Մաս – 9  

 

 

ԲԱՐՈՅԱԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Fundamental Concepts of Ethics

 

 

Բարոյագիտութեան հիմնական հասկացութիւններուն անցնելէ առաջ, նախ հարց տանք, թէ ի՞նչ է հասկացութիւնը։

Հասկացութիւնը, որպէս փիլիսփայական եզր կը նշանակէ իմաստալից բովանդակութիւն ունեցող արտայայտութեան միաւոր։ Հասկացութիւնը կը նկատուի՝ իմաստաբանական միաւոր, ինչպէս բառը՝ լեզուական միաւոր մըն է։ Հասկացութիւնը կը նպատակադրէ մտածողութեան պարզագոյն ձեւը, զանազանելու համար աւելի բարդ դատողութիւններէն ու հետեւութիւններէն, որոնք, իրենց կարգին, կ՚օգտագործեն հասկացութիւնները, որոշ դրութեան (System) մը մէջ։ Հասկացութիւնը իրերէն եւ երեւոյթներէն քաղուած մարդու ընդհանուր պատկերացումն է, որ կը ներկայանայ իր յստակութեամբ եւ իւրայատկութեամբ։ Օրինակ, երեւոյթի մը հասկացութիւնը կը նշանակէ գիտնալ այդ երեւոյթին իմաստը կամ էութիւնը եւ կարենալ զայն զանազանել՝ այլ երեւոյթներէն։

Հայերէնի մէջ հասկացութիւն եզրի մէջ կը գտնենք հասկնալու գաղափարը։ Գերմաներէնի մէջ ալ պարագան նոյնն է (հասկացութիւն՝ Begriff, հասկնալ՝ begreifen)։ Իսկ անգլերէն եւ ֆրանսերէն լեզուներու մէջ հասկացութիւն եզրի թարգմանութիւնն է՝ Concept եզրը, ուր եւս ըմբռնելու կամ հասկնալու գաղափարը կը գտնենք։

 

Փիլիսոփայութեան Հնադարեան ժամանակներէն սկսեալ հասկացութիւն եզրը բացատրուած է զանազան ձեւերով։ Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ բծախնդիր ճշգրտութեամբ կը զանազանէ հասկացութիւնը այլ եզրերէ ու կը հաստատէ, որ հասկացութիւնը կը յառաջանայ կամ կը բխի՝ բանականութենէն, մինչ հայեցողութիւնը կը բխի՝ զգայականութենէն։ («Բարոյագիտութեան Հիմնական Հասկացութիւններ» այս 9-րդ մասին մէջ, պիտի մանրամասնուին նաեւ վերոյիշեալ՝ բանականութիւն, հայեցողութիւն եւ զգացում հասկացութիւնները)։

Բարոյագիտութեան մարզին մէջ եւս կան բազմաթիւ հասկացութիւններ, որոնցմէ պիտի քննարկուին հիմնականները միայն։ Հիմնական հասկացութիւններու քննարկման ընթացքին պիտի հանդիպինք նաեւ այլ հասկացութիւններու, որոնք եւս պիտի պարզաբանուին։



Յաջորդաբար ու այբբենական կարգով, պիտի ներկայացուին բարոյագիտութեան առնչուած եւ անոր տեսանկիւնէն դիտուած հետեւեալ 33 հիմնական հասկացութիւնները. -

 

Ազատութիւն – Liberty, Freedom

Անհեթեթապաշտութիւն – Absurdism

Անձ – Person

Առարկայականութիւն – Objectivity

Առաքինութիւն եւ Մոլութիւն – Virtue & Vic e

Արդարութիւն – Justice 

Արժանապատուութիւն – Dignity

Բանականութիւն եւ Իմացականութիւն – Rationality & Understanding

Բարեպաշտութիւն – Piety

Բարին ու Չարը – The Good & The Evil

Բարոյական Դատողութիւն – Moral Judgement

Բարոյական Պատասխանատուութիւն – Moral Responsibility

Բարոյական Վարմունք – Moral Action

Ենթակայականութիւն – Subjectivity

Եսասիրութիւն եւ Այլասիրութիւն – Egoism & Altruism

Երջանկութիւն – Happiness

Զգացում եւ Յոյզ – Feeling & Emotion

Ընկեր եւ Ընկերութիւն – Friend & Friendship

Լաւատեսութիւն եւ Յոռետեսութիւն – Optimism & Pessimism

Խիղճ – Conscience

Խորհրդապաշտութիւն (Միստիցիզմ) – Mysticism

Կամք – Will

Կամքի Ազատութիւն – Free Will  

Հաւասարութիւն – Equality

Ճշմարտութիւն – Truth, Verity

Մարդու Հիմնական Իրաւունքները - Human Rights

Ներհայեցողութիւն – Intuition

Նպատակաբանութիւն – Teleology

Ոչնչապաշտութիւն – Nihilism

Պատիւ – Honour

Պարտաւորութիւն եւ Պարտագիտութիւն – Duty & Deontology

Սուտ – Lie

Քննախօսութիւն – Discourse  

 



 

Ազատութիւն

 

Ի՞նչ է ազատութիւնը  եւ կարելի՞ է յստակօրէն բնութագրել զայն։

Փիլիսոփայութեան մէջ, ազատութիւն հասկացութիւնը (անգլ. ՝ Liberty, Freedom, յուն. ՝ elevthería, լատ. ՝ libertas, գերմ. ՝ Freiheit) դժուար է յստակօրէն բնութագրել, որովհետեւ ան նախ յարատեւ փոփոխութեան մէջ է ապա ան առնչուած է բազմաթիւ բնագաւառներու, որոնց շարքին են՝ քաղաքականութիւնը, իրաւաբանութիւնը, հոգեբանութիւնը, ընկերաբանութիւնը, կրօնները եւ անշուշտ փիլիսոփայութիւնը, մասնաւորաբար անոր բարոյագիտութիւնը։

Ազատութիւնը, նախ կարելի է բաժնել երկուքի՝ անհատական ազատութիւն եւ հաւաքական ազատութիւն։ Այս վերջինը, թէեւ կ՚ընդգրկէ ընկերային կազմակերպութիւններն ու հաստատութիւնները, սակայն վերջին հաշուով նկատի կ՚առնուի զանոնք բաղկացնող անհատներու ազատութիւնը։ Իսկ անհատական ազատութիւնը, ընդհանրապէս, բան մը ընելու կամ չընելու հնարաւորութիւնն ու կարողութիւնն է։

Ազատութեան հականիշ է՝ հարկադրանքի ու ստիպողութեան ենթակայ ըլլալը։ Այս իմաստով, ազատութիւն է նաեւ՝ օտարի (ուրիշի) լուծէն, ճնշումներէն ու տիրապետութենէն դուրս գալը. ազատութիւն է նաեւ՝ վտանգէն, փորձանքէն ու նեղ կացութենէն դուրս գալը։ Ազատութիւնը կ՚առնչուի նաեւ՝ գաղափարին, դաւանանքին, խղճին, մամուլին ու խօսքին։

Փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս, հարկ է կարգ մը զատորոշումներ կատարել։ Օրինակի համար, ձեւականօրէն, պէտք է զանազանել ազատութեան գլխաւոր երկու տեսակ. -

Ժխտական ազատութիւնը (Negative Liberty),

ուր կը բացակային արգելքները, սահմանափակումներն ու հարկադրանքը։ Այսինքն՝ անհատը կախեալ չէ որեւէ բանէ.  եւ

Դրական ազատութիւնը (Positive Liberty),

ուր անհատը կարողութիւն ունի նախ որոշելու ի՛ր ուզածը ապա՝ կատարելու զայն։ Այսինքն՝ անհատը բանի մը ազատութիւնը ունի։  

Ժխտական ու դրական ազատութեան պարագային, պէտք է զանազանել նաեւ կիրառական հետեւեալ երկու բնագաւառները. -

Արտաքին ազատութիւն,

որ վարմունքի ազատութիւնն է։ Այլ խօսքով, «վարուիլկարենալու ազատութիւն»ը (լատ. ՝ libertas agenda). եւ

Ներքին ազատութիւն,

որ կամքի եւ որոշումի ազատութիւնն է։ Այլ խօսքով, «ուզելկարենալու ազատութիւն»ը (լատ. ՝ libertas volendi)։  



ԱԶԱՏՈՒԹԵԱՆ ԴԱՍԱԿԱՐԳԵՐԸ

Պատմութեան ընթացքին, ազատութիւն հասկացութիւնը աւելի մանրամասն քննարկելու համար, բազմաթիւ փորձեր եղած են անոր դասակարգային դրութիւն մը պատշաճեցնելու համար։ Այս գործընթացին մէջ, միշտ նկատի առնուած է ազատութեան եւ որոշականութեան (Determinism) կապը, որ շատերու համար մրցակցական բնոյթ կը կրէ։

Նկատի ունենալով վերոյիշեալ ձեւական եւ կիրառական բաժանումները, այստեղ պիտի ներկայացուին ազատութեան հետեւեալ չորս դասակարգերը. -   1. ժխտական արտաքին, 2. դրական արտաքին, 3. ժխտական ներքին եւ 4. դրական ներքին։

 

1. Ժխտական ա րտաքին ազատութիւն

Ժխտական արտաքին ազատութիւն կը կայանայ, երբ անհատի մօտ կը բացակային արտաքին արգելքները, սահմանափակումներն ու հարկադրանքը, այսինքն՝ անհատը կախեալ չըլլար որեւէ արտաքին ազդակներէ, որոնք պիտի խանգարէին իր վարուիլկարենալու ազատութիւնը։

Ժխտական արտաքին ազատութեան պարագային, նախ առկայ է անհատի մարմնականֆիզիկական ազատութիւնը, որովհետեւ կը բացակային արտաքին բնական արգելքները։ Արտաքին բնական արգելքներէն անկախ ըլլալու անհատի ձգտումը, եթէ մէկ կողմէն՝ զինք կ՚առաջնորդէ դէպի գիտական նոր նուաճումներ, որոնց միջոցով անհատը կրնայ բնական երեւոյթները նախագուշակել եւ բնական արգելքները կարելի չափով յաղթահարել. միւս կողմէ սակայն կը յայտնաբերէ բնագիտական որոշականութիւն մը, որ կը հերքէ որեւէ ազատութիւն։ 

Իսկ ընկերային ու քաղաքական շրջագծի մէջ, ժխտական արտաքին ազատութիւնը կը յայտնաբերուի ընկերային արգելքներու բացակայութեամբ եւ մենատիրութենէ ազատագրութեամբ։ Ժխտական արտաքին ազատութիւնը, Նոր Դարաշրջանի նոյնինքն մարդկայնութեան (Humanity) ու անհատական ազատագրութեան (Emancipation) ծրագիրն է, ինչպէս նաեւ արդի ժամանակներու՝ մարդու իրաւունքներու (Human Rights) երաշխաւորութիւնը եւ ժողովրդավարութիւնը (Democracy)։  

 

2. Դրական արտաքին ազատութիւն

Դրական արտաքին ազատութիւն կը կայանայ, երբ անհատը կարողանայ ընել, ինչ որ կարելի է, նկատի ունենալով անհատի նպատակներու ու փափաքներու իրականացումը, ինչպէս նաեւ պահանջքներու ու հետաքրքրութիւններու գոհացումը։ Կանտի համաձայն, դրական արտաքին ազատութիւնը բնազանցական (Metaphysics) բնոյթ ունի։ 

Դրական արտաքին ազատութեան պարագային, անհատի կեանքին մէջ առկայ են վարմունքի կամ վարուիլկարենալու ազատութիւնը, ինչպէս նաեւ արտաքին ինքնաբաւութիւնն (այսինքն՝ անկախութիւնն ) ու արտաքին ինքնավարութիւնը (այսինքն՝ ինքնուրոյնութիւնը )։ Դրական արտաքին ազատութեան պարագային, անհատի մօտ կը նկատուի գիտական ու տեխնիկական յառաջդիմութեան վերելք, որով անհատը կ՚ապահովէ իր ինքնաբաւութիւնն ու ինքնավարութիւնը։ Ասոր կողքին սակայն, անհատը ինք կը սահմանափակէ իր վարմունքի ազատութիւնը, նկատի ունենալով գիտութեան յառաջդիմութեան կողմնակի անախորժ ազդեցութիւնները եւ իր բարոյական պատասխանատուութիւնը։

Իսկ ընկերային ու քաղաքական շրջագծի մէջ, դրական արտաքին ազատութիւնը կը յայտնաբերուի քաղաքացիական ազատութեամբ, ուր անհատը կրնայ ունենալ իր անկախ կարծիքը եւ հասարակական աւելի աշխոյժ մասնակցութիւնը։

 

3. Ժխտական ներքին ազատութիւն

Ժխտական ներքին ազատութիւն կը կայանայ, երբ անհատի մօտ կը բացակային ներքին (հոգեկան եւ բնախօսական) արգելքները, սահմանափակումներն ու հարկադրանքը, ինչպէս նաեւ անհատը կախեալ չըլլար իր մարմնական բնական պահանջքներէն, մղումներէն ու հակումներէն եւ այն բոլոր հոգեկան պատճառներէն, որոնք արգելք կը հանդիսանան, որ անհատը ուզելկարենայ եւ վարուիլկարենայ։

Կանտ նկատի ունենալով կամքը, ժխտական ներքին ազատութիւնը կը կոչէ «գործնական իմացաբանութեան ազատութիւն», որ Կանտի համաձայն, զգայական մղումներէն՝ կամեցողութեան անկախութիւնն է։

Ժխտական ներքին ազատութիւնը կը հերքուի որոշականութեան հետեւեալ երեք տարբերակներուն կողմէ. -

ա)        Հոգեբանական որոշականութիւն,

            որուն համաձայն՝ անհատի գրեթէ բոլոր վարմունքները կանխորոշուած են հոգեկան գիտակից կամ անգիտակից հանգամանքներու պատճառով. 

բ)         Բնախօսական որոշականութիւն,

            որուն համաձայն՝ անհատի գրեթէ բոլոր վարմունքները կանխորոշուած են մարմնականբնախօսական հանգամանքներու պատճառով.  եւ

գ)         Բարոյագիտական որոշականութիւն,

            որուն համաձայն՝ անհատի գրեթէ բոլոր վարմունքները կանխորոշուած են, իր իսկ բարոյական սկզբունքներուն պատճառով։ Այլ խօսքով, անհատը զանազանելով բարին ու չարը, կը վարուի բարոյական ի՛ր կանոններով (մաքսիմ), երբեմն նոյնիսկ գիտնալով կամ նախատեսելով այդ վարմունքի ժխտական հետեւանքները։ 

 

4. Դրական ներքին ազատութիւն

Դրական ներքին ազատութիւնը, կամքի եւ որոշումի ազատութիւնն է։ Այլ խօսքով, ազատ կամքն է։ Թէ՛ կամքը (Will) եւ թէ ազատ կամքը (Free Will), որպէս առանձին հասկացութիւններ յիշուած են այս 9-րդ մասին մէջ (էջ 478 եւ 481), հասկացութիւններ, որոնք բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս նկատի կ՚առնուին եւ մեծ կարեւորութեամբ կը շեշտուին։

Դրական ներքին ազատութեան պարագային, առկայ են անհատի ներքին (հոգեկան ու ֆիզիկական) ա՛յն կարելիութեան պայմանները եւ վարուիլկարենալու ազդակները, որոնք կ՚աջակցին կամ կը նպաստեն, որ հակառակ զանազան բնական (թերեւս խանգարիչ) ազդեցութիւններուն, անհատը իր բանականութեան միջոցով, կարենայ զինք հետաքրքրող նպատակներ դնել կամ որոշել եւ այդ նպատակները իրագործելու համար կարենայ զանազան միջոցներ որոնել եւ անոնցմէ ընտրութիւն կատարել, միշտ նկատի ունենալով բարոյական արժէքներու չափանիշները եւ անհատական պատասխանատուութիւնը։

Դրական ներքին ազատութեան պարագային, անհատը ինքնին հեղինակն է իր իւրայատուկ ա՛յս կերպ եւ ոչ՝ այլ կերպ ուզելուն (կամ կամեցողութեան) եւ ասիկա ապահովելու նախապայմանը՝ ներքին ինքնաբաւութիւնն (Autarky) է։ Ազատութեան առնչուած, ինքնաբաւութեան այս գաղափարը ծնունդ առած է յունական դասական փիլիսոփաներէն Սոկրատէսի մօտ։ Հետագային, Կինիկական փիլիսոփայական ուղղութեան (Cynicism) հետեւորդները, չափազանցութեան երթալով, կը յանգէին ներքին ինքնակալութեան կամ ինքնիշխանութեան (Autocracy)։

Արիստոտէլ, օրինակ, կը յիշէ ընտրութեան եւ որոշումի ազատութիւ ն ը, որով մարդ, կամ անհատը, խորհրդածելէ ետք՝ վարմունք մը ընտրելու կամ զայն զանցառելու կարողութիւնը եւ կարելիութիւնը ունի։ Այս իմաստով, Արիստոտէլի ազատութիւնը կը կեդրոնանայ լոկ ընտրութեան ազատութեան վրայ, որ միակողմանի ու սահմանափակ ըլլալով՝ անբաւարար կը նկատուի։

Դրական ներքին ազատութեան առնչուած տարբեր տեսութիւններ յառաջացած են հազարամեայ Միջնադարու ընթացքին եւ անոր յաջորդող Անցման Դարաշրջանին։ Յիշեալ տեսութիւնները ընդհանրապէս համաձայն չեն եղած որոշականութեան (Determinism) հետ ու ջատագոված են բացարձակ անորոշականութիւնը (Indeterminism) եւ ասոր որպէս հետեւանք՝ բացարձակ ազատութիւնը։

Հետագային, Նոր Դարաշրջանի բանապաշտութիւնը (Rationalism) եւ անոր ներկայացուցիչներէն Բ. Սպինոզա որոշականութիւնը ընդունեցին, որպէս աւելի լաւ տարբերակ, առանց նկատի առնելու անհատի պատասխանատուութեան լուրջ հարցը։ Իսկ Նոր Դարաշրջանի մէջ, փորձապաշտութեան (Empiricism) ներկայացուցիչներէն՝ Դ. Հյում, մշակեց ինքնակամութեան ազատութեան (Liberty of Spontaneity) տեսութիւն մը, ուր ազատութիւնը կը սահմանափակուէր միայն վարմունքի ազատութեամբ, երբ արտաքին ողջ արգելքները կը բացակային, սակայն ան նկատի չէր առներ արգելք հանդիսացող ներքին պատճառները, ինչպէս հոգեբանական ազդակները։ Կանտ, հերքելով Հյումի յիշեալ կարծիքը, Հյումի ազատութիւնը «խաբուսիկ երեւոյթ» կը կոչէ։

Դրական ներքին ազատութեան մասին, նաեւ Ի. Կանտ կը ներկայացնէ իր տարբերակը, որ ինքնապատճառականութեան կամ ինքնաորոշականութեան տեսութիւնն է։ Կանտի համաձայն, ազատ է այն մարդը կամ անհատը, որու մօտ կամենալն ու վարուիլը ի՛ր անձէն կը բխին, ի՛նքն է անոնց պատճառը եւ ի՛նք կը ստանձնէ անոնց ամբողջական պատասխանատուութիւնը ։ Այս գաղափարի նախնական ձեւերը թէեւ կը գտնենք Հնադարեան Արիստոտէլի եւ Միջնադարեան Թոմաս Աքուինացիի մօտ, սակայն Կանտի մօտ ան կը հասնի իր կատարելութեան։

Ինքնապատճառականութիւնը, որպէս հասկացութիւն, մարդկային ա՛յն կարողութիւնն է, որով մարդ իր վարմունքը կամ արարքը կը սկսի առանց որեւէ այլ պատճառականութեան (անգլ. ՝ Causality, գերմ. ՝ Kausalität), որովհետեւ անհատը «ինքն» է սկզբնական կամ առաջին պատճառը (լատ. ՝ prima causa)։ Այս իմաստով, բնական պատճառականութիւնը կը վերածուի կամ կը ներկայանայ, որպէս՝ ազատութեան պատճառականութիւն։ Այստեղ օգտագործուած «ինքն» (անգլ. ՝ Self, գերմ. ՝ Selbst) արդիական եզրը կամ հասկացութիւնը, որ անհատի գիտակցութիւնն է, յունական փիլիսոփայական աւանդութեան մէջ կը կոչուի «հոգի», իսկ Կանտի համաձայն ան կը կոչուի՝ «զուտ գործնական բանականութիւն», որ գործնական բանականութեան ինքնաորոշականութիւնն է։

Կանտ, մէկ կողմէն՝ կ՚արդարացնէր բնութեան հանդէպ ունեցած իր անսահման պատճառականութեան սկզբունքը, սակայն միւս կողմէն՝ կը ջատագովէր կամքի ազատութիւնը։ Կանտի համաձայն, կարելի է անառարկելիօրէն կողք կողքի տեսնել բնութեան պատճառականութիւնը եւ ազատութեան պատճառականութիւնը։ Այս կարելիութիւնը կ՚ընձեռէ Կանտի վերանցական կամ անդրանցական գաղափարապաշտութիւնը (Transcendental Idealism), որ ազատութիւնը կը հասկնար, որպէս բանական կարողութիւն եւ անկէ կը հեռացնէր բնութեան պատճառականութեան արդիւնք՝ որեւէ որոշականութիւն։ Այս իմաստով, Կանտ կ՚ապահովէ պատճառականութեան մը անպատճառ սկիզբի գաղափարը, վիճակի մը ինքնակամ սկսելու կարողութիւնը, զոր կը կոչէ վերանցական կամ անդրանցական ազատութիւն։ 

Կանտի համաձայն, մարդ էակը երեւոյթներու զգայական աշխարհի (լատ. ՝ mundus sensibilis) կողքին կը պատկանի նաեւ իր մտածումներու բանական աշխարհին (լատ. ՝ mundus intelligibilis), ուր զգայական աշխարհի օրէնքները երբեք կիրառելի չեն։ Այս կրկնակի պատկանելիութիւնը կ՚արտայայտուի նաեւ կամքի պարագային, ուր կարելի է տեսնել թէ՛ զգայական հակումներու ու մղումներու ներգործութիւնը եւ թէ՛ բանականութեան ներգործութիւնը։ Կանտ, ներքին ազատութեան ժխտական ձեւը (ինչպէս նշուեցաւ) կը յատկացնէ, անկախանալու համար՝ զգայական աշխարհի ներգործութենէն. իսկ ներքին ազատութեան դրական ձեւը կը յատկացնէ՝ բանական աշխարհին, որ Կանտի համար զուտ գործնական բանականութեան ինքնավարութիւնը կամ ինքնօրինութիւնն է (Autonomy), որու հիմնական օրէնսդիր կարողութեամբ, կը հաստատուին՝ բարոյական օրէնքը, վերոյիշեալ ազատութեան պատճառականութիւնը եւ կամքի վերանցական կամ անդրանցական ազատութիւնը։

Կանտի համաձայն, բարոյական ինքնավարութեան նմանօրինակ մտայղացում մը, պէտք է մեր մօտ ի յառաջագունէ (a priori) ակնյայտ ու ըմբռնելի ըլլայ, որովհետեւ ան նախապայմանն է բարոյական օրէնքին, որ մեզի ծանօթ է։ Այս իմաստով, գործնական բանականութեան ոլորտին մէջ, ազատութիւն եւ որոշականութիւն ոչ միայն հակադրութիւն չեն կազմեր, այլ առաւել, ազատութիւնը կ՚որոշուի բարոյական օրէնքին միջոցով։ Այս բարոյական օրէնքը, կախեալ չէ որեւէ պատճառէ մը, որու միջոցով կամ որու շնորհիւ կը հեռացուի կանխորոշութեան որեւէ վտանգ։



ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՈՐՈՇԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

Ազատութեան եւ որոշականութեան (Determinism) լարուած յարաբերութիւնը հարթելու ճանապարհին, կը հանդիպինք երկու գլխաւոր դիրքորոշումներու. անոնցմէ առաջինը՝ երկու կողմերու միջեւ անհամաձայնութիւն մը կը նկատէ, իսկ երկրորդը՝ համաձայնութիւն մը. -

Ա. - Անհամաձայնութեան դիրքորոշում (Incompatibilism)

Այս դիրքորոշման հետեւորդները, կոչենք անհամաձայնականները, մեծ մասամբ՝ որոշականութեան ջատագովներ են եւ կը պնդեն, որ թէ՛ մեր աշխարհը եւ թէ՛ մարդ էակը ենթակայ են որոշականութեան եւ այս պատճառով անհատը չի կրնար լիովին ազատ ըլլալ։ Այլ խօսքով ազատութիւնը պատրանք մըն է միայն։

Բ. - Համաձայնութեան դիրքորոշում (Compatibilism)

Այս դիրքորոշման հետեւորդները, կոչենք համաձայնականները, մեծ մասամբ՝ ազատութեան ջատագովներ են եւ կ՚ընդունին, ազատութեան եւ որոշականութեան համատեղելիութիւնը։ Անոնց համար, որոշականութիւնը որոշ ձեւով ու որոշ չափով կը յարմարի մեր գործնական բարոյականութեան, ընդունելով հանդերձ, որ երբեմն այդ համաձայնութիւնը լիովին տեղի չունենար։

 

Վերոյիշեալ երկու դիրքորոշումներու պարագային, թէ՛ որոշականութեան ջատագովները եւ թէ՛ ազատութեան ջատագովները, իրենց զանազան տարբերակներով ու գաղափարներով, կարելի է բաժնել տարբեր ենթախումբերու, որոնց մասին սակայն այստեղ պիտի չանդրադառնանք։

Նաեւ արդի բնագիտութիւնը (Physics, ֆիզիկա), իր զանազան նորագոյն գիտաճիւղերով (ինչպէս՝ քաոսի տեսութիւն, յարաբերականութեան տեսութիւն, քվանտային բնագիտութիւն, եւայլն... ), կը զբաղի որոշականութեան եւ նախագուշակութեան կարելիութիւններով, որոնց մասին եւս այստեղ պիտի չանդրադառնանք։



ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՍՏՐԿՈՒԹԻՒՆ

Ազատութեան հականիշ նկատուող ստրկութիւնը (անգլ. ՝ Slavery, յուն. ՝ douleía, գերմ. ՝ Sklaverei), յատուկ իրավիճակ մըն է, ուր մարդիկ ժամանակաւոր կերպով կամ ցկեանս, առաւել կամ նուազ չափով, ուրիշներու սեփականութիւնը կը սեպուին։ Այս իմաստով, ստրուկները (որպէս իրեր) կարելի է՝ գնել, ծախել, փոխանակել, նուիրել, ժառանգել, եւայլն…

Եթէ համառօտ ակնարկ մը նետենք՝ ազատութեան եւ ստրկութեան պատմութեան վրայ ապա պիտի տեսնենք, որ յունահռոմէական Հնադարուն, ազատութիւնը առանձնաշնորհում մըն էր միայն վերնախաւին պատկանող կրթեալ ու հարուստ մարդոց համար, որոնց դէմ կանգնած էին ազատութենէ զրկուած ստրուկները։ Ստրուկները, ընդհանրապէս տարբեր ցեղի ու մշակոյթի պատկանող օտարերկրացի մարդիկ էին, որոնք բռնի ուժով գերի առնուած կամ գնուած էին։ Անոնցմէ, խլուած էին իրենց ազատութիւնը, ինքնութիւնը ու մարդկային գրեթէ բոլոր տարրական ու բնական իրաւունքները։ Ստրուկները, որպէս իրեր, սեփականութիւնն էին իրենց ազնուական ստրկատիրոջ, որոնց համար ալ պէտք է ծառայէին ու աշխատէին։

Հնադարեան փիլիսոփայութեան ծիրէն ներս, ստոյիկներն էին, որ առաջին անգամ ազատութեան ջատագովները եղան եւ դատապարտեցին ստրկութիւնը։ Այս գաղափարները, սակայն, մնացին փիլիսոփայական ծիրէն ներս իսկ ընկերա -քաղաքական ոլորտին մէջ  որեւէ փոփոխութիւն տեղի չունեցաւ։   

