
մը
կը
ներկայացնեն։
Տիեզերական
5
տարրերը՝
փայտ,
կրակ,
մետաղ,
ջուր
եւ
հող,
չեն
ներկայանար
որպէս
պարզ
նիւթեր,
այլ՝
որպէս
գործօն
ուժեր,
որոնք
յարատեւ
շարժումի
ու
փոփոխութեան
ընթացքի
մը
մէջ
են։
Իսկ
այս
բոլորին
շարժիչը,
«եին
–
եանգ»
(չին.
՝
„Yin
–
Yang“)
հականիշ,
բայց
զիրար
ամբողջացնող
սկզբունքներն
են։
Մինչ
եանգ
(Yang)
կը
ներկայանայ,
իր
շարժումով
ու
աշխուժութեամբ,
ինչպէս
է՝
երկինքը,
եին
(Yin)՝
հանդարտ
ու
կրաւորական
է,
ինչպէս
է՝
երկիրը։
Չինական
աւանդութեան
մէջ,
յիշեալ
փոփոխութիւններու
ընթացքը
կը
ներկայացուի
նաեւ՝
8
x
8
=
64
թուանշաններով
(
)
։
Չինական
կրօնափիլիսոփայութեան
մէջ,
տիեզերքի
սկզբնապատճառը,
զայն
կարգաւորողն
ու
ղեկավարողը,
«Գերագոյն
Տիրակալ»
(չին.
՝
„Shàng-dì“)
մըն
է,
որ
կը
նոյնանայ
բեւեռային
աստղին
(Polaris)
հետ։
Ան
մարդակերպ
չէ,
ինչպէս
կը
բացատրեն
այլ
կրօններ
(այս
մասին
տե՛ս
նաեւ՝
էջ
326-ի
տողատակի
ծանօթագրութիւնը)
եւ
առարկայ
չէ
մեծարանքի
կամ
պաշտամունքի։
Այս
«Գերագոյն
Տիրակալը»,
կարգ
մը
կոնֆուցիական
գրութիւններու
մէջ,
նաեւ
կը
կոչուի
«Երկինք»
(չին.
՝
„T´ien“),
իսկ
Դաոյականութեան
ոլորտի
մէջ
ան
նաեւ
կը
կոչուի
«Դաո»
(չին.
՝
„Dao“),
որ
կը
նշանակէ՝
«ուղին»
կամ
«ճիշդ
ուղին»։
Չինաստանի
մէջ,
ընդհանրապէս,
ընկերային
կառոյցի
կորիզը
կը
կազմեն
ընտանիքը
եւ
հօրենական
տոհմը։
Ընտանիքի
եւ
տոհմի
համապատկանելիութիւնը,
առաջին
հերթին
կ՚արտայայտուի
միացեալ
նախնիներու
մեծարանքով։
Մեծարանքի
արարողութիւնները
տեղի
կ՚ունենան
տարին
երկու
անգամ։
Իսկ
«տոհմ»
հասկացութիւնը,
ժամանակի
ընթացքին
աւելի
սահմանափակ
դարձաւ
եւ
յանգեցաւ
մէկ
յարկի
տակ՝
միայն
երեք
սերունդներու
միատեղ
կեանքով։
Աւանդականօրէն,
ընտանիքի
անդամներու
փոխյարաբերութիւնը
եւ
իւրաքանչիւրին
յատուկ
դերը
կարգաւորուած
են
մասնաւոր
կանոններով,
որոնք
տեղ
գտած
են
զանազան
գիրքերու
մէջ,
ինչպէս
օրինակ
«Բարոյականութեան
գիրքը»
(չին.
՝
„Lǐ
ji“)։
Բարոյական
օրէնքներն
ու
կանոնները,
ի
զօրու
են
ինչպէս
ընտանեկան
նեղ
շրջանակին
համար,
նոյնպէս
աւելի
լայն
հասարակական
եւ
պետական
շրջանակներուն
մէջ։
Ինչպէս
ընտանիքներու
մէջ
դերերու
յատուկ
բաժանում
մը
կար
եւ
օրինակ՝
որդին
պէտք
է
հնազանդեր
իր
հօր
եւ
հայրը
իր
կարգին,
որոշ
պարտաւորութիւններ
ունէր
զաւկին
հանդէպ,
նոյնն
էր
պարագան
հասարակական
եւ
պետական
շրջանակներու
մէջ,
ուր
եւս
դասակարգերու
յստակ
բաժանում
կար.
օրինակ՝
պարզ
ժողովուրդը
պէտք
է
հնազանդէր
պետական
պաշտօնեային,
սակայն
ունէր
նաեւ
որոշ
իրաւունքներ,
նոյն
ձեւով,
պետութիւնը
որոշ
պարտաւորութիւններ
ունէր
պարզ
ժողովուրդին
հանդէպ,
եւայլն…։
Չինաստանի
զանազան
կրօնափիլիսոփայութիւններու
ոլորտին
մէջ,
«բարոյականութեան»
(չին.
՝
„Lǐ“)
եւ
«մարդկայնութեան»
(չին.
՝
„Rén“)
կողքին,
մեծ
կարեւորութեամբ
կը
շեշտուին
բնութեան
հանդէպ
մարդոց
ունեցած
պարտաւորութիւններն
ու
բնապահպանութեան
բարձր
արժէքը։
Նորագոյն
ժամանակներուն,
ինչպէս
ամբողջ
աշխարհի
մէջ,
նաեւ
Չինաստանի
մէջ
«արհեստական
իմացականութեան»
(անգլ.
՝
Arteficial
Intelligence,
գերմ.
՝
Künstliche
Intelligenz)
օգտագործումը
մեծաքայլ
յառաջդիմութիւն
կ՚արձանագրէ,
սակայն
նկատի
պէտք
է
առնել
թէ
այդ
օգտագործումը
բարոյական
ի՞նչ
արժեւորում
ունի
եւ
թէ
որքանո՞վ
կարելի
է
իրագործել
բարոյական
արժէքները։
Այս
իմաստով,
աւելի
շօշափելի
օրինակ
մը
տալու
համար
յիշենք
Չինաստանի
մէջ,
2014
թուականին,
պետութեան
կողմէ
հաստատուած
ընկերային
վարկային
համակարգը
(Social
Credit
System),
որուն
միջոցով
պիտի
կարողանայ
համապարփակ
եւ
խիստ
հսկողութեան
տակ
առնել
նախ
մայրաքաղաքի
եւ
կարգ
մը
այլ
կեդրոններու
ապա
ամբողջ
երկրի
բնակչութիւնը։
Այս
վարկային
համակարգին
նպատակն
է,
տարբեր
տուեալներու
հիման
վրայ
որոշել
մարդոց
վճարունակութիւնը,
քաղաքականտնտեսականընկերային
վարուելակերպն
ու
համբաւը,
ճշմարտացիութիւնը,
ինչպէս
նաեւ
օրինազանցութիւններն
ու
քրէական
յանցանքները։
Չինական
վարկային
այս
համակարգը,
մինչեւ
2020
թուականի
աւարտին
պէտք
էր
բոլորէր
իր
փորձի
սկզբնական
շրջանը,
այնուհետեւ
պէտք
էր
տարածուէր
երկրի
բնակչութեան
եւ
հաստատութիւններուն
վրայ։
Բարոյագիտական
եւ
ընկերաբանական
տեսակէտներէն,
յոյժ
վիճելի
ընկերայինհասարակական
վարկային
այս
համակարգի
խոր
ազդեցութիւնները
ու
զանազան
հետեւանքները
սերտողութեան
կարիքը
ունին
տակաւին։
Շատեր
կ՚ենթադրեն,
որ
Չինաստան
այս
նոր
համակարգով
եւ
խիստ
ու
համապարփակ
հսկողութեամբ
կ՚ուզէ
ամրապնդել
թէ՛
երկրի
տնտեսական
իրավիճակը
եւ
թէ
համայնավար
միակ
կուսակցութեան
բռնատիրական
վարչակարգը։
Իսկ
ուրիշներ
կը
խորհին,
որ
ամբողջական
վերահսկողութիւնը
Չինաստանի
կողմէ
թէ՛
աննախատեսելի
եւ
թէ
անկարելի
է։
Նշենք
թէ
բարոյագիտութեան
եւ
կրօնի
առնչութիւնը,
յստակօրէն
նկատելի
է
Յուդայականութեան,
Քրիստոնէութեան
եւ
Իսլամութեան
մէջ.
Մինչդեռ
այս
կապը
չինական
կրօնափիլիսոփայութեան
պարագային
գրեթէ
կը
բացակայի։
Օրինակ,
եթէ
Չինաստանի
ամենակարեւոր
բարոյագիտութիւնը
Կոնֆուցիականութիւնն
է,
հոն
գրեթէ
կը
բացակային
կրօնի
մը
հիմնական
տարրերը։
Ստորեւ,
Չինաստանի
գլխաւոր
կրօնափիլիսոփայութիւնները՝
առանձին
-
առանձին։
5
Դաոյականութիւն
Daoism
Դաոյականութիւնը,
որպէս
արեւելեան
կրօնափիլիսոփայութիւն
եւ
աշխարհայացք,
թէեւ
սկսած
է
Չինաստանի
մէջ
մ.
թ.
ա.
5-րդ
կամ
6-րդ
դարերուն,
սակայն
ազդուած
է
կարգ
մը
գաղափարներէ,
որոնք
կու
գային
աւելի
հին
ժամանակներէն։
Որպէս
հիմնադիր
կը
նշուի
առասպելական
չին
կրօնափիլիսոփայ
Լաոցի
(Laoz
ǐ,
մ.
թ.
ա.
մօտ.
6-րդ
դար),
որ
հաւանաբար
գրած
պիտի
ըլլայ
կրօնափիլիսոփայական
այս
ուղղութեան
հիմնական
մատեանը,
որ
նախ
կոչուեցաւ
իր
անունով
ապա
կրեց՝
Դաոդէ՛ջինգ
(
Dàodéjing)
անունը
(
չին.
՝
դաո
=
ուղի,
դէ՛
=
առաքինութիւն,
ջինգ
=
սրբազան
մատեան)
։
Այս
մատեանը
կը
բովանդակէ
81
գլուխներ.
առաջին
37
գլուխները
կը
ներկայացնեն
նոյնինքն
Դաոն,
իսկ
մնացեալը՝
դաոյական
բարոյագիտութիւնը։
Դաոյականութեան
ոլորտի
մէջ,
հարկ
է
նշել
նաեւ
երկու
հռչակաւոր
այլ
կրօնափիլիսոփաներ՝
Լիէցի
եւ
Զուանգցի,
իրենց
նոյնանուն
գիրքերով։
Լաոցի
(
չին.
՝
Laoz
ǐ,
մօտ.
601
–
520?
մ.
թ.
ա.
),
որ
կը
նշանակէ՝
«մեծ
ուսուցիչ»
(Լաո
=
մեծ,
տարեց,
իսկ
ցի
=
ուսուցիչ,
վարպետ)։
Ան
եղած
է
հիմնադիրը
Դաոյականութեան
եւ
հեղինակը՝
անոր
հիմնական
մատեանին։
Լաոցի
իր
երկը
ամբողջացնելէ
ետք,
70
տարեկանին,
կ՚ուղուի
դէպի
Արեւմուտք
եւ
կ՚անյայտանայ,
որով
անոր
մահուան
թուականը
կը
մնայ
անծանօթ։
Կը
պատմուի,
որ
չին
փիլիսոփայ
Կոնֆուցիոս
(
Confucius,
551
–
479
մ.
թ.
ա.
)
հանդիպած
է
Լաոցիի
իսկ
Սիդհարթա
Գաուտամա
-
Բուդդա
(
Siddhartha
Gautama
-
Buddha,
563
–
483
մ.
թ.
ա.
)
աշակերտած
է
Լաոցիի,
երբ
այս
վերջինը
Հնդկաստան
այցելած
է։
Մեր
թուարկութեան
երկրորդ
դարուն,
Լաոցի
անձը,
կարգ
մը
դպրոցներու
կողմէ
կը
նոյնացուի
Դաո
(Dao)
հասկացութեան
եւ
կը
մեծարուի՝
որպէս
աստուածութիւն։
Լիէցի
(
չին.
՝
Liez
ǐ,
լատ.
՝
Licius,
մօտ.
450
–
375
մ.
թ.
ա.
),
կը
նշանակէ՝
«ուսուցիչ
Լիէ»։
Իր
նոյնանուն
գիրքը
(աշակերտներուն
կողմէ
հաւաքուած
եւ
Լիէցիի
մահէն
ետք
ամբողջացուած)
կը
բովանդակէ՝
Դաոի
կեանքի
ու
գործունէութեան
մասին
երեւակայական
ու
այլաբանական
պատմութիւններ,
ինչպէս
նաեւ
առակներ,
փիլիսոփայական
ու
տիեզերաբանական
գրութիւններ։
Գրքին
մէջ
տեղ
գտած
հրաշագործութիւններու,
կախարդութիւններու
եւ
առասպելաբանութիւններու
պատմութիւնները,
հետագային
աւելցուած
են
Լիէցիի
աշակերտներուն
կողմէ։
Զուանգ-Ցի
(
չին.
՝
Zhuang-Zǐ,
մօտ.
369
–
286
մ.
թ.
ա.
),
կը
նշանակէ՝
«ուսուցիչ
Զուանգ»։
Իր
նոյնանուն
գիրքը,
այսօր
կը
բով
անդակէ
52
գլուխ,
ուր
յայտնի
է
Կոնֆուցիական
դպրոցի
ազդեցութիւնը։
Զուանգ-Ցի
կը
նկատուի
նաեւ
գլխաւոր
դէմքը
դաոյական
խորհրդապաշտութեան
(Tao-Mysticism),
որ
առնչուած
է
«Սուրբ»ին
(
չին.
՝
„Zhenren“
)։
Զուանգ-Ցիի
համաձայն
այդ
Սուրբը՝
մարդկային
կերպարով,
անմահ,
իւրայատուկ,
եզակի,
գերբնական
ուժով,
կատարեալ
ու
երկնային
էակն
է,
որ
հեծեալ
է
սպիտակ
ամպերուն
վրայ,
կրակին
մէջ
չայրիր,
ջուրին
մէջ
չի
խեղդուիր
ու
սառնամանիքին
մէջ
չի
սառիր
եւ
թէ
մարդ
կրնայ
հասնիլ
այդ
«Սուրբ»ին՝
հոգեկան
կատարեալ
ազատութեան
միջոցով։
Դաոյականութիւնը
ունի
իր
կիրառական
բարոյագիտութիւնը
ինչպէս
նաեւ
կրօնական
եւ
փիլիսոփայական
բաժինները,
զորս
կարելի
չէ
զանազանել։
Շատեր,
կրօնականը
կ՚ընդունին
որպէս
գործնական
բաժին,
իսկ
փիլիսոփայականը՝
տեսական։
Դաո
(Dao)
կամ
Տաո
(Tao)
կը
նշանակէ՝
«ուղին»
կամ
«ճիշդ
ուղին»,
սակայն
Լաոցիի
համաձայն,
ան
ամբողջ
աշխարհի
գերագոյն
սկզբունքն
է
(Principle),
գերագոյն
իրողութիւնը,
գերագոյն
առեղծուածը
(Mystery),
նախասկզբնական
միութիւնը,
տիեզերական
օրէնքը
(Cosmic
law),
բարոյական
ճիշդ
ուղին
եւ
բացարձակը
(Absolute)։
Դաոյէն
կը
բխի
ամէն
ինչ,
իրենց
կանոնաւորութեամբ
ու
կարգով։
Այսուհանդերձ,
կարելի
չէ
Դաո,
որպէս
«ամենազօր
էակ»
բնութագրել,
այլ
ան
նախասկիզբն
ու
միութիւնն
է
բոլոր
հակադրութիւններուն,
այսպիսով,
ան
կը
դառնայ՝
անորոշ
(Indefinite)։
Նաեւ
փիլիսոփայական
տեսանկիւնէն,
կարելի
չէ
Դաոն
բնորոշել,
որովհետեւ
որեւէ
բնորոշում
ինքնին
սահմանում
մը
կ՚ենթադրէ
…
այլ
խօսքով,
Դաո
կը
դառնայ
անսահման
անդրանցականութիւնը
(Unlimited
Transcendence)
եւ
տիեզերքի
մշտակայ
սկզբունքը։
Չինական
կրօնափիլիսոփայութիւնը,
Դաոյականութեամբ
կը
թօթափէ
թէ՛
կրօններու
պարագային
ծանօթ
մարդակերպութիւնը
(
)
(Anthropomorphism)
եւ
թէ
փիլիսոփայական
կասկածապաշտութիւնն
(Scepticism)
ու
յոռետեսու
-
թիւնը
(Pessimism)։
Դաոյականութեան
կը
վերագրուի
անաստուածութիւն
(Atheism)
մը
կամ
համաստուածութիւն
(Pantheism)
մը,
ինչպէս
նաեւ
ժամանակի
ու
տարածութեան
անսահմանութիւն
մը։
Բազմաթիւ
նշանաւոր
արեւմտեան
փիլիսոփաներ
ազդուած
են
փիլիսոփայական
Դաոյականութենէն,
ինչպէս
օրինակ.
-
յոյն՝
Հերակլիտոս
Եփեսոսցին
(յուն.
՝
Hêrákleitos
520
–
460
մ.
թ.
ա.
)
ու
Էպիկուրոսը
(յուն.
՝
Epíkouros,
342
–
271
մ.
թ.
ա.
),
հոլանդացի՝
Բ.
Սպինոզան
(Baruch
Spinoza,
1632
–
1677
թ.
),
ֆրանսացի՝
Ժ.
Ժ.
Ռուսօ
(Jean
Jacques
Rousseau,
1712
–
1778
թ.
),
գերման
Ի.
Կանտ
(Immanuel
Kant,
1724
–
1804
թ.
),
Շելլինգ
(Friedrich
Wilhelm
Joseph
Schelling,
1775
–
1854
թ.
),
Ա.
Շոպենհաուր
(Arthur
Schopenhauer,
1788
–
1860
թ.
)
ու
Մ.
Հայդեգէր
(Martin
Heidegger,
1889
–
1976
թ.
),
եւայլն…։
Եւրոպայի
մէջ,
Դաոյականութիւնը
մուտք
գործեց,
նախ
Լաոցիի
մատեանի
(
Daodéjing
)
լատիներէն
թարգմանութեամբ
(1788
թ.
)
ապա
19-րդ
դարուն
այլ
թարգմանութիւններով
եւ
մեծապէս
ազդուեցաւ
«Աստուածիմաստութեան
ընկերակցութենէն»
(
„Theosophical
Society“),
որ
1875
թուականին,
Նիւ
Եորքի
մէջ
հաստատուած
ապա
Եւրոպայի
մէջ
տարածուած
գաղտնի
կազմակերպութիւն
մըն
է,
[
տեսակ
մը
խառնուրդ՝
ասիական
կրօնափիլիսոփայութեան
(գլխաւորաբար
Նոր-Հինդուականութեան
եւ
Բուդդայականութեան
ուղղութեանց
ու
անոնց
խորհրդապաշտութեան
-
Mysticism)
եւ
արեւմտեան
գաղտնախոհութեան
(
)
(Occultism)
]։
Չինաստանի
մէջ,
20-րդ
դարու
ընթացքին,
ընկերվարական
բռնատիրութիւնը
նախ
արգիլեց
Դաոյականութիւնը,
հալածեց
հետեւորդները
ու
ճնշումներ
բանեցուց
անոնց
վրայ.
քանդեց՝
բազմաթիւ
տաճարներ
ու
սպաննեց՝
վանականներ։
Հետագային
սակայն
(1980
թուին),
ուշքի
գալով
ուզեց
պահել
դաոյական
աւանդութիւնները,
մանաւանդ
անոր
բուժագիտութիւնը։
Բազմաթիւ
վանքեր
ու
տաճարներ
կառուցուեցան
կամ
վերանորոգուեցան
եւ
համալսարաններու
մէջ
Դաոյականութեան
նոր
բաժանմունքներ
հաստատուեցան։
Նոր-Դաոյականութիւնը
(Neo-Daoism),
համաձայն
չինական
պետական
վարչակարգի,
նոր
շրջան
մը
կը
բոլորէ,
կը
փորձէ
իր
հետեւորդները
միացնել
մէկ
ղեկավարութեան
հովանիի
տակ։
Այսուհանդերձ,
Չինաստանի
մէջ
կան
դաոյական
աղանդաւորական
որոշ
շարժումներ,
որոնք
վերահսկողութեան
տակ
չըլլալով,
դեռ
կը
հալածուին
պետական
շրջանակներէն։
Ներկայիս,
Չինաստանի
մէջ
կան
Դաոյականութեան
երկու
դպրոցներ.
-
Քուանզէն-Դաոյականութիւն
(
Quanzhen-Daoism
),
որ
կը
նկատուի՝
ամբողջական
ճշմարտութեան
դպրոցը։
Այստեղ,
կուսակրօն
վանականներ,
գլխաւորաբար
օրական
մտավերացման
(Meditation)
վարժութիւններով
կը
պարապին.
եւ
Զէնգյի-Դաոյականութիւն
(
Zhengyi-Daoism
),
որ
կը
նկատուի
ուղղափառ
միութեան
դպրոցը,
որու
անդամները
կրնան
ամուսնանալ,
քահանայագործել
(կը
կատարեն՝
արարողութիւններ,
ամուսնութիւններ,
յուղարկաւորութիւններ
եւայլն…)
եւ
բժշկական
դարմանումներով
զբաղիլ։
Այսօր,
Դաոյականութեան
կը
հետեւի,
մօտ.
75
միլիոն
մարդ,
որոնք
գլխաւորաբար
կ՚ապրին
Չինաստանի
մէջ,
բայց
նաեւ
իրեն
հարեւան
երկիրներուն
մէջ
(Կորէա,
Տայվան,
Մալայզիա,
Վիէտնամ,
Սինգապուր…
եւայլն)։
Դաոյականութեան
բարոյագիտութիւնը
Դաոյական
բարոյագիտութեան
համաձայն,
քանի
որ
Դաո
բնութեան
մէջ
կը
յայտնաբերուի,
ուրեմն
մարդ
պէտք
է
ճիգով
հետեւի
աշխարհի
ընթացքին,
ծանօթանայ
անոր
օրինաչափութեան
ու
սկզբունքներուն
եւ
դառնայ
բնական
(Natural),
ինքնաբեր
(Spontanous)
ու
փոփոխութեան
ատակ։
Իմաստուն
մարդու,
Դաոյի
հետ
ներդաշնակութեան
հասնելու
լաւագոյն
միջոցը,
(իմացականութենէն,
գիտակցութենէն
եւ
կամքի
ուժէն
աւելի),
խորհրդապաշտականներհայեցողական
եղանակն
է,
որու
միջոցով
միայն
մարդը
պիտի
կարենայ
յարմարիլ
աշխարհի
ընթացքին։
Դաոյականութեան
համաձայն,
աշխարհի
մէջ
ամէն
ինչ
փոփոխական
է
(չին.