Քրիստոնեայ Միջնադարուն, ազատութեան գաղափարը ընդհանրապէս վախճանաբանական ^{( [1] )} (Eschatology) բնոյթ ստացաւ, այսինքն առնչուեցաւ «ապագայ աշխարհի» մը կամ «յաւիտենական կեանքին»։ Պօղոս առաքեալ, ազատութեան մասին ստոյիկներու հասկացողութիւնը ձեւակերպելով, Քրիստոնէութեան յարմարեցուց, հետեւեալ ձեւով. - Քրիստոսի միանալով եւ Քրիստոսի միջոցով, բոլոր մարդիկ հաւասար եւ ազատ կը դառնան։ Առաքեալը կը յորդորէ՝ «Ուստի ամուր պահեցէք այդ ազատութիւնը եւ վերստին ստրկութեան լուծին տակ մի՛ մտնէք» (Գաղատացիներու ուղղեալ նամակէն՝ 5/1)։ Ստրկութենէն ազատիլը, «մեղքի տիրապետութենէն ազատիլն է» (Հռոմայեցիներու ուղղեալ նամակէն՝ 6/18)։ Իսկ ստրկատէր ու քրիստոնեայ Փիլիմոնի (Philemon) ուղղեալ նամակին մէջ Պօղոս առաքեալ կը խնդրէ, որ քրիստոնեայ դարձած անոր մէկ ստրուկին փախուստը ներէ եւ ազատութիւն շնորհէ անոր։ Ազատութեան մասին նոյն գաղափարը կը գտնենք նաեւ Նոր Կտակարանի այլ դրուագներու մէջ. - Յիսուս Քրիստոսի խօսքով՝ «(Ինձմով) ճշմարտութիւնը պիտի ճանչնաք եւ ճշմարտութիւնը ձեզ պիտի ազատէ» (Յովհաննու աւետարանէն՝ 8/32)։  

Հազարամեայ Միջնադարուն, ազատութեան եւ ստրկութեան նախկին իրավիճակը շարունակուեցաւ։ Միջնադարու աւարտին, գերման աստուածաբան եւ Բողոքականութեան հիմնադիր Մ. Լութեր (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ), իր «Քրիստոնեայ մարդու ազատութեան մասին» (գերմ. բնագիր՝ „ Von der Freiheit eines Christenmenschen“, 1520 թ. ) գրութեան մէջ, քրիստոնեայ մարդուն ազատ դիրքաւորումը կը կատարէ՝ զանազանելով ստրուկի եւ տիրոջ իրավիճակները։ Լութերի համաձայն, քրիստոնեայ մարդուն վերապահուած է ազատութիւն մը, որ առնչուած է սիրոյ եւ մերձաւորին հանդէպ ունեցած պատասխանատուութեան   զգացումներուն։

Լուսաւորութեան Նոր Դարաշրջանին, աւանդութիւններու, նախապաշարումներու, սնահաւատութեան եւ հեղինակութիւններու հանդէպ ունեցած վերապահ կեցուածքի կողքին, կը զարգանար ազատութեան գաղափարը։ Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտի համաձայն, ազատութիւնը կարելի է միայն բանականութեան միջոցով, որով մարդ Բարին կը ճանչնայ ու իր արարքները ու բարոյական վերաբերմունքը, ի՛ր պարտաւորութեան գիտակցութեամբ կը կատարէ։ Կանտի համար հոմանիշներ են՝ պարտաւորութիւն եւ ազատութիւն հասկացութիւնները. այլ խօսքով բարի կամքը նոյնինքն ազատ կամքն է եւ բարոյական բարի վարմունքը՝ ազատ վարմունքն է։ Տակաւին, Կանտի համաձայն, ազատութիւնը զանազան կարելիութիւններէն մէկը ընտրելու ազատութիւնը չէ, նոյնիսկ եթէ միայն մէկ կարելիութիւն ըլլայ ու մարդ իր բանականութեան ճամբով ճանչնայ այդ միակ կարելիութեան լաւ ու բարի ըլլալը, բաւական է հաստատելու համար մարդու ազատութիւնը։ Հակառակ իր ծայրայեղութեան, Կանտի վերոյիշեալ ազատութեան բնորոշումը փիլիսոփայական պատմութեան մէջ ամենայաջողը կը նկատուի։ 

Իսկ Լուսաւորութեամբ, (գերմ. ՝ Aufklärung, անգլ. ՝ Enlightenment) Կանտի բնորոշումով, ա՛լ վերջ կը դրուէր մարդու, իր իսկ պատճառով յայտնուած տհասութեան ^{( [2] )} ու կը բացուէր ազատութեան ուղին։

Այնուհետեւ ( 1789 թ. ) «ազատութիւն, հաւասարութիւն, եղբայրութիւն» (ֆրնս. ՝ „ liberté, égalité, fraternité” ) կարգախօսը հիմնական միտքը կազմեց ֆրանսական յեղափոխութեան։

Ժամանակակից դարաշրջանի փիլիսոփայական գոյապաշտութեան (Exis-tentialism) ներկայացուցիչ ֆրանսացի փիլիսոփայ Ժ. -Պ. Սարտրը (Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ) մարդը կը նկատէր ազատութեան դատապարտուած։ Սարտրըի համաձայն, մարդ կը մնայ ազատ, հակառակ բոլոր արգելքներուն, խանգարիչ հանգամանքներուն ու ձախողութիւններուն։

Ազատութիւնը նաեւ ա՛յն իրավիճակն է, ուր մարդ ուրիշի մը կողմէ կամայական հարկադրանքի կամ բռնութեան չէ ենթարկուած։   

Այսօր, բազմաթիւ պետութիւններ, մարդոց հիմնական, մասնաւորաբար ազատութեան իրաւունքները կ՚ընդունին, որպէս պաշտօնական իրաւական կարգավիճակ։ Ազատութիւն մը, որ առնչուած է մարդոց ինքնութեան, քաղաքական ու կրօնական կողմնորոշումներուն։

    

Վերադառնալով ազատութեան հականիշ՝ ստրկութեան, կարելի է հաստատել, որ Նոր Դարաշրջանի սկիզբները, ստրկավաճառութիւնը (Slave Trade) նոր թափ կը ստանար, երբ նախ եւրոպական գաղութատիրական երկիրներ (ինչպէս՝ Փորթուգալ, Սպանիա, Անգլիա, Ֆրանսա, եւայլն…), ապա Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները գլխաւորաբար ափրիկեցի ստրուկներու առուծախով կը զբաղէին։

18-րդ դարու վերջաւորութեան, ստրկութիւնը սկսաւ հետզհետէ վերանալ եւ արգիլուիլ։ 1926 թուականին, Ազգերու Միութիւնը (անգլ. ՝ League of Nations, գերմ. ՝ Völkerbund), ստրկութիւնը վերացնելու եւ ստրկավաճառութիւնը արգիլելու յատուկ պայմանագրութիւն մը հրապարակեց։

Ստրկութիւնը վերացնելու ձեւական այս գործողութիւնները, հազուագիւտ պարագաներու միայն կարողացան նախկին ստրուկներուն ընկերային հաւասարութիւն շնորհել։ Բազմաթիւ երկիրներու մէջ, կարգ մը մարդոց ուրիշներէ կախեալ ըլլալը շարունակուեցաւ եւ ստեղծուեցաւ ստրկանման իրավիճակ մը, ուր մարդիկ չէին կրնար ազատութիւնը լիովին վայելել եւ տնտեսական պատճառներով կը մնային ուրիշներէ կախեալ։

 

Այսօր, ստրկանման այս վատ իրավիճակը կարելի է «արդի ստրկութիւն» (Modern Slavery) կոչել, կամ որակել, ուր մարդիկ անարդարօրէն ենթակայ են՝ շահագործման, չարաշահումի, բռնութեան, սպառնալիքի, հարկադրանքի, նենգութեան ու խարդախութեան։

Այսօր, նաեւ Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւնը (ՄԱԿ), իր փաստացի տուեալներով   կը հաստատէ, որ աշխարհի վրայ աւելի քան 12 միլիոն մարդիկ կան, որոնք անմիջական ստրկութեան մէջ են, անոնց գոնէ կէսը կիներ եւ երեխաներ են։ 

 



 

Նշանաւոր Խօսքեր՝

Ազատութեան մասին

 

Պերիկլէս (յուն. ՝ Perikles, 490 – 429 մ. թ. ա. ) . -

«Երջանկութեան համար ազատութեան կարիքը ունիս, իսկ ազատութեան համար՝ խիզախութեան»։

Մ. Տ. Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Խաղաղութիւնը, չխանգարուած ազատութիւն է»։

Ի. Կանտ (գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Ազատութիւնը կամքի դրդապատճառներն արտադրելու ունակութիւնն է»։

«Ներքին ազատութեանդ համար երկու բան կը պահանջուի. - նախ տուեալ գործի համար վարպետ ըլլաս, ապա ինքզինքիդ տիրապետես, այսինքն՝ քու յոյզերդ ընտելացնես եւ կիրքերդ սանձես»։

«Շատ սովորութիւնները, աւելի քիչ ազատութիւն կը նշանակէ»։   

Ս. Կիրկեգոր (դան. ՝ Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ). -

«… Կը պայքարիմ յանուն՝ ազատութեան, յանուն՝ գոյատեւման եւ յանուն՝ „կամ – կամ“-ին (անգլ. ՝ „ Either – Or “, գերմ. ՝ „Entweder – Oder“)։ Այս „կամ – կամ“ն է, որ մարդը կը բարձրացնէ հրեշտակներէն վեր»։

Ժ. -Պ. Սարտրը (Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ) . -

« Մարդը ազատութեան դատապարտուած է»։

Անծանօթ. -

«Ազատութիւնը երբեք չի տրուիր, այլ միայն կը շահուի»։

«Ազատութիւնը միշտ աւելին է, քան քեզ թոյլատրուածը»։

«Անհատականութիւնը, ապրող ազատութիւն է»։

«Անսահմանափակ ազատութիւնը, կը խրախուսէ սահմանափակումը»։

«Քանի դեռ մենք երազելու ազատութիւնը ունինք, մենք կ՚երազենք ազատութիւն ունենալ»։

Գերմանական ասացուածք. -

«Ով որ վարկ կը վերցնէ, կը վաճառէ իր ազատութիւնը»։

Իտալական ասացուածք. -

«Ով որ նուէրներ կ՚ընդունի, կը կորսնցնէ իր ազատութիւնը»։

 



 

 

Անհեթեթապաշտութիւն

 

Ի՞նչ է անհեթեթապաշտութիւնը (Absurdism), փիլիսոփայութեան եւ բարոյագիտութեան տեսանկիւնէն դիտուած։

Անհեթեթապաշտութիւնը բախումն է մարդկային հակումին, կեանքին բացատրութիւն մը կամ կեանքին իմաստ մը փնտռելուն եւ մարդկային որեւէ իմաստ  գտնելու անկարողութեան միջեւ։ Անկարողութիւն մը, որ տրամաբանական բնոյթ չի կրեր, այլ մարդկային անկարողութիւն է։

Անհեթեթապաշտութիւնը (Absurdism) յառաջացած է անհեթեթ (Absurd) բառէն, որ փոխաբերաբար կը նշանակէ անիմաստ, անմիտ։ Անհեթեթութիւն կրնան ըլլալ, օրինակ արարքներն ու միտքերը։

Անհեթեթապաշտութիւնը փիլիսոփայական ուղղութիւն է, որու համաձայն մարդու իրական արժէքի եւ կեանքի իմաստի որոնման ջանքերը անհեթեթ են ու մատնուած են՝ ձախողութեան։ Այլ խօսքով, անհեթեթապաշտութիւնը կեանքի իմաստի որոնման եւ կեանքի իմաստի բացակայութեան հիմնական աններդաշնակութիւնն է։

Անհեթեթապաշտութիւնը նաեւ կը բացատրէ, թէ մարդը ի՞նչ կրնայ ընել, երբ գիտակցի այս իրավիճակին, այսինքն՝ ինչպէ՞ս պէտք է դիմակայէ ու արձագանգէ վերոյիշեալ անհեթեթութեան։ 

Անհեթեթապաշտութիւնը ծագում առած է 19-րդ դարուն, Եւրոպայի մէջ յառաջացած հետեւեալ երկու փիլիսոփայական ուղղութիւններէն. - առաջինը՝ Գոյութեան փիլիսոփայութիւն ^{( [3] )} (գերմ. ՝ Existenzphilosophie, ֆրնս. եւ անգլ. ՝ Existentialism) եւ երկրորդը՝ Ոչնչապաշտութիւն ^{( [4] )} (Nihilism)։

Գոյութեան փիլիսոփայութեան հիմնադիր նկատուող դանիացի փիլիսոփայ աստուածաբան Ս. Կիրկեգոր (Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ), իր 1849 թուականին հրատարակուած «Հիւանդութիւնը մինչեւ մահ » ⁽ [5] ⁾ երկին մէջ, կը ներկայացնէ «ես, ինչպէ՞ս կարող եմ ի՛մ գոյութիւնը ըմբռնել» հարցադրման պատասխանը, որ առնչուած է Անհեթեթապաշտութեան. - նախ եւ առաջ անհատը, գիտակցօրէն ընդունելով իր գոյութեան իրո - ղութիւնը, ինքն իր գոյին հետ յարաբերութեան մէջ մտնելու է։ Հակառակ պարագային, եթէ անհատը չյաջողի իր գոյին հետ յարաբերութեան մէջ մտնել, կ՚իյնայ յուսահատութեան գիրկը։ Վերոյիշեալ «հիւանդութիւն»ը, նոյնինքն յուսահատութիւնն է։

Գոյութեան փիլիսոփայութեան այլ նշանաւոր դէմք մըն է ֆրանսացի գրող փիլիսոփայ Ա. Կամիւ ^{( [6] )} (Albert Camus, 1913 – 1960 թ. ), որ 1942-ին կը հրատարակէ իր գլուխ գործոց «Օտարը» վէպը (ֆրնս. ՝ L’Étranger), ապա «Սիսիփոսի ^{( [7] )} առասպէլը» ( ֆրնս. ՝ „ Le Mythe de Sysiphe“ ) կարճ գրութիւնը (Essay)։ Այս երկու երկերուն մէջ ան կը ներկայացնէր իր անհեթեթապաշտութեան փիլիսոփայական գաղափարները։

Ոչնչապաշտութեան հիմնադիր նկատուող գերմ ան քննադատ փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ) եւս, իր երկերուն մէջ կը ներկայացնէր Ոչնչապաշտութեան առնչուած անհեթեթականութիւն մը։ Ոչնչապաշտութեան մէջ եւս, կեանքը բոլորովին անիմաստ ու անհեթեթ կը թուի եւ մարդիկ չեն կրնար իրենց կեանքը իմաստաւորել։

 

Անհեթեթապաշտութեան համաձայն, աշխարհը բոլորովին անիմաստ է, նոյնպէս անիմաստ է մարդու կեանքը։ Այսուհանդերձ, անհատը կը փորձէ իր կեանքին իմաստ մը որոնել, սակայն աշխարհի վրայ միայն թշուառութիւն ու տառապանք կը նկատէ եւ յուսահատօրէն կ՚իյնայ գոյութենական ճգնաժամի ու հոգեբանական խոր բարդոյթներու մէջ։ Իսկ եթէ վերոյիշեալ անհատը շատ բարեպաշտ ու հաւատացեալ (օրինակ քրիստոնեայ) անհատ մըն է, այն ատեն իր մէջ կրնայ աստուածարդարացման ^{( [8] )} (Theodicy) հարցը ծագիլ, թէ ամենաբարի ու ամենակարող Աստուած ինչպէ՞ս կ՚ընդունի աշխարհի վրայ առկայ թշուառութիւնը, տառապանքը, պատերազմը, անարդարութիւնը, եւայլն…։      

Գերման Ֆ. Նիցշէ եւ ֆրանսացի Ա. Կամիւ համաձայն են, որ թէեւ կեանքի իմաստի մը որոնումը անհատին համար՝ անիմաստ ու անհեթեթ է, սակայն անհատը գոնէ վերջին յոյս մը պէտք է ունենայ, որ չիյնայ յուսահատութեան ու կրաւորականութեան գիրկը, որ չհրաժարի իր անիմաստ կեանքէն ու ինքնասպանութիւն չգործէ։ Վերոյիշեալ երկու փիլիսոփաները տարբեր ձեւով կը մշակեն Անհեթեթապաշտութեան առնչուած մահուան գաղափարը եւ նոր յոյսի հնարաւորութիւնները։   

Ֆ. Նիցշէի համաձայն, « չկա՛յ կեանքի իմաստ ու նպատակ»։ Հակառակ անոր, որ անվախճան պատմութիւնը, իր «յաւերժական վերադարձ»ով, անիմաստ ու աննպատակ է, սակայն «յաւերժական վերադարձ»ով հաւանական կը դառնայ Նիցշէի գերմարդու (գերմ. ՝ Übermensch, լատ. ՝ homo superior) յառաջացումը, որ անպայման պիտի ունենայ` «Կամք առ Իշխանութիւն» (գերմ. ` Wille zur Macht, անգլ. ` Will to Power)։

Ա. Կամիւի համաձայն, կեանքի իմաստի մը որոնումը, անհատին համար՝ անիմաստ ու ապարդիւն է։ Այսուհանդերձ, անհատը կարելիութիւններ ունի այս հարցը լուծելու, հետեւեալ ձեւերը որդեգրելով. -

Ինքնասպանութիւնը, որ «գոյութենէն փախուստն է»։ Կամիւ կը մերժէ այս տարբերակը, որովհետեւ փոխանակ անհեթեթութեան հակազդելու, ինքնասպանութեամբ գոյութիւնը աւելի անհեթեթ կը դառնայ։

Կրօնական, հոգեւոր կամ վերացական (Abstract) հաւատքը՝ անդրանցական (Transcendence) ոլորտի մը կամ էութեան մը։ Կամիւ կը մերժէ նաեւ այս տարբերակը եւ զայն «իրականութենէն փախուստ» կ՚անուանէ։

Մարդ կ՚ընդունի իր գոյութեան անհեթեթութիւնը… եւ յուսահատութեան փոխարէն կը դառնայ աւելի աշխոյժ անհատ մը, որու մօտ կը յառաջանան նոր հնարաւորութիւններու ինքնուրոյն գիտակցութիւն մը, ինչպէս օրինակ՝ ներքին ըմբոստութիւնը կամ ապստամբութիւնը ^{( [9] )} ։



Նշանաւոր խօսքեր՝

անհեթեթութեան մասին

 

Ֆ. Բեկոն (անգլ. ՝ Francis Bacon, 1561 – 1626 թ. ). -

«Անհեթեթ մարդը ա՛յն է, որ երբեք չի փոխուիր»։

Ե. Վ. Կէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Մխիթարութիւնը անհեթեթ խօսք մըն է, ով որ չի կրնար յուսահատիլ, պէտք չէ ապրի»։ 

«Անհեթեթը մարմնաւորուած տեսնելէն աւելի ցաւալի բան չկայ մարդոց համար»։



 

 

Անձ

 

Ի՞նչ է կամ ո՞վ է անձը, ինչպէ՞ս կարելի է բնորոշել զայն եւ ինչպէ՞ս զանազանել՝ անձնականութենէն։

Անձ կամ անձն (Person) հասկացութիւնը ունի քանի մը նշանակութիւն. -

Անձը, ընկերահասարակական իմաստով՝ այն անհատն է, որ հասարակութեան մէջ որոշ դեր ունի, ինչպէս՝ ընտանիքի մէկ անդամը (հայր, մայր) կամ որեւէ պաշտօն, արհեստ ու պատկանելիութիւն։

Անձը, հոգեբանական իմաստով՝ հոմանիշ է անհատին (անգլ. ՝ Individual, գերմ. եւ լատ. ՝ Individuum) եւ կը ներկայացնէ հոգեկան դրութիւն մը (ըստ հոգեբոյժ Եունգի - Carl Gustav Jung, 1875 – 1961 թ. )։

Անձը, իրաւական իմաստով՝ երկրի մը քաղաքացին կամ հպատակն է։ Հարկ է զանազանել բնական անձը՝ իրաւական անձէն։ Եթէ բնական անձը անհատ մարդն է, իրաւական անձը, սակայն, կրնայ ըլլալ նաեւ՝ կազմակերպութիւն մը կամ ընկերակցական մարմին մը։ Թէ՛ բնական անձը եւ թէ իրաւական անձը կը վայելեն որոշ իրաւասութիւններ եւ ունին զանազան պարտաւորութիւններ։

Անձը, փիլիսոփայական իմաստով՝ անհատի մը անբաժան էութիւնն է. անհատ մը, որ ունի բանականութիւն, որոշելու ու վարուելու ազատութիւն եւ կը կրէ իր արարքներուն ամբողջական պատասխանատուութիւնը։ Այս իմաստով, անձը պէտք է զանազանել՝ անձնաւորութենէն (Personality) կամ անհատականութենէն (Individuality)։

Եւրոպական լեզուներու մէջ, անձ հասկացութեան հոմանիշը՝ „Person“ եզրն է, որ շատ հաւանաբար ծագում առած է լատիներէն „persona“ եզրէն, որ կը նշանակէ դիմակ (դերասանի դրած դիմակը՝ թատերաբեմի վրայ) կամ ծագում առած է հին յունարէն „prósôpon“ եզրէն, որ նոյնպէս դիմակ կամ դեր կը նշանակէ (ինչ որ կը համապատասխանէ՝ անձի վերոյիշեալ ընկերային իմաստին)։

Եթէ ակնարկ մը նետենք փիլիսոփայութեան պատմութեան վրայ, պիտի տեսնենք որ անձ հասկացութեան նշանակութիւնը ժամանակի ընթացքին փոփոխութիւններու ենթարկուած է։ Այսպէս, Հնադարեան փիլիսոփայութեան մէջ, անձը կապ ունի մարդկային կենցաղին հետ, ինչպէս նաեւ թատրոնի մէջ, դերասանի դիմակին ու անոր կատարած դերին հետ։

Քրիստոնէական Միջնադարուն, անձ հասկացութիւնը կը տեղափոխուի աստուածաբանական ոլորտ, օրինակ՝ Սուրբ Երրորդութեան մէկ Աստուած, բայց երեք անձ ըլլալու հանգամանքը։ Նաեւ հրեշտակներուն կը տրուի անձ որակումը։ Իսկ հռոմէական օրէնսդրութեան մէջ մարդը կը զանազանուէր, որպէս ազատ (լատ. ՝ homines liberi) եւ ստրուկ (լատ. ՝ servi)։ Մինչ ազատ անձեր լիովին կը վայելէին իրաւական կարգավիճակը, ստրուկներուն, որպէս իրեր, կը զլացուէր որեւէ իրաւական կարգավիճակ։

Նոր Դարաշրջանի փիլիսոփայութիւնը անձ հասկացութիւնը կը տեղադրէ իմացաբանութեան եւ բարոյագիտութեան ոլորտներու մէջ, նկատի ունենալով՝ անհատի ինքնագիտակցութիւնը (Self-consciousness), ինքնավարութիւնը ( Autonomy) եւ արժանապատուութիւնը (Dignity)։

Նոր Դարաշրջանի կարեւորագոյն փիլիսոփաներէն՝ գերման Ի. Կանտ, երկու տարբեր մօտեցումներով կը բնութագրէ անձ հասկացութիւնը։ Նախ իմացաբանութեան ոլորտի մէջ, Կանտ, անձը կը նոյնացնէ անհատի գիտակցական ինքնութեան (Identity) հետ. ապա բարոյագիտութեան ոլորտի մէջ, անձը կը բնութագրէ որպէս անհատ, որ օժտուած է ազատութեամբ, ինքնավարութեամբ եւ մարդկային իրաւունքներով։ Այս իմաստով, Կանտ, անձին մէջ նախ կը հաստատէ, որ բանականութեամբ օժտուած բնութիւնը, նպատակային գոյութիւն մըն է եւ երբեք՝ միջոց։ Ան, այստեղ, կը տեսնէ նաեւ իր անպայմանական հրամայականին (Categorical Imperative) հիմքը. -

«Այնպէս վարուէ՛, որ դուն մարդկութիւնը, քու անձիդ եւ ուրիշ անձի համար, երբեւիցէ, որպէս նպատակ եւ երբեք լոկ որպէս միջոց օգտագործես»։

Անպայմանական հրամայականի «մարդկութեան բանաձեւ»ին մասին՝ տե՛ս նաեւ էջ 167։  

20-րդ դարու երկրորդ կէսէն սկսեալ, փիլիսոփայական կարգ մը ուղղութիւններ, ինչպէս Լեզուի ու Վերլուծական փիլիսոփայութիւնը, նոր հետաքրքրութեամբ մը, կը փորձեն բնութագրել եւ զանազանել մարդ եւ անձ հասկացութիւնները՝ բարոյագիտական եւ իրաւական ոլորտներու մէջ։ Մարդ եւ անձ հասկացութիւններուն համար չափանիշներ կը սահմանուին, ինչպէս՝ ինքնագիտակցութիւն եւ ժամանակի գիտակցութիւն, իմացական, զգացական ու հաղորդակցական կարողութիւններ։ Այս իմաստով, կարելի է նոյնիսկ եզրակացութեան մը յանգիլ, որ ոչ բոլոր մարդերը անձ են եւ ոչ բոլոր անձերը՝ մարդ ։

Մարդ եւ անձ հասկացութիւնները ու անոնց բաղդատութիւնը, տակաւին քննարկումներու նիւթ է՝ տեսական եւ գործնական փիլիսոփայութեան ոլորտներէն ներս։ Մանաւանդ կիրառական բարոյագիտութեան բնագաւառի մէջ, գլխաւոր հարց կը նկատուի անձ հասկացութիւնը, իր զանազան չափանիշներով։ Բժշկակենսաբարոյագիտութեան ոլորտի մէջ, օրինակ, մեծ կարեւորութիւն ունի անձ հասկացութիւնը, երբ հարցը կը վերաբերի մարդու կեանքին ու մահուան։ Օրինակ՝ ուշակորոյս հիւանդի մը պարագան, երբ հիւանդը գերհոգատարական բժշկութեան բաժանմունքին (Intensive Care Unit) մէջ կը գտնուի. ան կորսնցուցած է իր գիտակցութիւնը եւ իմացական, զգացական ու հաղորդակցական զանազան կարողութիւնները, որոնք որպէս անձի չափանիշներ յիշատակուեցան արդէն։

Վերոյիշեալ բժշկութեան բարոյագիտական հարցերու մասին, տե՛ս նաեւ «Կիրառական Բարոյագիտութիւն», Մաս – 7, էջ 235-էն սկսեալ։   



Նշանաւոր խօսքեր՝

անձի մասին

 

Կոնֆուցիոս (չին. ՝ Confucius, 551 – 479 մ. թ. ա. ). -

«Ազնուականը իր անձին մէջ կ՚որոնէ ձախողութեան պատճառը, իսկ սովորական անձը՝ ուրիշներու մէջ»։

Մո-Ցի  ( չին. ՝ Mó-Zǐ, լատ. ՝ Micius, 470 – 391 մ. թ. ա. ). -

«Մարդոց հանդէպ ունեցած սէրը, չի բացառէր սեփական անձը»։

Արիստոտէլ  (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

«Բժիշկը, ոչ թէ մարդո՛ց կ՚առողջացնէ, այլ առանձին անձերու, ինչպէս՝ Սոկրատէսի կամ Պլատոնի, որոնք մարդկային յատկանիշներ ունին»։

Ի. Կանտ (գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Թէեւ մարդը, ինքնին, բաւական անսուրբ է, սակայն մարդկութիւնը իր անձին մէջ՝ սուրբ է»։

«Մարդու, իր անձին հանդէպ ունեցած պարտաւորութիւններէն կը համարուի, որ ան, մարդկութեան արժանապատուութիւնը կը պահպանէ՝ իր սեփական անձին մէջ»։

«Ընկերութիւնը, իր կատարելութեան մէջ, երկու անձերու, փոխադարձ հաւասար սիրոյ ու յարգանքի միջոցով, միութիւնն է»։

«Այնպէս վարուէ՛, որ դուն մարդկութիւնը, քու անձիդ եւ ուրիշ անձի համար, երբեւիցէ, որպէս նպատակ եւ երբեք լոկ որպէս միջոց օգտագործես»։

Անծանօթ. -

«Ձանձրացողը կը խօսի՝ անձնական դերանունի առաջին դէմքով, ուրախ զրուցակիցը՝ երկրորդ դէմքով, իսկ բամբասողը՝ երրորդ դէմքով»։

«Մարդ կ՚ամուսնանայ ոչ թէ մէկ անձի, այլ երեքի հետ. - ա՛յն անձին հետ, որ կ՚երեւի, ա՛յն անձին հետ, որ իրականութեան մէջ կայ եւ վերջապէս ա՛յն անձին հետ, որ ամուսնութեան շրջանին կը կազմուի»։ 

 



 

 

Առարկայականութիւն

 

Փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս, ի՞նչ կը նշանակեն՝ առարկայ (Object), առարկայականութիւն (Objectivity) եւ առարկայապաշտութիւն (Objectivism) հասկացութիւնները։ Նախ սկսինք առա ջինէն։

 

1.       ԱՌԱՐԿԱՅ

Առարկայ հասկացութիւնը, ունի լեզուական - քերականական իւրայատուկ ու զանազան իմաստներ։ Հայերէնի մէջ, օրինակ, առարկան (առ եւ արկանել) կը նշանակէ՝ ինչ որ կարելի է զգայարանքներով ընկալել (տեսնել, շօշափել), բայց նաեւ ինչ որ կարելի է մտքով ըմբռնել։ Առարկան նաեւ նիւթն (Substance) է ու բովանդակութիւնը (մտածումի առարկայ, խօսակցութեան առարկայ, վէճի առարկայ, ծաղրանքի առարկայ…) ։   

Իսկ փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս, ֆրանսացի բնագէտ փիլիսոփայ Ռ. Դեկարտի ( René Descartes, 1596 – 1650 թ. ) երկապաշտութենէն (Dualism) սկսեալ, մարդկային վարմունքի, մտածումի եւ իմացութեան իրն է, որ կը հակադրուի ենթակային (Subject) ։ Ճանաչողական - գիտակցական իմաստով, շատ ակնյայտ է այս « ենթակայ - առարկայ - հակադրութիւնը ». - մինչ ենթական գործօն (Active) ու ճանչցող անհատն է, առարկան կը մնայ կրաւորական (Passive) ճանչցուող իրը։

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտի համաձայն, առարկան փորձառական իրողութիւն ունեցող երեւոյթ մըն է կամ « իր ինծի համար » ( գերմ. ՝ „Ding für mich“), որ բոլորովին կը տարբերի վերանցական կամ անդրանցական (Trans-cendental) իտէալէն, գերբնութենական էութիւններէն կամ Կանտի բառերով՝ « ինքնին իր » էն ( գերմ. ՝ „Ding an sich“) ։

 

2.       ԱՌԱՐԿԱՅԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

Առարկայականութիւնը, դատումի մը կամ իրի մը, պատահարի մը կամ իրավիճակի մը ենթակայէն անկախ ըլլալն է։ Այս իմաստով, ան կը հակա - դրուի՝ ենթակայականութեան, ուր ենթակայէն բոլորովին կախեալ վիճակ մը կայ (տե՛ս էջ 437) ։

Մանաւանդ բնագիտութեան ոլորտէն ներս, տեսութեան մը ճշմարտու - թիւնը ապահովելու եւ երաշխաւորելու համար, գիտահետազօտողները պէտք է կարելի եղած չափով առարկայական ըլլան եւ խուսափին ենթակայակա - նութենէն։ Հասնելու համար առարկայական արդիւնքներու, կը փորձուի խմբական աշխատանք մը, ուր յիշեալ տեսութեան ճշմարտութիւնը ստուգելի ըլլայ բոլոր գիտահետազօտողներուն կողմէ։ … Այսուհանդերձ բացարձակ առարկայականութիւնը կը մնայ անհասանելի եւ սխալականութիւն մը կը մնայ միշտ առկայ, որովհետեւ ենթակայականութիւնը կարելի չէ բոլորովին բացառել։

Առարկայականութեան սկզբունքը, Նոր Դարաշրջանի փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս կը կոչուի՝ Գ իտապաշտութիւն (Scientism) ։ Մանաւանդ ֆրան - սացի փիլիսոփայ ‎‎‎ Ռ. Դեկարտի բանապաշտութիւնը, մտածող ու գործօն ենթական ( լատ. ՝ res cogitans) կը զանազանէ, կրաւորական առարկայական աշխարհէն ( լատ. ՝ res extensa), այսինքն՝ բնութենէն։ Դեկարտի համաձայն, գիտական առարկայականութիւնը կարելի է միմիայն բանականութեամբ հիմնաւորել։

Լուսաւորութեան շրջանի, փորձապաշտութ իւ ն (Empiricism) փիլիսոփայական ուղղութեան անգլիացի ներկայացուցիչ Ջ. Լոկ (John Locke, 1632 – 1704 թ. ), չընդունիր Դեկարտի վերոյիշեալ գաղափարը, որ առարկայականութիւնը կարելի է միմիայն բանականութեամբ հիմնաւորել եւ կը շեշտէ փորձառութեան կարեւորութիւնը։

Բրիտանական փորձապաշտութ եա ն երկու այլ ծանօթ ներկայացուցիչներ, իրլանդացի փիլիսոփայ Գ. Բերկլի (George Berkeley, 1685 – 1753 թ. ) եւ սկոտլանդացի փիլիսոփայ Դ. Հյում (David Hume, 1711 – 1776 թ. ) կ՚ընդունէին, որ իսկական առարկայականութիւնը անհասանելի է։    

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) դարձաւ միջնորդը փիլիսոփայական իմացաբանութեան (Epistemology) երկու գլխաւոր ուղղութիւններուն՝ բանապաշտութեան (Rationalism) ու փորձապաշտութեան (Empiricism) միջեւ եւ զանոնք ամբողջացնողը՝ վերանցական կամ անդրանցական գաղափարապաշտութեան (Transcendental Idealism) ոլորտին մէջ։ Այլ խօսքով, Կանտ նախ եւ առաջ ընդունեց փորձապաշտութեան հիմքը կազմող զգայարանքներով ընկալումը, որպէս իմացութեան կամ ճանաչողութեան գործընթացի սկիզբ. ապա ասոր վրայ աւելցուց՝ մտայինբանական կարողութիւնները, որոնք բանապաշտութեան հիմքը կը կազմեն, ինչպէս օրինակ՝ ստորոգութիւնները (Category), հասկացութիւնները (Concept) եւ տարածութեան ու ժամանակի հայեցողութիւնները (Speculation)։ Այս գործընթացով, Կանտ, իմացութեան առարկայականութիւնը կը հիմնաւորէ վերոյիշեալ եւ բոլոր մարդոց մօտ առկայ՝ մտայինբանական կարողութիւններով, զորս կը կոչէ անդրանցական (Transcendental)։ Այստեղ անդրանցական կը նշանակէ երեւութապէս ենթակայէն (Subject) դուրս կամ երեւութապէս առարկայական (Objective)։

Հակառակ « ենթակայ - առարկայ » հակադրութեան ու զանազանութեան, Նոր Դարաշրջանի մէջ, երթալով աւելի կը շեշտուի ու կը հաստատուի ա՛յն կարծիքը, որ առարկայական աշխարհը ( բնութիւնը ), իր իւրայատուկ գոյութ - եան կողքին կամ՝ « ինքնին իր » ըլլալու կողքին, նաեւ արդիւնքն է գործօն ենթակայի բանականութեան։ Այլ խօսքով, առարկայականութեան կառուցե - լիութիւնը՝ գործօն ենթակայի բանականութեան միջոցով փիլիսոփայութեան մէջ ծանօթ է, որպէս նոր ուղղութիւն մը, որ ստացաւ՝ Կառուցապաշտութիւն (Structionalism) անունը։

 

3.       ԱՌԱՐԿԱՅԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ

Առարկայապաշտութիւնը (Objectivism) փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, որ հիմնուած է վերոյիշեալ առարկայականութեան վրայ։ Այս իմաստով, ուղղութեան գլխաւոր գաղափարը կը կայանայ՝ հարցերու առարկայական մօտեցում ցուցաբերելուն մէջ եւ կարելի եղած չափով ենթակայէն անկախ ըլլալուն մէջ։ 

Առարկայապաշտութիւնը հակադրութիւնն է՝ ենթակայապաշտութեան (Subjectivism), որուն մասին տե՛ս էջ 438 ։

Առարկայապաշտութեան (Objectivism) եզրի հեղինակ ն ու անոր ծայրայեղ ջատագովը կը նկատուի ռուս - ամերիկուհի գրող - բարոյագէտ - փիլիսոփայ Ա. Ռանդ (Ayn Rand, 1905 – 1982 թ. )։

Ռանդի վերջին ու լաւագոյն վէպը կը կոչուի՝ «Ատլաս` թօթափած» (1957 թ., անգլ. բնագիր՝ „Atlas shrugged“), որ նաեւ ֆիլմի վերածուած է։ Ընդարձակ, մօտ հազար էջնոց այս վէպին ճամբով, վիպասան ու փիլիսոփայ Ռանդ կը ներկայացնէ իր առարկայապաշտութիւնը, քաղաքատնտեսական կողմնորոշումը եւ բարոյական եսասիրութիւնը։ Ռանդի համաձայն, անշահախնդրութիւնը (անգլ. ՝ Selflessness, գերմ. ՝ Selbstlosigkeit), որ աւանդականօրէն առաքինութիւն մը կը նկատուի, հիմնական պատճառն է զանազան ընկերաքաղաքական դրութեանց, ինչպէս ընկերվարութեան (Socialism) եւ համայնավարութեան (Communism) ձախողութեան։ Նոյնիսկ սէրը, Ռանդի համաձայն, անշահախնդիր չի կրնար ըլլալ, այլ անպայման իր մէջ՝ եսասիրական յատկանիշներ կը մատնէ։

Որպէս առարկայապաշտութեան հիմնաւորման ելակէտ, Ռանդ, նկատի ունի երեք ինքնայայտ ճշմարտութիւններ (Axiom, աքսիոմա ). -

Գոյութիւն ( Existence ), որ ն ոյ նաբանութեամբ, ինքնին՝ գոյերու գոյութիւնն է.

Գիտակցութիւն ( Consciousness ), որ գոյութիւնը ընկալելու կարող ութիւնն է.

Ինքնութիւն (Identity), որ գիտակցութենէն յառաջացող գոյի ինքնութիւնն է։

Ռանդի առարկայապաշտութիւնը կը բախի դրական ու ժխտական քննադատութիւններու, որոնց մանրամասնութիւնը դուրս կը մնայ հասկացութիւններու այս մասի սահմաններէն։

 



 

 

 

 

Առաքինութիւն եւ Մոլութիւն

 

Առաքինութիւն եւ մոլութիւն. արդարեւ երկու հակադիր հասկացութիւններ, զորս առանձին - առանձին կը ներկայացնեմ։

 

ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԻՒՆ

Առաքինութիւնը բարոյական դրական յատկանիշ, բարի նկարագիր ու բարոյական արժէք է։ Առաքինութեան հականիշն է՝ մոլութիւնը կամ կրօնական հասկացողութեամբ՝ մեղքը։

Առաքինութիւնը, յունարէնի մէջ օգտագործուած aretê եզրն է, որ կու տայ որակաւոր արժէքի, ճարտարութեան ու պիտանիութեան իմաստը, յունարէնի իմաստին կը հետեւի գերմաներէն՝ Tugend եզրը։ Մինչ անոր լատիներէն հոմանիշ virtus եզրը կը նշանակէ` բարի յատկանիշ, ճարտարութիւն ու քաջարիութիւն։ Իսկ անգլերէն Virtue եւ ֆրանսերէն Vertu հոմանիշներու ծագումը լատինական է։

Առաքինութիւններու վրայ հիմնուած բարոյական տեսութիւնը կը կոչուի Առաքինութեան բարոյագիտութիւն, որ քննարկուած է առանձնաբար, Մաս – 5ի մէջ, տե՛ս էջ՝ 214։

Պատմական Հնադարեան ժամանակաշրջանին, ազնուապետական խաւի ծնողներ առաքինութեամբ կը դաստիարակէին իրենց զաւակները։ Այդ շրջանի փիլիսոփաներուն, օրինակ Սոկրատէսի (յուն. ՝ Sôkrátês, 470 – 399 մ. թ. ա. ), եթէ հարցուէր, թէ «ինչպէ՞ս պէտք է կեանքը վարել եւ վերջապէս երջանիկ ըլլալ», կը պատասխանէր՝ «առաքինութեամբ»։ Նոյն ժամանակաշրջանին, Սոկրատէսի աշակերտ՝ Պլատոն (յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) կը հաստատէ չորս գլխաւոր առաքինութիւնները. -

Իմաստութիւն (յուն. ՝ sophía, լատ. ՝ sapientia, անգլ. ՝ Wisdom, գերմ. ՝ Weisheit),

Արիութիւն (յուն. ՝ andreía, լատ. ՝ fortitudo, անգլ. ՝ Fortitude, գերմ. ՝ Tapferkeit),

Չափաւորութիւն (յուն. ՝ sôphrosýnê, լատ. ՝ temperantia, անգլ. ՝ Temperance, գերմ. ՝ Mäßigung) եւ

Արդարութիւն (յուն. ՝ dikaiosýnê, լատ. ՝ iustitia, անգլ. ՝ Justice, գերմ. ՝ Gerechtigkeit)։ 

Այնուհետեւ, Պլատոնի աշակերտ՝ Արիստոտէլ (յուն. ՝ Aristotólés, 384 – 322 մ. թ. ա. ) առաքինութիւնները կը բաժնէ երկու խումբի. -

Ա.      Տեսական (կամ տրամաբանական) առաքինութիւններ, ինչպէս օրինակ՝  բանականութիւն, գիտութիւն, իմաստութիւն, արուեստ եւ ըմբռնում. եւ 

Բ.       Բարոյական (կամ նկարագրային) առաքինութիւններ, ինչպէս օրինակ՝ խոհեմութիւնը (չափաւորութիւնը), արիութիւնը,  արդարութիւնը, առատաձեռնութիւնը, վեհանձնութիւնը, բարեկամութիւնը, ճշմարտացիութիւնը, սիրալիրութիւնը, ներողամտութիւնը, ճարտարութիւնը։

Արիստոտէլի համաձայն, առաքինութիւնները եւ բարոյական բարի վարուելակերպը կարելի է սորվիլ դաստիարակութեան ճամբով եւ ժամանակի ընթացքին զանոնք սովորութեան վերածել։ Այլ խօսքով, դէպի բարին ուղղուած դաստիարակութիւնը կը զարգացնէ անհատի բարոյական զգայունութիւնը եւ իր բարի անդրադարձը կ՚ունենայ անհատի վարմունքին ու վարուելակերպին վրայ։ Առաքինութիւններու իւրացման պարագային, անհատը բարին իրագործելու (բարեգործելու) կարողութիւնը կ՚ունենայ, վարմունք մը, որ այնուհետեւ կը կատարէ ներքին համոզումով եւ մեծ հաճոյքով։ Այստեղ հաճոյքը, Արիստոտէլի համաձայն, վարմունքի մը նպատակը չէ, այլ՝ յարակից կամ զուգընթաց երեւոյթ է։   

Բարոյական առաքինութիւններու պարագային Արիստոտէլ կը շեշտէ անոնց միջին չափանիշը (կամ ոսկեայ միջինը)։ Օրինակ առատաձեռնութիւնը միջին չափանիշն է՝ շռայլութեան եւ ժլատութեան։ Արիստոտէլի այս միջին չափանիշը, սակայն, անորոշ հասկացութիւն մըն է եւ բարոյագիտութեան հիմնաւորման ու բարոյագիտութեան տեսութիւններու պարագային կը հանդիպի որոշ դժուարութիւններու, ինչպէս ներկայացուած է «Բարոյագիտութեան տեսութիւնները» Մաս – 5ի մէջ, էջ 198։

Քրիստոնէութիւնը, պլատոնեան չորս գլխաւոր առաքինութիւններուն վրայ աւելցուց երեք հետեւեալ առաքինութիւնները (պիտի նշուին առանց մանրամասնութեանց). -

Հաւատքը  (յուն. ՝ pístis, լատ. ՝ fides, անգլ. ՝ Faith, գերմ. ՝ Glaube),

Յոյսը  (յուն. ՝ elpís, լատ. ՝ spes, անգլ. ՝ Hope, գերմ. ՝ Hoffnung) եւ

Սէրը  (յուն. ՝ agápe, լատ. ՝ caritas, անգլ. ՝ Love, գերմ. ՝ Liebe). 

[Պօղոս առաքեալի Ա. նամակը Կորնթացիներուն, գլուխ՝ 13 / 13]

Քրիստոնէական հասկացողութեամբ վերոյիշեալ երեք առաքինութիւններուն հասնելու համար, սակայն, կարիքը կայ՝ աստուածային ողորմածութեան։ Անոնք, անմիջականօրէն առնչուած են՝ Աստուծոյ հետ. - հաւատք՝ Աստուծոյ հանդէպ, յոյս՝ Աստուծոյ ողորմածութեան հանդէպ եւ սէր՝ առ Աստուած։

Քրիստոնէական առաքինութիւնները կը սկսին սակայն Հին Կտակարանի տասնաբանեայ պատուիրաններով [Գիրք Ելից, գլուխ՝ 20 / 2 – 17 եւ Գիրք Բ. Օրինաց, գլուխ՝ 5 / 6 – 21]. -

  1.         Ես եմ քու Տէր Աստուածդ, ուրիշ աստուածներ մի՛ ունենար. 

  2.         Քեզի համար կուռքեր մի՛ շիներ.  

  3.         Աստուծոյ անունը մի՛ չարաշահեր. 

  4.         Եօթներորդ օրը սուրբ պահէ՛. 

  5.         Պատուէ՛ հայրդ ու մայրդ. 

  6.         Մի՛ սպաններ.  

  7.         Մի՛ շնար.  

  8.         Մի՛ գողնար.  

  9.         Սուտ վկայութիւն մի՛ ըներ. 

10.        Ուրիշի ունեցածին մի՛ ցանկար։   

Հին Կտակարանի տասնաբանեայ պատուիրաններուն վրայ կու գան աւելնալ նաեւ Նոր Կտակարանի Լերան քարոզի մէջ յիշուած առաքինութիւնները [Աւետարան ըստ Մատթէոսի, գլուխ 5 / 3 – 11  եւ  Աւետարան ըստ Ղուկասի, գլուխ 6 / 20 – 49]. - արդարութիւն, գթասրտութիւն, խաղաղասիրութիւն, հեզութիւն (խոնարհութիւն) ու բարեպաշտութիւն։ Նոր Կտակարանի մէջ կը գտնենք նաեւ՝ ողորմութիւն ընելու, աղօթելու եւ ծոմապահութեան առաքինութիւնները։

Գերման աստուածաբան Մարտին Լութեր (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ), որ գլխաւորեց եկեղեցակրօնական բարենորոգումները (Reformation) եւ հիմը դրաւ Բողոքական Եկեղեցւոյ, յիշեալ առաքինութիւններուն վրայ կ՚աւելցնէ՝ հաստատակամութիւնը (անգլ. ՝ Perseverance, Persistence, լատ. ՝ perseverantia, գերմ. ՝ Beharrlichkeit), որ հաւատքի մէջ կայունութիւն ու համբերատարութիւն կը նշանակէ։   

Հետագայ Միջնադարեան ազնուականութիւնը առաքինութիւն կը համարէր նաեւ. - ասպետական քաղաքավարութիւնը, կնամեծարութիւնը, ուղղամտութիւնը, անկեղծութիւնն ու վստահելիութիւնը։

Քաղաքացիական (քաղքենի) առաքինութիւններ կը նկատուին. - աշխատասիրութիւնը, ճշդապահութիւնը, կարգապահութիւնը, մաքրասիրութիւնը, պարտաճանաչութիւնն ու խնայասիրութիւնը։ 

Առաքինութիւն կը նկատուին նաեւ. - համբերութիւնը, հաւատարմութիւնը, հնազանդութիւնը, անաչառութիւնը, անշահախնդրութիւնն ու բարեխղճութիւնը։

 

Այժմ, որոշ մանրամասնութեամբ պիտի ներկայացուին առաքինութեան առնչուած յոյն դասական փիլիսոփայութեան ( Պլատոնի ու Արիստոտէլի ) եւ արդի ժամանակաշրջանի ( Կանտի ) ուսմունքը։  

 

ՊԼԱՏՈՆ եւ ԱՐԻՍՏՈՏԷԼ

Պլատոնի չորս գլխաւոր առաքինութիւններէն ետք (տե՛ս էջ 385), արդէն տեսանք, որ Արիստոտէլ առաքինութիւնները կը բաժնէր երկու խումբերու. -

Ա.         տեսական կամ տրամաբանական առաքինութիւններ եւ

Բ.         բարոյական կամ նկարագրային առաքինութիւններ։

 

Այստեղ հարկ կը տեսնեմ, որոշ մանրամասնութեամբ ներկայացնել Պլատոնի հաստատած չորս գլխաւոր առաքինութիւնները՝ առանձին առանձին. - իմաստութիւն, արիութիւն, չափաւորութիւն եւ արդարութիւն։

 

1.       Իմաստութիւն

Իմաստութիւնը (յուն. ՝ sophía)՝ իմացութեան բարձր աստիճանն է, որով կ՚ուղուի բանականութիւնը։ Արդէն փիլիսոփայութիւնը (յուն. ՝ philosophía) բառացի նշանակութեամբ (ինչպէս նշուեցաւ) «իմաստութեան սէր»ն է։ Իսկ հնադարեան յունական բարոյագիտութիւնը, նոյնինքն իմաստութեան ուսմունքն է՝ իմաստուն է այն մարդը, որ ատակ է բարի ու արդար ըլլալու եւ անոնցմով երջանիկ կեանք մը ապրելու։ Իմաստութիւնը կը սկսի Սոկրատէսի մէկ նշանաւոր խօսքով՝ «Գիտեմ, որ ոչինչ գիտեմ»։

Պլատոնի համաձայն, միայն իմաստութեամբ կարելի է զանազանել՝ մոլորութիւնները, սխալմունքները, պատրանքներն ու նախապաշարումները եւ ճանչնալ իսկականիրական աշխարհը։ Արիստոտէլի համաձայն, իմաստութիւնը կամ անոր առնչուած խոհեմութիւնը, մարդկային ա՛յն կարողութիւնն է, որով կարելի է երկու ծայրայեղութիւններու ոսկեայ միջինը գտնել։

Էպիկուրոսի համաձայն, երջանիկ է միայն իմաստուն եւ առաքինութիւններու տէր մարդը, որովհետեւ միայն իմաստութեամբ կարելի է հասնիլ՝ ներքին աշխարհի անդորրութեան կամ անխռովութեան։ 

Իմաստութիւնը, զանազան արեւելեան փիլիսոփայութիւններու, կրօններու եւ դիցաբանութիւններու մէջ եւս մարդկային կեանքի կարեւոր նպատակներէն մէկը կը կազմէ։ Քրիստոնէութիւնը, օրինակ, իմաստութիւնը կը նկատէ Աստուծոյ կողմէ մարդուն տրուած պարգեւ (ինչպէս աստուածաշնչեան Սողոմոն իմաստունի պարագան)։  

Իմաստութեան հետ անմիջական կապ ունին նաեւ խոհեմութիւնը (յուն. ՝ phronêsis, լատ. ՝ prudentia, անգլ. ՝ Prudence, գերմ. ՝ Besonnenheit) եւ ուշիմութիւնը (յուն. ՝ nous, լատ. ՝ intellectus, անգլ. ՝ Intelligence, գերմ. ՝ Klugheit)։

Իմաստութեան հականիշ կը նկատուի՝ յիմարութիւնը, որ մոլութիւն մըն է։

 

2.       Արիութիւն

Արիութիւնը՝ (յուն. ՝ andreía) մարդկային կարողութիւն մըն է, որ կը յայտնուի դժուար կացութիւնները անվախօրէն դիմադրելու պարագային։ Նոյնն է պարագան նաեւ պայքարի ընթացքին՝ թէ՛ անհատական եւ թէ՛ հաւաքական մակարդակներու վրայ։ Մինչ յունական հնադարեան ժամանակներուն, արիութիւնը կ՚առնչուէր միայն պատերազմիկ քաջարի զինուորին, հետագային, յոյն դասական փիլիսոփայութեան օրով (Սոկրատէսէն սկսեալ) հասկացութիւնը իմաստային շատ աւելի լայն բովանդակութիւն ստացաւ (օրինակ, Սոկրատէս, արիաբար ընդունեց իր մահուան դատավճիռը եւ մատուցուած թոյնը խմելով մահացաւ)։ Արիութիւն կրնայ յայտնուիլ նաեւ հոն, ուր կամքի ուժով կը յաղթահարուին մտային կամ մարմնային զանազան դժուարութիւնները։ Արիստոտէլի համաձայն, արիութիւնը նաեւ ոսկեայ միջինն է՝ վայրագութեան եւ երկչոտութեան։

Արիութեան հետ անմիջական կապ ունին նաեւ՝ յանդգնութիւնը, համարձակութիւնը, խիզախութիւնը, տոկունութիւնը, քաջասրտութիւնն ու աներկիւղութիւնը ։

Արիութեան հականիշ կը նկատուի՝ երկչոտութիւնը, որ մոլութիւն մըն է։ 

  

3.       Չափաւորութիւն

Չափաւորութիւնը՝ (յուն. ՝ sôphrosýnê) ծայրայեղութիւններէն խոհեմաբար խուսափիլն է։

Պլատոն հոգին կը բաժնէր երեք մասերու եւ իւրաքանչիւր մասի համար առաքինութիւն մը կը սահմանէր. - հոգիի բանականութեան մասին համար՝ իմաստութիւն, համարձակութեան մասին համար՝ արիութիւն եւ կիրքի մասին համար՝ չափաւորութիւն ։ Պլատոնի համաձայն, չափաւորութիւնն է, որ հոգիի վերոյիշեալ երեք մասերուն միջեւ գործակցութիւնն ու ներդաշնակութիւնը կը կարգաւորէ։   

Օրինակ առնելով հաճոյքը, Արիստոտէլ կը թելադրէր անոր « ոսկեայ միջինը», այսինքն ո՛չ անոր չափազանցութիւնը եւ ո՛չ ալ անկէ հրաժարումը։ Առաքինութիւնը ուրեմն պէտք է չափաւոր ու հաւասարակշռուած միջինը հանդիսանայ՝ երկու ծայրայեղութիւններու. այլ խօսքով, կարելի է ըսել, որ առաքինութիւնը պէտք է ըլլայ միջինը՝ չափազանց շատին ու չափազանց քիչին։ Օրինակ՝ արիութիւնը, չափաւոր միջինն է երկու ծայրայեղ յոյզերու՝ վայրագութեան եւ երկչոտութեան. կամ վարուելակերպի մը պարագային, օրինակ՝ առատաձեռնութիւնը չափաւոր միջինն է՝ շռայլութեան եւ ժլատութեան։

Չափաւորութիւնը ենթակայական (Subjective) է եւ խոհեմաբար կ՚որոշուի՝ իւրաքանչիւր անձի բանականութեամբ. այլ խօսքով իւրաքանչիւր անձ ունի չափաւորութեան իր անձնական սահմանները, որոնք կրնան տարբերիլ այլ անձերու չափաւորութեան սահմաններէն։

 