՝
Yi),
փոփոխութիւն
մը,
որ
բնութեան
մէջ
ինքզինք
կը
կարգաւորէ
եւ
իմաստուն
մարդը
յարմարելով
այս
փոփոխութիւններուն,
կրնայ
Դաոյի
հետ
ներդաշնակութիւն
մը
իրականացնել։
Փոփոխութիւնները
Դաոյի
«ուղի»ներն
են,
որոնց
ընթացքը
ու
ինքնաբերութիւնը
(Spontaneity)
պէտք
չէ
խանգարել
կամ
միջամտել,
չին.
՝
„Wu
wei“
=
«մի՛
միջամտեր»
նշանաբանով։
Իմաստուն
մարդը,
իր
ուժը
անմտօրէն
չի
վատներ
Դաոյի
«ուղի»ներու
ընթացքը
միջամտելով,
այլ,
տեսակ
մը
անտարբերութեամբ,
կը
թողու,
որ
անոնք
իրենց
բնական
ընթացքով
եւ
«Եին
–
Եանգ»
(
)
(Yin
–
Yang)
սկզբունքով
շարունակուին։
Դաոյականութեան
համաձայն,
Դաոյի
հետ
ներդաշնակութիւն
մը
միայն
կրնայ
ճշմարիտ
երջանկութիւն
պարգեւել։
Արդարեւ,
հետեւելով
Դաոդէ՛ջինգ
(
Dàodéjing)
սրբազան
մատեանին,
նպատակայարմար
ու
յանձնարարելի
է,
անտարբերութիւն
ցոյց
տալ
չափազանց
հարստութեան,
պերճանքին
ու
ծայրայեղ
ցանկութիւններուն
հանդէպ
եւ
ապրիլ
«Եին
–
Եանգ»
(„Yin
–
Yang“)
սկզբունքով
եւ
«մի՛
միջամտեր»
(„Wu
wei“)
նշանաբանով,
հաւասարակշռուած
կեանք
մը։
Դաոյական
աշխարհայացքին
համաձայն,
Դաո
թէ՛
վերոյիշեալ
փոփոխութիւններու,
«Եին
-
Եանգ»
(չին.
՝
Yin
-
Yang)
հակադրութեան
պատճառն
է
եւ
թէ
այդ
հակադրութեան
միութեան
գրաւականը։
Բարոյագիտութեան
ոլորտէն
ներս,
«Եին
–
Եանգ»
հակադրութեան
միութիւնը
կ՚ընկալուի,
որպէս
«միջին
չափ»,
որ
երկու
ծայրայեղութիւններու
խոհեմ
միջինն
է։
Դաոյականութեան
գլխաւոր
նպատակներէն
կը
նկատուի
անմահութիւնը,
որ
մարդու
երկարակեցութեան
կողքին,
երկրային
մահէն
ետք՝
անդենական
յաւիտենականութիւնն
է։
Արտաքին
աշխարհի
անդրանցականութիւնը
(Transcendence),
կը
պատկերացուի
նաեւ
մարդու
ներքին
աշխարհի
պարագային,
որպէս
անոր
կենսական
ուժը
(անգլ.
՝
Life
Force,
գերմ.
՝
Lebenskraft)։
Այս
իմաստով,
մարդ
կը
ձգտի
կենսունակութեան
ու
երկարակեցութեան։
Չինական
մշակոյթին
մէջ,
պատմութեան
ընթացքին,
յառաջացած
են
նաեւ
տարբեր
միջոցներ,
յիշեալ
նպատակներուն
հասնելու
համար,
ինչպէս
օրինակ,
յատուկ
սննդականոններ,
շնչառութեան
եւ
մարմնամարզի
վարժութիւններ,
որոնք
պիտի
զօրացնեն
կենսական
ուժը։
Ասոնց
կողքին,
Դաոյականութիւնը
նկատի
կ՚առնէ
նաեւ
բարոյագիտական
կանոնները,
ինչպէս
օրինակ,
ծնողներուն
հանդէպ՝
յարգանքն
ու
մեծարանքը,
իշխանութեան
հանդէպ՝
կարգապահութիւնն
ու
օրինապահութիւնը,
կենդանի
էակներու
հանդէպ՝
կարեկցութիւնն
ու
գթասրտութիւնը,
աղքատներու
հանդէպ՝
օգնութիւնն
ու
օժանդակութիւնը
եւ
վերջապէս,
իւրաքանչիւր
անհատ
ըլլալու
է
համբերատար
նկարագրով
եւ
պաշտպանելու
է
բուսական
ու
կենդանական
աշխարհները։
Հետագային,
դաոյական
բարոյագիտութեան
մէջ
նաեւ
կը
ներթափանցեն
կոնֆուցիական
ուսմունքէն
կարգ
մը
առաքինութիւններ
եւ
բուդդայական
ուսմունքէն
կարգ
մը
վանական
բարոյական
կանոններ։
Այսօր,
ամբողջ
Չինաստանի
մէջ,
առնուազն
բարոյագիտական
ոլորտէն
ներս,
Դաոյականութիւնը,
Կոնֆուցիականութիւնը
եւ
Բուդդայականութիւնը
այնպէս
միահիւսուած
են,
որ
կարելի
չէ
զանազանել։
Այլ
խօսքով,
կարելի
է
խօսիլ
չինական
կրօնափիլիսոփայութեան
միացեալ
բարոյագիտութեան
մը
մասին,
որ
կ՚ընդգրկէ
վերոյիշեալ
երեք
ուղղութիւնները։
6
Կոնֆուցիականութիւն
Confucianism
Կոնֆուցիականութիւնը,
որպէս
արեւելեան
կրօնափիլիսոփայութիւն
եւ
մանաւանդ
աշխարհայացք,
սկսած
է
Չինաստանի
մէջ,
մ.
թ.
ա.
6-րդ
դարուն։
Սկզբնական
շրջանին,
Չինաստանի
մէջ,
կրօնափիլիսոփայական
այս
ուղղութիւնը
կոչուած
է՝
«
գիտնական
ներու
դպրոց»
(չին.
՝
Rujiâ),
այնուհետեւ,
թէ՛
իր
եւ
թէ
իր
յաջորդներու
միջոցով
այս
դպրոցը
աւելի
զարգացաւ։
Հետագային
(17-րդ
դարուն),
քրիստոնեայ
քարոզիչներու
կողմէ,
այս
ուղղութիւնը,
հիմնադրի
անունով,
կոչուած
է՝
Կոնֆուցիականութիւն
(Confucianism)։
Կոնֆուցիոս
(լատ.
՝
Confucius,
551
–
479
մ.
թ.
ա.,
լատինացուած
այս
անունը,
չինարէնի
մէջ
ծանօթ
է
որպէս
„Kŏng
Fû-zǐ“
կամ
„Kŏng
Zǐ“,
որ
կը
նշանակէ՝
«ուսուցիչ
Կոնգ»
)։
Կոնֆուցիոս
որդին
էր
զինուորական
սպայի
մը.
այդ
պատճառով
ալ
կը
ստանայ
լաւ
դաստիարակութիւն
եւ
կրթութիւն։
Հետագային,
որպէս
ուսուցիչ
կը
ծառայէ
իշխանական
պալատներու
մէջ։
Կը
ստանձնէ
պետական
բարձր
պաշտօններ,
կը
դառնայ
արդարադատութեան
նախարար։
Ապա,
աշակերտներուն
հետ
միասին,
13
տարիներ
կը
շրջի
ամբողջ
Չինաստանի
մէջ։
Կոնֆուցիոս,
նկարագրով՝
անկողմնակալ,
արժանավայել,
յարգալիր
ու
ինքնագիտակից
անձ
մըն
էր,
համեստ
ու
չափաւոր
ապրելակերպով։
Որպէս
չին
փիլիսոփայ
եւ
ուսուցիչ,
ան
գլխաւորաբար
կ՚ուսուցանէր
մարդկային
կարգն
ու
կանոնը,
որ
առաջին
հերթին
ուրիշ
մարդոց
հանդէպ
յարգանքն
ու
նախնիներու
մեծարանքն
է,
ապա՝
այս
աշխարհի
վրայ
ներդաշնակ,
անվրդով
ու
հաւասարակշռուած
ապրիլը։
Կոնֆուցիոս,
ինչպէս
Սոկրատէս,
անձամբ
գիրքեր
չէ
գրած,
բայց
իր
աշակերտները
գրի
առած
են
իր
խօսքերը։
9
մեծ
հատորներու
մէջ
ամփոփուած
ամբողջական
երկերը
կարելի
է
բաժնել
երկու
գլխաւոր
մասերու.
-
առաջին
հինգը՝
կանոնական
գիրքեր
են
(«Փոփոխութիւններ»,
«Երգեր»,
«Փաստաթղթեր»,
«Գարուն
ու
Աշուն»
«Արարողութիւններ»
գիրքերը),
իսկ
յաջորդ
չորսը՝
բարոյագիտութեան
դասական
գիրքեր
են,
Կոնֆուցիոսի
«Խօսքերու
հաւաքածոն»
(չին.
՝
„Lún
Yǔ“)
եւ
երեք
այլ
գիրքեր,
որոնք
պիտի
ներկայացուին
հետագային
(էջ
326)։
Կոնֆուցիոս
կը
գնահատէ
ազնիւ
մարդը,
որ
զինուած
է
մարդկայնութեամբ
(
չին.
՝
Rén),
արդարութեամբ
(
չին.
՝
Yì)
եւ
բարոյականութեամբ
(չին.
՝
Lǐ)
։
Ան
կը
շեշտէր
նաեւ
կրթութեան
եւ
կարգապահութեան
յոյժ
կարեւորութիւնը.
կրթութիւն
մը,
որ
բոլորին
համար
հասանելի
պէտք
է
ըլլայ,
եւ
որ
պիտի
պատրաստէ՝
ազնիւ
մարդը.
իսկ
անհատական
ու
ընկերային
կարգապահութեան
եւ
մարդոց
միջեւ
յարաբերութեան
կանոնաւորութեան
շնորհիւ
մարդ
կրնայ
հասնիլ
ազատութեան։
Կը
պատմուի,
որ
Կոնֆուցիոս,
իր
աշակերտներուն
հետ,
Չինաստանի
մէջ
շրջագայութեան
ընթացքին,
հանդիպած
պիտի
ըլլայ
կրօնափիլիսոփայ
Լաոցիի
(Laoz
ǐ
),
որ
ինչպէս
նշեցինք՝
Դաոյականութեան
հիմնադիրն
է։
Կոնֆուցիոս,
մահէն
ետք
կ՚արժանանայ
պետական
բարձրագոյն
պատիւներու
ու
մեծարանքի։
Իր
անունով
կառուցուած
են
բազմաթիւ
տաճարներ։
Կոնֆուցիականութեան
ոլորտի
մէջ,
հարկ
է
նշել
նաեւ
երկու
հռչակաւոր
այլ
չին
կրօնափիլիսոփաներ՝
Մենգ-Ցի
եւ
Շուն-Ցի.
-
Մենգ-Ցի
(չին.
՝
Mѐng-Zǐ,
լատ.
՝
Mencius,
մօտ.
372
–
289
մ.
թ.
ա.,
որ
կը
նշանակէ՝
«ուսուցիչ
Մենգ»
)։
Կը
նկատուի
նշանաւոր
յաջորդը
Կոնֆուցիոսի
եւ
«երկրորդ
իմաստունը»՝
Կոնֆուցիականութեան
մէջ։
Մենգ-Ցիի
ժամանակաշրջանին,
Կոնֆուցիականութիւնը
ընդունուեցաւ,
որպէս
պետական
կրօն։
Ան
նաեւ
քաղաքական
հարցերու
խորհրդատուն
էր՝
իշխանութեան
մօտ։
Որպէս
յայտնի
խաղաղասէր
(Pacifist),
Կոնֆուցիոսի
նման,
ան
դէմ
էր
պատերազմներու։
Մենգ-Ցի
հանդիսացաւ
Կոնֆուցիականութեան
մեծ
բարեկարգիչը
եւ
զարգացուց
մանաւանդ
անոր
փիլիսոփայական
բաժինը։
Հետեւելով
Կոնֆուցիոսի
մարդկայնութեան
եւ
մարդասիրութեան
գաղափարին,
նաեւ
Մենգ-Ցիի
համաձայն
մարդը,
ի
ծնէ
բարի
եւ
արդար
է,
սակայն
մարդու
յոյզերը
եւ
միջավայրը
խանգարիչ
ազդակներ
են,
ուրեմն
մարդը
պէտք
է
կրթուի
ու
դաստիարակուի։
Ան
նաեւ
համաձայն
է,
որ
անարդար
ու
բռնատէր
գահակալին
պէտք
է՝
յեղափոխութեան
միջոցով
տապալել։
Շուն-Ցի
(
Xún-Zǐ,
մօտ.
298
–
220
մ.
թ.
ա.,
որ
կը
նշանակէ՝
«ուսուցիչ
Շուն»
)։
Նոյնանուն
իր
երկով,
չին
կրօնափիլիսոփան,
գլխաւորաբար
բարեկարգեց
Կոնֆուցիականութեան
կրօնական
բաժինը
եւ
արարողակարգը։
Մինչ
Մենգ-Ցիի
համաձայն,
մարդը,
որպէս
«բարի
եւ
արդար»
կը
բնութագրուէր,
Շուն-Ցիի
համաձայն,
բնականաբար
(ի
ծնէ),
մարդը
չար
ու
վատ
է,
ուրեմն
զայն
պէտք
է
դաստիարակել
ու
կարգապահութիւն
սորվեցնել։
Շուն-Ցի
նաեւ
կը
պայքարէր
գերբնական
երեւոյթներու
եւ
աւելորդապաշտութեան
կամ
սնահաւատութեան
(անգլ.
՝
Superstition,
գերմ.
՝
Aberglaube)
դէմ,
որոնք
կը
խաթարեն
նաեւ
բարոյականութիւնը։
Շուն-Ցիի
երկու
նշանաւոր
աշակերտները,
Լի
Սի
(չին.
՝
Lǐ
Sî,
280
–
208
մ.
թ.
ա.
)
եւ
Հան
Ֆէյ
(չին.
՝
Hán
Fêi,
280
–
233
մ.
թ.
ա.
),
հետագային
կը
հիմնեն
Օրինականութիւն
(Legalism)
կոչուած
չինական
փիլիսոփայական
ուղղութիւնը,
որուն
մասին
հետագային
պիտի
անդադառնանք
(տե՛ս
էջ
332)։
Չինաստանի
մէջ,
հակառակ
անոր
որ
պատմական
որոշ
շրջաններուն,
Կոնֆուցիականութիւնը
մեծ
դժուարութիւններ
դիմակալած
է,
հալածուած
ու
արգիլուած
է,
սակայն
ժողովուրդին
մէջ
մնացած
ու
շարունակած
է
ըլլալ
ընկերայինհասարակական
դրութեան
մը
տիպար
օրինակը,
իսկ
մարդոց
համար՝
ապրելակերպ
ու
աշխարհայացք
մը.
եւ
կարգ
մը
ժամանակաշրջաններու՝
պետական
ազդեցիկ
վարդապետութիւն
մը։
Չինաստանի
Հանարքայատոհմի
(Han-Dynasty,
206
մ.
թ.
ա.
–
220
թ.
)
իշխանութեան
չորս
դարերու
շրջանին,
պետական
պաշտօնեաներու
համար
յատուկ
քննութիւններ
կային,
որոնց
համար
կոնֆուցիական
գիտելիքները
պարտադիր
էին։
Կայսր
Մինգ
Դիի
(
չին.
՝
Míng
Dì,
28
–
75
թ.
)
իշխանութեան
շրջանին,
կայսեր
հրամանով,
Չինաստան
մուտք
կը
գործէ
Բուդդայականութիւնը։
Կը
հիմնուին
բուդդայական
դպրոցներ։
Այս
նորութեան
որպէս
հակազդեցութիւն,
կը
սկսի
Կոնֆուցիականութեան
նոր
զարգացում
մը,
որ
պիտի
շարունակուէր
մինչեւ
20-րդ
դար։
Սոնգ-
արքայատոհմի
իշխանութեան
(Song-Dynasty,
960
–
1279
թ.
)
շրջանին,
ազդուելով
Դաոյականութենէն
ու
Բուդդայականութենէն,
եւ
մանաւանդ
անոնց
խորհրդապաշտութենէն
(Mysticism)
կը
յառաջանայ
նոր
ուղղութիւն
մը,
Նոր-Կոնֆուցիականութիւնը
(Neo-Confucianism),
որու
հիմնադիր
ուսուցիչը
կը
նկատուի՝
կրօնափիլիսոփայ
Ժհու
Դունյի
(
չին.
՝
Zhôu
Dûnyí,
1017
–
1073
թ.
)
։
Յաջորդ
կարեւոր
իրադարձութիւնը
տեղի
կ՚ունենայ
Մինգ-
արքայատոհմի
իշխանութեան
(Ming-Dynasty,
1368
–
1644
թ.
)
շրջանին,
երբ
կրօնափիլիսոփայ
Ուանգ
Շուրէն
(
չին.
՝
Wáng
Shǒurén
1472
–
1529
թ.,
ծանօթ
նաեւ
որպէս՝
Ուանգ
Եանգմինգ
–
Wáng
Yángmíng)
անունով,
Նոր-Կոնֆուցիականութեան
մէջ
կը
յառաջացնէր՝
իտէալական
շրջադարձութիւն
մը։
Ան,
թէ՛
էութիւնը
(
չին.
՝
Xing,
անգլ.
՝
Being,
գերմ.
՝
Wesen)
եւ
թէ
սիրտը
(
չին.
՝
Xin)
կ՚առնչէր
բարոյականութեան
(
չին.
՝
Lǐ),
իսկ
մարդկայնութիւնը
(
չին.
՝
Rén
)՝
սիրոյ։
Յիշեալ
երեք
կրօնափիլիսոփայութիւնները
(Դաոյականութիւնը,
Կոնֆուցիականութիւնը
եւ
Բուդդայականութիւնը),
որպէս
«երեք
ուսմունք»,
դարե՜ր
շարունակ,
կը
հանդիսանան
չինական
մշակոյթի
հիմքը
եւ
իրենց
ներկայութիւնը
կը
հաստատեն
ժողովուրդի
առօրեային
մէջ։
Կոնֆուցիականութիւնը
եւ
Նոր-Կոնֆուցիականութիւնը,
Չինաստանէն
դուրս,
կը
տարածուին
արեւելեան
ասիական
հարեւան
երկիրներու
մէջ,
ինչպէս
Ճապոնիա,
Կորէա,
Վիետնամ
եւ
այլ
երկիրներ։
Չինաստանի
Նոր-Կոնֆուցիականութեան
(Neo-Confucianism)
ոլորտին
մէջ,
հարկ
է
նաեւ
յիշել
երկու
հռչակաւոր
չին
կրօնափիլիսոփաներ՝
Ժհու
Դունյի
եւ
Ժհու
Շի.
-
Ժհու
Դունյի
(
չին.
՝
Zhû
Dûnyí,
1017
–
1073
թ.
)
Վաղ
Նոր-Կոնֆուցիականութեան
կրօնափիլիսոփայ,
որ
նաեւ
կը
նկատուի
այս
նոր
ուղղութեան
հիմնադիրը։
Ան
ազդուած
էր
Դաոյականութենէն
եւ
անոր
«Եին
–
Եանգ»
(„Yin
–
Yang“)
հակադիր,
բայց
զիրար
ամբողջացնող
յարաբերութենէն,
որ
կը
կոչուի
Տայջի
(
չին.
՝
Taiji)։
Ժհու
Դունյիի
համաձայն,
Տայջի
կը
ներկայացնէ
«Գերագոյն
Գոյը»,
որ
կը
բովանդակէ
նաեւ
իրեն
հականիշ
եղող
Վուջի
(
չին.
՝
Wuji)
հասկացութիւնը,
որ
կը
ներկայացնէ
«Գերագոյն
ոչ-Գոյը»
։
Ան
նաեւ
կը
հետաքրքրուէր՝
տիեզերաբանութեամբ
(Cosmology)
եւ
բնազանցութեամբ
(Metaphysics)։
Ժհու
Շի
(
չին.
՝
Zhû
Xî,
1130
–
1200
թ.
)
Ուշ
Նոր-Կոնֆուցիականութեան
կարեւորագոյն
կրօնափիլիսոփաներէն
մէկն
է,
եղած
է
Սոնգ
կայսեր
ուսուցիչը
եւ
խորհրդատուն։
Հեղինակ
է
բազմաթիւ
երկերու
եւ
հիմնած
է
բազմաթիւ
դպրոցներ։
Շեշտելով
տիեզերական
կարգապահութիւնը,
անոր
տուած
է՝
բնազանցական
բնոյթ։
Ան
հաւաքած
է,
այսպէս
կոչուած
կանոնական
«Չորս
գիրքերը»
(
չին.
՝
Sì
shû
),
որոնք
մինչեւ
այսօր
այժմէական
կը
մնան
Կոնֆուցիականութեան
համար։
Այդ
«Չորս
գիրքերուն»
մաս
կը
կազմեն.
-
«Խօսքերու
հաւաքածոն»
(չին.
՝
Lún
Yǔ),
որ
Կոնֆուցիոսի
հետ
զրոյցներու
լայն
հաւաքածոն
է,
«Մեծ
ուսումնառութիւնը»
(
չին.
՝
Dà
Xué
),
հանրածանօթ
երկը,
որ
մինչեւ
20-րդ
դար,
եղած
է
Չինաստանի
պետական
պաշտօնեաներու
քննութեան
ընդունուած
գիրքը,
3)
«Միջին
Չափը»
(
չին.
՝
Zhông
Yông),
որ
առնչուած
է
«ոսկեայ
միջինին»
եւ
կոնֆուցիական
առաքինի
ուղիին,
ազնիւ
մարդ
դառնալու
համար,
եւ
4)
«
Մենգ-Ցի»
(Mèng-Zǐ),
որ
առնչուած
է
Կոնֆուցիոսի
յաջորդը
նկատուող
կրօնափիլիսոփայ
Մենգ-Ցիի,
մօտ.
372
–
289
մ.
թ.
ա.
։
Կարեւոր
երկերու
շարքին
կը
նկատուի
նաեւ՝
«Ժհու
ընտանիքը,
որպէս
տիպար
ընտանիք»,
ուր
կը
քննարկուին,
բարոյականութիւնը
(
չին.
՝
Lǐ
),
ինչպէս
նաեւ
ընտանեկան
հարցերը
եւ
որոշ
լուծումներ
կ՚առաջարկուին։
Արեւմուտքի
մէջ,
Ժհու
Շի
հանրածանօթ
կը
դառնայ,
երբ
1687
թուականին
լատիներէնի
կը
թարգմանուէին
իր
գլխաւոր
երկերը։
Կոնֆուցիականութեան
բարոյագիտութիւնը
Կոնֆուցիոսի
համաձայն,
մարդիկ
երեք
տեսակ
են.
-
ա)
իմաստուն
մարդը,
բ)
վերադասազնիւ
մարդը
եւ
գ)
սովորականպարզ
մարդը։
Կոնֆուցիոս
մեծ
կարեւորութեամբ
կը
շեշտէր
նկարագիրը
վերադաս-
ազնիւ
մարդուն
(
չին.
՝
Chun
Tzu),
որ
ի
ծնէ
այդպէս
չէ
եղած,
այլ
յարատեւ
ջանքով,
ինքնաշխատութեամբ,
կրթութեամբ
ու
ուսումնառութեամբ
կը
հասնի
բարոյական
կատարելութեան։
Այնուհետեւ,
ան
ատակ
կը
դառնայ՝
պատասխանատու
պաշտօններ
ստանձնելու։
Վերադասազնիւ
մարդը,
կրթութեան
ու
ուսումնառութեան
ընթացքին,
կ՚օժանդակէ
նաեւ
այլ
մարդոց,
որպէսզի
անոնք
ալ
հասնին
իրենց
իտէալ
նպատակին
ու
դառնան
վերադասազնիւ
մարդիկ։
Եւ
վերջապէս,
վերադասազնիւ
մարդը
պէտք
է
իր
սորվածը
նաեւ
գործնական
կեանքին
մէջ
կիռարէ,
շարունակական
վարժութիւններով։
Կոնֆուցիական
բարոյագիտութիւնը
հիմնուած
է
այն
գաղափարին
վրայ,
որ
աշխարհի
կարգն
ու
կանոնը,
իրենց
էութեամբ,
բարոյական
բնոյթ
ունին։
Ընկերութեան
մէջ
ապրող
մարդը
ձգտելու
է
բարոյական
կատարելութեան,
հետեւելով
հետեւեալ
7
առաքինութիւններուն.
-
Մարդկայնութիւն
(
չին.
՝
Rén,
անգլ.
՝
Humanity,
գերմ.
՝
Menschlichkeit
),
որ
առնչուած
է
ընդհանուր
մարդասիրութեան
(Philanthropy),
նկատի
առնելով
հասարակութեան
կարեւորութիւնը։
Ան
առնչուած
է
նաեւ՝
բարութեան,
անկեղծութեան,
լրջութեան,
ջանասիրութեան
եւ
առատաձեռնութեան։
Արդարութիւն
(
չին.
՝
Yì,
անգլ.
՝
Justice,
գերմ.
՝
Gerechtigkeit
),
որ
առնչուած
է
ուղղամտութեան,
ճշմարտախօսութեան
ու
ճշդութեան։
Բարոյականութիւն
(
չին.
՝
Lǐ,
անգլ.
՝
Morality,
գերմ.
՝
Moralität
),
որ
առնչուած
է
մարդկային
յարաբերութիւններուն,
անոնց
պատշաճութեան
եւ
ճիշդ
վարմունքներուն։
Որդիական
մեծարանք
(
չին.
՝
Xiào
),
որ
առնչուած
է
ծնողներուն
եւ
նախնիներուն
հանդէպ
խոր
յարգանքին
եւ
պատիւին։
Իմաստութիւն
(
չին.
՝
Zhì,
անգլ.
՝
Wisdom,
գերմ.
՝
Weisheit
),
որ
առնչուած
է
ուսումնառութեան
եւ
իմացականութեան,
ինչպէս
նաեւ
այդ
իմաստութիւնը
գործնական
կեանքին
մէջ
օգտագործման։
Վստահելիութիւն
(
չին.
՝
Xìn),
որուն
սերտօրէն
առնչուած
են՝
անկեղծութիւնը,
ուղղամտութիւնն
ու
օրինապահութիւնը։
Փոխադարձութիւն
(
չին.
՝
Shu,
անգլ.
՝
Reciprocity,
գերմ.
՝
Gegenseitigkeit),
որ
նոյնինքն
Կոնֆուցիոսի
խօսքերով
կը
նշանակէ՝
«Վարուէ՛
այնպէս,
ինչպէս
որ
կ՚ուզես
որ
քեզի
հետ
վարուին»
կամ՝
«Ինչ
որ
քեզի
համար
չես
ցանկար,
այդ
ուրիշներուն
մի՛
պատճառեր»։
Վերոյիշեալ
մարդկային
յարաբերութիւնները,
կոնֆուցիական
ուսմունքի
համաձայն
5
տեսակ
են.
-
1)
հայր
ու
որդի,
2)
տիրող
ու
հպատակ,
3)
ամուսիններ՝
այր
ու
կին,
4)
եղբայրներ՝
աւագ
ու
կրտսեր
եւ
5)
ընկերներ։
Բացայայտ
է,
որ
այստեղ,
գերակայ
/
ենթակայ
մարդկային
յարաբերութիւն
մը
կայ,
բացի
ընկերներու
պարագայէն,
ուր
ընդհանրապէս
հաւասարութիւն
մը
կ՚ենթադրուի։
Մարդկային
յարաբերութիւններու
բոլոր
տեսակներու
հիմքը,
սակայն,
պէտք
է
կազմեն՝
վերոյիշեալ
առաքինութիւնները։
Իսկ
ամուսնացած
կնոջ
պարագային,
ան
հնազանդութիւն
պէտք
է
ցուցաբերէ՝
նախ
իր
հօր
(ամուսնանալէն
առաջ)
ապա
իր
ամուսնոյն
(ամուսնանալէ
ետք)
եւ
վերջապէս
իր
արու
զաւկին
(ամուսինի
մահէն
ետք)։
Կոնֆուցիական
ընկերութեան
մէջ
ընտանիքը
իւրայատուկ
ու
կարեւոր
դեր
ունի։
Ընտանիքի
գլխաւորը
կամ
պետը
կը
նկատուի
հայրը,
իսկ
ընտանիքի
միւս
անդամները,
իրենց
տարբեր
աստիճանակարգերով
պէտք
է
հնազանդին
ընտանիքի
պետին
ու
յարգեն
զայն։
Ընտանիքի
կրտսեր
անդամները
յարգանք
կը
տածեն
նաեւ
ընտանիքի
աւագ
անդամներուն
նկատմամբ։
Ընտանիքի
պետը
եւս
որոշ
պարտաւորութիւնները
ունի
ընտանիքի
միւս
անդամներուն
նկատմամբ,
ինչպէս
օրինակ՝
անոնց
պաշտպանութիւնը,
զանազան
պէտքերու
ապահովումը
եւ
ընտանեկան
հարցերու
քննարկումը,
լուծումն
ու
կարգադրութիւնը։
Կոնֆուցիոսի
համաձայն,
մարդոց
բարոյական
կատարելութեան
ձգտումը
անպայման
իր
դրական
անդրադարձը
կ՚ունենայ,
նախ
ընտանեկան
շրջանակին
վրայ,
ապա՝
աւելի
լայն
հասարակութեան
(ընկերութեան)
եւ
պետութեան
վրայ։
Այս
իմաստով,
Կոնֆուցիոսի
հետեւեալ
տրամաբանական
շարքը.
-
…
«Միայն,
երբ
մարդոց
կողմէ
որոշ
նիւթեր
ուսումնասիրուին,
գիտելիքները
կ՚ընդլայնին։
…
Միայն,
երբ
գիտելիքները
ընդլայնին,
մտքերը
կ՚անկեղծանան։
…
Միայն,
երբ
մտքերը
անկեղծանան,
մտադրութիւնները
կ՚ուղղուին։
…
Միայն,
երբ
մտադրութիւնները
ուղղուին,
անձերու
նկարագիրը
կը
բարեկրթուի։
…
Միայն,
երբ
անձերու
նկարագիրը
բարեկրթուի,
մեր
ընտանիքները
կը
բարեկարգուին։
…
Միայն,
երբ
մեր
ընտանիքները
բարեկարգուին,
պետութիւնները
աւելի
լաւ
կը
կառավարուին։
…
Եւ
միայն,
երբ
պետութիւնները
աւելի
լաւ
կառավարուին,
խաղաղութիւն
կը
տիրէ
աշխարհի
վրայ։»
Ինչպէս
անհատներու
պարագային,
նոյնպէս
ամբողջ
ընկերութենէն
եւ
մանաւանդ
պետական
պաշտօնեաներէն
ու
կառավարիչներէն,
Կոնֆուցիոս
կը
պահանջէր
վերոյիշեալ
բարոյական
կատարելութեան
հասնելու
7
առաքինութիւններու
գործադրութիւնը։
Այլ
խօսքով,
պետութեան
մը
մէջ
ընկերային
կարգապահութիւն
ու
բարօրութիւն
հաստատելու
համար,
մարդ
պէտք
է
սկսի
ի՛ր
անձէն
եւ
վերաքննէ
բարոյական
կատարելութեան
ի՛ր
մակարդակը։
Այս,
հաստատումը
ի
զօրու
է
մանաւանդ
պետական
պաշտօնեաներուն
ու
կառավարիչներուն
համար։
Այստեղ,
Կոնֆուցիոս,
դարձեալ
կը
կարեւորէ
ուսումնառութիւնը
եւ
կրթութիւնը,
մանաւանդ՝
բարոյագիտական
ուսմունքը,
արուեստներու,
գրականութեան
եւ
երաժշտութեան
ուսմունքը,
որոնք
պիտի
կերտեն
վերադասազնիւ
մարդու
նկարագիրը։
Վերադասազնիւ
մարդու
վերաբերմունքն
ու
խօսքը,
բոլոր
ժամանակներու
մէջ,
կը
համարուին
որպէս
ընդհանուր
օրինակ
կամ
ընդհանուր
օրէնք
ու
կանոն
(սա,
գրեթէ
բառացիօրէն,
կը
ներկայացնէ
գերման
փիլիսոփայ
Ի.
Կանտի՝
«անպայմանական
հրամայականը»
-
„Categorical
Imperative“)։
Վերջաւորութեան
հարկ
է
անգամ
մը
եւս
շեշտել,
որ
Կոնֆուցիոսի
եւ
իր
յաջորդներուն
այս
վեհ
բարոյագիտութիւնը,
որպէս
հիմք
չունի
որեւէ
բնազանցական
(Metaphysics)
ատեան
կամ
աստուածութիւն։
7
Օրինականութիւն
Legalism
Չինաստանի
մէջ,
Օրինականութիւնը
(
)
(Legalism)
կրօնափիլիսոփայութիւն
մը
ըլլալէ
աւելի
քաղաքական
փիլիսոփայութիւն
մըն
է,
որ
սկսած
է,
մ.
թ.
ա.
4-րդ
դարուն
։
Չինարէնի
մէջ,
փիլիսոփայական
այս
նոր
ուղղութիւնը
կը
կոչուի՝
«Օրէնքի
դպրոց»
(
չին.
՝
Fǎ
Jiâ,
ուր՝
Fǎ
=
օրէնք
եւ
Jiâ
=
դպրոց
կը
նշանակեն)։
Օրինականութիւնը,
որպէս
քաղաքական
փիլիսոփայութիւն
եւ
պետական
վարչակարգ,
հիմնուած
է
երեք
գլխաւոր
սկզբունքներու
վրայ՝
Օրէնքը
(
չին.
՝
Fǎ),
որպէս
պետութեան
հիմքը,
Քաղաքականութեան
մեթոդը
կամ
ռազմավարութիւնը
(
չին.
՝
Shù),
միայն
բարոյականութիւնը
բաւարար
չէ՝
կառավարելու
համար,
եւ
Զօրութիւնը
(
չին.
՝
Shì),
որով
նախ
կը
կերտուի
ապա
կը
պաշտպանուի
պետութիւնը։
Օրինականութեան
համաձայն,
պետութիւնը
ձեւաւորուած
պէտք
է
ըլլայ
մարդոց
վարքագծի
իրողութեան
վրայ,
բայց
քանի
որ
մարդիկ
ընդհանրապէս
եսասէր
ու
անհեռատես
են,
ուրեմն
ընկերային
համերաշխութիւն
մը
կարելի
չէ
ապահովել։
Միայն
ուժեղ
պետական
վերահսկողութեամբ
եւ
իշխանութեան
հանդէպ
մարդոց
բացարձակ
հնազանդութեամբ
կարելի
է՝
ընկերային
ներդաշնակ
կեանք
մը
ապահովել։
Օրինականութեան
համաձայն,
պետութիւնը
օրէնքներու
դրութիւն
մը
պէտք
է
հաստատէ,
որու
հիման
վրայ,
մարդոց
զանազան
վարմունքները
պէտք
է
արժեւորուին՝
կամ
խիստ
պատիժներով
եւ
կամ
տարբեր
պարգեւներով։
Վերջապէս,
մարդոց
վարմունքները
ու
ընդհանրապէս
գործունէութիւնը,
նպատակ
պէտք
է
ունենան՝
աջակցիլ
պետութեան
ու
զօրացնել
երկրի
ղեկավարն
ու
պետութիւնը։
Չինաստանի
պատմութեան
մէջ,
իւրայատուկ
տեղ
կը
գրաւէ
խռովայոյզ
«մարտնչող
իշխանութիւններու
ժամանակաշրջանը»
(
)
(475
–
221
մ.
թ.
ա.
),
որու
ընթացքին
կը
յայտնուի
Օրինականութիւնը
(Legalism),
որպէս
քաղաքական
փիլիսոփայութիւն։
Այնուհետեւ,
կը
սկսի
կայսերական
Չինաստանի
ժամանակաշրջանը,
որ
կը
տեւէ
մինչեւ
1912
թուական։
Չինաստանի
մէջ,
փիլիսոփայական
Օրինականութեան
առաջին
հիմնադիրներէն
կը
նկատուին՝
փիլիսոփայ
եւ
քաղաքագէտ
Շանգ
Եանգ
(
Shâng
Yǎng
)
եւ
Շէն
Բուհայ
(
Shên
Bùhài
)։
Հետագային
ասոնց
վրայ
կու
գան
աւելնալ՝
Հան
Ֆէյ
(Hán
Fêi)
եւ
Լի
Սի
(Lǐ
Sî),
որոնք
միասնաբար
աշակերտած
էին
չին
կրօնափիլիսոփայ,
Կոնֆուցիականութեան
բարեկարգիչ
Շուն-Ցիի
(
Xún-Zǐ,
մօտ.
298
–
220
մ.
թ.
ա.
),
(
տե՛ս
նաեւ
էջ
315)
։
Շանգ
Եանգ
(
չին.
՝
Shâng
Yǎng,
390
–
338
մ.
թ.
ա.,
կոչուած
նաեւ՝
Wei
Yǎng
),
օրինականութեան
փիլիսոփայ,
քաղաքագէտ,
նախարարապետ՝
Ցին
(Qin)
քաղաքպետութեան
մէջ։
Ցինի
տիրակալ
իշխանին
հետ
միասին
կարգ
մը
օրինականութեան
բարեկարգութիւններով
կը
զօրացնէ
պետութիւնը,
որ
հետագային
(221
մ.
թ.
ա.
)
ամբողջ
Չինաստանը
պիտի
համախմբէր
իր
հովանիին
ներքեւ։
Շէն
Բուհայ
(
չին.
՝
Shên
Bùhài,
385
–
337
մ.
թ.
ա.
),
օրինականութեան
փիլիսոփայ
եւ
քաղաքագէտ,
նախարարապետ՝
Հան
(Han)
քաղաքպետութեան։
Իրեն
կը
վերագրուի՝
«Շէնցի»
(„Shen-zi“)
քաղաքականփիլիսոփայական
երկը,
որ
որոշ
չափով
կը
կրէ
Դաոյականութեան
ազդեցութիւնը։
Հան
Ֆէյ
(չին.
՝
Hán
Fêi,
280
–
233
մ.
թ.
ա.
),
կը
նկատուի
փիլիսոփայ
Շէն
Բուհայի
նշանաւոր
յաջորդը,
նոյնպէս
Հան
(Han)
քաղաքպետութեան
մէջ։
Ան
հեղինակն
է
«Հան
Ֆէյցի»
(„Han
Fei-zi“)
քաղաքականփիլիսոփայական
երկին,
ուր
գլխաւոր
55
մասերու
մէջ
կը
ներկայացնէ
օրինականութեան
փիլիսոփայութիւնը։
Հան
Ֆէյ,
կը
կրէր
ազդեցութիւնը
իր
կոնֆուցիական
նշանաւոր
ուսուցչին
(Շուն-Ցիի)
եւ
Դաոյական
կրօնափիլիսոփայութեան։
Իր
օրով,
Հան
քաղաքպետութիւնը
կը
գրաւուի
Ցին
իշխանապետութենէն
(Qin-Dynasty)
եւ
Հան
Ֆէյ
գերի
կը
դառնայ.
ապա
դասընկերոջ,
Լի
Սիի
թելադրութեամբ
թոյնով
անձնասպանութեան
կը
դիմէ։
Լի
Սի
(չին.
՝
Lǐ
Sî,
280
–
208
մ.
թ.
ա.
),
վերոյիշեալ
Հան
Ֆէյի
հետ
Շունցիի
(կոնֆուցիական
կրօնափիլիսոփայ)
աշակերտելէ
ետք,
կ՚անցնի
Ցին
(Qin)
քաղաքպետութիւն,
ուր
շատ
չանցած,
կը
դառնայ
նախարարապետ։
Տիրակալ
իշխանապետին
հետ
միասին,
կը
ծրագրեն
ամբողջ
Չինաստանը
միացնել
եւ
կը
սկսին
Հան
(Han)
քաղաքպետութենէն
(
233
մ.
թ.
ա.
)
։
Ամբողջ
Չինաստանի
միութենէն
ետք
(
221
մ.
թ.
ա.
),
Լի
Սի
կը
դառնայ
Ցին
(Qin)
արքայատոհմի
(չինական
առաջին
կայսրութեան)
նախարարապետը,
պաշտօն
մը,
որ
կը
վարէ
մինչեւ
իր
սպանութիւնը։
Ցին
(Qin)
արքայատոհմի
(Չինական
Ա.
Կայսրութեան,
221
–
207
մ.
թ.
ա.
)
կարճատեւ,
միայն
14
տարիներու
ժամանակաշրջանին,
տիրող
քաղաքական
փիլիսոփայութիւնը
Օրինականութիւնն
էր։
Ցին
արքայատոհմի
անկման
հետ
նաեւ,
որոշ
չափով,
վերջ
կը
գտնէր
Օրինականութիւնը։
Կը
շեշտեմ՝
«որոշ
չափով»
բառակապակցութիւնը,
որովհետեւ,
հետագային,
կարգ
մը
իշխանութիւններու
պարագային,
Օրինականութեան,
առաւել
կամ
նուազ
չափով
հետեւողներ
եղան։
Ցին
արքայատոհմէն
ետք,
Հան
արքայատոհմը,
անմիջապէս
որպէս
կայսրութեան
գլխաւոր
գաղափարախօսութիւն
կ՚ընդունէր
Կոնֆուցիականութիւնը
(Confucianism,
տե՛ս
էջ
326)։
Իսկ
հետագային,
Օրինականութեան
հետեւող
այդ
իշխանութիւններէն
կարելի
է
յիշել՝
չինական
Հան
արքայատոհմի
կայսրութեան
(Han
Dynasty,
206
մ.
թ.
ա.
–
220
թ.
)
ապա
Մինգ
արքայատոհմի
կայսրութեան
(Ming
Dynasty,
1368
–
1662
թ.
)
կարգ
մը
ղեկավարները
եւ
նորագոյն
ժամանակաշրջանին,
Մաո
Ցեդոնգի
(
)
(
չին.
՝
Máo
Zédông
)
իշխանութիւնը։
Օրինականութեան
բարոյագիտութիւնը
Օրինականութեան,
ինչպէս
նաեւ
կոնֆուցիական
փիլիսոփայ
Շունցիի
(
չին.
՝
Xúnzǐ)
եւ
իր
աշակերտներուն
համաձայն,
մարդը
բնականաբար
չար
ու
վատ
է,
որովհետեւ
իր
բնական
մղումով,
եսասիրութեան
ու
անձնական
հաճոյքի
հակամէտ
է։
Ասոր
որպէս
ընդհանուր
հետեւանք,
կը
յառաջանան
մարդոց
դժգոհութիւնները
եւ
ընկերային
անդորրի
ու
կարգապահութեան
խանգարումները։
Մարդոց
դժգոհութեան
պատճառը՝
տարբերութիւններու
գիտակցութիւնն
է.
-
գեղեցիկ
/
ոչգեղեցիկ
կամ
տգեղ,
օգտակար
/
ոչօգտակար
կամ
վնասակար,
բարի
/
ոչբարի
կամ
չար,
եւայլն
…
տարբերութիւններ,
որոնք
բնութեան
համար
անկարեւոր
ու
անիմաստ
են։
Ինչպէս
նշեցինք,
Չինաստանի
մէջ,
Օրինականութիւնը
(Legalism,
չին.
՝
„
Fǎ
Jiâ“
=
«Օրէնքի
դպրոց»
),
որպէս
քաղաքական
փիլիսոփայութիւն,
յայտնուած
է
խռովայոյզ
«մարտնչող
իշխանութիւններու
ժամանակաշրջանին»
(
)
(475
–
221
մ.
թ.
ա.
),
երբ
Չինաստանի
ինքնավար
իշխանապետութիւնները
իրարու
դէմ
կը
պատերազմէին
ու
ընկերային
շրջանակներու
մէջ
շատ
անհանդարտ
վիճակ
մը
կը
տիրէր։
Այս
թէժ
իրավիճակին
մէջ,
Օրինականութեան
նպատակը
եղած
է,
յատուկ
օրէնքներու
դրութեամբ,
ռազմավարական
մեթոդով
ու
հնազանդ
բնակչութեան
աջակցութեամբ
զօրացնել
պետութիւնը։
Միայն
այս
միջոցով,
այսինքն
պետութեան
անհամեմատ
զօրացումով,
կարելի
պիտի
ըլլար
հասնիլ
ներդաշնակ,
համերաշխ
ու
հանդարտ
ընկերայինհասարակական
կեանքին։
Օրինականութիւնը
կամ
«Օրէնքի
դպրոց»ը,
կարելի
է
պարզապէս
կոչել
փորձագէտներու
դպրոց,
ուր
մարդոց
զանազան
վարմունքները
արժեւորելու
համար,
հետեւելով
տուեալ
օրէնքներու
դրութեան,
միայն
նկատի
կ՚առնէին
պետութեան
վրայ
այդ
վարմունքներու
դրական
կամ
ժխտական
(բացասական)
ազդեցութիւնը.