Արիստոտելի համաձայն, գործնական կեանքին մէջ խոհեմութիւնը (յուն. ՝ phronêsis) կարեւոր դեր ունի։ Ան կը յառաջանայ, ինչպէս տեսանք, հոգիի բանական մասէն եւ կը պատկանի տեսական (կամ տրամաբանական) առաքինութիւններու խումբին։ Խոհեմութիւնը սերտ առնչութիւն ունի իմաստութեան հետ։ Խոհեմութիւնը, որպէս մտային կարողութիւն, հարկաւոր է, որպէսզի գործնական կեանքին մէջ, որոշումներ առնենք, միշտ նպատակ ունենալով՝ լաւ կեանքն ու երջանկութիւնը։ Խոհեմութեամբ պէտք է ընտրել՝ «ոսկեայ միջինը» ^{( [10] )} ։ Խոհեմութեամբ պէտք է ընտրել նաեւ ա՛յն ուղին, որ մեզ դէպի առաքինի նպատակի մը կ՚առաջնորդէ։

Միջնադարեան քրիստոնէական խորհրդապաշտութիւնը (Mysticism) չափաւորութիւնը կը նկատէր՝ մայր առաքինութեանց։ Չափաւորութեան հետ անմիջական կապ ունին նաեւ՝ ժուժկալութիւնը, համեստութիւն, զգուշութիւնն ու ինքնազսպումը։

Չափաւորութեան հականիշ կը նկատուի՝ չափազանցութիւնը, որ մոլութիւն մըն է։

 

4. Արդարութիւն

Արդարութիւնը (յուն. ՝ dikaiosýnê) Պլատոնի համաձայն, բոլոր առաքինութիւններու գումարն է եւ ճշմարտութեան ու գեղեցկութեան հետ կը կազմէ՝ Գերագոյն գաղափարը։

Արիստոտէլ, «Նիկոմախոսի բարոյագիտութիւն» (յուն. ՝ „êthika nikomacheia“, տե՛ս էջ 192) երկի 5-րդ գլուխը, ամբողջութեամբ, յատկացուցած է արդարութեան, ուր կը զանազանէ՝ անձնականը եւ ընկերայինը, ինչպէս նաեւ՝ բաշխողականը եւ փոխադարձականը։

Ընկերային հասարակութեան մէջ, բաշխողական արդարութիւնը (լատ. ՝ iustitia distributiva) կը կարգաւորէ իրերու եւ իրաւունքներու արդար բաշխումը, ըստ պահանջքի եւ անհատի կարողութեան. իսկ փոխադարձական արդարութիւնը (լատ. ՝ iustitia commutativa) կը կարգաւորէ մարդոց փոխյարաբերութիւնը, հիմնուելով օրէնքին առջեւ անոնց բացարձակ հաւասարութեան վրայ։

Արդարութիւնը, իր զանազան իմաստներով, ինչպէս արեւելեան փիլիսոփայութիւններու նոյնպէս եւ զանազան կրօններու մէջ ունի դրական բարձր արժէք։

Արդարութեան հականիշ կը նկատուի՝ անարդարութիւնը, որ մոլութիւն մըն է։ Արդարութեան մասին, որպէս հասկացութիւն, տե՛ս նաեւ հետագայ յատուկ բաժինը, էջ՝ 397։

 

ԿԱՆՏ

Փիլիսոփայական բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս, առաքինութիւնները եւ անոնց հականիշ մոլութիւնները, յաճախ, յատկանշական կը նկատուին յոյն փիլիսոփաներ՝ Պլատոնի ու մասնաւորաբար Արիստոտէլի։ Այսուհանդերձ, Նաեւ գերման գաղափարապաշտութեան նախահայր նկատուող Կանտի համար առաքինութիւնները յատկանշական են, որովհետեւ իր բարոյագիտական երկերուն մէջ, մանաւանդ երրորդ երկի ( «Բարոյականութեան բնազանցութիւնը», գերմ. ՝ „Metaphysik der Sitten“) երկրորդ մասին մէջ, Կանտ լայնօրէն կ՚անդրադառնայ «առաքինութեան ուսմունքին» մասին (գերմ. ` Tugendlehre, անգլ. ` Doctrine of Virtue)։

Մինչ Արիստոտէլի առաքինութեան բարոյագիտութիւնը ^{( [11] )} (Virtue Ethics) երջանկապաշտական ձգտումի բարոյագիտական տեսութիւն մըն է, Կանտի առաքինութեան ուսմունքը աւելի խստապահանջ բարոյագիտական տեսութիւն մըն է, հիմք ունենալով մարդու ինքնավարութիւնը, որ մարդու ներքին ազատութիւնն է եւ ինքնակամ պարտաւորութիւնը, որոնք կ՚առնչուին անպայմանական հրամայականին (Categorical Imperative) եւ կը կոչուի՝ պարտագիտական բարոյագիտութիւն (Deontological Ethics)։

Հետաքրքրական է նաեւ հաստատել, որ Կանտի յիշատակած առաքինութիւնները չեն յիշուիր Պլատոնի եւ Արիստոտէլի կողմէ, որպէս գլխաւոր առաքինութիւններ։

Երջանկապաշտական բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս, յաճախ կեանքի նպատակ ընդունելով, մարդ կը տենչայ՝ անձնական հաճոյք, բարեկեցութիւն եւ իշխանութիւն ունենալ։ Այս պարագային, սակայն, չափազանցութեան կամ մոլութեան վտանգը կը սպառնայ, երբ մարդ կ՚իյնայ հաճոյապաշտութեան, ընչաքաղցութեան եւ բռնակալութեան գիրկը։ Կանխելու համար վերոյիշեալ վտանգը, Կանտ կը յիշէ չափաւորութեան առաքինութիւնը, որ ինչպէս Արիստոտէլի մօտ՝ ծայրայեղութիւններէն խոհեմաբար խուսափելու մտային կարողութիւնն է։ Չափաւորութիւնը նոյնինքն անձնական ծայրայեղ կիրքերու վերահսկողութիւնն (Control) է, ինքնազսպումի միջոցով։

Յունական դասական փիլիսոփաներու մօտ առաքինութիւն նկատուող իմաստութիւնն ու խոհեմութիւնը, Կանտի մօտ կը վերածուին՝ բարոյական դատողութեան։

Կանտ, իր առաքինութեան ուսմունքի քննարկման ատեն, գլխաւորաբար նկատի ունի պարտաւորութիւնները, որոնք դրական են, երբ առաքինութեան մը կը միտին կամ ժխտական են, երբ մոլութեան մը ձերբազատումը կը թելադրեն։

Կանտ, պարտաւորութիւնները կը բաժնէ զանազան խումբերու եւ ենթախումբերու. -

 

Ա.               Մարդու պարտաւորութիւնները՝ ինքնիրեն հանդէպ

 

1.        Մարդու պարտաւորութիւնները ինքնիրեն հանդէպ,

         որպէս կենդանի էա կ. -

-           Ինքնապահպանումը (գերմ. ՝ Selbsterhaltung, անգլ. ՝ Self-preservation) կամ անձնական կեանքի ու մարմնի մասերու պահպանումը, որով արգիլուած կը համարուին անձնասպանութիւն ը եւ մարմնի որեւէ մասի վնասումը (խեղումը)։

-           Մոլութիւններէ ձերբազատումը, ինչպէս ձերբազատումը՝ հարբեցողութենէն, թմրամոլութենէն եւ որկրամոլութենէն, իրենց բազմաթիւ տեսակներով, որոնք կը վնասեն մարմնին։ 

 

2.        Մարդու պարտաւորութիւնները ինքնիրեն հանդէպ,

         որպէս բարոյական էա կ. -

-           Իր անձի հանդէպ՝ ճշմարտացիութիւնը, որով արգիլուած կը համարուի որեւէ ինքնախաբէութիւն կամ ստախօսութիւն։ Այլ խօսքով, պէտք է ձերբազատուիլ այդ մոլութիւններէն։

-           Իր անձի հանդէպ՝ ժլատութիւնը, ոչ թէ ընչաքաղցութեան կամ շահասիրութեան իմաստով, այլ իր անձի զրկումը՝ բարեկեցիկ կեանք ունենալէ։ 

-           Իր արժանապատուութեան եւ բարոյական ինքնարժեւորման պահպանումը, որով արգիլուած կը համարուին որեւէ ստրկամտութիւն եւ ստորաքարշութիւն. այսուհանդերձ ինքնարժեւորման մեր գնահատականը պէտք չէ չափազանցել, չիյնալու համար անբարտաւանութեան եւ մեծամտութեան գիրկը։

 

3.        Մարդու պարտաւորութիւնները ինքնիրեն հանդէպ,

որպէս ինքնիր դատաւոր ը. -

-           Իր խղճի ^{( [12] )} (Conscience) ներգործութիւնը, որպէս ներքին հաշուետուութիւն՝ կատարած կամ կատարուելիք վարմունքներուն համար։ Խիղճը, որպէս բանական ու բարոյական անձի «ներքին դատաւորը» կամ «ներքին ձայնը», որ կը զանազանէ «բարի»ն ու «չար»ը, «ճիշդ»ն ու «սխալ»ը ... եւ անկէ յառաջացած անձնական համոզման պահանջքը՝ բարոյական վարմունք ունենալու։

-           Ինքնաճանաչումը  բարոյական պարտաւորութիւններու նկատմամբ եւ ներքին արգելքներու վերացումը, հասնելու համար բարի կամեցողութեան։   

 

4.        Մարդու պարտաւորութիւնները ինքնիրեն հանդէպ,

որպէս ինքզինք կատարելագործողը. -

-           Իր անձի կատարելագործումը, այլ խօսքով իր ունեցած զանազան տաղանդներու զարգացումն ու ծաւալումը, կատարելագործութեան ձգտելով։ Մարդու այս ինքնիրեն հանդէպ ունեցած պարտաւորութիւնը, նաեւ աշխարհի հանդէպ է։

 

Բ.               Մարդու պարտաւորութիւնները՝ ուրիշներու հանդէպ

 

●        Մարդու պարտաւորութիւնները ուրիշներու հանդէպ,

որպէս կենդանի եւ բարոյական էակ. -

-           Ուրիշներուն հանդէպ՝ ճշմարտացիութիւնը, որով արգիլուած կը համարուի որեւէ ստախօսութիւն ^{( [13] )} ։ Պարտաւորութիւն մը, որ մարդ ունի նաեւ իր անձին հանդէպ, ինչպէս նշեցինք։

-           Ուրիշներուն օգնելու պատրաստակամութիւնը, որ կը բացայայտնուի այլոց հանդէպ՝ սիրով ու յարգանքով. իսկ համերաշխութեան ու ընկերութեան պարագային փոխադարձ յարաբերութիւն մը կ՚ակնկալուի ։ Որոշ չափով մանրամասնելու է, ուրիշներու հանդէպ վերոյիշեալ՝ սէրը, յարգանքը, համերաշխութիւնը եւ ընկերութիւնը ^{( [14] )}. -

    

1)         Ուրիշներու հանդէպ սէրը կամ մարդասիրութիւնը (գերմ. ՝ Liebe, Philan-thropie, անգլ. ՝ Love, Philanthropy… այստեղ նկատի չառնուիր անձնական զգացական սէրը, որ չի կրնար պարտաւորութիւն մը ըլլալ, այլ միայն ընդհանուր մարդասիրութիւնը) եւ կը բացայայտնուի այլոց հանդէպ՝ սիրով ^{( [15] )} (Այլասիրութիւն = Altruism), բարեգործութեամբ, այլոց օժանդակութեան համար՝ երախտապարտութեամբ եւ այլոց հանդէպ՝ համակրանքով (Sympathy), մասնակից դառնալով անոնց ուրախութեան (խնդակցութեամբ) եւ ցաւին (ցաւակցութեամբ)։ Սիրոյ (մարդասիրութեան) պակասի կամ չգոյութեան պատճառով կը յայտնուին անընդունելի մոլութիւններ, ինչպէս՝ ատելութիւնը, նախանձը, չարախնդութիւնն ու ապերախտութիւնը։

 

2)  Ուրիշներու հանդէպ յարգանքը (գերմ. ՝ Achtung, անգլ. ՝ Respect), անոնց արժանապատուութեան ճանաչումն ու անոնց հանդէպ ուշադրութիւնն է։ Յարգանքը փոխադարձ է։ Յարգանքի պակասի կամ չգոյութեան պատճառով կը յայտնուին անընդունելի մոլութիւններ, ինչպէս՝ գոռոզութիւնը (մեծամտութեամբ), չարախօսութիւնը (բամբասանքով) եւ հեգնանքը (արհամարհանքով)։

 

3)  Ուրիշներու հետ Համերաշխութիւն (Solidarity), որ կը նշանակէ՝ ընկերութեան (կամ խմբակցութեան) մը մէջ անհատներու (կամ կողմերու) փոխադարձ օժանդակութեան երաշխաւորութիւն, մանաւանդ վտանգի կամ այլ դժուարութեանց պարագային, ուր կարելի է նաեւ նկատել՝ անհատներու միջեւ գտնուող զգացական կապ մը, որ կը սատարէ համերաշխութեան։

 

4)  Ուրիշներու հետ ընկերութիւն (գերմ. ՝ Freundschaft, անգլ. ՝ Friendship), որ կը նշանակէ՝ փոխադարձ համակրանքի, վստահութեան, մանաւանդ սիրոյ եւ յարգանքի վրայ հիմնուած ինքնակամ կապ կամ յարաբերութիւն՝ երկու անձերու միջեւ։ Ընկերութիւնը մարդու պարտաւորութիւնն է՝ թէ՛ ինքնիրեն հանդէպ եւ թէ՛ ուրիշներուն հանդէպ։ «Ընկեր եւ ընկերութիւն» հասկացութիւններու մասին տե՛ս նաեւ էջ 457։ 

 

Այսօր, նկատի ունենալով երկրագունդի բնակչութեան արագ աճը եւ համաշխարհայնացման (Globalization) մարտահրաւէրները, անձնական չափաւորութեան կողքին, անհրաժեշտ է նաեւ համընդհանուր ու հաւաքական չափաւորութիւն մը, համատեղ ու համերաշխօրէն լուծելու համար բնապահպանման, տնտեսական, մշակութային եւ այլ հիմնահարցերը։



ՄՈԼՈՒԹԻՒՆ

Մոլութիւնը, որպէս բարոյագիտական հասկացութիւն, կը նշանակէ մարմնական ու բնազդային վնասակար գրգիռներու ու մղումներու հակում ու ցանկութիւն, որ արդէն վերածուած է՝ վատ սովորութեան։ Այլ խօսքով, մոլութիւնը բարոյական ժխտական կամ բացասական յատկանիշ է, նաեւ հականիշը՝ առաքինութեան։

Մոլութիւնը (յուն. ՝ kakia), գերմաներէնի մէջ Laster, կը նշանակէ նաեւ արատ կամ ախտ. իսկ անգլերէնի մէջ՝ Vice (ծագում առած լատիներէն՝ vitium եզրէն) կը նշանակէ նաեւ թերութիւն կամ պակասութիւն։ Աւանդական ու կրօնական իմաստով, մոլութիւնը նոյնինքն մեղքն է (յուն. ՝ hamartía, լատ. ՝ peccatum, անգլ. ՝ Sin, գերմ. ՝ Sünde)։

 

Բարոյագիտութեան մէջ, գլխաւոր եօթը մոլութիւնները, կը համապատասխանեն կրօնական գլխաւոր կամ մահացու եօթը մեղքերուն. կը թուենք զանոնք, իրենց հականիշներով, որոնք առաքինութիւններ են. -

1.         Գոռոզութիւն (յոխորտանք), [անգլ. ՝ Haughtiness, Pride, յուն. ՝ hyperephania, լատ. ՝ superbia, գերմ. ՝ Hochmut, Eitelkeit], որ չափազանց ու ծայրայեղ հպարտութիւնն է։ Հականիշն է՝ խոնարհութիւնը։  

2.         Ագահութիւն (ժլատութիւն), [անգլ. ՝ Greed, Avarice, յուն. ՝ philargyría, լատ. ՝ avaritia, գերմ. ՝ Habgier, Geiz], որ չափազանց ու ծայրայեղ կծծիութիւնն է։ Հականիշն է՝ առատաձեռնութիւնը։

3.         Ցոփութիւն (տռփոտութիւն), [անգլ. ՝ Lust, Lewdness, յուն. ՝ porneia, լատ. ՝ luxuria, գերմ. ՝ Wollust], որ չափազանց ու ծայրայեղ շուայտութիւնն ու վաւաշոտութիւնն է։ Հականիշն է՝ ողջախոհութիւնը։ 

4.         Զայրոյթ (ոխակալութիւն), [անգլ. ՝ Wrath, Rage, յուն. ՝ orge, լատ. ՝ ira, գերմ. ՝ Zorn, Rachsucht], որ չափազանց ու ծայրայեղ բարկութիւնը, մոլեգնութիւնն ու վրէժխնդրութիւնն է։ Հականիշն է՝ համբերութիւնը։

5.         Որկրամոլութիւն (շատակերութիւն), [անգլ. ՝ Gluttony, յուն. ՝ gastrimargia, լատ. ՝ gula, գերմ. ՝ Völlerei, Maßlosigkeit], որ նոյնինքն ծայրայեղ չափազանցութիւնն է։ Հականիշերն են՝ չափաւորութիւնն ու ժուժկալութիւնը։

6.         Նախանձ (մախանք), [անգլ. ՝ Envy, Jealousy, յուն. ՝ zelia, phtonos, լատ. ՝ invidia, գերմ. ՝ Neid, Eifersucht], որ չափազանց ու ծայրայեղ խանդն ու ատելութիւնն է։ Հականիշերն են՝ բարեացակամութիւնն ու ազնուութիւնը։  

7.         Ծուլութիւն (թուլամորթութիւն), [անգլ. ՝ Laziness (Sloth), յուն. ՝ akedia, լատ. ՝ acedia, գերմ. ՝ Faulheit (Trägheit)], որ ծայրայեղ ու չափազանցուած մեղկութիւնն է։ Հականիշն է՝ ժրաջանութիւնը։

 

Բացի վերոյիշեալ գլխաւոր եօթը մոլութիւններէն կամ մահացու մեղքերէն, կարելի է յիշել Պլատոնի չորս գլխաւոր առաքինութիւններու հականիշները, որպէս մոլութիւններ. -

Յիմարութիւնը (որպէս հականիշ՝ իմաստութեան),

Երկչոտութիւնը (որպէս հականիշ՝ արիութեան),

Չափազանցութիւնը (որպէս հականիշ՝ չափաւորութեան) եւ

Անարդարութիւնը (որպէս հականիշ՝ արդարութեան)։

Մոլութիւններ են նաեւ. - երկպառակութիւնը,  փոփոխամտութիւնը, յուսա -հատութիւնը, կեղծաւորութիւնը, եւայլն…։

Գերման փիլիսոփայ Կանտ, իր բարոյագիտական երկերուն մէջ, կը շեշտէ երեք գլխաւոր մոլութիւններ. - ծուլութիւնը, երկչոտութիւնը եւ կեղծաւորութիւնը, որոնցմէ, Կանտի համաձայն ամենազզուելին եւ արհամարհելին՝ ծուլութիւնն է։ Ասոնց կողքին Կանտ տակաւին կը յիշէ (ինչպէս նշեցինք) հետեւեալ մոլութիւնները. - ստախօսութիւն, ստորաքարշութիւն, ատելութիւն, նախանձ, գոռոզութիւն (մեծամտութիւն), չարախօսութիւն (բամբասանք), չարախնդութիւն, հեգնանք ( արհամարհանք ) ու ապերախտութիւն։ 

Կրօնական իմաստով, մեղք (մոլութիւն) կը նկատուի նաեւ անհաւատութիւնը։



Նշանաւոր խօսքեր՝

առաքինութեան եւ մոլութեան մասին

 

Լաոցի ( չին. ՝ Laoz ǐ, մօտ. 601 - 520 մ. թ. ա. ). -

«Անոնք որոնք առաքինութիւն ունին, կը պահեն իրենց պարտաւորութիւնները, իսկ անոնք որ չունին, կ՚ապաւինին իրենց իրաւունքին»։

Կոնֆուցիոս (չին. ՝ Confucius, 551 – 479 մ. թ. ա. ). -

«Բոլոր առաքինութիւններու հիմքը՝ խոնարհութիւնն է»։

«Իմաստութիւնը կ՚ազատէ քեզ՝ կասկածանքէն, իսկ առաքինութիւնը՝ տառապանքէն»։

Արիստոտէլ  (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

«Առաքինութիւնը երկու մոլորութիւններու (մեղքերու) միջեւ փոքրիկ ճանապարհն է»։

Մ. Տ. Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Առաքինութիւնը բանականութեան կատարելութիւնն է»։

«Բոլոր առաքինութիւններու հիմքը՝ ակնածանքն է»։

«Պատիւը առաքինութեան պարգեւն է»։

«Խիզախութիւնը ա՛յն առաքինութիւնն է, որ կանգնած է արդարութեան համար»։

 

Ֆ. Բեկոն (անգլ. ՝ Francis Bacon, 1561 – 1626 թ. ). -

«Առաքինութիւնը նման է թանկարժէք քարի… լաւագոյնը՝ անոր պարզ տարբերակն է»։

Ֆ. Լա Ռոշֆուկօ (Fran ς ois de La Rochefoucauld, 1613 – 1680 թ. ). -

«Միայն սեփական շահախնդրութենէն ելլելով կը մեղադրուի մոլութիւնը եւ կը գովաբանուի առաքինութիւնը»։

«Մեր առաքինութիւնները, մեծ մասով, քօղարկուած մոլութիւններ են»։   

Բ. Սպինոզա (հոլ. ՝ Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ). -

«Երանութիւնը առաքինութեան պարգեւը չէ, այլ ինքնին՝ առաքինութիւնը»։

«Խաղաղութիւնը պատերազմի բացակայութիւնը չէ միայն։ Խաղաղութիւնը առաքինութիւն է, մտածելակերպ եւ հակում դէպի բարին, վստահութիւնը եւ արդարութիւնը»։ 

Ի. Կանտ (գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Առաքինութիւնը մարդու մաքսիմի (Maxim = անձնական կանոն) ուժն է, իր պարտաւորութիւններու կատարման մէջ»։

«Առաքինութիւնը իր ճշմարիտ բնոյթը ցոյց կու տայ զզուելի ազդակներու հետ պայքարի ընթացքին եւ աւելի յաջողակ է՝ տառապանքի մէջ»։

Դ. Դիդրօ (ֆրնս. ՝ Denis Diderot, 1713 – 1784 թ. ). -

«Ա՛յն առաքինութիւնը, որուն չուղեկցիր հաճոյքը, կրնայ մեր յարգանքը ունենալ, բայց ոչ մեր համակրանքը»։

«Մեր առաքինութիւնները նոյնքան շահախնդիր են, որքան մեր մոլութիւնները»։

Ե. Վ. Կէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Խիզախութիւնն ու համեստութիւնը աներկդիմի առաքինութիւններն են, քանի որ կեղծաւորութիւնը չի կրնար ընդօրինակել զանոնք»։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Առաքինութիւնները պէտք է կամքի յատկանիշները ըլլան»։

Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Միայն համեստ ու չափաւոր առաքինութիւնը համատեղելի է յարմարաւէտութեան հետ»։

 



 

 

Արդարութիւն

 

Ի՞նչ է արդարութիւնը։

Արդարութիւնը (յուն. ՝ dikaiosýnê, լատ. ՝ iustitia, անգլ. եւ ֆրնս. ՝ Justice, գերմ. ՝ Gerechtigkeit), բարձրագոյն եւ իտէալ այն իրավիճակն է, որով կը յատկանշուի ընկերային շրջանակ մը կամ իրաւական պետութիւն մը, ուր ընդհանուր ընկերային հաւասարութիւնը կը տիրէ։ Արդարութիւնը, որպէս հիմնական չափանիշ կամ հիմնական սկզբունք, առկայ է պետութեանց օրէնսդրութեան ու հաստատութիւններու կանոնադրութեան մէջ, ընկերային փիլիսոփայութեան, աստուածաբանութեան ու բարոյագիտութեան մէջ, ինչպէս նաեւ միասին ապրող մարդկային ընկերութիւններու գրաւոր ու անգիր կանոններուն ու օրէնքներուն մէջ։

Պլատոնի համաձայն, արդարութիւնը չորս գլխաւոր առաքինութիւններէն մէկն է իսկ ճշմարտութեան ու գեղեցկութեան հետ ան կը կազմէ՝ Գերագոյն գաղափարի երրորդութիւնը ։

Հայերէնի մէջ, արդարութիւն եզրը՝ ուրիշին իրաւունքները յարգող բարոյական առաքինութեան կողքին կը նշանակէ նաեւ. - անմեղութիւն, անպարտութիւն, անաչառութիւն, անկողմնակալութիւն, հաւասարութիւն, անարատութիւն եւ օրինաւորութիւն։ Հայերէնի մէջ կան նաեւ զանազան իմաստալի բառակապակցութիւններ. - «արդար գործ», «արդար դատաստան», «արդար դատաւոր», «արդար զայրոյթ», «արդար իւղ», եւայլն…։   

Արդարութիւն հասկացութիւնը կարելի է դիտել՝ 1) իրաւագիտական եւ 2) բարոյագիտական տեսանկիւններէն։ Մինչ իրաւագիտական արդարութիւնը գլխաւորաբար օրէնքներ կը սահմանէ, բարոյագիտական արդարութիւնը բարոյական կանոններու եւ բարոյական արժէքներու սահմանումներու կողքին, նկատի կ՚առնէ նաեւ մարդոց արդարացի պահանջները։

Արդարութիւնը, կարեւոր ու դրական արժէք ունեցող հասկացութիւն մըն է նաեւ արեւելեան փիլիսոփայութիւններու ու բազմաթիւ կրօններու մօտ։ Այս աշխատասիրութիւնը սակայն, պիտի քննարկէ միայն՝ փիլիսոփայական բարոյագիտական տեսանկիւնէն դիտուած արդարութիւնը։

Արդարութիւն հասկացութեան մասին, տե՛ս նաեւ որպէս բարոյագիտական տեսութիւն ներկայացուած՝ «Առաքինութեան բարոյագիտութիւն» բաժինը, (Մաս – 5, էջ 189) եւ «Հիմնական հասկացութիւններ»ու տակ, Մաս – 9, էջ՝ 385։

Արդարութիւն հասկացութիւնը առնչուած է՝ «պէտք է» կամ «հարկ է» արտայայտութիւններուն, որովհետեւ՝ անարդարութիւնը արդարութեան վերածելու պահանջք մը կը ներկայացնէ։ Ով որ արդար ըլլալ ուզէ կամ արդարութիւնը որպէս բարոյական արժէք ընդունի, ան «պէտք է» արդար վարմունք կամ վարուելակերպ ցուցաբերէ, որոնց համար նաեւ պատասխանատուութեան իր կարեւոր բաժինը կը կրէ։ Արդարութեան մեր պատկերացման որպէս հիմնական սկզբունք կը ներկայանան հաւասարութեան եւ անկողմնակալութեան գաղափարները։

Արդարութեան (որպէս առաքինութիւն) հականիշն է՝ անարդարութիւնը (յուն. ՝ adikia ^{( [16] )} ), որ մոլութիւն կը նկատուի։ Անարդարութիւն կը նկատուին օրինակ ոչարդար վարմունքն ու վարուելակերպը։ Սոկրատէսի համաձայն՝ «աւելի լաւ է անարդարութիւն կրել, քան թէ անարդարութիւն գործել» կամ «անարդարութիւն գործելը աւելի վատ է, քան անարդարութիւն կրելը» ^{( [17] )} ։

 

Արդարութիւն հասկացութեան քննարկումը կարելի է ձեռնարկել մօտեցման երկու գլխաւոր ձեւերով. -

 

1.       Առարկայական մօտեցում

Արդարութեան քննարկման առարկայական (Objective) մօտեցումը կը ներփակէ արդարութեան քաղաքական եւ ընկերային ոլորտները։

Քաղաքական արդարութիւնը պէտք է տեսնել երկրի մը իշխանութեան մօտ, ուր պէտք է պաշտպանուին մարդկային իրաւունքները ընդհանրապէս եւ անհատի դրական ու ժխտական ազատութիւնները մասնաւորաբար։ Նաեւ արտաքին յարաբերութեանց մէջ, երկրի մը իշխանութիւնը պէտք է որդեգրէ արդարութեան միջազգային ընդհանրական սկզբունքները։