այսինքն
նկատի
կ՚առնէին՝
պետութեան
զօրացումը
կամ
տկարացումը։
Եթէ
անհատի
մը
վարմունքը
օրէնքին
համաձայն
եւ
որպէս
պետութեան
զօրացման
նպաստաւոր
արժեւորուի
ու
գնահատուի,
արժանի
կ՚ըլլայ
պարգեւներու,
իսկ
եթէ
անհատի
վարմունքը
օրէնքին
դէմ
եւ
որպէս
պետութեան
զօրացման
աննպաստ
արժեւորուի,
այն
ատեն
անհատը
կ՚ենթարկուի
խստագոյն
պատիժներու։
Օրինականութեան
համաձայն,
միայն
պետական
օրէնքներով
կը
բնորոշուէր
վարմունքի
մը
արտօնեալ
կամ
արգիլեալ
ըլլալը։
Այստեղ,
երբեք
նկատի
չէին
առնուեր
բարոյագիտութիւնը
եւ
չինական
բարոյական
կանոնները։
…
Օրինակ,
Չինաստանի
մէջ
աւանդական
բարոյագիտութեան
համաձայն,
ընտանիքի
մը
անդամներու
նախապատուութիւնը
պարտաւորութիւն
մըն
էր
պաշտօեային
համար։
Օրինականութիւնը,
սակայն,
կը
պահանջէր,
որ
բոլորը
ենթարկուէին
նո՛յն
օրէնքին,
առանց
խտրութեան
կամ
նախապատուութեան։
Այս
իմաստով,
Օրինականութեան
եւ
Կոնֆուցիականութեան
միջեւ
մեծ
տարբերութիւն
կայ։
Մինչ
Կոնֆուցիականութիւնը
կը
շեշտէ
բարոյականութեա՛ն
(
չին.
՝
Lǐ
)
առաջնահերթութիւնը,
Օրինականութեան
համաձայն,
օրէ՛նքը
(
չին.
՝
Fǎ
)
առաջնահերթ
կը
նկատուի։
8
Մոհականութիւն
Mohism
Մոհականութիւնը
(Mohism),
Չինաստանի
մէջ,
մ.
թ.
ա.
5-րդ
դարուն
յառաջացած
կրօնափիլիսոփայականբարոյագիտական
ուղղութիւն
մըն
է,
որ
կոչուած
է
հիմնադրի,
Մո-Ցիի
(
չին.
՝
Mó-Zǐ)
անունով։
Չինարէն
նաեւ՝
«Մոի
դպրոց»
(չին.
՝
„
Mó
Jiâ“)
։
Մո-Ցի
(չին.
՝
Mò-Zǐ,
որ
կը
նշանակէ՝
«ուսուցիչ
Մո»,
լատ.
՝
Micius,
իսկ
բուն
անունով՝
Մո
Դի
=
Mò
Dí,
մօտ.
470
–
391
մ.
թ.
ա.,
)։
Հեղինակն
է
համանուն
„
Mò
Zǐ
“
կոչուած
երկին։
Չին
կրօնափիլիսոփայ
Մո-Ցի,
որ
ծնած
է
համեստ
ընտանիքի
մէջ,
ապրած
է
խռովայոյզ
«Մարտնչող
իշխանութիւններու
ժամանակաշրջանին»
(475
–
221
մ.
թ.
ա.,
տե՛ս
նաեւ
էջ
333-ի
տողատակի
ծանօթագրութիւնը
),
երբ
Չինաստանի
մէջ,
ինքնավար
իշխանապետութիւնները
իրարու
դէմ
կը
պատերազմէին,
աւատական
(Feudal)
կառոյց
ունեցող
իշխանութիւններ
կը
չքանային
ու
ընկերային
շրջանակներու
մէջ
անկայուն
վիճակ
մը
կը
տիրէր։
Այս
ժամանակաշրջանը,
նաեւ
կը
յատկանշուի
իր
թափառաշրջիկ
փիլիսոփաներով,
որոնք
կը
շրջէին
ողջ
Չինաստանի
մէջ
եւ
ամենուրեք
կը
հանդիպէին
ընկերային
վիճակէն
դժգոհ
մարդոց
ու
կը
փորձէին
իշխանապետերուն
ներկայացել
իրենց
բարեփոխումներու
առաջարկները։
Նման
փիլիսոփաներ
եղած
են՝
Կոնֆուցիոսը
եւ
Մո-Ցին,
որոնց
տեսակէտները,
սակայն,
բաւական
տարբեր
էին
իրարմէ։
Մո-Ցիի
բողոքներու
եւ
դժգոհութիւններու
շարքին
կարելի
է
նշել
մեծամիտ
ու
անգիտակ
իշխանները,
անկարող
ու
կաշառակեր
պետական
պաշտօնեաները
եւ
մարդոց
միջեւ
իրերօգնութեան
ու
սիրալիր
վերաբերմունքի
պակասը։
Մոհականութիւնը,
բարոյագիտականօգտապաշտական
(Utilitarianism)
ուղղութիւն
մըն
է,
որ
կը
միտի
ժողովուրդի
բարօրութեան։
Հեղինակի
մահէն
ետք,
լաւ
կազմակերպուած
Մոհականութիւնը,
մ.
թ.
ա.
3-րդ
դարուն,
արդէն
երեք
խմբաւորումներու
բաժնուած
էր,
սակայն
դար
մը
ետք
արդէն
կը
կորսնցնէր
իր
կարեւորութիւնը։
Մոհականութեան
բարոյագիտութիւնը
Կոնֆուցիականութեան
նման,
Մոհականութիւնն
ալ
մեծ
կարեւորութեամբ
կը
շեշտէ
առաքինութիւն
նկատուող՝
Մարդկայնութիւնն
(
չին.
՝
Rén,
անգլ.
՝
Humanity,
գերմ.
՝
Menschlichkeit
)
ու
Արդարութիւնը
(
չին.
՝
Yì,
անգլ.
՝
Justice,
գերմ.
՝
Gerechtigkeit
)։
Մինչ
Կոնֆուցիոս
առաջնահերթութիւնը
կու
տար
մարդկայնութեան,
Մո-Ցի՝
արդարութիւնը
առաջնահերթ
կը
նկատէր։
Մոհականութեան
համաձայն,
միա՛յն
արդարութեամբ
(
չին.
՝
Yì)
կարելի
է
ընկերային
հասարակութեան
մէջ
առկայ
տարբերութիւնները
վերացնել։
Մինչ
Կոնֆուցիոս
իշխող
դասակարգը
կը
բաժնէր
ժողովուրդէն,
Մո-Ցի՝
կը
փորձէր
մեղմացնել
այդ
տարբերութիւնը։
Դասակարգերու
միջեւ
հաւասարութեամբ
Մո-Ցի
նկատի
չուներ
նիւթական
հաւասարութիւնը,
այլ
իրաւահաւասարութիւնը,
որով
բոլոր
մարդիկ
հաւասար
հնարաւորութիւններ
պիտի
ունենային
եւ
համընդհանրականացումը
(
չին.
՝
Jiàn,
անգլ.
եւ
գերմ.
՝
Universalisation)
պիտի
իշխէր։
Նոյնպէս,
օգտապաշտական
ու
մարդասիրական
նկատառումներ
ունեցող
մարդկայնութեան
(
չին.
՝
Rén)
պարագային,
Մո-Ցի
կը
շեշտէր՝
փոխադարձ
սէրը
(
չին.
՝
ài
)
եւ
համընդհանրականացման
(
չին.
՝
Jiàn)
կարեւորութիւնը։
Նոյնինքն
Մո-Ցիի
օրինակով՝
«…
եթէ
պետութիւններ,
քաղաքներ
ու
ընտանիքներ
աւելի
մարդկայնօրէն
վարուէին,
իրարու
դէմ
չպայքարէին
ու
իրարու
չվնասէին,
հաւասարապէս
բոլորը
պիտի
օգտուէին»։
Այլ
խօսքով,
մարդիկ,
այլ
պետութիւններ
եւ
այլ
քաղաքներ,
որպէս
իրենցը
ընդունելու
են,
ընտանիքներ
իրար
հետ
շատ
աւելի
բարեկամական
ու
ընկերական
դառնալու
են
եւ
անհատներ
զիրար
սիրելու
են
իրենց
անձին
պէս։
Մո-Ցիի
համաձայն,
ընկերային
դժգոհութիւններուն
պատճառները՝
կողմնակալութիւնը,
անհեռատեսութիւնը,
եսասիրութիւնն
ու
անձնական
շահերը
գերադասելն
է։
Եզրակացնելով,
կարելի
է
Մո-Ցիի
բարոյագիտութիւնը
եւ
նպատակը
ամփոփել,
որ
արդարութեան
ու
մարդկայնութեան
(փոխադարձ
սիրոյ)
համընդհանրականացման
միջոցով,
ան
կ՚ուզէր
հասնիլ՝
աշխարհի
խաղաղութեան
եւ
մարդոց
բարօրութեան։
Մոհականութեան
այս
բարոյագիտութիւնը,
չի
բաւականանար
իր
օգտա
-
պաշտական
(Utilitarian)
հիմնաւորմամբ,
այլ
Մո-Ցի
անհրաժեշտ
կը
նկատէ
վերջնական
սկզբունքով
մը
օժանդակել
հիմնաւորման։
Այդ
վերջնական
հիմնաւորման
(անգլ.
՝
Ultimate
Grounding,
գերմ.
՝
Letztbegründung
)
սկզբունքը
«Երկինքն»
(
չին.
՝
Tian)
է,
որ
Մո-Ցիի
համաձայն,
գերագոյն
աստուածութիւնն
է։
«Երկինքը»
կ՚ուզէ,
որ
մարդիկ
արդարութեամբ
իրար
հետ
վարուին,
իրարու
օգնեն,
զիրար
սիրեն
եւայլն…։
Արդարեւ,
Չինաստանի
մէջ,
այս
օգտապաշտական
բարոյագիտութիւնը
(Մոհականութիւնը
կամ
մոհական
դպրոցը)
իր
աստուածաբանական
հիմնաւորմամբ,
պիտի
գրաւէր
իր
առանձնայատուկ
տեղը։
Մոհականութիւնը,
որպէս
իւրայատուկ
աւանդութեամբ
բարոյագիտութիւն,
իր
հիմնադրի
մահէն
ետք,
ինչպէս
նշեցինք,
երկար
պիտի
չտեւէր
եւ
իր
տեղը
պիտի
զիջէր
Օրինականութեան
եւ
Կոնֆուցիականութեան։
Գ.
Գլուխ
Ճապոնիա
Հետաքրքրական
է
հաստատել,
որ
Ճապոնիայի,
Կորեայի
եւ
Չինաստանի
մէջ,
միացեալ
կրօնական
նախնական
ու
առասպէլական
աւանդութիւններ
կային,
որոնց
մաս
կը
կազմէին.
-
Ոգեպաշտութիւնը
(Animation)
եւ
Շամանութիւնը
(
)
(Shamanism),
Նախնիներու
մեծարանքը
եւ
Բազմաթիւ
աստուածներու
պաշտամունքը
(
Polytheism
)։
Վերոյիշեալ
կրօնական
աւանդութիւններն
ու
պատկերացումները
սերտօրէն
առնչուած
էին
ընդհանրապէս
գիւղատնտեսութեան
եւ
մասնաւորաբար
երկրագործութեան,
որոնք
կախեալ
են
բնութեան
ուժերէն
(արեւ,
անձրեւ,
եւայլն…)։
Հնադարեան
մարդը
կը
հաւատար,
որ
կախարդանքով
եւ
յատուկ
ծիսակատարութեամբ
կարելի
էր
բնութեան
վրայ
ազդեցութիւն
բանեցնել,
ուր
շատ
կարեւոր
դեր
ունէին
եղանակի
նախագուշակութիւնը
եւ
երկրագուշակութիւնը
(անգլ.
՝
Geomancy,
գերմ.
՝
Geomantie
)։
Մարդիկ
կը
ձգտէին
տիրանալ
գերբնական
ուժի
մը,
որով
պիտի
կարենային
աւելի
ազդեցութիւն
ունենալ
բնութեան
վրայ։
Աւանդականօրէն,
ինչ
որ
հնադարեան
շրջանին,
շամաններուն
եւ
բարձրաստիճան
քուրմերուն
վերապահուած
էր,
այնուհետեւ
պիտի
փոխանցուէր
ճապոնական
կայսրերուն
(ճապ.
՝
Tennô
),
որոնք
իրենց
«գերբնական
ուժով»,
մինչեւ
այսօր,
տիեզերքի
կարգապահութեան
ու
բնական
ընթացքին
համար,
աշխարհի
չորս
ծագերուն
ուղղուած,
Նոր
Տարուան
անդաստանի
օրհնութիւն
կը
կատարեն։
Նախնիներու
մեծարանքը
եւ
պաշտամունքը
եւս
կը
կատարուէին
յատուկ
արարողութիւններով,
որոնք
տեղական
եւ
փոփոխական
բնոյթ
կը
կրէին։
Տեղի
կ՚ունենային
նախնիներու
հոգիներուն
համար
մատուցուած
զոհաբերութիւն,
հոգեճաշ
ու
աղօթք,
եւ
մարդիկ
խորապէս
կը
հաւատային,
որ
անոնց
միջոցով
երջանկութիւն,
յաջողութիւն,
առողջութիւն
եւ
երկրի
խաղաղութիւն
պիտի
ունենային։
Անոնք
կը
հաւատային,
որ
իրենց
նախնիներու
հոգիները,
ձմրան,
սարերու
վրայ
կը
բնակէին,
իսկ
գարնան
կ՚իջնէին
բրնձի
արտերը,
ուր
կը
հսկէին
բերքին
եւ
բերքահաւաքէն
ետք,
իրենց
մատուցուած
զոհաբերութիւնը
ստանալով,
դարձեալ
սարերը
կը
բարձրանային։
Ճապոնիայի
աւանդական
առաջին
առասպէլաբանութիւնը
(ճապ.
՝
Shinwa,
անգլ.
՝
Mythology)
կը
սկսի
քաոսէն
(Chaos)՝
ա
շխարհի
ստեղծագործութեամբ։
Նախ
Գերագոյն
Աստուածութենէն
կը
յառաջանան
առաջին
(նախաստեղծ)
զոյգ
աստուածները՝
Իզանագի
(ճապ.
՝
Izanagi)
աստուածը
եւ
Իզանամի
(ճապ.
՝
Izanami)
աստուածուհին,
որոնք
կը
ստեղծէին
նախ
Ճապոնիան
ապա
ամբողջ
աշխարհը,
երկինքն
ու
երկիրը,
ապա
կը
ստեղծէին
արեւու
աստուածուհի
Ամատերասու
(ճապ.
՝
Amaterasu
)
եւ
բազմաթիւ
այլ
աստուածներ…։
Մեր
նպատակը,
այստեղ,
ճապոնական
առասպէլաբանութիւնը
մանրամասնելը
չէ
երբեք,
սակայն
յիշարժան
կը
նկատենք,
այս
առնչութեամբ
նշել
հետեւեալ
երկու
կէտերը.
-
Աւանդութեան
համաձայն,
աստուածուհի
Ամատերասուէն
կը
սերի
Ճապոնիայի
հնագոյն
կայսրութիւնը,
որ
մինչեւ
այսօր
տակաւին
կը
շարունակուի…։
Արեւու
աստուածուհի
Ամատերասուի
ծոռը,
առասպէլական
կայսր
Ջիմմու
(ճապ.
՝
Jimmu
Tennô,
մօտ.
711
–
585
մ.
թ.
ա.
),
եղած
է
ճապոնական
առաջին
կայսրութեան
հիմնադիրը
(660
մ.
թ.
ա.
)։
Այս
պատճառով
ալ,
երկրին
մէջ,
կայսերական
ընտանիքը
մասնաւոր
եւ
կարեւոր
դեր
ունի
եւ
ազգային
ինքնութեան
առնչութեամբ
յատկանշական
կը
նկատուի։
Վերոյիշեալ
առասպէլաբանութեան
կարեւոր
մէկ
բաժինը
կը
պատկանի
նաեւ
Շինտոյականութեան
(Shintoism),
որ
ինչպէս
պիտի
տեսնենք
Ճապոնիայի
ոգեպաշտական
բազմաստուածեան
(Polytheism)
բնական
կրօնը
կը
նկատուի,
իր
բազմաթիւ
աղօթատեղիներով
(ճապ.
՝
Jinja
=
Ջինջա
)
եւ
սրբարաններով
(անգլ.
՝
Shrine,
գերմ.
՝
Schrein
)։
Պատմութեան
ընթացքին,
Ճապոնիայի
մէջ,
աւանդական
բազմաթիւ
կրօններ
կը
միաձուլուին
եւ
մօտաւորապէս
մ.
թ.
ա.
300
թուականին
կը
յայտնուի՝
Շինտոյականութիւնը
(Shintoism),
որ
կը
նշանակէ
«աստուածներու
ուղին»
(Shén
=
չին.
՝
աստուած
եւ
Dào
կամ
Tào
=
չին.
՝
«ուղի»)։
6-րդ
դարէն
սկսեալ,
ճապոնական
իշխանութիւնները,
իրենց
պետութիւնը
աւելի
զօրացնելու
ու
իրենց
մշակոյթը
աւելի
զարգացնելու
նպատակով,
հարեւան
Չինաստանէն,
որ
արդէն
գերհզօր
պետութիւն
մըն
էր,
կղզեխումբ
կը
հրաւիրեն
նախ
կոնֆուցիական
բարոյագիտութեան
(Ethics)
եւ
դաոյական
բնազանցութեան
(Metaphysics)
մասնագէտ
ուսուցիչներ։
Արդարեւ
Կոնֆուցիականութիւնը
(
)
(Confucianism)
եւ
Դաոյականութիւնը
(
)
(Daoism),
տեղական
կրօն
նկատուող
Շինտոյականութեան
հետ
համահաշտութեան
(Syncre-tism)
ճամբով,
կը
տարածեն
իրենց
բարոյագիտութիւնն
ու
աշխարհայացքը։
Արդարեւ,
6-րդ
դարէն
շատ
առաջ,
Ճապոնիա
արդէն
որդեգրած
էր
չինարէն
„
Hànzì“
նշանագրերը,
որ
Ճապոնիայի
մէջ
ստացաւ
„
Kanji“
անունը,
հակառակ
անոր
որ
չինարէնն
ու
ճապոներէնը
բոլորովին
տարբեր
լեզուներ
են։
Կոնֆուցիականութեան
հետ,
կղզեխումբ
մուտք
կը
գործեն
Կոնֆուցիոսի
բարոյական
կանոններն
ու
մարտական
գիտարուեստը
(կամ
մարտարուեստը,
անգլ.
՝
Martial
Arts,
գերմ.
՝
Kampfkunst)
ու
անոր
զանազան
հմտութիւնները։
Կը
ստեղծուի
նոր
դասակարգ
մը՝
պատերազմող
մարտիկներու
(Սամուրայ
=
Samurai)
եւ
բանիմաց
պաշտօնեաներու,
որոնք
երկիրը
շատ
աւելի
լաւ
պիտի
կառավարէին
եւ
պաշտպանէին
արտաքին
թշնամիներու
դէմ։
Ասիկա
կարելի
կ՚ըլլայ
միայն,
երբ
ժողովուրդը
ընդունի
այս
նոր
դասակարգը
եւ
հպատակի
անոր։
Միւս
կողմէ՝
նոր
դասակարգի
սամուրայ
մարտիկներն
ու
պաշտօնեաները
պէտք
է
իրենց
բարոյական
կենցաղով
դառնային
տիպար
օրինակներ
ճապոնական
ընկերութեան
մէջ,
ուր
զօրաւորները
պէտք
է
պաշտպանէին
տկարները
ու
օգնէին
անոնց։
Ճապոներէն
սամուրայ
եզրի
նախնական
ձեւը
եղած
է
«սաբուրայ»
(„Sa-burai“),
որ
կը
նշանակէ՝
«ծառայ»
կամ
«թիկնապահ»։
Ասոնք,
ընդհանրապէս
պարզ
զինուորներ
չէին,
այլ
ազնուական
դասակարգի
պատկանող
ասպետներ,
որոնք
կը
ծառայէին
իրենց
մեծաւորներուն
(կայսր,
իշխաններ,
եւայլն…)
ու
կը
պաշտպանէին
զանոնք։
Նոյնպէս,
6-րդ
դարու
ընթացքին,
Չինաստանէն
կղզեխումբ
կը
հրաւիրուի
Հնդկաստանի
մէջ
ծագում
առած
Բուդդայականութիւնը
(Buddhism)։
Ինչպէս
նախորդ
երկու
կրօնափիլիսոփայական
ուղղութիւնները,
այս
վերջինը
եւս,
նոյն
ձեւով
(Շինտոյականութեան
հետ
համահաշտութեան,
Syncretism-ի
ճամբով),
կը
տարածուի
ամբողջ
Ճապոնիայի
մէջ
եւ
կ՚ունենայ
երկու
ուղղութիւններ.
-
Զէն-
բուդդայականութիւնը
(Zen-Buddhism),
որ
յատուկ
էր
Ճապոնիայի
ընկերային
բարձր
դասակարգերուն
եւ
Շին-
բուդդայականութիւնը
(Shin-Buddhism),
որ
յատուկ
էր
Ճապոնիայի
ընկերային
միջին
եւ
ցած
դասակարգերուն։
Այսօր,
Ճապոնիայի
բնակչութեան
մեծամասնութիւնը
(շուրջ
80%)
կը
դաւանի
թէ՛
Շինտոյականութիւն
եւ
թէ
Բուդդայականութիւն։
Իսկ
Չինաստանէն
ներթափանցած
Դաոյականութիւնն
ու
Կոնֆուցիականութիւնը
առանձնապէս
չեն
յիշուիր.
անոնք
միաձուլուած
են
գլխաւոր
երկու
կրօնափիլիսոփայութիւններու՝
Շինտոյականութեան
եւ
Բուդդայականութեան
մէջ։
«Ճապոնիայի
Բուդդայականութիւնը»
նիւթը
եւ
Զէն-Բուդդայականութիւնը
ներկայացուած
են,
որպէս
Բուդդայականութեան
ընդհանուր
նիւթի
շարունակութիւն
(տե՛ս
էջ
311)։
Իսկ
Ճապոնիայի
Շինտոյականութիւնը
պիտի
ներկայացնենք
գալիք
էջերուն
մէջ
(տե՛ս
էջ
341)։
9
Շինտոյականութիւն
Shintoism
Շինտոյականութիւնը,
ինչպէս
նշեցինք,
իր
մէջ
միաձուլելով
Ճապոնիայի
հնադարեան
աւանդական
բազմաթիւ
կրօնները,
կը
յայտնուի
մօտաւորապէս
մ.
թ.
ա.
300
թուականին
եւ
կը
նկատուի
Ճապոնիա
կղզեխումբի
ոգեպաշտական
(Animism),
բազմաստուածեան
(Polytheism)
բնական
կրօնը։
Ճապոներէն
Շինտո
(Shintô)
եզրը,
(չին.
՝
Shén-Tào),
բառացիօրէն
կը
նշանակէ
«աստուածներու
ուղին»։
Շինտոյական
կրօնափիլիսոփայութեան
պարագային,
երբեք
չեն
յիշուիր
որեւէ
հիմնադրի
անուն
կամ
կրօնական
վարդապետութիւն։
Ակնյայտ
է
անոր
բազմաստուածեան
բնոյթը։
Նախաստեղծ
աստուած
Իզանակի
(ճապ.
՝
Izanagi)
եւ
աստուածուհի
Իզանամի
(ճապ.
՝
Izanami)
կը
ստեղծէին
այլ
աստուածներ
(ճապ.
՝
Kami
),
ինչպէս՝
արեւու
աստուածուհի
Ամատերասու
(ճապ.
՝
Amaterasu
),
որու
ծոռը
(
կայսր
Ջիմմու
=
ճապ.
՝
Jimmu
Tennô,
մօտ.
711
–
585
մ.
թ.
ա.
)
եղած
է
Ճապոնական
Կայսրութեան
հիմնադիրը։
Այլ
կարեւոր
աստուածներ
են
լուսնի
աստուած
Ցուկույոմի
(ճապ.
՝
Tsukuyomi)
եւ
փոթորիկի
աստուած
Սուսանու
(ճապ.
՝
Susanoo)։
Յիշեալ
եւ
բազմաթիւ
այլ
առասպէլական
աստուածներու
կողքին,
կայ
նաեւ
ժողովուրդի
կողմէ
շատ
սիրուած
ու
պաշտուած
Հաչիման
(ճապ.
՝
Hachiman
)
աստուածը,
որուն
նուիրուած
են
Ճապոնիայի
աղօթատեղիներուն
գրեթէ
կէսը։
Շինտոյականութեան
համաձայն,
տիեզերքը
անխորտակելի
ուժերու
խաղ
մըն
է,
որոնք
կը
յայտնուին
բնութեան
երեւոյթներու
հաւասարակշռուած
ու
կայուն
փոփոխութիւններով։
Բնութեան
բազմաթիւ
երեւոյթները
կը
նկատուին
աստուածային
էութիւններ,
զորս
պէտք
է
աղօթքներով
(ճապ.
՝
Norito)
մեծարել
եւ
անոնց
զոհաբերութիւններ
մատուցանել,
հաւատալով
որ
պիտի
ունենան
առատ
բերք,
առողջ
ու
անվտանգ
կեանք
եւ
երկրի
վրայ
խաղաղութիւն։
Շինտոյականութեան
համաձայն,
չկայ
անդենական
(անգլ.
՝
Afterlife,
գերմ.
՝
Jenseits
)
կեանք
եւ
չկան
անդենական
դրախտի
վարձատրութիւն
կամ
դժոխքի
պատիժ։
Առանց
վարդապետական
դրութեան
կամ
ուսմունքի,
Շինտոյականութեան
պարագային
կան
գործնական
վարժութիւններ
եւ
ծիսակատարութիւններ,
որոնք
պէտք
է
կատարուին։
Նկատի
ունենալով
յետ
մահու
իրավիճակը
եւ
անդենականի
չգոյութիւնը,
շինտոյական
հասարակութեան
մէջ
բացառուած
է
մահուան
եւ
անոր
հետ
առնչութիւն
ունեցող
նիւթերու
մասին
խօսիլը,
ինչ
որ
նաեւ
բարոյագիտական
ու
ընկերաբանական
տեսակէտներէն
խիստ
վիճելի
է
ու
խնդրայարոյց։
Իսկ
յուղարկաւորութիւնները,
ընդհանրապէս
կը
կատարուին
բուդդայական
ծիսակատարութեամբ։
Շինտոյականութիւնը,
մեր
թուարկութեան
6-րդ
դարու
կէսերուն
(552
թ.
),
շփում
կ՚ունենայ
Չինաստանէն
Ճապոնիա
ներածուած
Բուդդայականութեան
հետ։
Փոխազդեցութեան
ու
համահաշտութեան
(Syncretism)
ճամբով
այս
երկու
կրօնափիլիսոփայութիւնները
զիրար
կ՚ամբողջացնեն,
այնպէս
որ
կարելի
չէր
անոնց
միջեւ
յստակ
բաժանում
մը
կատարել։
Համահաշտութեան
լաւագոյն
օրինակը
կարելի
է
տեսնել
մանաւանդ
բուդդայական
Տենդայ
(ճապ.
՝
Tendai)
եւ
Շինգոն
(ճապ.
՝
Shingon)
դպրոցներու
(
)
մօտ,
որոնց
համաձայն,
կարգ
մը
շինտոյական
աստուածներ
պարզապէս
Բուդդային
առնչուած
են
կամ
անոր
մարմնաւորումներն
(Incarnation)
են։
Այս
համահաշտութիւնը
կարելի
է
յայտնաբերել
նաեւ
երկու
կրօններու
նմանօրինակ
աղօթատեղիներու
ճարտարապետական
արուեստին
մէջ։
10-րդ
դարէն
սկսեալ,
Շինտոյականութիւնը
սկսաւ
ինքզինք
կազմակերպել,
փորձեց
ձերբազատուիլ
կղզեխումբ
մուտք
գործած
այլ
կրօններու
ազդեցութիւններէն
ու
վերադառնալ
հնադարեան
Շինտոյականութեան,
որով
նաեւ
կը
զօրանար
ճապոնիայի
կայսեր
(ճապ.
՝
Tennô
)
հեղինակութիւնը,
թէ՛
որպէս
երկրի
ղեկավար
եւ
թէ
որպէս
կրօնական
առաջնորդ։
Արդիական
Ճապոնիայի
հիմնադրութեամբ
(1868
թ.
),
ճապոնիայի
կայսրը
(ճապ.
՝
Tennô
),
դարձեալ
կը
դառնար
կղզեխումբի
գերագոյն
հեղինակութիւնը՝
արժանի
բարձր
մեծարանքի
ու
պաշտամունքի։
Այս
պատճառով
կը
բաժնուի
շինտոյական
բազմաթիւ
աստուածներու
եւ
Բուդդայի
միացեալ
պաշտամունքը
եւ
առաջնահերթ
կը
նկատուի
կայսեր
մեծարանքը։
Արդէն
նշեցինք,
որ
շինտոյական
աստուածուհի
Ամատերասուէն
կը
սերի
Ճապոնիայի
հնագոյն
կայսրութիւնը,
որ
մ.
թ.
ա.
660
թուականէն
մինչեւ
այսօր
կը
շարունակուի,
սակայն
1889
թուականի
նոր
սահմանադրութեամբ,
պահպանելով
կայսեր
յատուկ
ու
բարձր
դիրքը,
կը
հռչակուի
«կրօնական
ազատութիւն»
ու
վերջ
կը
գտնեն
թէ՛
կայսեր
կրօնական
առաջնորդի
հանգամանգը
եւ
թէ
Շինտոյականութեան
պետական
կրօնի
հանգամանքը։
Արդիական
Ճապոնիայի
բարեկարգչական
աշխատանքներուն
մեծապէս
կը
սատարէ
փիլիսոփայ
Հ.
Ատսուտանէ
(ճապ.
՝
Hirata
Atsutane,
1776
–
1843
թ.
),
որ
փորձեց
շինտոճապոնական
ուսմունքը
առնչել
արեւմտեան
գիտական
աշխարհին
հետ։
19-րդ
դարու
երկրորդ
կիսուն,
Եւրոպայէն
ու
Ամերիկայէն
Ճապոնիա
հրաւիրուեցան
տարբեր
մասնագիտութեամբ
գիտնականներ
եւ
Եւրոպա
ու
Ամերիկա
ուղարկուեցան
ճապոնացի
ուսանողներ։
Շինտոյականութիւնը
կարելի
է
բաժնել
չորս
հիմնական
տեսակներու.
-
Մինկան-Շինտոյականութիւն
(Minkan-Shintô),
որ
ժողովրդական
-
ռամիկ
մակարդակին
յատուկ
է,
սերտօրէն
կապուած՝
բնութեան
երեւոյթներուն
(բուսականութիւն,
անտառներ,
ջրաշխարհ
ու
լեռնաշխարհ)։
Ջինջա-Շինտոյականութիւն
(Jinja-Shintô),
որ
շինտոյական
պաշտօնական
ու
ակադեմական
մակարդակին
յատուկ
է,
սերտօրէն
կապուած՝
աղօթատեղիներուն
ու
սրբարաններուն։
Կը
յատկանշուի
նաեւ
իր
կրօնափիլիսոփայական
ուսմունքով
եւ
ճոխ
գրականութեամբ։
Կոկկա-Շինտոյականութիւն
(Kokka-Shintô),
որ
շինտոյական
պետական
մակարդակի
յատուկ
տեսակն
է,
սերտօրէն
կապուած՝
կայսերական
ընտանիքին
ու
կայսեր,
որ
կը
նկատուի
արեւու
աստուածուհի
Ամատերասուին
յաջորդը։
Այս
տեսակը,
«կրօնի»
փոխարէն,
կ՚ընդունուի
որպէս
«ազգային
պաշտամունք»։
Շուհա-
/
Կիոհա-Շինտոյականութիւն
(Shûha-
/
Kyôha-Shintô),
որ
շինտոյական
դաւանական
մակարդակին
յատուկ
է
ու
այսօր
կը
հաշուէ
13
կրօնական
խմբաւորումներ։
Ճապոնիայի,
ինչպէս
նաեւ
բաւական
զօրաւոր
նկատուող
արդիական
«Նոր
Կրօն»
ուղղութիւնը
կը
սերի
այս
տեսակէն։
Շինտոյականութեան
բարոյագիտութիւնը
Շինտոյական
կրօնափիլիսոփայութեան
մէջ
կարելի
չէ
յստակօրէն
որոշել
բարոյագիտական
կանոններ
կամ
պատուիրաններ,
որոնք
հաւատացեալին
կամ
ընդհանրապէս
մարդկութեան
համար
վաւերական
նկատուին։
Կարելի
չէ
նաեւ
զանազանել
շինտոյական
բարոյագիտութիւնը՝
բուդդայական,
կոնֆուցիական
կամ
որեւէ
այլ
աշխարհիկ
բարոյագիտութիւններէն։
Նոյնիսկ
ճապոնական
կայսեր
(ճապ.
՝
Tennô
)
մեծարանքը,
որպէս
կրօնական
գերագոյն
հեղինակութիւն,
բոլորովին
անվիճելի
չէ։
Այդուհանդերձ,
բարոյագիտական
որոշ
մտապատկերներ
կարելի
է
Շինտոյականութեան
վերագրել։
Շինտոյական
բարոյագիտութեան
մէջ,
յատկապէս
կը
շեշտուին.
-
Մարդոց
բարոյական
ապրելակերպը՝
աստուածներու
(ճապ.
՝
Kami
)
կամքին
համաձայն,
որ
կ՚արտայայտուի
աստուածներու
մեծարանքով
եւ
անոնց
հանդէպ
ցուցաբերուած
երախտագիտութեամբ.
Մարդոց
բարոյական
ապրելակերպը՝
մարդոց
ընկերայինհասարակական
շրջապատին
նկատմամբ,
ներդաշնակ
իրերօգնութեան
իմաստով,
որ
պէտք
է
տարածուի
ամբողջ
աշխարհի
վրայ։
Մարդ,
իր
բնութեամբ
ատակ
է
«բարին»
գործելու
եւ
«չարը»
դատապարտելու
ու
վանելու։
Չարագործը
եւս,
իր
ամբողջ
կեանքի
ընթացքին
չար
մնալու
չէ,
ան
կրնայ
իր
կամքի
ուժով
ընկերային
բարի
վարմունքը
սորվիլ
ու
իր
բարոյական
կեանքը
բարելաւել.
Մարդոց
բարոյական
ապրելակերպը՝
բնութեան
նկատմամբ
բարձր
ուշադրութիւնը,
բնութեան
պահպանութիւնը
եւ
գեղեցիկ
բնութեան
հետ
ներդաշնակութիւնը.
Մարդոց
բարոյական
ապրելակերպը,
նկատի
առնելով
անոնց
մարմնական
մաքրութիւնն
ու
հոգեկան
անարատութիւնը։
Այս
գծով,
կարելի
է
յիշել
յատկապէս
ա՛յն
«մաքրութեան
ծէսերը»,
որոնք
կը
կատարուին
կրօնական
արարողութիններէն
առաջ
։
Յատուկ
նշանակութիւն
ունին
նաեւ
«ջուրի
ծէսերը»,
որովհետեւ
ջուրը,
նախ
կը
նկատուի
բնութեան
մէկ
կարեւոր
մասը,
ապա
խորհրդանիշը՝
մաքրութեան
եւ
ներքին
ու
կենսատու
կարողութեան.
Մարդոց
բարոյական
ապրելակերպը,
նկատի
առնելով
բնութեան
երկու
հակադիր,
իրար
դէմ
պայքարող,
բայց
զիրար
ամբողջացնող
երկու
ուժերը
կամ
սկզբունքները,
որոնք
նման
են
չինական
«Եին-Եանգ»
(„Yin-Yang“)
յարաբերութեան
(այս
մասին
տե՛ս
նաեւ
էջ
324-ի
ծանօթագրութիւնը)։
Այս
հակադիր
ուժերը
կը
խորհրդանշուին
ճապոնական
հանրայայտ
գօտեմարտի
մարզական
մրցումներով։
Շինտոյական
աստուածները,
թէեւ
մարդոցմէ
աւելի
«կատարեալ»
են,
սակայն
անոնք
«բացարձակ
կատարեալ»
չեն,
ինչպէս
է
պարագան
Աստուծոյ՝
միաստուածեան
կրօններուն
մօտ։
Այլ
խօսքով,
շինտոյական
աստուածները
կրնան
սխալներ
գործել
կամ
նոյնիսկ
մեղանչել։
Այս
պատճառով
ալ,
Շինտոյականութեան
համաձայն,
չկան
բարոյական
բացարձակ
ճշմարտութիւններ։
«Լաւն
ու
Բարին»
ա՛յն
վերաբերմունքն
է,
որ
օգտակար
է
սեփական
անձին
ու
ընկերային
հասարակութեան
համար,
իսկ
ինչ
որ
կը
վնասէ
սեփական
անձին
ու
ընկերային
հասարակութեան
ընդհանուր
ներդաշնակութեան,
ատիկա
«վատ
կամ
չար»
վերաբերմունք
մըն
է։
Ազդուելով
չինական
Կոնֆուցիականութենէն
(Confucianism),
Ճապոնիայի
մէջ
յառաջացաւ
նշանաւոր
Շուշի
դպրոցը
(ճապ.
՝
Shushi-gaku
),
որ
իրապաշտ
մօտեցումով՝
մարդոց
ընտանեկան
նեղ
շրջանակին
ու
ընկերային
լայն
շրջանակին
մէջ
ներդաշնակ
ու
համերաշխ
համակեցութեան
տարբեր
կանոններ
հաստատեց։
Այսպէս,
նախ,
երկրին
մէջ
ընկերային
դասակարգերը
բաժնուեցան
չորս
մասի.
-
1)
պատերազմող
մարտիկներն
ու
պետական
պաշտօնեաները,
2)
գիւղացիները,
3)
արհեստաւորները
եւ
4)
առեւտրականները։
Իսկ
ներդաշնակ
ու
համերաշխ
համա
կեցութեան
համար,
մարդոց
հարկաւոր
են
հինգ
ազդեցիկ
ուժեր
կամ
առաքինութիւններ.
-
1)
Իմաստութիւն
(
ճապ.
՝
Chi),
վերջին
ճշմարտութիւնը
ճանչնալու
համար,
2)
Մարդկայնութիւն
(
ճապ.
՝
Jin),
որ
փոխադարձ
բարիքն
է,
3)
Օրինականութիւն
՝
(
ճապ.
՝
Gi),
պետական
օրէնքներուն
հետեւելու
համար,
4)
Պատշաճութիւն
՝
(
ճապ.
՝
Rei)
բարոյական
կանոններուն
հետեւելու
համար
5)
Ճշմարտացիութիւն
(
ճապ.
՝
Shin),
սուտէն
ու
կեղծիքէն
խուսափելու
համար։
Շուշի
դպրոցին
համաձայն,
մարդկային
կեանքը
դրոշմուած
է
հետեւեալ
եօթը
հիմնական
զգացումներով.
-
1)
ուրախութիւն
(
ճապ.
՝
Yorokobi),
2)
տխրութիւն
(
ճապ.
՝
Kanashimi),
3)
բարկութիւն
(
ճապ.
՝
Toraburu),
4)
վախ
(
ճապ.
՝
Kyôfu),
5)
սէր
(
ճապ.
՝
Ai),
6)
ատելութիւն
(
ճապ.
՝
Kirai)
եւ
7)
կիրք
(
ճապ.
՝
Yoku)։
Հետագային,
արդիական
Ճապոնիայի
մէջ,
ինչպէս
պիտի
տեսնենք,
հայեացքները
պիտի
ուղուէին
դէպի
Արեւմուտք
եւ
փորձ
մը
պիտի
կատարուէր
ներդաշնակութեան
եզր
մը
գտնելու
աւանդականին
ու
արդիականին
միջեւ։
Արդի
ճապոնական
բարոյագիտութիւնը
1868
թուականէն
սկսեալ,
արդիական
Ճապոնիան,
աւելի
բացուեցաւ
դէպի
Արեւմուտք,
ընկալելու
համար
արեւմտեան
գիտական
ու
մշակութային
մարզերու
բազմազան
առաւելութիւնները։
Արդիական
Ճապոնիան,
նաեւ
սերտ
շփումներ
ունեցաւ
արեւմտեան
փիլիսոփայութեան
եւ
բարոյագիտութեան
հետ։
Արդ,
երբեք
զարմանալի
չէ,
որ
ջանք
չխնայուէր
զանազան
մարզերու
մէջ
որոշ
համապատասխանութիւն
մը
յառաջացնելու
Արեւմուտքին
եւ
Ճապոնիային
միջեւ։
Բազմաթիւ
ճապոնացիներ
պիտի
ուսանէին
ու
մասնագիտանային
Արեւմուտքի
մէջ
ու
փիլիսոփայութեան
համար,
շատեր
պիտի
այցելէին
եւրոպական
(գլխաւորաբար
գերմանական
ու
ֆրանսական)
յայտնի
համալսարաններ
եւ
ընկալէին
արեւմտեան
փիլիսոփայութեան
տարբեր
ուղղութիւնները։
Արդիական
Ճապոնիայի
փիլիսոփայութիւնն
ու
բարոյագիտութիւնը,
այժմ,
ներառնելով
արեւմտեան
փիլիսոփայութեան
տարբեր
ուղղութիւններէն
որոշ
ընտրանի
մը
ու
զանոնք
տեղւոյն
աւանդութիւններուն
ու
մտածելակերպին
որոշ
չափով
համապատասխանող
զարգացումով
մը՝
բոլորովին
տարբեր
աշխարհայացքներու
իմաստալի
զանազանութիւն
մը
կը
ցուցաբերէ։
Այս
գործընթացով,
ճապոնական
փիլիսոփայութիւնն
ու
բարոյագիտութիւնը,
բարձր
ինքնագիտակցութեամբ,
արդէն
մուտք
գործած
է
մշակոյթներու
երկխօսութեան
բնագաւառէն
ներս
ու
իր
շահեկան
ներդրումը
կը
մատակարարէ։
Այս
ժամանակաշրջանին
նշանաւոր
դարձան
հետեւեալ
փիլիսոփաները,
որոնց
մասին
հարկ
է
նաեւ
առանձնաբար
անդրադառնալ.
-
Ն.
Ամանէ
(ճապ.
՝
Nishi
Amane,
1829
–
1897
թ.
),
Օ.
Հաջիմէ
(ճապ.
՝
Onishi
Hajime,
1864
–
1900
թ.
),
Ն.
Կիտառո
(ճապ.
՝
Nishida
Kitarô,
1870
–
1945
թ.
),
Տ.
Հաջիմէ
(ճապ.
՝
Tanabe
Hajime,
1885
–
1962
թ.
),
Մ.
Կիոշի
(ճապ.
՝
Miki
Kiyoshi,
1897
–
1945
թ.
)
եւ
Կ.
Շուցո
(ճապ.
՝
Kuki
Shûzô,
1888
–
1941
թ.
)։
Ն.
Ամանէ
(
Nishi
Amane,
1829
–
1897
թ.
).
-
Ն.
Ամանէ
Եւրոպայի
մէջ
ուսանելու
առիթ
ունեցած
եւ
մօտէն
ծանօթացած
էր
ֆրանսացի
ուսողագէտ
(մաթեմատիկոս)
ու
բարոյագէտ
փիլիսոփայ
Օ.
Կոնտի
(August
Comte,
1798
–
1859
թ.
)
եւ
իր
դրապաշտութեան
(
)
(Positivism)։
Հետեւելով
Օ.
Կոնտի,
Ն.
Ամանէ
համոզուած
էր,
որ
նաեւ
Ճապոնիայի
լայն
հասարակութիւնը
անցած
է
Կոնտի
մարդկային
հոգե
մտաւորական
զարգացման
«երեք
փուլերու
օրէնք»
ի
ուղիով.
-
1)
Աստուածաբանական
(Theological
կամ
մտացածին)
փուլ,
երբ
մարդ
իր
շրջապատի
երեւոյթները
կը
բացատրէ,
որպէս
բազմաթիւ
աստուածներու
գերբնական
էութեան
գործ
եւ
կոյր
հաւատք
կ՚ընծայէ.