Ընկերային արդարութիւնը պէտք է տեսնել սերունդներու միջեւ գտնուող ընկերային, տնտեսական, բնապահպանական ու պատմական հարցերու նկատմամբ։ Ընկերային արդարութեան ոլորտին մաս կը կազմեն օրինակ՝ ուսման ու կրթութեան, գործազրկութեան ու աղքատութեան, հիւանդութեան ու ծերութեան երեւոյթները։

 

2.       Ենթակայական մօտեցում

Արդարութեան քննարկման ենթակայական (Subjective) մօտեցումը կը պարփակէ զուտ անձնական ոլորտը, որ առնչուած է այլ անձերու հետ եւ կ՚ընկալուի որպէս առաքինութիւն։  

Անձնականենթակայական արդարութիւնը կարելի է բաժնել երկու մակարդակներու. -

Առաջին մակարդակի վրայ կը յայտնուին անոնք, որոնք արդար են, ոչ անպայման բարոյական պատճառներով, այլ օրինակի համար՝ վախի, ընկերային շնորհազրկումի կամ անձնական շահի պատճառներով։ Կանտի բացատրութեամբ, ասոնք օրինապահներն են։

Երկրորդ, բարոյական աւելի բարձր մակարդակի վրայ կը յայտնուին անոնք, որոնք արդար են անձնական խոր համոզումով. Կանտի բացատրութեամբ, ասոնք սրտաբուխ եւ ազատակամ ձեւով անարդարութեան դէմ կը պայքարին եւ արդարութիւնը կը գործադրեն, հաւասարապէս` իրենց անձի, մերձաւորի եւ օտարի հանդէպ։



Արդարութիւնը արուեստի եւ գրականութեան մէջ

Արդարութիւնը նիւթ դարձած է նաեւ բազմաթիւ արուեստի գործերուն մէջ, անոնք ըլլան նկարներ կամ քանդակներ, ուր արդարութիւնը ընդհանրապէս կը ներկայանայ, որպէս աչքերը փակ կին մը (արդարութեան աստուածուհի Iustitia ^{( [18] )} – հռոմէական դիցաբանութեան մէջ), մէկ ձեռքին՝ սուր ու միւսին՝ կշիռք։ Արդարութիւնը նիւթ դարձած է նաեւ բազմաթիւ գրական (արձակ կամ բանաստեղծութիւն) ստեղծագործութիւններուն մէջ։ 



Արդարութեան պատմութիւնը

Ընդհանուր ու հակիրճ ակնարկով մը տեսնենք, թէ բարոյագիտական արդարութիւնը, ի՞նչ զարգացում ունեցած է փիլիսոփայութեան դարաւոր պատմութեան ընթացքին։

Յունական Դասական Հնադարեան ժամանակաշրջանին, արդարութիւնը բնազանցական բնոյթ կը կրէր եւ կը բացատրուէր որպէս աստուածային ծագում ունեցող կամ բնութենէն բխող սկզբունք, տեսակ մը՝ բնական օրէնք (Natural Law)։ Սոկրատէսի, Պլատոնի եւ Արիստոտէլի համաձայն, մարդ կը ձգտի գերագոյն նպատակի մը, որ երջանկութիւնն է. այս վեհ նպատակին հասնելու համար սակայն, մարդ կարիքը ունի բարձրագոյն մէկ առաքինութեան, որ արդարութիւնն է՝ միաժամանակ մարդու նկարագրի հիմնական յատկանիշներէն մէկը։

Սոկրատէսի աշակերտ Պլատոն (յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ), ինչպէս նշեցինք, կը հաստատէ չորս գլխաւոր առաքինութիւնները։ Դարձեալ յիշենք զանոնք. - իմաստութիւն, արիութիւն, չափաւորութիւն եւ արդարութիւն։

Արդարութիւնը, Պլատոնի համաձայն, նաեւ բոլոր առաքինութիւններուն գումարն է։ Իսկ «ճշմարտութիւն – գեղեցկութիւն – արդարութիւն» եռեակը կը կազմէ՝ գերագոյն գաղափարը։ Արդարութիւնը, Պլատոնի համաձայն, «հոգիի պարտականութիւնն է, ինչպէս տեսողութիւնը՝ աչքինը եւ լսողութիւնը՝ ականջինը»։  Իսկ ընկերային արդարութեան կարելի է հասնիլ, միայն, ընկերային դասակարգերու միջեւ ներդաշնակութիւն յառաջացնելով. բան մը, որ միայն կ՚երաշխաւորուի փիլիսոփաներու տիրապետութեան միջոցով (այս մասին տե՛ս Պլատոնի «Պետութիւն» երկը, յուն. ` „Politeía“)։

Պլատոնի աշակերտ Արիստոտէլ (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ), իր «Նիկոմախոսի բարոյագիտութիւն» (յուն. ՝ „êthika nikomacheia“, տե՛ս էջ 192) երկի 5-րդ գլուխը ամբողջութեամբ յատկացուցած է արդարութեան, ուր ան կը զանազանէ՝ ընդհանուրընկերային արդարութիւնը (լատ. ՝ iustitia generalis), մասնաւորանձնական արդարութիւնէն (լատ. ՝ iustitia specialis) եւ քաղաքական արդարութիւնը` ոչքաղաքական արդարութիւնէն, ինչպէս նաեւ մասնաւորանձնականի պարագային՝ բաշխողականը ՝ փոխադարձականէն։ Ընկերութեան մէջ, բաշխողական արդարութիւնը (լատ. ՝ iustitia distributiva) կը կարգաւորէ իրերու եւ իրաւունքներու բաշխումը մարդոց միջեւ, ըստ պահանջքի եւ կարողութեան. իսկ փոխադարձական արդարութիւնը (լատ. ՝ iustitia commu-tativa) կը կարգաւորէ մարդոց փոխյարաբերութիւնը, հիմնուելով օրէնքին առջեւ անոնց բացարձակ հաւասարութեան սկզբունքին վրայ։ Արիստոտէլ, արդարութեան բարձր մակարդակի հասնելու համար, նաեւ կը կարեւորէր պետութեան մը «լաւագոյն վարչաձեւ» ունենալը, ուր մարդիկ «ազատ ու հաւասար» են եւ փոխնիփոխ մաս կը կազմեն կառավարութեան։

Յոյն փիլիսոփայ Էպիկուրոս (յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ), արդարութեան մասին, Պլատոնէն ու Արիստոտէլէն բոլորովին այլ կարծիք ունի։ Անոր համաձայն, արդարութիւնը հիմնուած է մարդոց միջեւ կնքուած համաձայնութեան վրայ, օրինակ «ուրիշներու մի՛ վնասեր, որ ուրիշներէ վնաս չկրես»,   արդի «պայմանագրային տեսութեան» ( Contractarianism ) նման։  

Հռոմէական կայսրութեան ընթացքին, արդարութիւնը թէեւ պահեց անհատի հետ ունեցած իր կապը, սակայն Կիկերոնի (Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ) օրով արդէն ան աւելի կ՚առնչուէր ընկերային համակարգին։ Կիկերոնի համաձայն, մարդոց բանական օրէնքը աւելի գերադաս է, քան բնական օրէնքը։

 

Այնուհետեւ, քրիստոնէութեան ծանր կնիքը կրող Միջնադարեան ժամանակաշրջանին, նախապատուութիւն կը տրուէր «աստուածային արդարութեան» եւ անհատը արդարութեան կը հասնէր՝ միա՛յն աստուածային շնորհի ու ողորմածութեան միջոցով։ Յիշեալ գաղափարը կը յայտնեն` աստուածաբան փիլիսոփաներ ^{( [19] )} Ա. Օգոստինոս (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ), իր «Աստուծոյ քաղաքի մասին» („ De civitate Dei“) երկին մէջ եւ Թ. Աքուինացի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ), իր «Համամատեան աստուածաբանութեան» („ Summa theologica “) երկին մէջ։

 

Նոր Դարաշրջանին, փիլիսոփայութիւնը ընդհանրապէս եւ բարոյագիտութիւնը մասնաւորաբար, կը թօթափէին Միջնադարեան կրօնական ծանր լուծը եւ թափ կ՚առնէին՝ Վերածնունդ (Renaissance) եւ Լուսաւորութիւն (Enlightenment) շարժումները։ Այս դարաշրջանի անգլիացի փիլիսոփայ Թ. Հոբս (Thomas Hobbes, 1588 – 1679 թ. ) արդարութիւնը կը հիմնաւորէր, որպէս մարդու բնութենէն բխող անհրաժեշտ սկզբունք, տեսակ մը բնական օրէնք, (տե՛ս նաեւ իր «Լեւիաթան» – “Leviathan” 1651 թ. երկը)։

Նոր Դարաշրջանի ընթացքին, ընկերային կեանքի մէջ արդարութեան զանազան մտապատկերներ յառաջացան, որոնք ծանօթ են՝ «հասարակական»- կամ «ընկերային պայմանագիր» („Social Contract“) անունով։ Անգլիացի Թ. Հոբսի կողքին, այս ուղղութեամբ կարեւոր աշխատանք տարին՝ անգլիացի փիլիսոփայ Ջ. Լոկ (John Locke, 1632 – 1704 թ. ) եւ ֆրանսացիզուիցերիացի փիլիսոփայ Ժ. Ժ. Ռուսօ (Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. )։

Գերմանական գաղափարապաշտութեան նախահայր, փիլիսոփայ Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ), մերժելով արդարութեան առնչուած բնական օրէնքը, ան աւելի զարգացուց՝ բանական օրէնքը, որով արդարութիւնը կը հիմնաւորուի, որպէս ազատ մարդու բանականութենէն բխող սկզբունք մը եւ այսպիսով, նոյնինքն մարդը կը կրէ իր արարքներու ամբողջական պատասխանատուութիւնը։

Իսկ Մեծն Բրիտանիոյ մէջ, հետեւելով սկովտիացի փիլիսոփայ Դ. Հյումի (David Hume, 1711 – 1776 թ. ), որպէս բարոյագիտական նոր սկզբունք կը յառաջանար՝ օգտապաշտութիւնը ^{( [20] )} (Utilitarianism)։ Օգտապաշտութեան ըսկզբունքի համաձայն, փոխան արդարութեան, գլխաւոր բարոյական արժէք կը համարուէր՝ ընկերային բարօրութիւնը (Social Welfare)։

Գերման տնտեսագէտփիլիսոփայ Կ. Մարքս (Karl Marx, 1818 – 1883 թ. ), կը հաստատէր, որ բացարձակ արդարութիւն չկայ։ Իսկ արդարութեան հասնելու համար Մարքս կ՚ընտրէր՝ մարդկային ազատագրութեան (Emancipation) ճամբով համայնավարութեան (Communism) նպատակը։ Քաղաքական, ընկերային ու մշակութային ոլորտներու մէջ, երբ արդարութեան հարցը կը քննարկուի, ինչպէս բանուորական ազատագրական շարժումի կամ կնոջական ազատագրական շարժումի կամ այլ պարագաներուն, ընդհանրապէս Մարքսականութեան ^{( [21] )} (Marxism) դիրքորոշումը նկատի կ՚առնուի։

20-րդ դարուն, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու (ԱՄՆ) մէջ, փիլիսոփայ Ռաուլս (John Rawls, 1921 – 2002 թ. ), հետեւելով գլխաւորաբար անգլիացի փիլիսոփայ Լոկի եւ գերման փիլիսոփայ Կանտի, կը հրատարակէր իր նշանաւոր երկը՝ «Արդարութեան տեսութիւն մը» („A Theory of Justice“ – 1971 թ. ), ուր ան կը ներկայացնէր՝ ընկերային արդարութեան ընդհանուր սկզբունքները (ազատութիւն եւ հաւասարութիւն) եւ արդարադատութեան իր տեսութիւնը, որ «պայմանագրային տեսութիւնն» է (Social Contract Theory կամ Contractar-ianism)։    

Նոյն ժամանակաշրջանին, Գերմանիոյ մէջ կը զարգանար նոր տեսութիւն մը, Քննախօսութեան բարոյագիտութիւնը ^{( [22] )} (Discourse Ethics), գերման ժամանակակից փիլիսոփաներ՝ Ապէլի (Karl-Otto Apel, 1922 – 2017 թ. ) եւ Հաբերմասի (Jürgen Habermas, *1929 թ. ) կողմէ, որով կը փորձուի արդարութեան հարցերը լուծել՝ բանականութեան միջոցով ու յատուկ քննախօսութեան մը ընթացքին։   



Արդարութեան տեսութիւնները

Արդարութեան մասին, պատմական հակիրճ ակնարկէն ետք, այժմ թուենք արդարութեան գլխաւոր տեսութիւնները։ Արդարութիւնը հիմնաւորելու եւ ընկերութեան մէջ կիրարկելի դարձնելու համար, գլխաւորաբար փիլիսոփաներու եւ ընկերաբաններու կողմէ կազմուած են արդարութեան տեսութիւններ, որոնք կը յատկանշուին իրենց կանոնական դրութեամբ։

Արդարութեան տեսութիւնները կը զանազանուին ընդհանրապէս իրենց հիմնաւորման եղանակով կամ լաւագոյն ներկայացուցչի անունով։

Ստորեւ կը նշենք զանոնք. -

Արդարութեան տեսութիւններ, որոնք կը զանազանուին իրենց հիմնաւորման եղանակով

 

Հիմնաւորում՝ բնական օրէնքով,

որ բնութենէն բխող սկզբունք մըն է. անկախ՝ մարդոցմէ նաեւ անկախ՝ ժամանակէն ու տարածութենէն։ Նման գերադաս սկզբունք կարելի է գտնել՝ Յունական Դասական շրջանի փիլիսոփաներու մօտ (Պլատոն, Արիստոտէլ), որպէս արդարութեան տիեզերական համակարգ եւ քրիստոնեայ Միջնադարուն, աստուածաբան փիլիսոփաներ՝ Ա. Օգոստինոսի, Թ. Աքուինացիի եւ Մ. Լութերի մօտ, որպէս արդարութեան աստուածային համակարգ։

 

Հիմնաւորում՝ բանական օրէնքով,

որ մարդու բանականութենէն բխող սկզբունք մըն է։ Նման մարդակեդրոն սկզբունք կարելի է գտնել՝ Նոր Դարաշրջանի փիլիսոփաներու մօտ, անգլիացի Թ. Հոբսէն (Thomas Hobbes) մինչեւ գերման Ի. Կանտ (Immanuel Kant) եւ անկէ ետք։

 

2. Արդարութեան տեսութիւններ, որոնք կը կոչուին հիմնաւորման լաւագոյն ներկայացուցչի անունով

 

Նիցշէի դիրքաւորում

            Այս դիրքաւորման հետեւորդները, կը մերժեն բարոյական արժէքներու հիմնաւորման կարելիութիւնը եւ արդարութեան հանդէպ ունին՝ կասկածապաշտ (սկեպտիկ) դիրքաւորում։ Գերման լեզուաբանփիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէի (Friedrich Nietzsche) կողքին, արդարութեան հանդէպ կասկածապաշտ դիրքաւորում ունին. - սկոտլանդացի փորձագէտփիլիսոփայ Դ. Հյում, (David Hume), գերման ընկերաբանփիլիսոփայ Ն. Լուման, (Niklas Luhmann) աւստրիացի տնտեսագէտփիլիսոփայ Ֆ. Հայէկ (Fried-rich Hayek) եւ ուրիշներ…    

 

Արիստոտէլի դիրքաւորում

Այս դիրքաւորման հետեւորդները, կ՚ընդունին բարոյական բարին եւ ճիշդ վարմունքը արդարութեան չափանիշով գնահատելու կարելիութիւնը։ Յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլի (Aristotle) կողքին, այս դիրքաւորման կը հետեւին. - ֆրանսացիզուիցերիացի փիլիսոփայ Ժ. Ժ. Ռուսօ, (Jean Jacques Rousseau), գերման գաղափարապաշտփիլիսոփայ Գ. Վ. Ֆ. Հեգէլ, (Georg Wilhelm Friedrich Hegel), ամերիկացի բարոյագէտփիլիսոփայ Մ. Նուսբաում (Martha Nussbaum), գերման ընկերաբանփիլիսոփայ Ա. Հոնէթ (Axel Honneth) եւայլն…

Նաեւ Համայնքայնապաշտութիւնը ( Communitarianism), կը մտնէ այս դիրքաւորման ոլորտէն ներս, ուր արդարօրէն կը շեշտուի անհատի պատասխանատուութիւնը, հանդէպ իր ընկերային շրջապատին եւ ընտանիքին։ Ընկերաքաղաքական փիլիսոփայութեան ծիրէն ներս, 1980 թուականին հաստատուած այս ուղղութեան մէջ նշանաւոր դարձան. - Միացեալ Նահանգներէն, բարոյագէտփիլիսոփաներ՝ Ա. Մակ-Ինտայր (Alasdair MacIntyre) եւ Մ. Վալզէր (Michael Walzer)։           

 

Հոբսի դիրքաւորում

Այս դիրքաւորման հետեւորդները, բանականութիւնը կ՚ընդունին որպէս հիմք եւ անոնց համար ճիշդ կամ արդար վարմունքը առնչուած է մարդոց ունեցած օգտակարութեան հետ։ Անգլիացի Թ. Հոբսի (Thomas Hobbes) կողքին, այս դիրքորոշման հետեւորդներն են. - Հելլենիստական շրջանէն յոյն փիլիսոփայ Էպիկուրոս (Epicurus), Միացեալ Նահանգներէն, ամերիկացի փիլիսոփայ Ռ. Նոզիք, (Richard Nozick) եւայլն…։

Նաեւ Օգտապաշտութիւնը (Utilitarianism) կը մտնէ այս դիրքաւորման ոլորտէն ներս, ուր արդար կը գտնուի՝ «առաւելագոյն թիւով մարդոց համար՝ առաւելագոյն երջանկութիւնը»։ Օգտապաշտութեան ուղղութեան մէջ, նշանաւոր անգլիացի փիլիսոփաներէն յիշատակելի են. - Ե. Բենթամ (Jeremy Bentham), Ջ. Ս. Միլ (John Stuart Mill), Հ. Սիճվիք (Henry Sidgwick), Ռ. Մ. Հարը (Richard Mervyn Hare) եւ ուրիշներ…։

Օգտապաշտութեան մասին տե՛ս նաեւ «Բարոյագիտութեան տեսութիւններ», Մաս – 5, էջ 177։

 

Կանտի դիրքաւորում

Այս դիրքաւորման հետեւորդները, Կանտի նման գործնական բանականութիւնը կ՚ընդունին որպէս հիմք եւ նկատի կ՚առնեն՝ ինչ որ ընդհանրական կամ տիեզերական չափանիշով բարոյական ու արդար է, այսպիսով՝ նաեւ այլոց համար արդար։ Կանտի այս դիրքաւորումը կը բովանդակէ նաեւ ինքնավար օրէնսդրութեան մը պատկերացումը։

Կանտի կողքին, այս դիրքաւորման հետեւորդները կը նկատուին. - հռոմէացի ստոյիկ փիլիսոփայ Կիկերոն (Cicero), անգլիացի փորձապաշտփիլիսոփայ Ջ. Լոկ (John Lock), ամերիկացի փիլիսոփայ Ջ. Ռաուլս (John Rawls), գերման ընկերաբանփիլիսոփայ Ե. Հաբերմաս (Jürgen Habermas) եւ ուրիշներ…։     



Նշանաւոր խօսքեր՝

արդարութեան մասին

 

Կոնֆուցիոս (չին. ՝ Confucius, 551 – 479 մ. թ. ա. ). -

«Չարը եւ թշնամութիւնը արդարութեամբ հատուցանէ՛ իսկ բարին ու լաւը՝ բարութեամբ»։

Պլատոն (յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ). -

«Անարդարութեան ամենավատ տեսակը՝ ձեւացեալ արդարութիւնն է»։

Արիստոտէլ  (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

«Դատաւորի մօտ երթալ, կը նշանակէ՝ արդարութեան երթալ… քանի որ դատաւորը պէտք է կենդանի արդարութիւնը ներկայացնէ»։  

«Արդարութիւն եւ հաւասարութիւն ուզողները տկարներն են, մինչդեռ զօրաւորները նման բաներու մասին չեն մտածեր»։

Էպիկուրոս (յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ). -

«Արդարութեան ամենամեծ պտուղը՝ հոգիի խաղաղութիւնն է»։

«Արդարութիւնը, ինքնին գոյութիւն չունի, այլ ան հիմնուած է փոխադարձ պայմանագրի մը վրայ, որուն նպատակը՝ զիրար չվնասելն է»։   

Մ. Տ. Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Արդարութեան հիմքը պարտաւորութեանց հաւատարմութիւնն է»։

«Անոնք, որոնք կ՚ուզեն իսկական փառքի հասնիլ, պէտք է կատարեն արդարութեան պարտաւորութիւնները»։

«Խիզախութիւնը ա՛յն առաքինութիւնն է, որ կանգնած է արդարութեան համար»։

Ֆ. Լա Ռոշֆուկօ (Fran ς ois de La Rochefoucauld, 1613 – 1680 թ. ). -

«Մարդոց մեծամասնութեան համար, արդարութեան սէրը, միայն վախն է՝ անարդարութիւն կրելու»։

Բ. Պասկալ ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

«Արդարութիւնը առանց ուժի՝ անզօրութիւն է, իսկ ուժը առանց արդարութեան՝ բռնակալութիւն»։

Բ. Սպինոզա (հոլ. ՝ Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ). -

«Խաղաղութիւնը պատերազմի բացակայութիւնը չէ միայն։ Խաղաղութիւնը առաքինութիւն է, մտածելակերպ եւ հակում դէպի բարին, վստահութիւնը եւ արդարութիւնը»։

Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ). -

«Ամէն պարագայի, աւելի լաւ պիտի ըլլար, երբ մէկը աւելի քիչ շնորհքին եւ նման առաքինութիւններուն ապաւինէր, բայց աւելի վճռականօրէն արդարութեան աջակցէր»։

«Երբ արդարութիւնը կ՚անյայտանայ, անարժէք կը դառնայ՝ մարդոց համար երկրի վրայ ապրիլը»։   

Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Արդարութիւնը ինծի կը յուշէ, որ մարդիկ հաւասար չեն»։

«Արդարութեան ճշմարիտ խօսքն է՝ հաւասարը՝ հաւասարին, անհաւասարը՝ անհաւասարին … ասկէ կը հետեւի, որ անհաւասարը հաւասար պէտք չէ ընել»։  

Ա. Այնշտայն (Albert Einstein, 1879 – 1955 թ. ). -

«Եթէ հարցը ճշմարտութեան ու արդարութեան կը վերաբերի, փոքր ու մեծ խնդիրներու միջեւ տարբերութիւն չըլլար»։

Անծանօթ. -

«Եթէ խաղաղութիւն կ՚ուզես, խնամէ՛ արդարութիւնը»։

Գերմանական ասացուածք. -

«Հոն, ուր բռնութիւնը կը տիրէ, արդարութիւնը ստրուկ է»։

 



 

 

Արժանապատուութիւն

 

Մարդու արժանապատուութիւնը եւ Մարդու հիմնական իրաւունքները ^{( [23] )} ունին անքակտելի առնչութիւն։ Անոնք պիտի քննարկուին, հասկացութիւններու այս մասին մէջ, առանձին վերնագիրներու տակ։

 

Մարդու արժանապատուութիւնը, բարոյական, ներքին ու յարգանք վայելող դրական յատկանիշ մըն է, որով կը բնորոշուի մարդու ինքնորոշումը, ինքնագնահատումը ու ընկերային արժէքները։

Եւրոպական լեզուներու մէջ, արժանապատուութեան որպէս հոմանիշ կը ներկայանայ անգլերէն՝ dignity եւ ֆրանսերէն՝ dignité եզրերը, որոնք ծագում առած են լատիներէն՝ dignitas եզրէն. մինչ գերմաներէնի մէջ հոմանիշ է՝ Würde եզրը։  

Արժանապատուութիւն հասկացութիւնը, աւանդականօրէն կ՚օգտագործուի նաեւ՝ քաղաքական եւ ընկերային միաւորներու կամ հաստատութիւններու պարագային, որոնք ընկերութեան մը մէջ որոշ դիրք եւ յարգանք կը վայելեն։ Նորագոյն ժամանակներուն արժանապատուութիւնը կ՚առնչուի նաեւ բնութեան եւ ընդհանրապէս ապրող բոլոր էակներուն։

Մարդու արժանապատուութիւնը, մէկ կողմէն բնածին է եւ կը յատկանշէ մարդու էութիւնը, որով ամէն մարդ (առանց խտրութեան) կը կրէ այդ յատկանիշը, միւս կողմէ սակայն մարդու արժանապատուութիւնը արդիւնքն է՝ անհատական ճիգի կամ ընկերային որոշ նուաճումներու։ Վերոյիշեալ երկու բնորոշումները, սակայն, յաճախ միասին կը ներկայանան, այն իմաստով որ մարդ իր բնածին արժանապատուութեան արժանի ըլլալու եւ զայն պահելու համար պէտք է ունենայ որոշ մտածելակերպ, յատուկ ապրելակերպ եւ գնահատուած արարքներ, որոնք կը ներկայանան որպէս անհատական ճիգ կամ ընկերային նուաճումներ։

Հնադարեան ժամանակներուն մարդու արժանապատուութիւնը միայն արդիւնքն էր իր անհատական ճիգին։ Այս դիրքորոշումը փոփոխութիւն կրեց Միջնադարուն, քրիստոնէութեան տարածումով, երբ նկատի ունենալով մարդու աստուածակերպութիւնը՝ մարդ արարածը ստացաւ գերագոյն արժէք։ Հետագային, Քրիստոսով կամ աստուածամարդութեամբ, աւելի շեշտուեցաւ «մարդու գերագոյն արժէքը»։ Այս հասկացողութեամբ, մարդու արժանապատուութիւնը դարձաւ բնածին, մարդու էութիւնը յատկանշող երեւոյթ. ասոր հետեւեցաւ նաեւ արժանապատուութիւնը պահելու մարդու անհատական ջանքը, իր առաքինի ու աստուածավախ մտածելակերպով, ապրելակերպով ու արարքներով։

Միջնադարէն ետք, Վերածնունդի իտալացի փիլիսոփայ Ջ. Միրանդոլա (Giovanni Pico della Mirandola, 1463 – 1494 թ. ), առաջին անգամ ըլլալով, հաստատեց մարդու արժանապատուութեան եւ մարդու ազատ ինքորոշման (յուն. եւ լատ. ՝ autonomia, անգլ. ՝ Autonomy, գերմ. ՝ Selbstbestimmung) իրար հետ ունեցած առնչութիւնը։

Այնուհետեւ, Նոր Դարաշրջանին, գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) մարդու արժանապատուութիւնը կը հիմնաւորէ մարդու բանականութեամբ, որով մարդ, իր իսկ սեփական օրէնքներով կ՚որոշէ իրեն յատուկ բարոյական բարին եւ ինքնորոշումով կը դառնայ ինքնավար ու ազատ։ Մարդու վարմունքի արժեւորումները տեղի կ՚ունենան բանականութեամբ, որոշ պատճառական կապակցութիւններու միջոցով, Կանտի բառերով՝ նպատակներու աշխարհի մը մէջ։ Այս նպատակներու աշխարհին մէջ ամէն ինչ ունի իր գինը կամ աւելի ճիշդ՝ արժանապատուութիւնը։ Նպատակը ինքնին, սակայն, գինին նման, յարաբերական արժէք մը չէ. այլ ունի ներքին ու հաստատուն արժէք, այլ խօսքով՝ արժանապատուութիւն, որ կ՚ապաւինի գործնական բանականութեան եւ ինքնավարութեամբ կ՚որոշէ բարոյական բարին կամ բարոյական չարը, մէկ խօսքով՝ բարոյականութիւնը։ 