2)
Բնազանցական
(Metaphysical
կամ
վերացական)
փուլ,
որ
նախորդ
փուլի
քողարկուած
ձեւն
է,
երբ
մարդ
գերբնական
էութիւնները
կը
փոխարինէ
վերացականով։
Եւ
վերջապէս
կը
յանգի՝
3)
Գիտական
(Scientifical
կամ
դրական)
փուլին,
երբ
մարդ
կը
ձերբազատուի
գերբնականն
ու
վերացականը
փնտռելէ
եւ
կը
կեդրոնանայ
միայն
գոյութիւն
ունեցող
իրողո
ւ
թիւններու
վրայ։
Ն.
Ամանէ
ա
զդուած
էր
նաեւ
գերման
փիլիսոփայ
Ի.
Կանտէն
(Immanuel
Kant,
1724
–
1804
թ.
)։
Արդ,
ճապոնական
պատմութեան
մէջ,
առաջին
անգամ
ըլլալով
առասպէլական
-
բնազանցական
մտածելակերպը
կը
յաղթահարուէր
եւ
բանականութեան
ճամբով
կը
բացուէին
արդիական
գիտական
յառաջդիմութեան
նոր
ուղիներ։
Ինչպէս
Օ.
Կոնտը,
Եւրոպայի
մէջ,
հիմը
դրած
էր
արդիական
ընկերաբանութեան
(Modern
Sociology),
նոյնպէս
Ճապոնիայի
մէջ
կը
տարածուէր
արդի
ընկերաբանութեան
ընձեռած
նոր
քաղաքակրթութիւն
մը
եւ
կը
քննադատուէր
նախկին
յետադիմական
հասարակութիւնը,
ուր
բոլորովին
կը
բացակայէր
միջին
դասակարգը
եւ
գոյութիւն
ունէին
միայն
իշխողկեղեքող
դասակարգը
եւ
հարստահարուածճնշուած
ժողովուրդը։
Նոր
քաղաքակրթութեան
զարգացումը
կը
կատարուէր
առաւելաբար
գիտութեան
ճամբով
եւ
այս
ընթացքով
նաեւ
գիտութիւնը
կը
բաժնուէր
կրօնէն։
Դրապաշտութեան
(Positivism)
հետ,
շնորհիւ
Ն.
Ամանէի,
Ճապոնիա
մուտք
կը
գործէ
նաեւ
Անգլիոյ
մէջ
ծնունդ
առած
բարոյագիտական
նպատակաբանական
տեսութիւն
նկատուող
Օգտապաշտութիւնը
(
)
(
Utilitarianism
),
իր
«
գերագոյն
երջանկութիւնը,
բազմաթիւ
մարդոց
համար
»
նշանաբանով։
Ն.
Ամանէի
համաձայն,
արդիական
բարոյագիտութիւնը
չի
կրնար
հնադարեան
կանոններու
սկզբունքներէն
բխիլ,
այլ՝
մարդոց
բանական
նկատառումներէն.
եւ
վերջապէս…
նաեւ
փիլիսոփայութիւնը,
գործնական
օգտակարութիւն
մը
պէտք
է
ունենայ
ընկերային
հասարակութեան
համար։
Ն.
Ամանէի
համաձայն,
մեր
կեանքի
ուղին
կախեալ
չէ
«Երկնքի
ուղի»էն,
այլ
մենք
կը
կերտենք
մեր
կեանքի
ուղին՝
մեր
ազատ
կամքով,
եւ
թէ՝
իւրաքանչիւր
անձ,
ընկերային
հասարակութեան
մէջ,
իր
արժէքը
ունի
եւ
պէտք
է
վայելէ
ազատութեան
ու
հաւասարութեան
իրաւունքները,
եւ
ունենայ
իր
անձնականութիւնը
զարգացնելու
կարելիութիւնը։
Արդիական
բարոյագիտութիւնը
(Modern
Ethics)
պէտք
է
մարդոց
օգտակար
ըլլայ,
իսկ
առաքինութիւնները
(անգլ.
՝
Virtue,
գերմ.
՝
Tugend,
ճապ.
՝
Bitoku),
որոնք
մարդկային
կեանքի
նպատակի
արժէքներն
են,
պէտք
է
ընկերային
հասարակութեան
մէջ
խաղաղ
համակեցութեան
(համատեղ
ապրելու)
կարելիութիւն
ստեղծեն
ու
զայն
ապահովեն։
Ճապոնական
առաքինութիւնները
կարելի
է
բաժնել
երկու
մասի.
-
Անհատական
առաքինութիւններ.
-
իր
անձի
հանդէպ
հաւատարմութիւնն
ու
անկեղծութիւնը,
անձնական
ձգտումներու
համեստութիւնը
եւ
իր
անձի
ընկերային
հասարակութեան
մէջ
համարկումը
(Integration)
եւ
Ընկերային
առաքինութիւններ.
-
ընկերային
արդարութիւնը,
արիութիւնը,
ճշմարտախօսութիւնը,
հանդուրժողութիւնը
եւ
ամօթխածութիւնը։
Բարոյագիտութեան
մասին,
Ն.
Ամանէի
պատկերացումը՝
եղած
է
հետեւեալը.
-
բանականութեան
եւ
գիտութեան
միջոցով,
կարելի
է
իմանալ
մեր
վերաբերմունքի
առաւելութիւններն
ու
թերութիւնները։
Իմաստութեամբ
պէտք
է
ձեւակերպել
անձնական
կեանքը,
նպատակ
ունենալով
«բարին»
գործել՝
թէ՛
անձնական
եւ
թէ
ընկերային
ոլորտներուն
մէջ,
նպատակ
մը,
որ
կարելի
ըլլայ
նաեւ
ընդհանրացնել։
Վերաբերմունք
մը
«լաւ
ու
բարի»
է,
երբ
օգտակար
է
թէ՛
սեփական
անձին
եւ
թէ
ընդհանուրին
(ընկերային
հասարակութեան)
համար,
նոյնպէս
«չարը»
ա՛յն
է,
որ
կը
վնասէ
սեփական
անձին
ու
շրջապատին։
Բարոյագիտութեան
միջոցով
մարդիկ
աներկբայ
կ՚առաջնորդուին
դէպի
գերագոյն
նպատակը,
որ
երջանկութիւնն
է։
Այս
վեհ
նպատակին
հասնելու
համար,
երեք
օգտակար
ու
հիմնական
արժէքներն
են.
-
մարմնական
ու
հոգեկան
առողջութիւնը,
ինքնազարգացումը
ու
սեփական
գիտութեան
ուռճացումը
եւ
սեփական
ու
ընդհանուրի
բարօրութեան
համար
ջանքն
ու
աշխատանքը։
Բարոյագիտութեան
ոլորտին
մէջ,
Ն.
Ամանէ
կարեւորութեամբ
կը
շեշտէ
նաեւ
մարդոց
մօտ
գտնուող
բարոյական
զգացումը
(Moral
feeling,
ճապ.
՝
Jo),
որուն
միջոցով,
մարդիկ
պարտաւորուած
կը
զգան
«բարին
ու
օգտակարը»
գործելու
եւ
«չարէն
ու
վնասակարէն»՝
խուսափելու։
Բարոյական
զգացումի
կողքին,
մարդիկ
ունին
նաեւ
ընկերային
զգացումը
(Social
feeling),
որով
կը
սորվին,
թէ
ի՞նչ
վերաբերմունք
պէտք
է
ունենան
շրջապատին
հանդէպ։
Մարդը
պարտաւորութիւններ
ունի
ընկերային
հասարակութեան
հանդէպ,
որուն
մէկ
գործօն
ու
գիտակից
անդամն
է
ինքը
եւ
միա՛յն
խաղաղ,
հաւասարակշռուած
ու
արդար
ընկերային
հասարակութեան
մը
մէջ
կրնայ
բարօր
ու
խաղաղ
կեանք
մը
ունենալ։
Օ.
Հաջիմէ
(
Onishi
Hajime,
1864
–
1900
թ.
).
-
Ն.
Ամանէի
յաջորդները,
որոնցմէ
շատերը
Եւրոպայի
մէջ
ուսանած
էին,
թէեւ
փորձեցին
ձերբազատուիլ
ճապոնական
կրօնափիլիսոփայութիւններէն,
այդուհանդերձ
արեւմտեան
փիլիսոփայական
գաղափարներուն
եւ
մտածելակերպին
հանդէպ
նաեւ
քննադատական
մօտեցում
ունեցան։
Այս
իմաստով
յիշարժան
անուն
մըն
է՝
Գերմանիոյ
Լայպցիգի
համալսարանին
մէջ
ուսանած
յայտնի
բարոյագէտ
փիլիսոփայ
Օ.
Հաջիմէ
(ճապ.
՝
Onishi
Hajime,
1864
–
1900
թ.
),
որ
գրած
է
«Արեւմտեան
փիլիսոփայութեան
պատմութիւնը»
(„History
of
western
Philosophy“,
1895
թ.
)։
Օ.
Հաջիմէի
համաձայն,
եթէ
Լուսաւորութեան
դարաշրջանը
(անգլ.
՝
Age
of
Enlightenment,
գերմ.
՝
Zeitalter
der
Aufklärung)
Եւրոպայի
համար
անհատական
ազատութիւն
ընձեռեց,
Ճապոնիա
եւս,
նոյն
իմաստով,
պէտք
է
թօթափէ
իր
վրայ
բռնադատող
աւանդական
ծանր
ճնշումները
եւ
անհատը,
ազատութեան
կողքին,
վայելէ
վերարժեւորուած
արժանապատուութիւն
մը։
Եւրոպայի
նման,
անհատի
անձնականութեան
շեշտաւորումի
կողքին,
ճապոնական
մշակոյթին
համար
իւրայատուկ
է
այդ
անհատին
ընկերային
հասարակութեան
հետ
սերտ
կապուածութիւնը։
Այլ
խօսքով,
ճապոնական
մշակոյթին
մէջ՝
ընկերային
բարոյագիտութեան
շեշտաւորումը,
անհատէն
աւելի,
ուղղուած
է
ընկերային
հասարակութեան։
Օ.
Հաջիմէ
տակաւին
կը
քննադատէ
գերման
փիլիսոփայ
Կանտի
պարտագիտական
-
ձեւական
բարոյագիտութեան
(
)
(Deontological
-
Formal
Ethics)
տեսութիւնը,
ուր
Կանտ
զԱստուած
կը
փոխարինէ
բանականութեամբ,
սակայն
մարդկային
զգացումները
բոլորովին
կ՚անտեսէ…
զգացումներ,
որոնք
մեր
գործնական
կեանքի
կառոյցին
համար
մեծ
կարեւորութիւն
ունին։
Օ.
Հաջիմէի
համաձայն,
մեր
գիտակցութեան
ու
խղճին
մէջ
առկայ
է
նպատակասլաց
ինքնամղում
(Impuls)
մը,
որ
մեզ
կ՚առաջնորդէ
դէպի
այն
նպատակը,
որ
բարոյական
իտէալի
մը
առնչուած
է։
Ն.
Կիտառո
(
Nishida
Kitarô,
1870
–
1945
թ.
).
-
20-րդ
դարու
ընթացքին,
Ճապոնիայի
մէջ
կազմուեցան
փիլիսոփայական
քանի
մը
դպրոցներ,
որոնք
փորձեցին
ճապոնական
փիլիսոփայական
միտքը
առնչել
արեւմտեան
փիլիսոփայութեան։
Այս
իմաստով
հռչակաւոր
անուն
մըն
է
Կիոտո
քաղաքի
համալսարանին
մէջ
յառաջացած
ու
զարգացած
Կիոտո
դպրոցը
(ճապ.
՝
Kyôto-gakuha),
որու
հիմնադիրը
կը
նկատուի՝
բարոյագէտ
-
փիլիսոփայ
Ն.
Կիտառոն
(
Nishida
Kitarô
)։
Ն.
Կիտառո,
իր
հրատարակած
հաստափոր
երկին
մէջ
ուսումնասիրած
է
բարոյագիտութեան
հիմնական
հարցերը,
ինչպէս
նաեւ
գիտակցութեան,
ինքնագիտակցութեան,
մտածումի,
իմացութեան
(ճանաչումի),
փորձառութեան,
տրամաբանութեան,
բացարձակ
ոչնչութեան
եւ
կրօնափիլիսոփայութեան
առնչուած
զանազան
հարցեր։
Ն.
Կիտառոյի
համաձայն,
թէեւ
զանազան
աշխարհայացքներ
կան,
սակայն
կայ՝
միայն
մէկ
ճշմարտութիւն,
որուն
բացայայտումը
փիլիսոփայութեան
գործն
է։
Կրօնի
ճշմարտութիւնը
եւ
փիլիսոփայութեան
ճշմարտութիւնը
փոխանակ
իրարու
դէմ
պայքարելու,
հարկ
է
որ
իրարու
մօտենան։
Մինչ
կրօնը,
առաւելապէս
մարդոց
զգացումներուն
առնչուած
է,
փիլիսոփայութիւնը
դարձած
է
մարդոց
բանական
իմացութեան
արտայայտիչը։
Ն.
Կիտառոյի
համաձայն,
այս
մօտեցումը
կարելի
է
որոշ
չափով
յաջողցնել՝
Զէնբուդդայականութեան
եւ
արեւմտեան
փիլիսոփայութեան
միջեւ։
Տ.
Հաջիմէ
(
Tanabe
Hajime,
1885
–
1962
թ.
).
-
Փիլիսոփայ
Տ.
Հաջիմէ
եղած
է
Ն.
Կիտառոյի
աշակերտը
եւ
անոր
անմիջական
յաջորդը՝
Կիոտո
դպրոցի
շրջանակին
մէջ։
1922
–
1924
տարիներուն,
Գերմանիոյ
մէջ
շարունակած
է
փիլիսոփայական
իր
ուսումը
եւ
աշակերտած՝
գերման
փիլիսոփաներու՝
Հայդելբերգի
(Heidelberg)
մէջ
Նոր-Կանտական
(
)
Հ.
Ռիկերտի
(Heinrich
Rickert,
1863
–
1936
թ.
)
եւ
Ֆրայբուրգի
(Freiburg
im
Breis-gau)
մէջ
երեւութաբանութիւն
(
)
փիլիսոփայական
ուղղութեան
հիմնադիր
Է.
Հուսեռլի
(Edmund
Husserl,
1859
–
1938
թ.
),
որու
մօտ
կը
ծանօթանայ
նաեւ
Մ.
Հայդեգէրի
(Martin
Heidegger,
1889
–
1976
թ.
)
ու
կրած
է
անոնց
ազդեցութիւնը։
Տ.
Հաջիմէի
համաձայն,
արեւմտեան
փիլիսոփայութիւնը
գլխաւորաբար
առնչուած
է
«գոյի»
(գոյութեան)
մտածելակերպին,
մինչ
արեւելեան
կրօնափիլիսոփայութեան
մէջ
կը
գերակշռէ
«ոչգոյի»
(ոչնչութեան)
մտածելակերպը։
Դիալեկտիկական
մտածողութեան
միջոցով,
Տ.
Հաջիմէ
կը
փորձէր
«գոյի»
եւ
«ոչգոյի»
հակադրութիւնը
համադրել,
համոզուած
ըլլալով,
որ
անոնք
(երկու
հակադիր
մտածելակերպերը)
աւելի
բարձր
մակարդակի
վրայ
միութիւն
մը
կը
կազմեն
եւ
զիրար
կ՚ամբողջացնեն։
1945
թուականին,
Ճապոնիայի
վրայ,
ամերիկեան
ատոմական
ռումբերով
յարձակումէն
ետք,
Տ.
Հաջիմէ
կը
զարգացնէ
բարոյագիտական
նոր
ուղի
մը,
որ
բարոյական
«զղջումի»
(ճապ.
՝
Kôkai
)
ուղին
է։
Ան
համոզուած
էր,
որ
լոկ
ծայրայեղ
ազգայնականութիւնը
(Nationalism)
աղիտաբեր
եղաւ
Ճապոնիայի
համար
ու
այժմ,
«զղջումի»
ուղիով,
հարկ
է
վերականգնել
ճապոնական
հին
արմատներու
մտածելակերպն
ու
բարոյականութիւնը։
Այս
«զղջումը»
որոշ
չափով
առնչուած
է
անդրանցականութեան
(Transcendence)
եւ
աստուածային
ներգործութեան։
Նկատի
ունենալով,
որ
բանականութիւնը,
իր
բազմաթիւ
դրական
հնարաւորութիւններու
կողքին
ունի
նաեւ
ոչնչացման
ու
ինքնաբնաջնջման
ներուժ,
ուրեմն
հարկ
է
որ
ինքնավար
բանականութիւնը
ճանչնայ
իր
սահմանները
եւ
հաշուի
առնէ
հնարաւոր
ձախողութիւնները,
միշտ
մտաբերելով,
որ
աշխարհի
վրայ
առկայ
է
սպառնացող
«արմատական
չարը»։
Մ.
Կիոշի
(
Miki
Kiyoshi,
1897
–
1945
թ.
).
-
Փիլիսոփայ
Մ.
Կիոշի
եղած
է
Ն.
Կիտառոյի
եւ
Տ.
Հաջիմէի
աշակերտը։
Փիլիսոփայական
ուսումը
Ճապոնիայի
մէջ
ստանալէ
ետք,
1922
–
1923
տարիներուն
Գերմանիոյ
մէջ
աշակերտած
է
գերման
փիլիսոփաներ՝
նորկանտական
Հ.
Ռիկերտի
(Heinrich
Rickert,
1863
–
1936
թ.
)
եւ
«Երեւութաբանութիւն»
փիլիսոփայական
ուղղութեան
ներկայացուցիչ
Մ.
Հայդեգէրի
(Martin
Hei-degger,
1889
–
1976
թ.
)
եւ
մեծապէս
ազդուած
անոնցմէ
ու
գերմանական
մշակոյթէն։
Եւրոպայէն
Ճապոնիա
վերադառնալէն
ետք,
կը
դառնայ
Կիոտո
դպրոցի
հանրայայտ
անդամներէն
մէկը,
ինչպէս
նաեւ՝
հռչակաւոր,
որպէս
իր
ժամանակաշրջանի
լաւագոյն
քննադատներէն
մէկը։
Մ.
Կիոշիի
համաձայն,
մարդոց
եզակի
իւրայատկութիւնը
իտէալ
մըն
է,
որու
միջոցով
անոնք
բանականութեամբ
եւ
զգացումներով
կրնան
ճանչնալ
կեանքի
մնայուն
արժէքները։
Այս
արժէքներուն
միջոցով
եւ
ազատութեան
մթնոլորտի
մը
մէջ,
մարդիկ
կը
կողմնորոշուին
ու
կը
կարողանան
բարոյական
վերաբերմունք
ցուցաբերել։
Մ.
Կիոշիի
համաձայն,
միայն
քննադատական
մտածողութեան
միջոցով,
մենք
կրնանք
մեր
գոյութիւնը
հարցականի
տակ
առնել
եւ
ուսումնասիրել,
ապա
պիտի
տեսնենք,
որ
մեր
բանական
գիտելիքները
ժամանակաւոր
ու
անցողական
են
եւ
միայն
ներհայեցողութեամբ
(Intuition)
կրնանք
մեր
գոյութեան
գերագոյն
ճշմարտութեան
հասնիլ։
Բնականաբար,
մեր
առօրեայ
կեանքը
լի
է
տառապանքի
տարբեր
երեւոյթներով,
որոնց
դիմանալը
մարդկային
գոյութեան
հիմնական
խնդիրներէն
մէկը
կը
նկատուի։
Մ.
Կիոշի,
շ
րջան
մը
հետեւած
է
Կ.
Մարքսի
(Karl
Marx,
1818
–
1883
թ.
)
փիլիսոփայութեան։
Որպէս
Մարքսական
(
)
(Marxist),
կը
ձերբակալուի
(1930
թ.
)
եւ
կը
կորսնցնէ
համալսարանի
դասախօսի
իր
պաշտօնը։
Կեանքի
վերջին
շրջանին,
ան
կը
վերադառնայ
«Կեանքի
փիլիսոփայութիւն»
(Philosophy
of
life)
ուղղութեան,
որ
ծագում
առած
էր
Եւրոպայի
մէջ
19-րդ
դարու
երկրորդ
կիսուն։
Մ.
Կիոշի
կը
կարեւորէր
մարդկային
կեանքը
ընկերային
հասարակութեան
մէջ,
ուր
փիլիսոփայութեան
օժանդակութեամբ,
մարդոց
բանական
ծրագիրները
եւ
զգացական
փորձառութիւնը
իրենց
իւրայատուկ
բաժինը
պէտք
է
ունենան։
Կ.
Շուցո
(
Kuki
Shûzô,
1888
–
1941
թ.
).
-
Փիլիսոփայ
Կ.
Շուցո,
փիլիսոփայական
սկզբնական
ուսումը
Ճապոնիայի
մէջ
ստանալէ
ետք,
8
տարիներ
կ՚անցնէ
Եւրոպա,
ուր
Գերմանիոյ
եւ
Ֆրանսայի
մէջ
կը
շարունակէ
իր
փիլիփսոփայական
հմտութիւնը։
1920
թուականին,
Գերմանիոյ
Հայդելբերգի
(Heidelberg)
համալսարանին
մէջ
կ՚աշակերտէ
Նոր-Կանտական
փիլիսոփայ
Հ.
Ռիկերտի
(Heinrich
Rickert,
1863
–
1936
թ.
),
ապա
Փարիզի
համալսարանին
մէջ
կը
ծանօթանայ
ֆրանսացի
փիլիսոփայ
Հ.
Բերգսոնի
(Henry
Bergson,
1859
–
1941
թ.
)
«Կեանքի
փիլիսոփայութեան»,
այստեղ
կը
ծանօթանայ
նաեւ
այդ
շրջանին
օգնական
դասատու
կարգուած
Ժ-Պ.
Սարտրըի
(Jean-Paul
Sartre,
1905
–
1980
թ.
)։
Գերմանիա
վերադառնալով,
Ֆրայբուրգի
(Freiburg
im
Breisgau)
համալսարանին
մէջ
կ՚աշակերտէ
«Երեւութաբանութիւն»
փիլիսոփայական
նոր
ուղղութեան
հիմնադիր
Է.
Հուսեռլի
(Edmund
Husserl,
1859
–
1938
թ.
),
որուն
միջոցով
կը
ծանօթանայ
նաեւ
փիլիսոփայ
Մ.
Հայդեգէրի
(Martin
Heidegger,
1889
–
1976
թ.
)։
Եւրոպական
ուսման
վերջին
տարին
կ՚անցնէ՝
Մարբուրգի
(Marburg)
համալսարանին
մէջ,
ուր
կը
դասախօսէր
Մ.