Կանտի համաձայն՝ մարդը, որպէս բարոյական ու բանական էակ, իր նմաններէն յարգանքի իրաւունքը կը ստանայ. միաժամանակ՝ ան կը պարտաւորուի իր նմանները յարգել։ Մարդը, սակայն, յարգանքի նոյն պարտաւորութիւնն ունի նաեւ իր անձին հանդէպ. այլ խօսքով մարդ պէտք չէ իր նմաններուն առջեւ քծնի կամ ինքզինք նուաստացնէ, որովհետեւ նման արարքներ իր «ես»ը կը վիրաւորեն։ Այլ խօսքով արժանապատուութիւն կրող մարդը պէտք չէ որպէս նպատակի միջոց ծառայէ. այս պատճառով ալ մարդու արժանապատուութիւնը կ՚արգիլէ իր անձին կողմէ եւ իր անձին հանդէպ որեւէ բրտութիւն կամ նոյնիսկ անձնասպանութիւն։

Հակառակ վերոյիշեալ պատմական դրական զարգացման, գործնականօրէն, մարդու արժանապատուութիւնը իր քաղաքական ու իրաւական մակարդակին կը հասնի 20-րդ դարուն միայն։

Մարդու արժանապատուութիւնը բարձր գնահատուած եւ տեղ գտած է պետութեանց սահմանադրութիւններուն մէջ։ Արժանապատուութեան հարցը, Գերմանիոյ մէջ, 1949 թուականին, տեղադրուած է նորակազմ հանրապետութեան սահմանադրութեան մէջ, որպէս առաջին յօդուած (DGG Art. 1)՝ «Մարդու արժանապատուութիւնը անձեռնմխելի է. զայն յարգելը եւ պաշտպանելը պետութեան պարտաւորութիւնն է»։ Իսկ նոյն սահմանադրութեան երկրորդ յօդուածով (DGG Art. 2) կը յիշուի մարդու հիմնական իրաւունքներու հարցը։

Նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան 1995 թուականի սահմանադրութեան մէջ, արեւմտահայերէն տարբերակի 14-րդ յօդուածը կ՚ըսէ. - «Մարդու արժանապատուութիւնը` որպէս անոր իրաւանց ու ազատութեանց անքակտելի հիմք, պետութեան կողմէ կը յարգուի եւ կը պաշտպանուի»:

 



Նշանաւոր խօսքեր՝

արժանապատուութեան մասին

 

Ժ. Ժ. Ռուսօ (ֆրնս. ՝ Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. ). -

«Իր անձնական ազատութենէն հրաժարիլ, կը նշանակէ հրաժարիլ՝ մարդկային արժանապատուութենէն, մարդկային իրաւունքներէն եւ պարտաւորութիւններէն»։

Ի. Կանտ (գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ). -

«Իր անձին հանդէպ մարդու պարտաւորութիւններուն մաս կը կազմէ, որ մարդ պահպանէ՝ իր սեփական անձին մէջ գտնուող մարդկութեան արժանապատուութիւնը»։

«Մարդ պարտաւոր է՝ մարդկութեան արժանապատուութիւնը գործնականապէս ճանչնալ, իւրաքանչիւր այլ անձի մօտ»։  

Ե. Վ. Կէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Մենք հեշտութեամբ կը վարժուինք մոռնալ, ա՛յն ինչ որ պարտական ենք մեր սեփական արժանապատուութեան»։

Ֆ. Դոստոեւսկի (ռուս. ՝ Fyodor Dostoevsky, 1821 – 1881 թ. ). -

«Իւրաքանչիւր ոք, անկախ անկէ թէ ո՞վ է եւ որքա՞ն խեղճացած է, բնազդաբար կամ ենթագիտակցօրէն, յարգանք կ՚ակնկալէ իր մարդկային արժանապատուութեան նկատմամբ»։  

Ֆ. Նիցշէ ( գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Արժանապատուութիւնը խեղաթիւրման ձեւն է ա՛յն մարդոց, որոնք ընդհանրապէս վախկոտ են եւ կ՚ուզեն անով վախցնել»։

Ա. Շվեյցէր ( գերմ. -ֆրնս՝ Albert Schweitzer, 1875 – 1965 թ. ). -

«Փոխան նպաստներու եւ բարեգործութիւններու, ես չեմ ուզեր հրաժարիլ իմ անձնական ազատութենէն եւ մարդկային արժանապատուութենէն»։

Գերմանական ասացուածք. -

« Արժանապատուութիւնը ծանր բեռ է»։

«Ո՞ւր կարելի է ա րժանապատուութիւն գտնել՝ առանց անկեղծութեան»։  

 



 

Բանականութիւն եւ Իմացականութիւն

 

Ինչպէ՞ս սահմանել բանականութիւնն ու իմացականութիւնը եւ ինչպէ՞ս զանազանել՝ իրարմէ։   

Արեւմտեան փիլիսոփայութեան պատմութեան ընթացքին, վերոյիշեալ երկու եզրերը կամ հասկացութիւնները, յաճախ քննարկումի նիւթ եղած եւ տարբեր բնորոշումներ (Definition) ստացած են։ Առանց մանրամասնութեան մէջ մտնելու եւ շրջանցելով յունական Դասական Հնադարեայ ժամանակաշրջանը ու Միջնադարը, Նոր Դարաշրջանի ընթացքին, կը տեսնենք, որ գերման փիլիսոփայ Իմմանուէլ Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804) յաջողած է լաւագոյն ձեւով քննարկել՝ վերոյիշեալ երկու եզրերը, համոզիչ եւ ընդունելի դարձնելով զանոնք, փիլիսոփայական լայն շրջանակներուն համար, գէթ մինչեւ այսօր։

 

Ա.               ԲԱՆԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

Կանտի համաձայն, բանականութիւնը (յուն. ՝ dianoia, լատ. ՝ ratio, անգլ. ՝ Reason, Rationality, գերմ. ՝ Vernunft), մտային ճանաչողական բարձրագոյն կարողութիւնն է, որ կը հակակշռէ ու կը ղեկավարէ իմացականութիւնը, վերահսկելով՝ անոր իմանալու, ընկալելու եւ ըմբռնելու աշխատանքը, ինչպէս նաեւ ճանչնալով՝ անոր սահմանափակ ըլլալը։ Այս իմաստով, բանականութիւնը մտային անդրադարձութիւններու կարեւորագոյն միջոցն է, ինչպէս նաեւ փիլիսոփայութեան կարեւորագոյն գործիքը։

Բանականութեան գործընթացը հետեւեալն է. - մարդ իր մտային կարողութեամբ, իմացականութեան բնագաւառէն ներս իմացածը, ընկալածն ու ըմբռնածը հետեւութեան (Deduction) միջոցով կը վերականգնէ, անոր իմաստը կը ճանչնայ, կանոններ ու սկզբունքներ կը մշակէ ու համապատասխան վարմունք մը կը ցուցաբերէ։

Կանտ, բանականութիւնը կը բաժնէ երկու գլխաւոր մասերու. -

1.       Տեսական (զուտ) բանականութիւն,

որ կը վերաբերի փորձառական իրերու ճանաչողութեան, որպէս բնագաւառ ունենալով՝ մարդու զգայական իմանալի իրողութիւնը, այլ խօսքով՝ իրմէ դուրս գտնուող բնութիւնը։ Այս մասին Կանտ ունի ընդարձակ երկ մը, որ կը կոչուի՝ «Քննադատութիւն զուտ բանականութեան» (1781 եւ 1787 թ., գերմ. ՝ „Kritik der reinen Vernunft“, անգլ. ՝ „Critique of pure reason”)։

 

2.       Գործնական բանականութիւն,

որ կը վերաբերի մարդկային վարմունքին, ինչպէս օրինակ՝ բարոյական վարմունքին (տե՛ս էջ 433)։ Այս մասին, Կանտ եւս ունի ընդարձակ երկ մը, որ կը կոչուի՝ «Քննադատութիւն գործնական բանականութեան» (1788 թ., գերմ. ՝ „Kritik der praktischen Vernunft“, անգլ. ՝ „Critique of practical reason”)։  

«Քննադատութիւն՝ զուտ բանականութեան» երկով Կանտ կը բացայայտէ՝ իր վերանցական կամ անդրանցական (Transcendental) փիլիսոփայութիւնը եւ կը վերլուծէ՝ մարդկային ճանաչողական կարողութեան կառոյցը, գործընթացը, պայմաններն ու սահմանները։ Կանտի գլխաւոր նպատակը, այստեղ, բանականութեան հիմնական սկզբունքներու մշակումն էր. այլ խօսքով՝ մարդու ճանաչողական (իմացաբանական) եւ փորձառական կարելիութիւններու լուսաբանումը։

Այս երկի անուանումը նկատի ունենալով, պէտք է շեշտել, որ քննադատութիւն եզրը, Կանտի համար միայն ժխտական իմաստ չունի (ինչպէս սովորաբար կ՚ընկալուի), այլ պարզապէս կը նշանակէ՝ «քննել ու դատել»։ Իսկ զուտ եզրով Կանտ նկատի չունի իրողութեան առարկայական փորձառութիւնը, այլ կը միտի փորձառութեան կարելիութեան պայմաններուն միայն. ասով, Կանտ կ՚ակնարկէ այն ձեւերուն, որոնք բանականութեան մէջ ի յառաջագունէ (a priori) հիմնաւորուած են եւ անկախ են՝ առարկայական փորձառութենէն։ Այս իմաստով, բանականութիւնը կը ներկայանայ թէ՛ որպէս քննադատութեան առարկան եւ թէ՛ որպէս այդ քննադատութեան գործիքը. այլ խօսքով՝ բանականութիւնը կը դառնայ՝ ինքն իր դատաւորը։

Կանտ հետեւեալ ձեւով կը զանազանէ բանականութիւնը՝ իմացականութենէն ։ Մինչ իմացականութիւնը (ինչպէս ստորեւ պիտի տեսնենք) հիմնականօրէն եւ փորձառականօրէն իրողութեան (իրականութեան) հետ առնչուած է. բանականութիւնը, սակայն, այդ առնչութիւնը չունի եւ դուրս կու գայ մարդու փորձառութեան սահմաններէն, գրաւելով իր իւրայատուկ տեղը։ Կանտ, այս իւրայատկութիւնը կը բացատրէ հետեւեալ ձեւով. - բանականութիւնը կը հանդիպի հարցումներու, որոնց չի կրնար պատասխանել, որովհետեւ անոնք վեր են բանականութեան կարողութենէն, բայց նաեւ չի կրնար մերժել զանոնք, որովհետեւ անոնք բանականութեան բնութենէն կը բխին։  

Կանտ նաեւ կը բացատրէ, որ մինչ իմացականութիւնը (ինչպէս ստորեւ պիտի տեսնենք) իր տրամադրութեան տակ ունի իմացական հասկացութիւններ, բանականութիւնը եւս իր տրամադրութեան տակ ունի՝ բանական հասկացութիւններ (Կանտ զանոնք կը կոչէ նաեւ՝ վերանցական կամ անդրանցական գաղափարներ – Transcendental Ideas), ինչպէս օրինակ՝ Աստուած, ազատութիւն, անմահութիւն եւայլն…։ Վերանցական կամ անդրանցական այս գաղափարները, փաստօրէն, դուրս կու գան մարդու ճանաչողական կարելիութիւններէն եւ անոր փորձառութեան սահմաններէն. այս պատճառով, անոնք, բանականութեան կողմէ կրնան օգտագործուիլ միայն որպէս կանոնաւորիչներ, այլ խօսքով՝ ճանաչողութեան կողմնորոշման չափանիշներ։



 

Բ.               ԻՄԱՑԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

Իմացականութիւնը (յուն. ՝ nóesis, nous, լատ. ՝ intellectus, անգլ. ՝ Nous, Under-standing, Intelligence, գերմ. ՝ Verstand, Intelligenz), մտային կարողութիւնն է՝ իմանալու եւ հասկնալու, ինչպէս նաեւ դատողութեամբ ու տրամաբանութեամբ մտածելու եւ բացայայտելու։

Ինչպէս տեսանք, Կանտ կը զանազանէր իմացականութիւնը՝ բանականութենէն, ինչպէս նաեւ իմացական հասկացութիւնները՝ բանական հասկացութիւններէն կամ վերանցական գաղափարներէն։

Ստորեւ, Կանտի իմացական հասկացութիւնները՝ որակ, քանակ, յարա - բերութիւն եւ եղանակ, աղիւսակի ձեւով ներկայացուած (քաղուած՝ Atlas Philosophie հատորէն). -

ամբողջովին «ՄԵԾԱՏԱՌ» գրուած բաժինները՝ ստորոգութիւններն են (կատեգորիա, Category) … իսկ ասոնց կը համապատասխանեն՝ 

ամբողջովին «փոքրատառ» գրուած բաժինները, որոնք համապատասխան դատողական ձեւերն են։

 



 

Նշանաւոր խօսքեր՝

բանականութեան եւ իմացականութեան մասին

 

Արիստոտէլ  (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

«Միջինը ա՛յն է, ինչ որ առողջ բանականութիւնը ամենապատշաճը կը համարէ»։

Մ. Տ. Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Հաճոյքը կը խանգարէ խորաթափանցութիւնը, բանականութեան թշնամին է, կը տկարացնէ իմացականութեան աչքերը եւ առաքինութեան հետ որեւէ կապ չունի»։

Բ. Պասկալ ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

«Բանականութեան վերջնական եզրակացութիւնը ա՛յն է, որ ընդունինք՝ անթիւ բաներու գոյութիւնը, որոնք զինք կը գերազանցեն»։

Ժ. Ժ. Ռուսօ (ֆրնս. ՝ Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. ). -

«Բանականութիւնը յաճախ մեզ կը հիասթափեցնէ, խիղճը՝ երբեք»։

Ի. Կանտ (գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ). -

«Խաղաղութիւնը բանականութեան գլուխգործոցն է»։

«Ազատութիւնը կարողութիւն մըն է, որով բոլոր կամայական արարքները կ՚ենթարկուին բանականութեան շարժառիթներուն»։

«Փիլիսոփայութիւնը կատարեալ իմաստութեան գաղափարն է, որ մեզի ցոյց կու տայ մարդկային բանականութեան վերջնական նպատակները»։

«Իմացականութիւնը կը հարցնէ՝ թէ ես ի՞նչ կ՚ուզեմ։ Դատողութեան ուժը կը հարցնէ՝ թէ ի՞նչն է կարեւորը իսկ բանականութիւնը կը հարցնէ՝ թէ ի վերջոյ ի՞նչ կը յայտնուի»։

Ե. Վ. Կէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Ոչ ոք հեշտութեամբ կ՚ընկալէ, որ մեզի տրուած է բանականութիւն եւ արի կամք, որպէսզի ոչ միայն զերծ մնանք չարիքէն, այլեւ՝ չափազանց բարիքէն»։

Ֆ. Նիցշէ ( գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Իսկական փիլիսոփայութիւնը, բանականութեան սահմաններուն ըմբռնումն է»։

Գերմանական ասացուածք. -

«Ընկեր ութիւնը իմացականութեամբ օժտուած սէրն է»։

  



 

Բարեպաշտութիւն

 

Ի՞նչ է բարեպաշտութիւնը եւ ո՞վ է բարեպաշտը ։

Բարեպաշտութիւնը կրօնական առաքինութիւն մըն է, որ ցոյց կու տայ մարդու մօտ հաւատքի խորաթափանց արմատացումը եւ այդ առնչութեամբ գիտակից ապրելակերպը։ Բարեպաշտութեան մերձիմաստ հասկացութիւններ են. - աստուածավախութիւնը, կրօնական ջերմեռանդութիւնն ու երկիւղածութիւնը։   

Բարեպաշտութիւն եզրը եւրոպական լեզուներու մէջ. - անգլերէն՝ piety եւ ֆրանսերէն՝ piété, կը սեռին լատիներէն pietas եզրէն։ Գերմաներէնի մէջ՝ Frömmigkeit, իսկ բարեպաշտ ածականը՝ fromm է։ Հին յունարէն eusébeia եւս կը նշանակէ՝ կրօնական առաքինութիւն ու երկիւղածութիւն՝ հին յունական աստուածներուն հանդէպ։

Մինչեւ 17-րդ դար, բարեպաշտութիւն եզրը, իր կրօնական իմաստի կողքին կ՚արտայայտէր նաեւ՝ ազնուութեան, հնազանդութեան, համեստութեան, ուղղամտութեան (անգլ. ՝ Righteousness, գերմ. ՝ Rechtschaffenheit), արդարամտութեան եւ օգտաւէտութեան իմաստները։

17-րդ դարէն սկսեալ, բարեպաշտութիւն եզրի սահմանումը կատարուեցաւ միայն կրօնական ոլորտի առնչութեամբ. - Աստուծոյ եւ կրօնական հաւատալիքներու նկատմամբ հաւատարմութիւն, ինչպէս նաեւ՝ հաւատքի գործնական արտայայտութիւն, որ կ՚ընկալուի՝ ապաշխարութեամբ, մեղքի ու ցանկութիւններու դէմ պայքարով, մշտական աղօթքով, պահեցողութեամբ եւ այլոց հանդէպ՝ ողորմութեամբ։

Բարեպաշտութիւնը, որպէս երեւոյթ, կարելի է գտնել բոլոր կրօններու մօտ եւ կարելի է զանազանել ներքին խորհրդապաշտական (mystic) եւ արտաքին հոգեզմայլական (ecstatic) բարեպաշտութեանց միջեւ։

Միաստուածեան կրօններէն, Յուդայականութիւնը (Հին Կտակարանի մէջ), որպէս բարեպաշտութեան հիմք ու կորիզ կը նկատէ աստուածավախութիւնը, որ թէ՛ երկիւղն է՝ բարկացող ու պատժող Աստուծոյ հանդէպ, ինչպէս նաեւ ցնծութիւնը՝ Անոր ողորմութեան հանդէպ։ Հին Կտակարանի մէջ Աբրահամ կը ներկայանայ որպէս բարեպաշտութեան տիպար անձնաւորութիւնը, իր Աստուծոյ հանդէպ ունեցած անսահման վստահութեամբ ու հնազանդութեամբ։ Հետագային, Յուդայականութեան մէջ մուտք գործեց նաեւ՝ «բարեպաշտութիւնը օրէնքին հանդէպ» գաղափարը։

Քրիստոնէութեան մէջ, օրէնքին հանդէպ բարեպաշտութիւնը անտեսուեցաւ ու անոր տեղ աւելի կարեւորութիւն ստացաւ ներքին բարեպաշտութիւնը եւ բարեպաշտ նկատուեցան բոլոր հաւատացեալ քրիստոնէաները։



Բարեպաշտութեան որպէս հականիշ ունինք հին յունարէն asébeia եզրը, ուր կը խտանան՝ անբարեպաշտութեան (անգլ. ՝ Impiety, գերմ. ՝ Unfrömmigkeit) ու անաստուածութեան (Atheism) գաղափարները։

Օրինակ, 70-ամեայ յոյն փիլիսոփայ Սոկրատէս, մ. թ. ա. 399-ին, դատապարտուեցաւ  asébeia-ով, որովհետեւ ան նախ չէր հաւատար պետութեան եւ շատերուն կողմէ ընդունուած բազմաթիւ աստուածներուն (Polytheism), այլեւ ան աստուածային նոր էութեան մը մասին կը քարոզէր եւ իր «արտասովոր» գաղափարներով ու փիլիսոփայական նոր ուղղութեամբ մը «կ՚այլասերէր» իր աշակերտները։

Սոկրատէսի աշակերտ Պլատոն (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ), իր սկզբնական երկերուն մէջ, ուր աւելի յաճախ ներկայ է Սոկրատէս, կը ներկայացնէ թէ՛ իր ուսուցչի asébeia-ով դատապարտութիւնը եւ թէ ասոր որոշ չափով առնչուած բարեպաշտութեան (eusébeia) հարցը։

 

1.         Սոկրատէսի դատապարտութիւնը յիշուած է Պլատոնի երկու փոքրածաւալ երկերուն մէջ։ Առաջինը՝ «Սոկրատէսի պաշտպանականը» (յուն. ՝ Apología Sôkrátous, անգլ. ՝ Apology of Socrates), որ մենախօսութիւն մըն է դատական ատեանին առջեւ, նոյնինքն Սոկրատէսի ինքնապաշտպանութեան երեք ճառերը։ Իսկ երկրորդը՝ «Կրիտոն» (յուն. ՝ Krítôn, անգլ. ՝ Crito), որ յետդատավարութեան, բանտին մէջ տեղի ունեցող երկխօսութիւն մըն է՝ Սոկրատէսի եւ իր բարեկամ Կրիտոնի միջեւ։

 

2.         Պլատոնի «Եւթիփրոն» (յուն. ՝ Euthýphrôn, անգլ. ՝ Euthyphro ) փոքրածաւալ երկին մէջ, Աթէնքի դատարանի մուտքին կայացած Սոկրատէսի եւ որպէս բարեպաշտ նկատուող քաղաքացի Եւթիփրոնի միջեւ երկխօսութիւնն է, որուն գլխաւոր նիւթը բարեպաշտութիւնն է եւ ասոր կապը բարոյագիտութեան հետ։ Եւթիփրոն Սոկրատէսի կը յայտնէ, որ սեփական հօրը դէմ սպանութեան մեղադրանք պիտի յարուցանէ, որովհետեւ հօրը պատճառով մահացած է իրենց գործաւորներէն մէկը եւ իր այս վարմունքը կամ արարքը բարեպաշտութիւն կը նկատէ։ Սոկրատէս, առիթէն օգտուելով, փիլիսոփայական զրոյց մը կը սկսի Եւթիփրոնի հետ աւելի յստակացնելու եւ բնորոշելու համար բարեպաշտութիւն հասկացութիւնը։

Երկխօսական երկին մէջ, «բարեպաշտութիւնը» բնորոշելու չորս տարբեր փորձեր կը կատարուին. -

Առաջին երկու փորձերու ընթացքին, կը քննարկուի հետեւեալ հարցը. - «արդեօք բարոյականօրէն ճի՞շդ կը նկատուի, երբ վարմունք մը կամ արարք մը Աստուծոյ կամքին կը համապատասխանէ, թէ այդ վարմունքը կամ արարքը, ինքնին ճիշդ ըլլալով, բարոյականօրէն ճիշդ է ու կը համապատասխանէ Աստուծոյ կամքին։» Զրուցակիցներուն համար ակնյայտ է, որ երկրորդ տարբերակը տրամաբանօրէն ճիշդն է, այսուհանդերձ ասիկա երկու կողմերը բաւարար չեն նկատեր, որպէս բարեպաշտութեան ամբողջական բնորոշում։

Վերջին երկու փորձերու ընթացքին Սոկրատէս կ՚առաջարկէ համեմատել բարեպաշտութիւնը եւ արդարութիւնը, նկատի ունենալով մարդոց եւ աստուածներու փոխյարաբերութիւնը, փոխադարձ օգուտի իմաստով։ Եթէ բարեպաշտութիւնը մարդոց օգուտ մը կրնայ բերել, սակայն աստուածները ի՞նչ օգուտ կրնան քաղել մարդոց բարեպաշտութենէն։ Այս փորձերու ընթացքին ալ շօշափելի արդիւնք մը չի տեսնուիր։

Վերջաւորութեան, չորս ապարդիւն փորձերէ ետք, Սոկրատէս կը փորձէ զրոյցին բոլորովին նոր սկիզբ մը առաջարկել, սակայն Եւթիփրոն ընդհատելով զրոյցը, կը հեռանայ։

 



Նշանաւոր խօսքեր՝

բարեպաշտութեան մասին

 

Մ. Տ. Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Բարեպաշտութեան առաջին ուսուցչուհին՝ բնութիւնն է»։

Լ. Ա. Սենեկա  (հռոմ. ՝ Lucius Annaeus Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ). -

«Ո՛չ մէկ ուժ աւելի զօրաւոր է, քան ճշմարիտ բարեպաշտութիւնը»։

Էպիկտետոս (յուն. ՝ Epiktêtos, 50 – 138 թ. ). -

«Ուր որ առաւելութիւն կայ, կայ նաեւ բարեպաշտութիւն»։

Ի. Կանտ (գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ). -

«Բարեպաշտութիւնը սրբութեան բարոյական վարկունակութիւնը ամբողջացնելու միջոցն է»։

Անծանօթ. -

«Տան զարդարանքը՝ մաքրութիւնն է, տան յարգանքը՝ հիւրասիրութիւնն է, տան երջանկութիւնը՝ գոհունակութիւնն է, իսկ տան օրհնութիւնը՝ բարեպաշտութիւնը»։

Գերմանական ասացուածք. -

«Բարեպաշտները հազուադէպ են հոն, ուր բարեպաշտութեան մասին շատ կը խօսուի »։  

 



 

 

Բարին եւ Չարը

 

Ի՞նչ կը մտադրենք, երբ վարմունք մը պարզապէս բարի (լաւ) կամ չար (վատ) որակենք։ Կամ ինչպէ՞ս պէտք է արժեւորել բարի եւ չար իրարու հետ առնչութիւն ունեցող, զոյգ եւ բազմաթիւ նշանակութիւններ ունեցող հասկացութիւնները։  

Առաջին հերթին, երբ վարմունքի մը համար՝ բարի կամ լաւ ըսենք, ասիկա կը նշանակէ, որ մենք համամիտ ենք եւ մեր համաձայնութիւնը կու տանք՝ այդ վարմունքին նկատմամբ։ Ապա կարելի է հաստատել, որ վերոյիշեալ որակումները ընդհանուրին կողմէ գործածական եւ ընդունուած հասկացութիւններ են։ Այլ խօսքով անոնք առարկայական (Objective) չափանիշներու վրայ հիմնուած ընդհանուր հասկացութիւններ պէտք է ըլլան։

Այստեղ նկատի չենք առներ՝ վերոյիշեալ որակումներու զուտ ենթակայական (Subjective) իմաստով գործածութիւնը։ Այսինքն՝ երբ լաւն ու բարին կամ վատն ու չարը միա՛յն ենթակային համար ի զօրու են եւ ոչ թէ՝ ընդհանուրին։ Օրինակ, երբ ճաշատեսակի մը համար ըսեմ՝ «լաւ է», ասիկա կը նշանակէ, որ այդ ճաշատեսակը «միայն ինծի համար լաւ է» եւ ասիկա ատակ չէ ընդհանրացման։

Գերման փիլիսոփայ Կանտի համաձայն, եթէ բարի եւ չար հասկացութիւնները առարկայականօրէն կը հիմնաւորուին, ուրեմն անոնց հիմքը բանականութիւնն է։ Այստեղ կրնանք հարց տալ թէ արդեօք կարելի՞ է այս գաղափարը, որպէս բացարձակ հիմք ընդունիլ, թէ պէտք է այլ ազդակներ եւս նկատի առնուին։ Օրինակ, երբ վարմունք մը պիտի արժեւորենք, կը գտնուինք ընտրութեան մը առջեւ, որ աստիճանական կամ գերադասական բնոյթ կրնայ ունենալ, որովհետեւ կան՝ «բարին», «աւելի բարին» եւ «ամէնէն բարին». նոյնպէս՝ «չարը», «աւելի չարը» եւ «ամէնէն չարը»։

Մարդիկ, իրենց աշխարհայացքին մէջ, կը զանազանեն բարիին ու չարին միջեւ, որոնք բացայայտօրէն առկայ են այս աշխարհին վրայ։ Արարքներ կան, որոնք մարդոց լայն մեծամասնութեան համար՝ բարի են, նոյնը՝ նաեւ չարի պարագային։ Այլ խօսքով, բարին ու չարը զուտ անձնական հարց մը չէ, այլ կը պահանջէ ընկերային հասարակութեան մեծամասնութեան համաձայնութիւնը։

Բարի ու չար հասկացութիւնները քննարկման կարեւոր նիւթեր են թէ՛ աստուածաբանութեան ու ընկերաբանութեան եւ թէ փիլիսոփայութեան ոլորտներու մէջ։

Ստորեւ պիտի մանրամասնենք բարի եւ չար հասկացութիւնները առանձնաբար։  



ԲԱՐԻՆ

«Բարի» հասկացութիւնը, կը ներկայանայ որպէս բարոյական արժէք, որ անպայման ընդօրինակելի է եւ որուն պէտք է տենչանքով ձգտիլ։ Հականիշն է՝ «չարը», որ հակադիր, դատապարտման արժանի նշանակութիւն ունի եւ որմէ անպայման պէտք է խուսափիլ։ Մարդկային բնութիւնը կը ձգտի բարիին, որ կատարելագործելու յատկութիւն ունի. այլ խօսքով բարին հիմնուած է կատարելութեան վրայ։

Բարի հասկացութիւնը, բացի բարոյագիտութեան ոլորտէն կ՚օգտագործուի նաեւ այլ մարզերու մէջ եւ յաճախ կ՚ընդգրկէ կամ կ՚արտայայտէ՝ լաւ, ճիշդ, ընտիր, աղէկ, նպատակայարմար եւ այլ դրական իմաստներ։ Բարին, օրինակ, գոյաբանական (էաբանական, Ontology) տեսանկիւնէն դիտուած, ստորոգութիւն (կատեգորիա, Category) մըն է. ան ցոյց կու տայ գոյացութեան մը կամ բանի մը դրական կամ բարձրարժէք որակը, ինչպէս օրինակ. - բարեբեր տարի, բարեկեցիկ կեանք, առողջութեան բարեմաղթութիւն, բարետես աղջիկ եւ բազմաթիւ այլ բառակապակցութիւններ, որոնք ունին իրենց իմաստներն ու բացատրութիւնները։

Այսուհանդերձ բարին, որով մենք այստեղ կը հետաքրքրուինք, նախ եւ առաջ բարոյագիտական հասկացութիւն մըն է։ Զանազան փիլիսոփայական տեսութիւններու մէջ սակայն, բարին զանազան ձեւերով կ՚ըմբռնուի եւ այս առնչութեամբ ընդհանուր համաձայնութիւն մը գոյութիւն չունի։ Բարին կրնայ մարդու էութեան հետ կամ մարդու մէկ նպատակին հետ կապ ունենալ կամ մարդկային տեսակէտ մը բնորոշել։  

Յոյն դասական փիլիսոփայ Պլատոնի (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) համաձայն, գաղափարները (յուն. ՝ eidos, անգլ. ՝ Idea, գերմ. ՝ Idee) ունին իրենց յատուկ նուիրապետական կարգը, ուր գերագոյն գաղափարը կը ներկայացնէ՝ Բարին (յուն. ՝ agathón, լատ. ՝ bonum, անգլ. ՝ The Good, գերմ. ՝ das Gute), որ ինքնին վերանցական կամ անդրանցական (Transcendental) գաղափար մըն է։ Դարձեալ յոյն Պլատոնի համաձայն, բարիի բնական յատկանիշներէն կը նկատուի արտաբխումով (արտահեղումով, Emanation) ինքզինք հաղորդելը, գաղափար մը, որ Միջնադարուն կ՚օգտագործուի նաեւ Քրիստոնէութեան կողմէ։ Պլատոնի համաձայն, գործնական մեր կեանքին մէջ, բարին պէտք է դառնայ մարդոց կողմնորոշման իտէալը ու գլխաւոր նպատակակէտը։

Բարիի իսկական էութիւնը պլատոնագէտներու համար յոյժ վիճելի նիւթ է։ Փիլիսոփաներէն շատեր բարին կը դասեն պարզապէս գոյացութիւններու (անգլ. ՝ Substance յուն. ՝ ousía) կարգին։ Ուրիշներ, բարին կը նկատեն գոյացութիւններէն վեր, գերագոյն, «երանելի ու հրաշալի» ^{( [24] )} գոյացութիւն մը։ Իսկ փիլիսոփաներու երրորդ խումբը կ՚ընդունի Բարիի բացարձակ վերանցականութիւնը կամ անդրանցականութիւնը ^{( [25] )} (Transcendence)։ Հետագային, երրորդ խումբին պիտի միանային նաեւ նորպլատոնականները ^{( [26] )}, որոնք Պլատոնի Բարիին հաւասար, եւ նոյնիսկ աւելի բարձր կը նկատէին իրենց Առաջնամիակը (անգլ. ՝ The One, յուն. ՝ to hen, գերմ. ՝ das Eine / Ur-Eine)։  

Յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլ (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ), հերքելով իր ուսուցչի, Պլատոնի «Գաղափարներու ուսմունքը», կը հերքէր նաեւ Բարիի գաղափարին գերագոյն դիրքորոշումը։ Արիստոտէլ կը շեշտէր Բարիի բազմազան յատկանիշներ ունենալը եւ անոր առնչութիւնը զանազան ստորոգութիւններուն (Category) հետ, միշտ մնալով գործնական ու առարկայական ոլորտի մէջ։ Իսկ Գերագոյն Բարին, Արիստոտէլի համաձայն, երջանկութիւնն է, որուն կը ձգտի հասնիլ ամէն մարդ։

Հետագային, Ստոյիկները ^{( [27] )}, իրենց հիմնադիր՝ յոյն փիլիսոփայ Զենոն Կիտիոնցիի (Zeno of Citium, յուն. ՝ Zênôn 333 – 262 մ. թ. ա. ) առաջնորդութեամբ կը համադրեն Պլատոնի եւ Արիստոտէլի ուսմունքը։ Անոնց համաձայն Բարին (բարիքը) եւ Չարը (չարիքը) բնութեան հետ անմիջական կապ ունին ապա մարդոց նկատմամբ, բարին՝ ձգտելի այն երջանկութիւնն է, որուն կարելի է հասնիլ առաքինի կեանքով։

Նորպլատոնականութեան հիմնադիր Պլոտինոս (Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ), ինչպէս նշեցինք, Պլատոնի բարիէն աւելի բարձր կը դասէր, նուիրապետական իրենց կարգի գերագոյն Առաջնամիակը, աւելի բարձր քան բոլոր գոյացութիւնները, հոգին ու ոգին։ Պլոտինոսի համաձայն, Առաջնամիակը, ամէն բանէ վեր, բացարձակ, կատարեալ, բոլորովին ինքնաբաւ ու անվերջանսահմանբնազանցական առաջինն է, միաժամանակ՝ «Գերագոյն Բարին» ու «Գերագոյն Գեղեցկութիւնը»։

Աւելի ուշ, Նորպլատոնականութիւնը Հռոմէն Աթէնք փոխադրող յոյն փիլիսոփայ Պրոկլոս (Proclus, յուն. ՛ Próklos, 410 – 485 թ. ), Բարիի երեք տարբեր տեսակներ կը զանազանէր. -

1) Բարին՝ մարդոց մէջ,

2) Բարին, որպէս պլատոնական գաղափար (Idea) եւ

3) Բարին, որպէս բացարձակ անդրանցականութիւն (Trancendence), որ կը համապատասխանէր իրենց Առաջնամիակին, որ աստուածութիւն մըն է։

 

Քրիստոնեայ Միջնադարու սկիզբը, Հայրաբանական շրջանին (2-րդ – 8-րդ դար), աստուածաբանփիլիսոփաները ազդուած էին յոյն Պլատոնի եւ հրեայ Փիլոն Ալեքսանդրացիի (յուն. ՝ Phílôn, մօտ 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ) փիլիսոփայական մտածելակերպէն։ Հրեայ Փիլոն Ալեքսանդրացիի համաձայն, անշուշտ որ յուդայական Աստուածը աւելի բարձր կը դասուի, քան՝ պլատոնական Բարին կամ պլոտինական Առաջնամիակը։

Ժամանակաշրջանի նշանաւոր աստուածաբանփիլիսոփան կը նկատուի՝ Ա. Օգոստինոս ^{( [28] )}, որ անդրադարձած է բարիի ու չարի հրատապ հարցին, հետեւելով նորպլատոնական ուղղութեան եւ նպատակ ունենալով՝ աստուածարդարացումը (Theodicy) ու պատասխանելով այն հարցին, թէ ինչպէ՞ս պէտք է բացատրել չարի գոյութիւնը, ամենակարող ու ամենաբարի միակ Աստուծոյ ստեղծագործութեան մէջ։  

Ուշ Միջնադարուն, բարիի մասին անդրադարձած են հռչակաւոր աստուածաբանփիլիսոփաներ, ինչպէս անգլիացի Անսելմ Քանտրբերցին (Anselm of Canterbury, 1033 – 1109 թ. ), իր «Մենագրութիւն» (լատ. ՝ „Monologion“) երկով, գերման Ալբերտ Մեծը (Albertus Magnus, 1206 – 1280 թ. ), իր «Բարիի մասին» (լատ. ՝ „ De bono“ ) երկով եւ «Գերագոյն բարիի մասին» (լատ. ՝ „ De summo bono“ ), երկով, որ գրի առած է իր աշակերտը եւ վերջապէս իտալացի Թոմաս Աքուինացին (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ), իր զոյգ աստուածաբանութեան ու փիլիսոփայութեան համամատեաններով (լատ. ՝ „Summa theologiae“ եւ „Summa philosophiae“)։

Նոր Դարաշրջանի սկիզբը, բարին ոչ թէ առարկայական այլ ենթակայական բնոյթ կը ստանայ, ինչպէս կը տեսնենք փիլիսոփաներ հոլանդացի Բ. Սպինոզայի (Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ) եւ անգլիացի Թ. Հոբսի (Thomas Hobbes, 1588 – 1679 թ. ) մօտ։ Այսպիսով, յիշեալ փիլիսոփաները բարոյագիտութեան ծիրէն ներս, կը հրաժարէին բարիի էաբանական հիմքէն եւ բարին կը դառնար՝ յարաբերական հասկացութիւն մը։ Իսկ սկոտլանդացի փիլիսոփայ Դ. Հյում (David Hume, 1711 – 1776) կը շեշտէր բարոյական բարիի զուտ զգացական բնոյթը։ 

Ֆրանսացի փիլիսոփայ Ժ. Ժ. Ռուսօ, (Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. ), մարդը, ի ծնէ բարի կը նկատէր եւ ասիկա կ՚առնչէր մարդու եսասիրութեան։ Այլ խօսքով, մարդը ի ծնէ եւ իր ինքնասիրութեան պատճառով, կը ձգտի իր կեանքին համար եւ իր ինքնապահպանման համար ամենալաւին (բարիին) ու ամենանպաստաւորին։    

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 - 1824), բարոյագիտութիւնը կը հիմնէ անպայմանական հրամայականին (Categorical Imperative) վրայ, ուր բարին կը համապատասխանէ ընդհանուր բարոյական օրէնքին։ Օրէնք մը, որ գոյութիւն ունի իւրաքանչիւր բանական անհատի մէջ եւ որ կը գործէ՝ առանց որեւէ նախապայմանի։ Կանտի համաձայն, միայն « Բարի կամքը» ^{( [29] )} (Good Will), կարելի է բացառապէս բարի համարել։   

Նաեւ բարոյագիտութեան տեսութիւնները հիմնուած են բարոյական բարիին վրայ։ Եթէ բարոյական բարիի իրագործումը բանականութենէն բխող պարտաւորութիւնն է, ուրեմն տեսութիւնը պարտագիտական ^{( [30] )} է – Deontological։ Իսկ եթէ բարոյական բարիի իրագործումը նպատակ մը կը հետապնդէ, ուրեմն տեսութիւնը նպատակաբանական ^{( [31] )} է – Teleological։

Մինչ պարտագիտական տեսութեան պարագային, բարոյական բարին արդիւնքն է անհատի ինքնավար ու ազատ կամքին, նպատակաբանական տեսութեան պարագային, բարոյական բարին նոյնինքն անհատի կամքին առջեւ նախադրուած եւ անհատին կողմէ ձգտելի նպատակն է։

Գերման փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ ^{( [32] )} (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ) կը քննադատէ ընդհանրապէս բարոյականութիւնը, իր «Բարիէն ու չարէն անդին» (1886 թ., գերմ. բնագիր` „Jenseits von Gut und Böse“, անգլ. ` „Beyond Good and Evil“) երկին մէջ, եւ մասնաւորաբար բարոյական բարիի մասին պլատոնական, քրիստոնէական, կանտական եւ այլ պատկերացումները։ Նիցշէի համաձայն, լաւն ու բարին, կը բնորոշուին՝ «այն ամէնով, որ զօրութեան զգացումը, զօրութեան կամքը ու զօրութիւնը ինքնին մարդոց մէջ կը բարձրացնէ (կը յառաջացնէ)» ^{( [33] )} ։  

19-րդ դարու կարգ մը փիլիսոփաներ բարին կը նկատէին, որպէս՝ երջանկութիւնը (happiness), հաճոյքը (Pleasure) կամ ուրախալին (the Pleasurable)։ Անոնք վարմունք մը բարի կը սեպէին, երբ ան կը նպաստէր մարդու ուրախութեան եւ երջանկութեան։     

            20-րդ դարուն, բարին կը քննարկուէր վերլուծական փիլիսոփայութեան (Analytic Philosophy) ծիրէն ներս։

 

Գերագոյն Բարին

Գերագոյն Բարին (յուն. ՝ to agathón, լատ. ՝ summum bonum, անգլ. ՝ The Highest Good, գերմ. ՝ das höchste Gut) այն է, որ պէտք է համապատասխանէ, առանց խտրութեան, համայն մարդկութեան բարիին ։ Գերագոյն Բարին, փիլիսոփայական բարոյագիտութեան ոլորտի մէջ, բարոյական վարմունքի գերագոյն արժէքն ու գերագոյն նպատակն է միաժամանակ։

 

Գերագոյն Բարին, որուն պէտք է ձգտիլ, յունահռոմէական փիլիսոփայութեան մէջ ունի տարբեր բացատրութիւններ։ Արդ, Գերագոյն Բարին. -

Պլատոնի (Plato, յուն. ՝ Plátôn 427 – 347 մ. թ. ա. ) համաձայն, ան, ոչ թէ նոյնինքն կեանքն է, այլեւ բարի կեանքը, ուր կը տիրեն՝ բարեմտութիւնն ու արդարութիւնը.

Արիստոտէլի (Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ) համաձայն ան մարդկային վարմունքի արդարացման սկզբունքն է, որ կ՚իրականանայ ու կը յայտնուի՝ երջանիկ կեանքին մէջ (երջանկապաշտութիւն = Eudaimonía).

Էպիկուրոսի (Epicouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ) եւ Էպիկուրականութեան համաձայն, ան նոյնինքն մարդու գերագոյն հաճոյքն է (հաճոյապաշտութիւն = Hedonism).

Սենեկայի (Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ) համաձայն, ան մարդկային հոգիի ներդաշնակութիւնն է, որ կը յայտնուի հանգստութեան եւ անդորրութեան մէջ.

Մարկոս Աւրելիոսի (Marcus Aurelius, 121 – 180 թ. ) համաձայն, ան մարդու ինքնաբաւութիւնն ու ինքնակատարելագործումն է։

 

Գերագոյն Բարին, որուն պէտք է ձգտիլ, աւանդական ու կրօնական ոլորտներու մէջ եւս, ունի տարբեր բացատրութիւններ։ Արդ, Գերագոյն Բարին. - 

Բուդդայականութեան (Buddhism, 6-րդ դար մ. թ. ա. ) համաձայն, իմաստութեան զարթնումն ու կարեկցութիւնն է. իսկ

Քրիստոնէութեան (Christianity, Ա. դար) համաձայն, ան Աստուծոյ հետ միութիւնն է։

 

Գերագոյն Բարին, որուն պէտք է ձգտիլ, նաեւ Նոր Դարաշրջանին ունի տարբեր բացատրութիւններ։ Արդ, Գերագոյն Բարին. -   

Նիկոլո Մաքիավելիի, (Niccolo Machiavelli, 1469 – 1527 թ. ) համաձայն, նոյնինքն մարդոց  իշխանութիւնն ու զօրութիւնն է.

Թոմաս Հոբսի (Thomas Hobbes, 1588 – 1679 թ. ) համաձայն, ան մարդոց կարիքներու գոհացումն է.

Իմմանուէլ Կանտի (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) համաձայն, ան առաքինութեան, բարոյական պարտաւորութեան եւ երջանկութեան միութիւնն է. իսկ

Ժան-Պոլ Սարտրի (Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ) համաձայն, ան պարզապէս՝ ազատութիւնն է։

 

Բարոյական արժէք

Բարոյական արժէք հասկացութիւնը շատ նման է՝ բարոյական բարիին ։ Արդարեւ արժէքի փիլիսոփայութեան (Philosophy of Value) հետ, 19-րդ դարու վերջաւորութեան սկսաւ գործածուիլ նաեւ բարոյական արժէք եզրը։

Իսկ արժէք (անգլ. ՝ Value, գերմ. ՝ Wert) եզրը, բարիին նման կ՚օգտագործուի նոյնպէս երկու իմաստով. -

1.          որպէս առարկայական արժէք, ինչպէս մարդու կեանքը կամ առողջութիւնը եւ

2.          որպէս ենթակայականբանական արժէք, ինչպէս արդարութիւնը կամ հաւատարմութիւնը։



ՉԱՐԸ

Չարը, ինչպէս յիշուեցաւ, բարոյագիտական բարիին հականիշն է, որ դատապարտման արժանի նշանակութիւն ունի եւ որմէ պէտք է խուսափիլ։ Չարը (յուն. ՝ kakós, լատ. ՝ malum, անգլ. ՝ The Evil, գերմ. ՝ das Böse) հիմքն ու պատճառն է աշխարհի վրայ գտնուող ցաւին, տառապանքին ու ապերջանկութեան։

Չարը հասկացութիւնը, բացի բարոյագիտութեան ոլորտէն կ՚օգտագործուի նաեւ այլ մարզերու մէջ (ինչպէս՝ աստուածաբանութիւն, ընկերաբանութիւն, եւայլն…) եւ յաճախ կ՚ընդգրկէ կամ կ՚արտայայտէ՝ վատ, սխալ, գէշ, աղէտ, յոռի եւ այլ բացասական իմաստներ։ Այսուհանդերձ մեր հետաքրքրութեան առարկան բարոյագիտական չարը հասկացութիւնն է։ Իսկ բարոյագիտական չարը անհատի վարմունքի եւ բարոյական օրէնքներու միջեւ անհամաձայնութիւնն է. այլ խօսքով՝ չարը անհատի ոչբարի, սխալ, թերի կամ պակասաւոր վարմունքն ու վարուելակերպն է։  

Հնադարեան ժամանակներէն ի վեր, մարդիկ հարց տուած են, թէ ինչպէ՞ս եւ ուրկէ՞ ծագում առած է չարը։ Եթէ գերագոյն (բարձրագոյն) էութիւն մը, ամենաբարի ու ամենակարող Աստուած մը ստեղծած է տիեզերքը իր ամբողջութեամբ, ապա ուրեմն՝ ինչո՞ւ գոյութիւն ունի չարը։

Յոյն փիլիսոփայ Պլատոն (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) եւս, իր երկերէն «Մենոնի» մէջ (Menon, հոն, էջ 77a – 78b) հարց կու տայ՝ թէ ընդհանրապէս չարը ինչպէ՞ս կարելի է։ Պլատոնի համաձայն, չարը կը կատարուի, որովհետեւ սխալմամբ կը կարծուի, որ անկէ օգուտ կարելի է քաղել։ Այլ խօսքով, չարը ինքնին, բանականօրէն երբեք բաղձալի չէ, այլ միայն՝ անկէ քաղուած կարծեցեալ օգուտը։

Յոյն փիլիսոփայ Էպիկուրոս (Epicurus, յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ) եւս անդրադարձած է այս հարցին եւ ընդհանուր ձեւով հարց տուած, թէ ինչո՞ւ աստուածները թոյլատրած են չարը։

Հետագային շատեր պիտի հաստատէին, որ միաստուածութեան Աստուածը, որ ամենաբարի ու ամենակարող կը նկատուի, կրնար չարը խափանել, բայց չուզեց կամ թոյլատրեց (ուրեմն ամենաբարի չէ) կամ Աստուած ուզեց չարը խափանել, բայց չկրցաւ (ուրեմն ամենակարող չէ)։

Քրիստոնէական աստուածաբանութիւնը, խուսափելու համար նմանօրինակ վնասակար ու տհաճ փաստարկումներէն կամ հաստատելու համար Աստուածարդարացում մը (Theodicy), չարը կը բնորոշէ որպէս «ոչգոյ», այսինքն՝ գոյութիւն չունեցող։

Չարի՝ որպէս «ոչգոյ» գաղափարը կը գտնենք նաեւ Նոր-Պլատոնականութեան մօտ։ Նոր-Պլատոնականութեան հիմնադիր Պլոտինոս (Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ), ինչպէս նաեւ միջնադարեան սրբադասուած փիլիսոփայաստուածաբաններ՝ Ա. Օգոստինոս (Օգոստինոս Երանելի – Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ) եւ Թ. Աքուինացիի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ), կը հաստատեն, որ չարը նոյնինքն բարիին բացակայութիւնն է. այլ խօսքով չարը իմաստ կը ստանայ միայն բարիին հակադրուելով։

Օգոստինոսի համաձայն, չարը կը յառաջանայ մարդու ազատ կամքին (Free Will) պատճառով։ Իսկ բարիի եւ չարի համեմատութիւնը կը նմանցնէ լոյսի եւ շուքի համեմատութեան, ուր շուքը իմաստ կը ստանայ միայն լոյսին հակադրուելով ու լոյսի բացակայութեամբ։ Օգոստինոս տակաւին կ՚աւելցնէ, թէ ինչ որ սկիզբը շատերուն չար կը թուի, ժամանակաշրջան մը ետք անոր բարի ըլլալը կը պարզուի. այլ խօսքով՝ աստուածային յաւիտենական հեռանկարով՝ ամէն ինչ բարի է։

Նաեւ պէտք է յիշել, որ Հինդուականութեան համաձայն, չարը իրապէս գոյութիւն չունի (այսինքն՝ «ոչգոյ» է)։ Հինդուակաները չարը կը բնորոշեն, որպէս՝ «պարզապէս պատրանքային երեւոյթ»։

Իրանապարսկական Զրադաշտականութեան (Zoroastrianism) եւ Մանիքէութեան (Manichaeism) համաձայն, «բարին» ու «չարը» ներկայացնող երկու հակադիր աստուածութիւններ՝ Ահուրա Մազդան եւ Ահրիմանը կան, որոնք յաւիտենական պայքարի մէջ են։ Բարոյական երկապաշտութեան (Dualism) այս գաղափարը, սակայն, խոտոր կը համեմատի միաստուածեան (Mono-theism) գաղափարաբանութեան հետ։

Յիշատակութեան արժանի է, որ չարը քրիստոնէական բացատրութեամբ նոյնինքն մեղքն է (Sin) ու սկզբնական մեղքը (Original Sin) եւ այդ չարը անձնաւորուած է՝ սատանայ (անգլ. ՝ Devil, յուն. ՝ diábolos, լատ. ՝ diabolus, գերմ. ՝ Teufel) հասկացութեամբ։ Նկատի ունենալով ներկայ աշխատասիրութեանս «փիլիսոփայական ակնարկ» մը ըլլալը, յաւելեալ չենք խորանար կրօնական եւ աստուածաբանական ոլորտներու մէջ։

17-րդ դարուն, գերման փիլիսոփայ Լայբնից ^{( [34] )} կը պնդէր, որ Աստուծոյ ստեղծագործութիւնը կը կայանայ տրամաբանական կարելի լաւագոյն աշխարհի մը վրայ, ուր չարը անհրաժեշտ մէկ մասը կը կազմէ, նոյնիսկ այս լաւագոյն կարելի աշխարհին։ Լայբնից, կը զանազանէր չարի երեք գլխաւոր տեսակներ. -

1)         բնազանցական չարը,

2)         բնականֆիզիկական չարը եւ

3)         բարոյական չարը ։

Հետագային, այլ փիլիսոփաներ, ինչպէս ֆրանսացի Վոլտէր (Voltaire, 1694 – 1778 թ. ), անգլիացի Հյում (David Hume, 1711 – 1776 թ. ) եւ ուրիշներ, ամբողջովին մերժեցին Լայբնիցի վերոյիշեալ գաղափարը եւ անոր աստուածարդարացումը (Theodicy)։

 

Գերմանական գաղափարապաշտութեան նախահայր եւ հռչակաւոր փիլիսոփայ Ի. Կանտի (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) համաձայն, չարը կամ «արմատական չարը» ^{( [35] )}, մարդկային բնութեան բաղկացուցիչ մասերէն է, որովհետեւ մարդ միայն բանականութեամբ չէ օժտուած, այլ ունի զանազան հակումներ ու մղումներ, որոնք զինք դէպի չարը կ՚առաջնորդեն։ Կանտի համաձայն, չարը կամ «արմատական չարը» կարելի չէ տեսնել զգայականութեան կամ բանականութեան մէջ, այլեւ՝ չարասրտութեան (սրտի խեղաթիւրուածութեան) մէջ։ Կանտի չարը հասկացութեան այս նոր բնորոշումով, ամբողջ պատասխանատուութիւնը կը դրուի մարդուն վրայ։ Մարդը կը դառնայ իր լաւ ու բարի կամ վատ ու չար արարքներուն ամբողջական պատասխանատուն։

Այնուհետեւ, նոյն գաղափարապաշտ դպրոցին պատկանող գերման փիլիսոփայ Շելլինգ (Friedrich Wilhelm Joseph Schelling, 1775 – 1854 թ. ) կը զանազանէ անհատի սեփական կամքը եւ հասարակութեան ընդհանրական կամքը ու կը հաստատէ, որ չարը այն ատեն կը յայտնուի, երբ սեփական կամքը կը դիմադրէ ընդհանրական կամքին եւ կը հակառակի անոր հետ միաւորման կամ համաձայնութեան։

 



 

 

Նշանաւոր խօսքեր՝

բարիի եւ չարի մասին

 

Լ. Ա. Սենեկա  (հռոմ. ՝ Lucius Annaeus Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ). -

«Միա՛յն բարիի ու չարի գիտութեամբ, մարդ կրնայ վերջապէս ինքզինք կատարելագործել»։

Ա. Օգոստինոս  (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ). -

«Բարին գործելու երկու եղանակ կայ. - տալ եւ ներել։ Նուիրեցէ՛ք, ինչ որ ձեռք բերած էք եւ ներեցէ՛ք ձեր դէմ չարը գործողներուն»։ 

Բ. Պասկալ ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

«Մարդ երբեմն ինքզինք հիմնովին աւելի կը բարելաւէ չարին նայելով, քան թէ բարիի տիպարին հետեւելով… եւ լա՛ւ է, որ մարդ ընտելանայ չարէն օգուտ քաղելուն տարբերակին, որովհետեւ չարը այնքա՜ն սովորական եւ բարին այնքա՜ն հազուադէպ է»։

Ս. Կիրկեգոր (դան. ՝ Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ). -

«Միակ բացարձակ „կամ – կամ“-ը ^{( [36] )}, որ առկայ է, անիկա բարիի ու չարի միջեւ ընտրութիւնն է»։  

Ֆ. Դոստոեւսկի (ռուս. ՝ Fyodor Dostoevsky, 1821 – 1881 թ. ). -

«Բանականութիւնը ինքնուրոյն, երբեք չէ կրցած բարին ու չարը բացատրել կամ նոյնիսկ զանոնք տարբերակել»։

«Իւրաքանչիւր ժողովուրդ, ունի բարիի ու չարի ի՛ր հասկացողութիւնը»։    

Ֆ. Նիցշէ ( գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -  

«Ոչինչ աւելի թանկ է, քան կեղծ մոլորութիւնը՝ բարիի ու չարի մասին»։

«Ես պարզապէս երեւակայեցի, որ գերազանցած եմ բարին ու չարը»։

«Զրադաշտը երկրի վրայ աւելի մեծ ուժ մը չգտաւ, քան՝ բարին ու չարը»։   

Չինական ասացուածք. -

«Բարիի եւ չարի հատուցումը, նման է մարմնին հետեւող ստուերին »։ 

 



 

Բարոյական Դատողութիւն

 

Ի՞նչ է բարոյական դատողութիւնը։

Նախ բնորոշենք դատողութիւն (անգլ. ՝ Judgement, գերմ. ՝ Urteil) հասկացութիւնը։ Ան կը ներկայանայ, որպէս տրամաբանական ասոյթ կամ արտայայտութիւն, որ որակական իմաստով կարելի է բաժնել երկու մասի. - հաստատական դատողութիւն եւ ժխտական (բացասական) դատողութիւն. իսկ կիրառական իմաստով կարելի է զանազանել՝ ընդհանուր դատողութիւնը մասնաւոր դատողութենէն։