Հայդեգէր։
Ճապոնիա
վերադառնալէն
ետք,
դասախօսի
պաշտօն
կը
ստանայ
յայտնի
Կիոտո
(Kyôto)
դպրոցին
մէջ։
Կ.
Շուցոյի
համաձայն,
իւրաքանչիւր
անհատ,
իր
կեանքի
ընթացքին
կը
կազմէ
իր
աշխարհայացքը
(անգլ.
՝
Worldview,
գերմ.
՝
Weltanschauung),
որ
ինքնին
մէկ
մասն
է
իր
ապրած
ընկերութեան
աշխարհայացքին։
Այսպիսով
կը
կազմուի
ընդհանուր
աշխարհայացք
մը,
որ
իւրայատուկ
է
տուեալ
մշակոյթին։
Այլ
խօսքով,
իւրաքանչիւր
ժողովրդական
մշակոյթ
ունի
իր
սեփական
աշխարհայացքը,
որ
առնչուած
է
այդ
ժողովուրդի
ընդհանուր
պատմութեան,
կեանքի
փորձառութիւններուն
եւ
գոյութեան
մեկնաբանութիւններուն,
որ
իր
կարգին
կարեւոր
կը
նկատէ
լեզուական
արտայայտութիւնները։
Վերոյիշեալ
ընկերաբանական
-
բարոյագիտական
տեսութեան
համար,
Կ.
Շուցո
կ՚օգտագործէ
«Մեկնագիտութիւն»
(
)
(Hermeneutics)
փիլիսոփայական
ուղղութիւնը,
որ
իր
կարգին,
20-
րդ
դարուն,
արդէն
մուտք
գործած
էր
Է.
Հուսեռլի
(Edmund
Husserl)
եւ
Մ.
Հայդեգէրի
(Martin
Heidegger)
Երեւութաբանութեան
մէջ։
Դ.
Գլուխ
Իրան
/
Պարսկաստան
Իրանի
կամ
Պարսկաստանի
(
)
կրօնափիլիսոփայութիւնը
եւս
հազարամեակներու
պատմութիւն
ունի։
Զրադաշտականութենէն
առաջ,
կային
կրօնական
նախնական
առասպէլական
աւանդութիւններ,
որոնցմէ
գլխաւորներն
են.
-
Արեւու
աստուած
Միթրայի
(
)
(պրսկ.
՝
Mithra)
պաշտամունքը,
Ոգեպաշտութիւնը
(Animation),
Նախնիներու
հոգիներու
մեծարանքը,
Դեւերու,
ինչպէս
օձանման
Ահի
(պրսկ.
՝
Ahi)
դեւի
պաշտամունքը,
Բազմաթիւ
աստուածներու
(Politheism)
պաշտամունքը,
ինչպէս
ջուրի
ու
պտղաբերութեան
աստուածուհի
Անահիտա
(
)
(պրսկ.
՝
Anahita)
եւ
հոգեզմայլանքի
աստուած
Հաոմա
(
)
(
պրսկ.
՝
Haoma)։
Նախնական
ժամանակներուն,
պաշտամունքի
տեսակէտէն,
կարեւոր
կը
նկատուէին
կրակն
ու
ջուրը,
որոնք
կը
ներկայացնէին
արեւու
աստուած
Միթրան
եւ
ջուրի
աստուածուհի
Անահիտան։
Կրակի
պաշտամունքը
պատճառ
էր,
որ
պարսիկները
իրենց
հարեւաններու
կողմէ
կրակապաշտ
նկատուէին։
Բաւական
տարածուած
էր
նաեւ
բազմաթիւ
դեւերու
եւ
չար
ոգիներու
պաշտամունքը,
այն
հաւատքով,
որ
զերծ
կը
մնան
անոնց
հասցուցած
չարիքներէն,
ինչպէս
հիւանդութիւններ,
համաճարակներ,
երաշտ,
եւայլն…։
Հակառակ
Զրադաշտականութեան
տարածման,
վերոյիշեալ
նախնական
կրօնական
աւանդութիւններէն
շատերը,
որոշ
չափով
շարունակեցին
պահել
իրենց
գոյութիւնը
եւ
ազդեցութիւնը։
Զրադաշտականութիւն
(անգլ.
՝
Zoroastrianism)
կրօնափիլիսոփայութիւնը,
կոչուած
է
իր
հիմնադրի
Զրադաշտի
(Zoroaster
/
Zarathustra,
630
–
553
մ.
թ.
ա.
)
անունով,
թերեւս
մ.
թ.
ա.
7-րդ
դարուն
կամ
աւելի
առաջ։
Զրադաշտականներու
կրօնական
գլխաւոր
մատեանը
կը
կոչուի
Աւեստա
(պրսկ.
՝
Avesta),
որուն
համաձայն
գոյութիւն
ունին
երկու
հակադիր
աստուածութիւններ.
-
Ահուրա
Մազդա
(Ahura
Mazda),
որ
կը
նշանակէ
«իմաստուն
տէր».
ան
կը
ներկայացնէ՝
«բարին»,
եւ
Ահրիման
(Ahriman),
որ
կը
նշանակէ
«կործանարար
ոգի».
ան
կը
ներկայացնէ՝
«չարը»։
Այս
երկապաշտութիւնը
(Dualism),
այսինքն
բարիի
ու
չարի
երկուութիւնը,
յատուկ
է
նաեւ
Զրադաշտականութեան
եւ
հետագային
անկէ
յառաջացած
Մանիքէութեան
(
)
(Manicheism)։
Պատմական
հետագայ
զարգացումներու
ընթացքին,
պիտի
տեսնենք,
որ
Զրադաշտականութիւնը
պիտի
ունենայ
որոշ
դժուարութիւններ,
բայց
նաեւ
պիտի
տարածուի
հարեւան
երկիրներու
մէջ,
մինչեւ
արաբականիսլամական
արշաւանքները
(637
թ.
)։
Աքամենեան
հարստութեան
շրջանին
(Achaemenid
Empire,
559
-
330
մ.
թ.
ա.
),
կազմակերպուեցաւ
եւ
տարածուեցաւ
Զրադաշտականութիւնը,
որու
կողքին
սակայն,
որոշ
կարեւորութեամբ
շարունակուեցան
նաեւ
կրօնական
նախնական
աւանդութիւնները,
ինչպէս
Միթրա
եւ
Անահիտա
աստուածութիւններու
պաշտամունքը։
Այլ
խօսքով,
Զրադաշտականութիւնը
ոչ
պետական
կրօնն
էր
եւ
ոչ
միակ
կրօնափիլիսոփայութիւնը։
Մեծն
Կիւրոս
Բ.
ի
(Cyrus
II
the
great,
600
–
530
մ.
թ.
ա.
)
հիմնած
Աքամենեան
հարստութիւնը
վերջ
կը
գտնէր
Դարեհ
Գ.
ի
(Dareos
III,
336
–
330
մ.
թ.
ա.
)
օրով,
Մեծն
Ալեքսանդր
Գ.
Մակեդոնացիի
(Alexander
III
the
great,
356
–
323
մ.
թ.
ա.
)
Իրանի
նուաճումով։
Մեծն
Ալեքսանդրի
Գ.
ի
վաղահաս
մահէն
երկու
տարի
ետք,
ժառանգորդ
զօրավարները,
հելլենիստական
լայնատարած
կայսրութիւնը
բաժնեցին
երեք
մասի.
-
Անտիգոնոս
Ա.
(յուն.
՝
Antígonos
I,
382
–
301
մ.
թ.
ա.
),
եղաւ
Մակեդոնիայի
Անտիգոնեան
հարստութեան
հիմնադիրը.
Պտղոմէոս
Ա.
(յուն.
՝
Ptolomaîos
I,
367
–
282
մ.
թ.
ա.
),
եղաւ
Եգիպտոսի
Պտղոմէական
հարստութեան
հիմնադիրը.
եւ
Սելեւկոս
Ա.
(յուն.
՝
Séleukos
I,
358
–
281
մ.
թ.
ա.
),
եղաւ
Մերձաւոր
Արեւելքի
եւ
Իրանի
Սելեւկեան
հարստութեան
հիմնադիրը։
Սելեւկեան
հարստութեան
շրջանին
(Seleucid
Empire,
320
–
64
մ.
թ.
ա.
),
նկատի
ունենալով
յունական
մշակոյթի
ազդեցութիւնը,
կրօնական
ազատութեան
հետեւանքով
տարածուեցաւ
բազմաստուածութիւնը
(Polytheism),
ուր
իր
յատուկ
տեղը
ունէր
նաեւ
Զրադաշտականութիւնը։
Սելեւկեան
հարստութիւնը,
իր
կարգին
պիտի
բաժնուէր
երկու
մասի.
-
Եփրատ
գետի
արեւմտեան
շրջանը
պիտի
գրաւուէր
հռոմէական
կայսրութեան
կողմէ,
իսկ
Եփրատ
գետի
արեւելեան
շրջանին
մէջ
պիտի
հաստատուէր
Իրանի
Արշակունիներու
Պարթեւական
հարստութիւնը
(Parthian
Empire,
247
մ.
թ.
ա.
–
224
թ.
),
հիմնադիր
ունենալով
Արշակ
Ա.
(Arsaces
I),
որ
իշխեց
մինչեւ
իր
մահը
(217
մ.
թ.
ա.
)։
Այնուհետեւ,
Պարթեւական
տէրութիւնը
պիտի
ընդարձակէր
իր
ազդեցութիւնը
հարեւան
երկիրներու
վրայ,
ինչպէս՝
հայերու
եւ
աղուաններու
երկրի
վրայ։
Հայաստանի
մէջ,
53
թուականին
իրանեան
պարթեւական
ընտանիքէն,
արքայի
փոքր
եղբայրը,
Տրդատ
Ա
(Tiridates
I,
28
–
88
թ.
)
գահ
կը
բարձրանար,
որպէս
հայ
Արշակունիներու
հարստութեան
հիմնադիր։
224
թուականին,
երբ
Իրանի
մէջ
կը
տապալէր
Արշակունիներու
Պարթեւական
հարստութիւնը
եւ
հիմը
կը
դրուէր
Սասանեան
հարստութեան,
Հայաստանի
մէջ,
մինչեւ
448
թուական,
տակաւին
կը
շարունակուէր
Արշակունեաց
թագաւորութիւնը։
Իրանի
Պարթեւական
հարստութեան
շրջանին
եւս,
կը
շարունակուէին
բազմաստուածութիւնը
եւ
Զրադաշտականութիւնը։
Սասանեան
հարստութեան
(Sasanian
Empire,
224
–
651
թ.
)
հիմը
դրուած
է
Արտաշիր
Ա.
ի
(Ardashir
I,
180
–
242
թ.
)
կողմէ։
Այնուհետեւ
Սասանեան
պետութիւնը
կ՚որդեգրէր
աւելի
ազգայնական
ու
այլամերժ
քաղաքականութիւն
մը.
-
Իրան
կը
կոչուէր
Պարսկաստան,
Զրադաշտականութիւնը
կը
հռչակուէր
պետական
կրօն
եւ
ընդարձակուելու
միտումով
պատերազմներ
կը
մղուէին
քրիստոնեայ
ժողովուրդներու՝
հայերու
եւ
հռոմէացիներու
դէմ։
387
թուականին
Հայաստանը
կը
բաժնուէր
Սասանեան
Պարսկաստանի
եւ
Հռոմէական
կայսրութեան
միջեւ։
5-րդ
դարուն,
Հայաստանի
մէջ
տեղի
կ՚ունենային
Վարդանանց
եւ
Վահանանց
պատերազմները՝
վասն
հաւատքի
եւ
հայրենիքի։
651
թուականին
մղուած
արշաւանքներով,
արաբները
նուաճեցին
Սասանեան
Պարսկաստանը,
եւ
ժամանակի
ընթացքին
երկիրը
իսլամացաւ։
Այսուհանդերձ,
մինչեւ
օրս
ժողովուրդը
կը
պահէ
զրադաշտական
կարգ
մը
սովորութիւններ
եւ
աւանդութիւններ,
ինչպէս
օրինակ
Նոր
Տարուան
–
Նոռուզ
կամ
Նովրուզ
=
Nouruz
(
)
–
տօնը,
որու
հիմքը
զրադաշտական
է։
Իսլամացած
Պարսկաստանի
մէջ,
զրադաշտականները
կ՚ենթարկուին
մեծ
հալածանքի,
որու
պատճառով
շատեր
ստիպուած
Իսլամութիւնը
կ՚ընդունին
կամ
կը
գաղթեն
դէպի
Հնդկաստան
եւ
այլուր։
Միաստուածեան
Իսլամական
կրօնը,
կանուխ
ժամանակներէն
բաժնուած
է
երկու
մասի.
-
«Սուննի»-
(Sunni
Islam)
եւ
«Շիա»-
(Shia
Islam)
Իսլամութիւն։
Իրանի
մէջ
մեծամասնութիւն
(95%)
կը
կազմէ
«Շիա»
Իսլամութիւնը։
1935
թուականին,
Փահլաւիներու
(Pahlavi)
տիրապետութեան
շրջանին,
երկիրը
վերստացաւ
իր
նախկին,
պատմական
անունը՝
Իրան։
1979
թուականին,
Իրանի
մէջ
տեղի
ունեցաւ
իսլամական
յեղափոխութիւնը,
Այաթոլլա
Ռ.
Խոմէյնիի
(Ruhollah
Khomeini,
1902
–
1989
թ.
)
առաջնորդութեամբ։
Այսօր,
Զրադաշտականութեան
հետեւորդներու
ընդհանուր
թիւը
միայն
150
հազար
է,
որուն
մեծամասնութիւնը՝
Հնդկաստանի
մէջ։
Ներկայիս
Իրանի
մէջ
Զրադաշտականութիւնը
պետական
ճանաչում
ունեցող
կրօն
մըն
է,
միայն
25
հազար
հետեւորդներով։
Սակայն,
Իրանի
նոր
սերունդին
մօտ
հետաքրքրութիւն
արթնցած
է
Զրադաշտականութեան
հանդէպ
եւ
ան
կը
նկատուի
իրանեան
ինքնութեան
յատկանիշներէն
մէկը,
շեշտաւորելով
անոր
փիլիսոփայական
եւ
բարոյագիտական
ոլորտները։
Վերջին
տարիներուն,
նաեւ
Իրաքի
քուրդերու
մէջ
աւելցած
է
զրադաշտականներու
թիւը
(մօտ.
150
հազար)։
10
Զրադաշտականութիւն
Zoroastrianism
Զրադաշտականութիւնը,
որպէս
արեւելեան
կրօնափիլիսոփայութիւն
եւ
մանաւանդ
աշխարհայացք,
կ՚ենթադրուի,
թէ
սկսած
է
Իրանի
մէջ,
մ.
թ.
ա.
մօտ.
6
-րդ
դարուն
կամ
աւելի
առաջ։
Հիմնադիրն
է
Զրադաշտ
(կամ
Զարաթուշտրա
)
մարգարէն.
անոր
ծննդեան
եւ
մահուան
թուականները
վիճելի
են։
Զրադաշտական
ուսմունքը
հիմնուած
է
կրօնական
սրբազան
մատեան
նկատուող
Աւեստայի
(Avesta)
վրայ։
Զրադաշտականութիւնը,
որ
նաեւ
կը
կոչուի
Մազդայականութիւն
(Mazdaism)
կը
բնութագրուի
երկապաշտութեամբ
(Dualism),
ուր
Ահուրա
Մազդա
(Ahura
Mazda
=
իմաստուն
տէր)
կը
համարուի
«բարութեան»
աստուածը,
որուն
կը
հակադրուի
Ահրիման
(Ahriman
=
կործանարար
ոգի)
«չարութեան»
աստուածը։
Զրադաշտ
/
Զարաթուշտրա
(Zoroaster
/
Zarathustra
մօտ.
563
–
483
մ.
թ.
ա.
),
Զրադաշտականութեան
հիմնադիր
մարգարէն,
հաւանաբար
ծնած
է
մ.
թ.
ա.
563
թուականին։
Շատեր
Զրադաշտի
կեանքը
կը
տեղադրեն
մ.
թ.
ա.
9-րդ
մինչեւ
մ.
թ.
ա.
11-րդ
դար։
Իրանեան
զրադաշտական
կարգ
մը
աղբիւրներու
համաձայն
ան
ապրած
ըլլալու
է
մ.
թ.
ա.
1768
–
1691
թուականներուն։
Անոր
ծննդավայրը
եւ
ապրած
միջավայրը
եւս
անյայտ
են։
Զրադաշտի
կեանքի
եւ
ուսմունքի
մասին
կը
տեղեկանանք
Աւեստա
(Avesta)
սրբազան
կրօնական
մատեանէն,
որ
կազմուած
է
21
աւեստերէն
(
)
գրուած
գիրքերէ
(որոնցմէ
7-ը
աշխարհի
ծագման
ու
մարդկութեան
յառաջացման
մասին
է,
7-ը
կրօնական
պարտականութիւններու
մասին
եւ
7-ը
բարոյագիտութեան
մասին)։
Աւեստա
մատեանը
գրուած
է
Զրադաշտի
եւ
իր
աշակերտներուն
կողմէ։
Աւեստա,
նաեւ
կը
բովանդակէ
բազմաթիւ
երգեր
(
պրսկ.
՝
Gatha
),
երկրպագութեան
աղօթքներ
(
պրսկ.
՝
Yasna
)
եւ
դեւերու
ու
չար
ոգիներու
դէմ
հանդիսացող
աղօթքներ
(
պրսկ.
՝
Vendidad
)։
Զրադաշտ,
մանուկ
հասակէն
ստացած
է
ընդհանուր
եւ
հոգեւոր
կրթութիւն,
իսկ
30
տարեկանին,
Ահուրա
Մազդայէն
ստացած
է
մարգարէութեան
շնորհը,
եւ
հիմը
դրած
իր
նոր
կրօնին
ու
զայն
տարածած
մեծ
դժուարութիւններով,
որոնց
մասին
եւս
կը
կարդանք
Աւեստա
մատեանին
մէջ։
Զրադաշտականութեան
ուսմունքը,
ինչպէս
նշուեցաւ,
կը
յատկանշուի
երկապաշտութեամբ
(Dualism),
որ
կը
բացայայտուի
Ահուրա
Մազդայի
եւ
Ահրիմանի
հակադրութեամբ։
Ահուրա
Մազդա
(Ahura
Mazda),
նաեւ
Որմիզդ
(Ohrmazd),
որ
կը
նշանակէ՝
«իմաստուն
տէր»
եւ
կը
ներկայացնէ
բարին
ու
լոյսը։
Ան
ստեղծող
ու
արարիչ
աստուածն
է.
ստեղծած
է՝
երկինքն
ու
երկիրը,
բնութիւնն
ու
մարդը,
առողջութիւնն
ու
յաջողութիւնը
եւ
ամէն
ինչ,
որ
«բարի»
է։
Ահրիման
(Ahriman),
որ
կը
նշանակէ՝
«կործանարար
ոգի»
եւ
կը
ներկայացնէ
չարն
ու
խաւարը։
Ան
չար
ու
կործանարար
աստուածն
է
ու
իրեն
կը
վերագրուին
բոլոր
ախտերն
ու
մահը,
թշուառութիւններն
ու
փորձանքները,
պատերազմներն
ու
անյաջողութիւնները
եւ
ամէն
ինչ,
որ
«չար»
է։
Երկրի
վրայ,
Ահուրա
Մազդայի
(կամ
«բարիի»)
ու
Ահրիմանի
(կամ
«չարի»)
միջեւ
կը
մղուի
շարունակական
պայքար,
որ
պիտի
ունենայ
չորս
ժամանակաշրջան,
իւրաքանչիւրը՝
3
հազար
տարի
տեւողողութեամբ։
Ի
վերջոյ,
Ահուրա
Մազդա
պիտի
տիրանայ
յաղթանակին
եւ
տեղի
պիտի
ունենայ
«վերջին
դատաստանը»
(
),
երբ
չարերը
պիտի
պատժուին,
իսկ
բարեպաշտները
պիտի
պարգեւատրուին։
Ահուրա
Մազդա
ստեղծեց
իր
լոյսի
զօրութիւնը
ընկալելու
ատակ
ու
բանիմաց
մարդը,
ինչպէս
նաեւ
վեց
անմահ
ու
սրբազան
հրեշտակապետերը,
որոնք
Ահուրա
Մազդայէն
արտաբխած
ճառագայթումներ
են
ու
անոր
կողքին
պատասխանատու
են
տարբեր
ոլորտներու.
-
Վոհու
Մանահ
(Vohu
Manah)
=
«բարի
միտք»,
Աշա
Վահիշտա
(Asha
Vahishta)
=
«լաւագոյն
ճշմարտութիւն»,
Խշաթրա
Վայրիա
(Xshathra
Vairya)
=
«ցանկալի
իշխանութիւն»,
Սպենտա
Արմաիտի
(
)
(Spenta
Armaiti)
=
«սրբազան
հաւատարմութիւն»,
Հաուրվատատ
(
Haurvatât
)
=
«ամբողջականութիւն»,
Ամերետատ
(Ameretât)
=
«անմահութիւն»։
Բանական
ու
բանիմաց
մարդը,
սակայն,
իր
ինքնակամ
որոշումով,
կրնայ
«բարի»ի
ուղին
ընտրել,
անոր
ճամբով
Ահուրա
Մազդայի
լոյսի
զօրութեան
հասնիլ
եւ
անոր
արդարութեան
ու
փրկութեան
մասնակից
դառնալով՝
դրախտին
արժանանալ։
Ահուրա
Մազդայի
պաշտամունքը
կը
կատարուի
ատրուշաններու
(
)
(Fire
Temple)
կրակարանին
շուրջ։
Զրադաշտականութեան
մէջ
յաւիտենական
ու
անմար
կրակը
(պրսկ.
՝
atar
/
azar)
ծիսական
մաքրութեան
խորհրդանիշն
է,
ինչպէս
նաեւ
լոյսի
առարկայական
ներկայութիւնը՝
պաշտամունքի
ընթացքին։
Հոգեւորականներ
եւ
հաւատացեալներ
կը
հագնին
նաեւ
սպիտակ
հագուստ,
որ
մաքրութեան
խորհրդանիշ
է։
Զրադաշտականութեան
ուսմունքին
մէջ,
նաեւ
ջուրը
կը
նկատուի
ծիսական
մաքրութեան
խորհրդանիշ։
Զրադաշտականութեան
ուսմունքին
մէջ,
բոլորովին
կը
բացակային
սրբապատկերները,
ինչպէս
նաեւ
զոհաբերութեան
առնչուած
գաղափարներն
ու
արարողութիւնները։
Զրադաշտականութիւնը
դէմ
է
նաեւ
ճգնաւորական
կեանքին
(Asceticism)։
Զրադաշտականութեան
առաջին
շրջանին,
նաեւ
վերամարմնաւորման
(Reincarnation)
մասին
յստակ
պատկերացումներ
չկային,
հետագային,
Ահուրա
Մազդայի
Ահրիմանի
վրայ
տարած
յաղթանակէն
ետք
միայն՝
այդ
կարելի
պիտի
ըլլայ։
Սասանեան
Պարսկաստանի
մէջ,
մեր
թուարկութեան
մօտ.
5-րդ
դարուն,
Զրադաշտականութենէն
անջատուած,
որպէս
աղանդաւորական
շարժում
կը
ներկայանայ
Զրուանականութիւնը
(Zurvanism),
որուն
համաձայն
գերագոյն
աստուած
Զրուանը
(
)
(Zruvân
/
Zurvân)
եղած
է
արարիչ
աստուածը,
որ
նախ
ստեղծած
է
անսպառ
ու
անսահման
ժամանակը,
ապա
Զրուանը
ունեցած
է
երկուորեակ
զաւակներ,
որոնք
բարիի
ու
լոյսի
աստուած
Ահուրա
Մազդան
եւ
չարի
ու
խաւարի
աստուած
Ահրիմանն
են։
Արաբական
արշաւանքները
(651
թ.
)
նուաճեցին
ու
ժամանակի
ընթացքին
իսլամացուցին
ողջ
Պարսկաստանը,
պատճառ
դառնալով
նաեւ
Զրուանականութեան
աստիճանական
անհետացման։
Զրադաշտականութիւնը
մեծ
ազդեցութիւն
ունեցած
է
այլ
կրօններու
եւ
մշակոյթներու
վրայ։
Արդէն
յիշեցինք
Մանիքէութիւն
(Manicheism)
կրօնը,
որ
եւս
երկապաշտական
բնոյթ
ունի
(տե՛ս
էջ
353-ի
ծանօթագրութիւնը)։
Պարսիկ
Մանի
(Mani,
216
–
276
թ.
)
ազդուած
զանազան
կրօնափիլիսոփայութիւններէ
ու
մշակոյթներէ,
համահաշտութեան
(Syncretism)
ուղիով
հիմը
կը
դնէր
Մանիքէութեան,
որ
լայն
տարածում
կ՚ունենար
Չինաստանէն
մինչեւ
Արեւմուտք։
Հոն
կարելի
է
գտնել՝
զրադաշտական,
բուդդայական,
քրիստոնէական
ուսմունքի
եւ
յունահելլէնական
մշակոյթի
տարրեր։
Արեւմուտքի
մէջ,
մանաւանդ
Միջնադարէն
(Middle
Ages)
ետք,
Զրադաշտը
կը
մեծարուէր,
որպէս
նախաքրիստոնէական
իմաստութեան
պահապանը
եւ
արեւու
կրօնին
հիմնադիրը։
Այնուհետեւ,
գերման
հռչակաւոր
փիլիսոփայ
Ի.
Կանտ
(Immanuel
Kant,
1724
–
1804
թ.
),
իր
«Կրօնը,
լոկ
բանականութեան
սահմաններու
մէջ»
(
գերմ.
բնագիր՝
„Die
Religion
innerhalb
der
Grenzen
der
bloßen
Vernunft“,
1793
թ.
)
երկին
մէջ,
կը
յիշատակէ
Զրադաշտականութիւնը,
նկատի
ունենալով
իր
ընթերցած
Աւեստայի
(Avesta)
գերմաներէն
թարգմանութիւնը
(1771
թ.
)։
Ապա,
գերման
փիլիսոփայ
Գ.
Վ.
Ֆ.
Հեգէլ
(Georg
Wilhelm
Friedrich
Hegel,
1770
–
1831
թ.
)
նոյնպէս
կը
յիշատակէ
Զրադաշտականութիւնը,
իր
«Դասախօսութիւններ
կրօնի
փիլիսոփայութեան
մասին»
(
գերմ.
բնագիր՝
„Vorlesungen
über
die
Philosophie
der
Religion“,
1832
թ.
)
եւ
«Դասախօսութիւններ
պատմութեան
փիլիսոփայութ-
եան
մասին»
(գերմ.
բնագիր՝
„Vorlesungen
über
die
Philosophie
der
Geschichte,
1837
թ.
)
երկերուն
մէջ։
Աւելի
ուշ,
գերման
փիլիսոփայ
Ֆ.
Նիցշէ
(Friedrich
Nietzsche,
1844
–
1900
թ.
),
իր
«Այսպէս
խօսեցաւ
Զրադաշտը»
(գերմ.
բնագիր՝
„Also
sprach
Zarathustra“,
1883
–
1885
թ.
)
երկին
մէջ,
կ՚օգտագործէ
Զրադաշտի
անունը,
յաղթահարելու
համար
ամբողջ
բարոյականութիւնը
եւ
իր
«բարիի
ու
չարի»
զանազանութեան
փիլիսոփայական
գաղափարներուն
ենթահող
մը
պատրաստելու
համար,
նկատի
ունենալով,
որ
Զրադաշտականութեան
մէջ
եւս
այդ
զանազանութիւնը
յստակօրէն
առկայ
է։
Երաժշտական
ստեղծագործութիւններու,
ինչպէս
օպերաներու
(Opera)
մէջ
եւս
օգտագործուած
է
Զրադաշտի
տիպարը։
Յիշատակութեան
արժանի
են.
-
Ժ.
Ֆ.
Ռամոյի
(
Jean-Philippe
Rameau,
1683
–
1764
թ.
)
«Զրադաշտը»
(„Zoroastre“,
1749
թ.
),
Գ.
Ֆ.
Հենդէլի
(Georg
Friedrich
Händel,
1685
–
1759
թ.
)
«Օրլանդօ»
(„
Orlando
“,
1733
թ.
),
Վ.
Ա.
Մոցարտի
(Wolfgang
Amadeus
Mozart,
1756
–
1791
թ.
)
«Կախարդական
սրինգը»
(„Die
Zauberflöte“,
1791
թ.
)
եւ
Ռ.
Շտրաուսի
(Richard
Strauss,
1864
–
1949
թ.
)
«Այսպէս
խօսեցաւ
Զրադաշտը»
(„Also
sprach
Zarathustra“,
1895
թ.
),
որ
կոչուած
է
Ֆ.
Նիցշէի
նշանաւոր
երկի
անունով։
20-րդ
դարու
սկիզբը,
Զրադաշտականութիւնը,
իր
ազդեցութիւնը
ունեցաւ
նաեւ
մարդիմաստութեան
(
)
(Anthroposophy)
ուղղութեան
աշխարհայացքին
վրայ։
Աւստրիացի
հրապարակախօս
Ռ.
Շտայնէր
(Rudolf
Steiner,
1861
–
1925
թ.
),
համահաշտութեան
(Syncreticism)
ուղիով
փորձեց
համադրել
Գերմանական
Գաղափարապաշտութեան
(German
Idealism)
փիլիսոփայութիւնը,
Քրիստոնէական
Խորհրդապաշտութիւնը
(Mysticism),
Արեւելեան
Կրօնափիլիսոփայութիւնները
(Eastern
religious
philosophy),
որոնցմէ
յատկապէս
Բուդդայականութիւնն
ու
Զրադաշտականութիւնը
եւ
բնական
գիտութիւնները,
որոնցմէ
գլխաւորաբար՝
Դարվինեան
Բարեշրջապաշտութիւնը
(Evolutionism)։
Զրադաշտականութեան
բարոյագիտութիւնը
Զրադաշտականութեան
բարոյական
վարուելակերպի
երրորդութիւնը
կը
կազմէ.
-
«բարի
ու
ճշմարտացի
միտքը»
(
աւես.
՝
Hûmata
),
«բարի
ու
ճշմարտացի
խօսքը»
(
աւես.
՝
Hexta
)
եւ
«բարի
ու
ճշմարտացի
գործը»
(
աւես.
՝
Huvarshta
)։
Այստեղ,
«բարին»
կը
հակադրուի
«չարին»,
իսկ
«ճշմարտացին»
կը
հակադրուի՝
«սուտին»։
Որոշ
կարեւորութեամբ
կը
ներկայանայ
նաեւ
«Միտք
–
Խօսք
–
Գործ»
երրորդութեան
յաջորդականութիւնը։
Զրադաշտի
համաձայն,
բարոյական
«բարի»
վարմունքը
կը
յառաջանայ
մարդու
ազատակամ
որոշումով,
որու
նախապայմանը
բարոյական
«բարի»ի
գիտութիւնն
է։
Այս
ձեւով
Զրադաշտ
մեծապէս
կը
կարեւորէ
գիտութիւնը
ու
կ՚եզրակացնէ,
որ
«չար»
վարմունքը
պարզապէս
հետեւանքն
է
գիտութեան
պակասին։
Բարոյական
վարուելակերպի
վերոյիշեալ
երրորդութիւնը
կարելի
է
նաեւ
հրամայական
ձեւով
ներկայացնել.
-
«բարին
մտածէ՛»,
«բարին
խօսի՛ր»
եւ
«բարին
գործէ՛»։
Զրադաշտ,
առաջնահերթ
ու
շատ
կարեւոր
կը
նկատէ
բանականութեամբ
մտածումը,
որ
ստեղծագործ
ու
վսեմ
արարք
մըն
է
եւ
որուն
կը
պարտինք
նախ
«
բարի»ին
ներքին
պատկերացումն
ու
գիտութիւնը,
ապա
այդ
«բարի»-ին
արտայայտութիւնը՝
որպէս
արարք
կամ
վարուելակերպ։
Այլ
խօսքով,
բանականութեամբ
մտածելու
եւ
գործնականօրէն
վարուելու
միջեւ
տարբերութիւնը
կը
վերանայ
եւ
մտածելը
կը
դառնայ
վարուելու
սկզբնական
եւ
վսեմ
ձեւը։
Զրադաշտ,
հիմնաւորելու
համար
այս
գաղափարը,
բնազանցական
կեցութիւնը,
իր
«բարիի
ու
չարի»
միջեւ
պայքարով
կ՚առնչէ
մարդկային
վարմունքի
իրողութեան։
Ահուրա
Մազդա
աշխարհը
ստեղծած
է
ճշմարտացիութեան
հիման
վրայ,
երկու
հանգրուանով.
-
նախ
ստեղծած
է
հոգեղէն
աշխարհը,
ապա՝
նիւթական
աշխարհը։
Իսկ
մարդը,
ստեղծած
է
բանականութեան
տէր,
ազատ
կամքով
եւ
«բարի»ի
ու
«չար»ի
միջեւ
ազատօրէն
ընտրելու
կարողութեամբ։
Բանական
ու
բարեպաշտ
մարդու
կեանքի
վեհ
նպատակը
պէտք
է
ըլլայ՝
«բարի»ն
ընտրել,
չարիքի
դէմ
պայքարիլ
ու
աշխարհի
վրայ
արդարութիւնը
վերականգնել։
Այս
իմաստով,
անհատը
կը
կրէ՝
ազատօրէն
ընտրելու
եւ
ազատօրէն
որոշելու
կարողութիւնը,
բայց
նաեւ
ան
ունի
իւրայատուկ
պատասխանատուութիւն
մը.
վերջին
հաշուով,
անհատին
հիմնական
նպատակը
«բարի»ի
(Ահուրա
Մազդայի)
լոյսին
հասնիլն
ու
անոր
փրկութեան
մասնակից
դառնալն
է։
Զրադաշտականութեան
մէջ,
երկապաշտութիւնը
(Dualism)
ոչ
միայն
կը
մնայ
տիեզերական
ոլորտին
մէջ,
այսինքն՝
հոգեղէն
ու
նիւթական
աշխարհի
բաժանումով
կամ
բարիի
ու
չարի
բաժանումով,
այլ
նաեւ
ան
կը
բաժնէ
մարդը,
իր
հոգեկան
ու
մարմնական
ոլորտներուն։
Բարեպաշտ
մարդու
հոգին,
մահէն
անմիջապէս
ետք,
«
Չինվատ»
(
)
կամուրջի
(աւես.
՝
Cinvatô
Peretûm,
անգլ.
՝
Chinvat
Bridge)
վրայ
դատուելէ
ետք
կ՚անցնի
դրախտ.
իսկ
անոր
դիակը,
պատմական
Իրանի
կամ
Պարսկաստանի
մէջ,
աւանդական
սովորութեամբ
մը,
կը
դրուէր
«լռութեան
աշտարակին»
(
)
(աւես.
՝
Dachma,
անգլ.
՝
Tower
of
Silence)
վրայ,
որպէս
գիշատիչ
թռչուններու
կեր։
Այս
սովորութիւնը,
վերջին
շրջանին
ընդհանրապէս
արգիլուած
է։
Ասոր
փոխարէն,
յատուկ
արարողութիւններով
կը
կատարուի՝
դիակիզում
կամ
դիակը
կը
թաղուի։
Զրադաշտականութեան
աշխարհայացքի
«բարիի
ու
չարի»
հակամարտութիւնը,
անդրադարձ
կ՚ունենայ
գործնական
վարուելակերպին
վրայ
ու
կը
զանազանէ
բարի
արարքներն
ու
պատուիրանները,
չար
արարքներէն
ու
մեղքերէն։
Բարի
արարքներ
(առաքինութիւններ
ու
պատուիրաններ).
-
Հաւատալ
Ահուրա
Մազդային,
որ
ստեղծած
է
«լաւն
ու
բարին»,
որոնք
անհատը
կ՚առաջնորդեն
վերջնական
փրկութեան.
իսկ
Ահրիմանը
արարած
է
«վատն
ու
չարը»։
Ընկալել,
որ
միայն
բարին
պէտք
է
գործել,
արդար
աշխատանք
ունենալ,
խոստումը
յարգել,
չստել,
չխաբել,
չնախանձիլ։
Յարգել
ու
գնահատել
այլոց
բարի
աշխատանքները
ու
առաքինութիւնները
եւ
անոնց
հանդէպ
շնորհակալ
ու
երախտապարտ
ըլլալ։
Օգնել
ուրիշներուն,
մանաւանդ
հիւանդներուն
եւ
կարիքաւորներուն
եւ
երբեք
չվնասել
անոնց։
Չար
արարքներ
(մոլութիւններ
ու
մեղքեր).
-
Կուռքերու
ու
դեւերու
պաշտամունքը,
ատրուշաններու
մէջ
յաւիտենական
կրակի
մարումը
եւ
կախարդութեան
ու
այլ
աղանդներու
հետեւիլը։
Չարիք
գործելը,
սպանութիւնը,
ստախօսութիւնը,
խոստմնադրժութիւնը,
ծուլութիւնը,
գողութիւնը,
շնութիւնը
եւ
անհաւատարմութիւնը։
Այլոց
հանդէպ՝
վրէժխնդրութիւնը,
անշնորհակալութիւնը
եւ
զրպարտութիւնն
ու
բռնութիւնը
…
նաեւ
այլոց
վիրաւորելը
ու
վնասելը։
Այստեղ
աւարտած
կը
նկատենք
Արեւելեան
կրօնափիլիսոփայութեան
բարոյագիտութիւնը
(Ethics
in
the
Eastern
Religious
Philosophy)
ընդարձակ
նիւթը,
որ
ընդգրկուած
չէր
աշխատասիրութեանս
2018-ի
առաջին
հրատարակութեան
մէջ։
Քննարկման
համար
ընդգրկուած
է
երկիրներու
դրութիւնը։
Կարգով
նշուեցան՝
Հնդկաստանի,
Չինաստանի,
Ճապոնիայի
եւ
Իրան/Պարսկաստանի
կրօնափիլիսոփայութիւնները։
Հնդկաստանի
մէջ
յառաջացած
Բուդդայականութիւնը
քննարկուեցաւ
Հնդկաստանի
բաժնին
մէջ,
հակառակ
անոր,
որ
ան
աւելի
տարածուած
է
ասիական
այլ
երկիրներու
մէջ,
ինչպէս
օրինակ
Չինաստանի
(Չան-Բուդդայականութիւն)
եւ
Ճապոնիայի
(Զէն-Բուդդայականութիւն)
մէջ։
Նոյնպէս,
Չինաստանի
մէջ
յառաջացած
Դաոյականութիւնն
ու
Կոնֆուցիականութիւնը
քննարկուեցան
Չինաստանի
բաժնին
մէջ,
հակառակ
անոր,
որ
անոնք
եւս
տարածուած
են
Ճապոնիայի
եւ
Ասիոյ
այլ
երկիրներու
մէջ։
Կարելի
եղած
չափով
հակիրճ
ներկայացուեցաւ
նախ
երկիրը՝
նիւթին
հետ
ունեցած
իր
սերտ
առնչութեամբ,
ապա՝
նոյնինքն
կրօնափիլիսոփայութիւնը,
իր
կրօնական
ու
փիլիսոփայական
բաժիններով,
այնուհետեւ՝
անոր
բարոյագիտութիւնը,
որ
մեր
հիմնական
նպատակն
է։
Յաւելուած
10-րդ
մասին
մէջ,
առանձնաբար
աւելցուած
է
Արեւելեան
կրօնափիլիսոփայութեան
եզրեր,
աստուածներ
ու
անուններ
(Terms,
Gods
and
Names
in
Eastern
Religious
Philosophy)
բաժինը
(տե՛ս
էջ
601),
որ
կը
բովանդակէ
ներկայ
8-րդ
մասին
մէջ
տեղ
գտած
հնդկերէն,
չինարէն,
ճապոներէն,
պարսկերէն
ու
արաբերէն
եզրերը,
անոնց
աստուածները
եւ
կրօնափիլիսոփաներու
անունները,
դարձեալ
վերոյիշեալ
չորս
երկիրներու
առանձին
բաժանումներով։
(
)
Բուդդա
(Buddha),
սանսկրիտերէն,
կը
նշանակէ՝
«զարթնածը»
կամ
«զարթնումի
հասածը»։
Տիտղոս՝
բուդդայական
կրօնափիլիսոփայութեան
մէջ,
վերջին
բուդդան՝
իշխան
Սիդհարթա
Գաուտաման
է
(իրմէ
առաջ
ծանօթ
են
29
այլ
բուդդաներ)։
Կը
զանազանուին՝
3
տեսակ
բուդդա.
-
1.
Կատարեալ
բուդդան,
որ
«զարթնումի
հասած»
ու
լայն
կարողութիւններով
բարձրագոյն
տիտղոսը
ունի,
2.
Առանձին
կամ
մեկուսի
բուդդան,
որ
թէեւ
ինքն
իրեն
համար
«զարթնումի
հասած»
է,
սակայն
այլոց
չուսուցաներ,
եւ
(
)
Վաջրայանա
(Vajrayana).
-
սանսկրիտերէն
„Yana“
կը
նշանակէ՝
«կառք»
կամ
«փոխադրամիջոց»,
իսկ
սանսկրիտերէն
„Vajra“
եզրը
ունի
երկու
իմաստ.
-
(
)
Գաղտնախոհութիւնը
(Occultism),
հաւաքական
անուանումն
է
զանազան
թաքուն
կամ
գաղտնի
(=Occult),
գաղտնուսոյց,
խորհրդապաշտական
(միստիկ),
գերբնական
ու
գերզգայական
երեւոյթներու,
դրութիւններու
ու
կիրառումներու,
որոնց
նպատակն
է
ուսումնասիրել
ու
ճանչնալ
աշխարհի
գոյութեան
հարցերը։
(
)
«Եին
–
Եանգ»
(„Yin
–
Yang“),
չինական
կրօնափիլիսոփայութեան
մէջ
երկու
հականիշ,
բայց
զիրար
ամբողջացնող
սկզբունքներ
են։
Խորհրդանշանն
է՝
,
ուր
«Եին»
(Yin)
կը
ներկայանայ,
որպէս՝
սեւ,
իգական,
փափուկ,
պաղ,
կրաւորական
եւ
հանդարտ
(ինչպէս
է՝
երկիրը),
իսկ
հականիշը՝
«Եանգ»
(Yang),
որպէս՝
սպիտակ,
առական,
կարծր,
տաք,
աշխոյժ
եւ
շարժուն
(ինչպէս
է՝
երկինքը)։
«Եին
–
Եանգ»
հակադրութեամբ
կը
բացատրուի
նաեւ
փոփոխութիւնները,
որոնք
տեղի
կ՚ունենան
աշխարհի
մէջ։
Օրինակ,
«Եանգ»ի
(Yang)
սկզբնական
շարժումը,
երբ
իր
աւարտին
կը
հասնի,
կը
սկսի
«Եին»ի
(Yin)
հանդարտութիւնը,
որու
աւարտին
կը
սկսի
նոր
շարժում
մը
եւ
այսպէս
շարունակաբար։
«Եին
–
Եանգ»
հակադրութիւնը
տեղ
գտած
է
նաեւ
աւանդական
չինական
բժշկութեան
ոլորտէն
ներս։
(
)
Օրինականութիւն
(Legalism)
եզրը,
վերոյիշեալ
արեւելեան
(կամ
չինական)
փիլիսոփայութեան
իմաստի
կողքին
կ՚օգտագործուի
նաեւ՝
արեւմտեան
փիլիսոփայութեան
(Western
Philosophy)
եւ
աստուածաբանութեան
(Theology)
ոլորտներէն
ներս։
1.
Արեւմտեան
փիլիսոփայութեան
ոլորտին
մէջ,
Օրինականութիւնը,
իրաւական
բոլոր
հարցերուն,
օրէնքին
(սահմանադրութեան,
օրէնսդրութեան,
կանոնադրութեան)
համաձայն,
տրամաբանական
հիմնաւորմամբ
վերլուծումն
է,
առանց
նկատի
առնելու
ընկերային,
տնտեսական
եւ
քաղաքական
ազդակները։
2.
Աստուածաբանութեան
ոլորտին
մէջ,
Օրինականութիւնը,
«Մովսիսական
Օրէնք»ի
աւելի
արժեւորումն
ու
գնահատումն
է,
քան
«Նոր
Կտակարանը»։
Այստեղ
իսկական
հարցը
մարդու
արդարացումն
ու
փրկութիւնն
է,
որոնք
տեղի
կ՚ունենան
«Օրէնք»ին
հետեւելով
եւ
բարի
արարքներ
կատարելով,
կամ
միայն
հաւատքով
ու
ապաւինելով
Աստուծոյ
շնորհին
ու
ողորմածութեան։
(
)
Máo
Zédông
(Մաո
Ցեդոնգ,
1893
–
1976
թ.
),
չին
պետական
եւ
քաղաքական
գործիչ,
հիմնադիր՝
Մաոյականութեան
(Maoism)
ուղղութեան
եւ
աշխարհայացքին։