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ, նաեւ ստուգութեան տեսանկիւնէն, կը զանազանէր դատողութեան զանազան աստիճանները, օրինակի համար. - կարելի, իրական, անհրաժեշտ, խնդրական, ապացուցական, պայմանական, ենթադրական, հաստատական եւ անպայմանական կամ բացարձակ դատողութիւններ։ Տակաւին Կանտ կը զանազանէ վերլուծական (Analytic) դատողութիւնը՝ բաղադրական (Synthetic) դատողութենէն։

Իսկ բարոյական դատողութիւն (անգլ. ՝ Moral Judgement, գերմ. ՝ Moralisches Urteil) հասկացութիւնը, որ կիրառական մասնաւոր դատողութիւն մըն է, կ՚առնչուի բարոյական լեզուի (ասոյթներու կամ արտայայտութիւններու) տրամաբանութեան։ Բարոյական դատողութիւնը կ՚արտայայտուի թելադրանքի, պահանջքի կամ գնահատումի ձեւով. ան ենթակայական (Subjective) բնոյթ չունի, այլեւ՝ ընդհանրական է։ 

Բարոյական դատողութիւններ են օրինակի համար՝ բարի (լաւ) կամ չար (վատ) արտայայտութիւնները, որոնք որպէս հասկացութիւններ ներկայացուած են առանձնաբար (տե՛ս էջ 416-էն սկսեալ)։

Բարոյական դատողութիւններու մաս կը կազմեն նաեւ «պէտք է» կամ «հարկ է» արտայայտութիւնները եւ ասոնց ժխտական կամ բացասական ձեւերը՝ «պէտք չէ» կամ «հարկ չէ»։

Յստակացնելու համար շեշտեմ, որ «պէտք է» ըսելաձեւը ինծի համար կը նշանակէ՝ «պարտիմ» կամ «պարտաւորուած եմ» (անգլ. ՝ should, գերմ. ՝ sollen). իսկ «հարկ է» ըսելաձեւը կը նշանակէ՝ «ստիպուած եմ» կամ «հարկադրուած եմ» (անգլ. ՝ must, գերմ. ՝ müssen)։ Այլ խօսքով «պէտք է» ըսելաձեւը, համեմատաբար, աւելի մեղմ արտայայտութիւն մըն է, ուր նաեւ բացառութիւնները արտօնուած կրնան ըլլալ։ Որպէս բարոյական դատողութիւն, խօսակցական լեզուի մէջ, «պէտք է» ըսելաձեւը աւելի գործածական է, նոյնիսկ եթէ ան հարկադրանք մը արտայայտէ. օրինակ՝ բարոյական տեսակէտէն, մարդ ոչ միայն խոստումը «պէտք է» յարգէ, այլեւ՝ «հարկ է» կամ «հարկադրուած է» յարգել…։

Բարոյական դատողութիւններու ոլորտէն ներս «պէտք է» եւ «հարկ է» արտայայտութիւններու պարզաբանումը նման է բարոյական կանոններու (նորմերու) իւրայատուկ պարտաւորական բնոյթի պարզաբանման։ Այլ խօսքով, բարոյականութիւնը, աւանդականօրէն միշտ նկատի առնուած է, իր իւրայատուկ եւ բացարձակ պարտաւորութիւններով։ Պարտաւորական այս բնոյթի էութեան մասին, սակայն, քիչ բան կը գտնենք փիլիսոփայական բարոյագիտութեան գրականութեան մէջ։ Գերման փիլիսոփայ Կանտ, գրեթէ միակն է, որ կը բացայայտէ պարտաւորական բնոյթի իմաստը. բան մը, որ շատերու կողմէ՝ վիճելի եւ անընդունելի կը նկատուի։

Վերոյիշեալ «պէտք է» եւ «հարկ է» արտայայտութիւններու պարագային, գործնական իմաստով, կարելի է զանազանել՝ յարաբերականը եւ բացարձակը։ Օրինակ յարաբերական բնոյթ ունի, երբ ըսեմ. - գնացքիդ հասնելու համար, «հարկ է», որ հիմա ճամբայ ելլես… այստեղ յարաբերական է այն իմաստով, որ եթէ յիշեալ հարկադրանքը չկատարես, ուրեմն գնացքին պիտի չհասնիս։ Իսկ եթէ ըսեմ. - «հարկ է», որ խոստումդ յարգես... այստեղ արտայայտութիւնը բացարձակ բնոյթ ունի, որովհետեւ առնչուած չէ այլ պայմաններու։ Բացարձակ ու անպայմանական այս ձեւը, բարոյական դատողութեամբ, ինքնին բարոյական կանոն մըն է։

Միշտ չէ, որ «պէտք է» եւ «հարկ է» արտայայտութիւնները բարոյական կանոններ ներկայացնեն։ Եթէ անհատի մը ըսեմ՝ «հարկ է, որ …այսպէս ընես» կամ «պէտք է, որ … այսպէս ընես». ան կրնայ հարցումով մը պատասխանել՝ «ինչո՞ւ»։ Օրինակ եթէ իր հարցումին պատասխանեմ՝ «որովհետեւ, եթէ չընես, անհաճելի կամ անսիրելի կը դառնաս». ասիկա ցոյց կու տայ «ըլլալ»ու (կեցութեան) յատկութիւն մը կամ նկարագրի յատկանիշ մը։

Այս իմաստով, անգլիացի փիլիսոփայ Չ. Դ. Բրոդ (Charles D. Broad, 1887 – 1971 թ. ) կը զանազանէ՝ «պէտք է ընել» (անգլ. ՝ ought to do) եւ «պէտք է ըլլալ» (անգլ. ՝ ought to be) արտայայտութիւնները եւ ասոնց ժխտական (բացասական) ձեւերը։

«Պէտք է ընել» եւ «պէտք է չընել» արտայայտութիւնները կը մատնանշեն՝ բարոյական պատուէրներ կամ յարաբերական թելադրանքներ, որոնք որոշ սահմանափակութիւն կ՚ենթադրեն։ Օրինակ ուսանողը պէտք է միշտ կանուխ արթննայ, որպէսզի համալսարանի առաջին դասախօսութեան ներկայ ըլլայ։ 

«Պէտք է ըլլալ» եւ «պէտք է չըլլալ» արտայայտութիւնները սակայն սահմանափակ չեն, որովհետեւ «պէտք է»ի կամ «պէտք չէ»ի կողքին անոնք նաեւ իրավիճակ մը ցոյց կուտան։ Օրինակ եթէ ըսենք՝ աշխարհի վրայ ոչ ոք պէտք է սովամահ ըլլայ, ասիկա բարոյական պատուէրի մը կողքին, աշխարհի մէկ իրավիճակը կը նպատակադրէ, ուր ոչ ոք սովամահ պէտք է ըլլայ։

Վերոյիշեալ «ըլլալ»ու յատկութիւնը կամ նկարագրի յատկանիշը կը կոչուի նաեւ դրական իմաստով՝ առաքինութիւն իսկ ժխտական իմաստով՝ մոլութիւն, որոնք ներկայացուած են առանձնաբար (տե՛ս էջ 385 եւ 394)։



Այժմ, որոշ մանրամասնութեամբ քննարկենք կանոնները, որոնք բանական դատողութեան արդիւնք են։

Կանոնը (անգլ. ՝ Rule, գերմ. ՝ Regel), ընդհանրապէս, կարելի է բաժնել՝ իր տեսական եւ գործնական իմաստներով։ Տեսական իմաստով կանոնները կը ներկայանան որպէս օրէնքներ (անգլ. ՝ Law, գերմ. ՝ Gesetz). օրինակ ձգողական օրէնքը, որպէս ընդհանուր եւ կանոնաւոր երեւոյթ։ Մինչդեռ գործնական իմաստով, կանոններուն պէտք է հետեւիլ եւ չհետեւելու պարագային կրնանք քննադատուիլ։ Կանոնները, գործնական իմաստով, (ինչպէս նշեցինք՝ «պէտք է» եւ «հարկ է» արտայայտութիւններու պարագային) կարելի է մանրամասնել, որպէս՝ յարաբերական եւ բացարձակ։

Այս մասին նկատի կ՚ունենանք վերոյիշեալ օրինակները. -

Գնացքին հասնելու օրինակը, որպէս՝ յարաբերական եւ

Խոստումը յարգելու օրինակը, որպէս՝ բացարձակ ։

 

Գործնական կանոնները, քննարկման այլ մօտեցումով մը, նոյնպէս կարելի է բաժնել երկուքի՝ բանական կանոններ եւ ընկերային կանոններ։

 

1. Բանական կանոնները գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ կը կոչէ՝ հրամայականներ եւ զանոնք կը բաժնէ երկու ենթախումբերու. -

Ա. Ենթադրական հրամայականներ (hypothetical imperative),

որոնք կրնան սկսիլ՝ «պէտք է» կամ «հարկ է» կամ «տրամաբանական է» արտայայտութեան ձեւերով եւ կը միտին՝ նպակադրումի անհրաժեշտութեան մը, խնդրոյ առարկայ անհատին առնչուած, ինչպէս մեր վերոյիշեալ գնացքի օրինակը. - գնացքիդ հասնելու համար, «հարկ է», որ հիմա ճամբայ ելլես…։ Այս ենթախումբին պատկանող հրամայականները՝ յարաբերական բնոյթ կը կրեն. որով, եթէ հիմա ճամբայ չելլես, գնացքիդ չես հասնիր։ 

Նաեւ «հաստատական հրամայականները» (Assertorical Imperatives), յարաբերական բնոյթ կը կրեն եւ կը նկատուին «ենթադրական հրամայականներ»։ Անոնք եւս կրնան սկսիլ՝ «պէտք է», «հարկ է» կամ «լաւ է» արտայայտութեան ձեւերով կամ անոնց բացասական ձեւերով (օրինակ՝ «լաւ չէ»)։ Անոնք իրականութիւն մը կը հաստատեն եւ ընդհանրապէս կը միտին, օրինակ, անհատի քաջառողջութեան, ինչպէս. - քեզի համար «լաւ է», որ չծխես, այլ խօսքով, եթէ ծխես, կը վնասես քու առողջութեան։ (Կանտ, իրականութիւն մը հաստատող ասոյթը կը զանազանէր՝ կարելիութենէն եւ անհրաժեշտութենէն։) 

Բ.       Անպայմանական հրամայականներ (cathegorical imperative),

որ Ի. Կանտի համար կը ներկայանան որպէս բարոյական կանոններ։ Այս ենթախումբին պատկանող հրամայականները՝ յարաբերական բնոյթ չեն կրեր. այլ խօսքով անոնք չեն միտիր՝ անհատին առնչուած նպակադրումի անհրաժեշտութեան մը կամ անհատի քաջառողջութեան։ Կանտի համաձայն բարոյական կանոնները՝ բարոյական բացարձակ արժէքներ են եւ կարելի է Ա. ենթախումբին նման կազմել հրամայականներու ենթախումբ մը, որ կրնայ սկսիլ օրինակ՝ «հարկ է» արտայայտութեամբ։

 

Հետեւելով Ի. Կանտին, վերոյիշեալ քննարկումէն կարելի է եզրակացնել, որ բարոյական վարմունքը հիմնուած է բանական կանոններու վրայ. ուրեմն արդեօք անբարոյական վարմունքը անբանակա՞ն է։ Այլ խօսքով, եթէ ընդհանրապէս վարմունք մը բանականօրէն չկարենանք հիմնաւորել, արդեօք այդ վարմունքը անբանակա՞ն պէտք է նկատենք։ Այս հարցին պատասխանը միանշանակ «ո՛չ» է, որովհետեւ սկոտլանդացի փորձապաշտ փիլսոփայ Դ. Հյումի (David Hume, 1711 – 1776 թ. ) համաձայն՝ բարոյական արժէքները կը բխին նաեւ մարդկային զգացական աշխարհէն։ (Այս մասին, տե՛ս նաեւ՝ «Բարոյագիտութեան Տեսութիւններ» Մաս – 5, էջ 205։)

 

2. - Ընկերային կանոնները, այն կանոններն են, որոնց եթէ չհետեւիս, կ՚ենթարկուիս ընկերային հարկադրական միջոցներու կամ պատժամիջոցներու (Sanction)։ Նաեւ այս կանոնները կարելի է բաժնել երկու ենթախումբերու. -

Իրաւական կանոններ (այստեղ՝ օրէնքներ),

            որոնց չհետեւելու պարագային կ՚ենթարկուիս հարկադրական որոշ միջոցներու կամ պատժամիջոցներու, ինչպէս՝ բանտային արգելափակում կամ նիւթական տուգանք։

Բարոյական կանոններ,

            որոնց չհետեւելու պարագային կ՚ենթարկուիս հարկադրական որոշ միջոցներու, որոնք կը բացայայտուին արտաքին ընկերային ճնշումներով (social pressure) եւ ներքին անձնական բարդութիւններով, ինչպէս օրինակ՝ յանցագործութեան եւ ամօթխածութեան զգացումները։

 

Իրաւական օրէնքներու խախտումի պարագային, թէեւ կարելի է զանոնք նաեւ բարոյական կանոններու խախտում նկատել, սակայն իրաւական օրէնք -ները ընդհանրապէս չեն հիմնաւորուիր բարոյական արժէքներով։

Պէտք է զանազանել նաեւ բարոյական կանոնները, ընկերային աւանդութիւններէն եւ սովորութիւններէն։ Այս վերջիններուն պարագային, պարզապէս «պէտք է» յարգել ընկերային աւանդութիւններն ու սովորութիւնները, որոնք տուեալ ընկերութեան անդամներու կողմէ ընդունուած են։ Այստեղ, խախտումները՝ ընկերութեան կողմէ կը մերժուին եւ անյարմար ու անպատշաճ կը նկատուին։ Իսկ բարոյական կանոններուն «հարկ է» հետեւիլ. այստեղ խախտումները՝ ընկերութեան կողմէ կը մերժուին եւ «չար կամ վատ» կ՚որակուին։

Այս մասին, տե՛ս նաեւ Մաս – 9, «բարին ու չարը» (էջ 416) եւ «բարոյական վարմունք» (էջ 433) հասկացութիւնները։

 



 

Բարոյական Պատասխանատուութիւն

 

Ի՞նչ է բարոյական պատասխանատուութիւնը, բարոյագիտութեան տեսանկիւնէն դիտուած։

Պատասխանատուութիւն (անգլ. ՝ Responsibility, գերմ. ՝ Verantwortung) հասկացութիւնը կը բնորոշէ անհատի մը (կամ անհատներու) վրայ դրուած (կամ վերագրուած) պարտաւորութիւնը՝ այլ անհատի մը կամ ատեանի մը առջեւ։ Անհատներու միջեւ գոյութիւն ունեցող պատասխանատուութեան այս լուրջ յարաբերութիւնը կարելի է աւելի ընդլայնել եւ տարածել զայն՝ զանազան խմբակցութիւններու կամ ամբողջ ընկերային հասարակութեան ու կրօնական հաւաքականութիւններու վրայ։

Պատասխանատուութիւն հասկացութիւնը կը գտնենք զանազան մարզերէ ներս, ինչպէս՝ իրաւական, քաղաքական, գիտական, տեղեկատուական, ընկերային եւ բարոյական։ Այստեղ քննարկումի նիւթ պիտի դառնայ միայն բարոյական պատասխանատուութիւնը։

Իսկ Բարոյական պատասխանատուութեան (անգլ. ՝ Moral Responsibility, գերմ. ՝ Moralische Verantwortung) կը տրուի իւրայատուկ տեղ, շեշտելով անոր տիեզերական ուժը եւ վաւերականութիւնը. այս իմաստով՝ ան կը տարբերի վերոյիշեալ այլ մարզերու պատասխանատուութիւններէն։

Թէ՛ հայերէնի մէջ եւ թէ՛ կարգ մը այլ լեզուներու մէջ (ինչպէս գերմաներէն), պատասխանատուութիւն բառը պարզապէս կը նշանակէ՝ «բանի մը համար եւ բանի մը առջեւ պատասխան տալ»։

Պատասխանատուութիւն հասկացութիւնը, ինքնին կը պարզէ հետեւեալ երեք տրամաբանական յարաբերութիւնները. -

Պատասխանատու ենթական, որ ինքնիր վրայ կը կրէ՝ խնդրոյ առարկայ պատասխանատուութիւնը. այստեղ ենթական կրնայ ըլլալ՝ անհատ մը, խմբակցութիւն մը կամ ընկերային հասարակութիւն մը.

Պատասխանատուութեան առարկան, որուն համար ենթական պատասխանատու է. ասիկա կրնայ ըլլալ՝ վարմունք (արարք) մը կամ արարքի մը զանցառումը եւ անոնց հետեւանքը կամ հետեւանքները. եւ

Պատասխանատուութեան ատեանը, որու առջեւ ենթական պատասխանատու է. ասիկա կրնայ ըլլալ՝ որեւէ հեղինակութիւն, այլ անհատ մը կամ անձնական խիղճը. իսկ Քրիստոնէական կրօնի պարագային, մարդ պատասխանատու է գլխաւորաբար՝ Աստուծոյ առջեւ։

 

Այս իմաստով, բարոյական պատասխանատուութեան պարագային, անհատը (ենթական), նկատի ունենալով բարոյական ընդունուած կանոնները, պատասխանատուն է իր վարմունքին եւ վարմունքի հետեւանքներուն՝ նախ եւ առաջ իր խղճին առջեւ։ Բարոյական պատասխանատուութեամբ է, որ մենք կը փնտռենք բարի ու ճիշդ վարմունքը կամ բարոյական վարմունքը ^{( [37] )} ։  

Անհատ մը, սակայն, կրնայ պատասխանատու նկատուիլ՝ իր վարմունքին եւ այդ վարմունքի հետեւանքներուն համար, եթէ ան խելահաս է, չի գտնուիր որեւէ ճնշումի կամ սպառնալիքի տակ եւ մանաւանդ գիտակից է իր պատասխանատուութեան խախտումներուն։ Այս իմաստով, կարելի չէ ամբողջական պատասխանատուութիւն վերագրել՝ մանուկներուն, խելագարներուն ու որոշ հոգեկան հիւանդութիւններէ տառապողներուն, ինչպէս նաեւ ճնշումի եւ սպառնալիքի տակ գտնուող անհատներուն։  

Գերման ժամանակակից բարոյագէտփիլիսոփայ Ապէլի (Karl-Otto Apel, 1922 – 2017 թ. ) համաձայն, պատասխանատուութիւնը «հասարակական հաստատութիւն» մըն է, որ կը կանոնաւորէ հասարակութեան մէջ գտնուող անհատներու վարուելակերպերը, փոխհատուցմամբ ան կը դարմանէ հոն գտնուող հաւասարակշռութեան խանգարումները եւ այսպիսով կը բարելաւէ հասարակական շրջանակի մը մէջ՝ միատեղ ու համերաշխ կեանքը։

Ընկերային հասարակութեան մը մէջ, հասարակական զանազան հարցերու ընթացքին, բարոյական պատասխանատուութիւնը կրնայ շատ կարեւոր դեր ունենալ։ Օրինակ, երբ անհատը ցանկայ, նաեւ ի վիճակի ըլլայ վերացնել կամ նուազեցնել՝ ընկերային հասարակական մը մէջ գոյութիւն ունեցող անարդարութիւնները։ Այս արարքը կրնայ այլասիրութիւն (Altruism) մը յառաջացնել, որ ողջունելի է եւ պէ՛տք է նկատի առնուի։

Բարոյական պատասխանատուութեան համար պարտադիր նախապայման է՝ նախ գործնական բանականութիւնը ապա վարմունքի ազատութիւնը։ Այլ խօսքով պատասխանատու անհատը կը վայելէ վարմունքի լման ազատութիւն, ինքնավար կերպով կրնայ հետեւիլ իր բարոյական սկզբունքներուն եւ ի վիճակի է նաեւ՝ այլ կերպ վարուելու։ Ասոր կողքին, վարմունքի ազատութիւնը նախապայման է, որ մարդ ինքնակեցութեան (ինքնուրոյն ըլլալու) կարելիութիւնը ունենայ։ Այս պատճառով պատասխանատուութիւնը, առաջին հերթին, մարդու պարտաւորութիւնն է՝ ի՛ր իսկ անձին հանդէպ եւ ի՛ր անձին համար։ Այս իմաստով անհատը, անձնապէս, միանգամայն թէ՛ առարկան է իր իսկ պատասխանատուութեան եւ թէ ա՛յն հեղինակութիւնը (ատեանը), որուն առջեւ ինք պատասխանատու է։ Այստեղ հեղինակութիւնը նոյնինքն մարդու խիղճն ^{( [38] )} է, ուր հաւաքուած են բոլոր բնական եւ ընկերային կանոնները… Խիղճը, որպէս անհատի «ներքին ձայն»ը, որ կը զգայ ամբողջական պատասխանատուութիւնը եւ անոր խախտումները։   

Բարոյական պատասխանատուութեան համար վարմունքի ազատութիւնը նախապայման ընտրելով, բացած կ՚ըլլանք յոյժ վիճելի նոր նիւթ մը, որ կամքի ազատութիւնն ^{( [39] )} (Free Will) է։

Կամքի ազատութեան որոշ ձեւով կը հակադրուի որոշականութիւնը (Deter-minism)։ Կամքի ազատութեան եւ որոշականութեան յարաբերութիւնը կրնայ ըլլալ անոնց անհամաձայնութիւնը (Incompatibility, որպէս Ա. դիրքորոշում) կամ անոնց համաձայնութիւնը (Compatibility, որպէս Բ. դիրքորոշում)։

Ա. դիրքորոշումի պարագային, կարելի չէ պատասխանատուութիւնը անհատի մը վերագրել, որովհետեւ մարդու վարմունքը արդէն կանխորոշուած կ՚ըլլայ։

Բ. դիրքորոշումի պարագային, ան որոշ ձեւով կարելի է, որովհետեւ մարդու վարմունքը տեղի կ՚ունենայ զանազան գիտակից ու անգիտակից հանգամանքներու բերումով։

 

Այս պատճառով, բարոյական պատասխանատուութեան պարագային, պէտք է որ մէկ կողմէն՝ նախապայման ընտրենք վարմունքի ազատութիւնը, սակայն միւս կողմէն՝ ընդունինք նաեւ ազատութիւնը խանգարող կարգ մը ազդակները, ինչպէս օրինակ՝ պարտադրանքն ու ստիպողութիւնը կամ անձնական անկարողութիւնը։ Այս ընթացքը, իր մէջ կը կրէ որոշ յարաբերականութիւն մը, որ սակայն ձեւով մը տանելի է։

Այստեղ, հարկ է նաեւ յիշել՝ մարդոց (նախահայեաց) բարոյական պատասխանատուութիւնը՝ ապագայի նկատմամբ (Ապագայի բարոյագիտութիւն, Ethics of Future), ուր նկատի կ՚առնուին թէ՛ բնութիւնը եւ թէ՛ բնութեան մէջ ապրողները (մանաւանդ՝ մարդկային սեռը)։ Այս իմաստով, մարդիկ ապագայ սերունդներու առջեւ ընդհանուր հաւաքական պատասխանատուութիւն մը ունին, պահպանելու համար՝ ընդհանրապէս բնութիւնը եւ մասնաւորաբար կեանքը, խուսափելով անոնց վնաս պատճառող բոլոր ազդակներէն։

Վերջին ժամանակաշրջանին, ընդհանուր հետաքրքրութեան ու բարոյական վիճարկման նիւթ դարձան՝ բնապահպանական կամ կենսոլորտային, շրջակայ միջավայրի (Environmen) եւ բժշկաառողջապահական հարցերը եւ այս երեւոյթներուն որպէս արդիւնք յառաջացան. -

Բնապահպանութեան բարոյագիտութիւնը (Environmental Ethics) եւ

Բժշկութեան բարոյագիտութիւնը (Medical Ethics):   

Այս նպատակադրումով, բարոյական վարմունքի սկզբունքը, Գերագոյն Բարին ^{( [40] )} (The Highest Good) կը փոխանակուի այլ սկզբունքով մը, որ չարիքէն (վնասէն) խուսափիլն է. կամ այլ բացատրութեամբ՝ Գերագոյն Բարին կը նկատուի՝ խուսափումը վատագոյն չարիքէն. իսկ վատագոյն չարիքը այս պարագային՝ մարդկային սեռի ու Երկիր մոլորակի բնաջնջումն է։ Այս իմաստով կարգ մը փիլիսոփաներու մօտ կը յառաջանայ նպատակաբանական հասկնալի մտապատկեր մը, որուն բարոյական գերագոյն սկզբունքը՝ պատկառանքն է, հանդէպ կեանքին ու բնութեան։



 

Բարոյական Վարմունք

 

Եթէ հարց տանք, թէ ի՞նչ է բարոյական վարմունքը (անգլ. ՝ Moral Action, գերմ. ՝ Moralische Handlung), փիլիսոփայական բարոյագիտութեան մարզէն ներս, պէտք է նկատի ունենանք հետեւեալ հինգ հարցադրումները, իրենց տրամաբանական յաջորդականութեամբ. -

Ի՞նչ է վարմունքը եւ ինչպէ՞ս պէտք է վարուիմ.

Ի՞նչ է բարոյական ճիշդ վարմունքը կամ ինչպէ՞ս պէտք է ճիշդ վարուիմ.

Ինչպէ՞ս կարելի է հիմնաւորել բարոյական վարմունքը.

Ի՞նչ է բարոյական վարմունքին նպատակը եւ

Ի՞նչ է բարոյական վարմունքին հետեւանքը։

 

1.       Ի՞նչ է վարմունքը 

Փիլիսոփայական բարոյագիտութեան ոլորտին մէջ, հիմնական առաջին հարցադրումն է, թէ ի՞նչ է բարոյական վարմունքը եւ ինչպէ՞ս կրնամ կատարել զայն։ Այս իմաստով բարոյական վարմունքը ո՛չ թէ տեսական գիտելիք մըն է, այլ գործնական արարք։ Ով որ կը հարցնէ, թէ՝ «ինչպէ՞ս պէտք է վարուիմ», անիկա տեսական գիտելիք մը չ՚ուզեր ամբարել, այլ կ՚ուզէ՝ գործնական արարք մը կատարել։ Այս պատճառով ալ բարոյագիտութիւնը գործնական փիլիսոփայութեան մէկ ճիւղն է։  

Վարմունք հասկացութիւնը կը բնորոշուի որպէս՝ անձի մը կողմէ կատարուած դիտումնաւոր իրադարձութիւն մը կամ վիճակի փոփոխութիւն մը, որ կրնայ արտաքին (տեսանելի) կամ ներքին (մտային) բնոյթ ունենալ։ Ուրեմն վարմունքի մը կատարումը կամ զանցառումը առնչուած է դիտաւորութեան մը կամ մտադրութեան մը հետ եւ անհատին կողմէ կը կատարուի կամ չի կատարուիր ինքնակամ կերպով։

Խելահաս ու մեղսագիտակ անհատը պատասխանատու է իր վարմունքին։ Այս ընկերային ու իրաւական հարցը քննարկուած է նաեւ «Բարոյական պատասխանատուութիւն» ^{( [41] )} հասկացութեան տակ։  

Վարմունքը (անգլ. ՝ Action, գերմ. ՝ Handlung) կը զանազանուի պատահարէն (անգլ. ՝ Event, գերմ. ՝ Ereignis), որովհետեւ վարմունքին պատճառը նոյնինքն խնդրոյ առարկայ անձի դիտաւորութիւնն է, որ որպէս իւրայատուկ գործողութիւն կը կանխէ վարմունքը։ Վարմունքը կ՚ունենայ իր յստակ նպատակը, այդ նպատակին հասնելու ընտրուած միջոցը եւ վերջապէս այդ վարմունքին հետեւանքը կամ հետեւանքները։ … Մինչ պատահարը դիտաւորեալ չէ եւ նպատակ մը չի հետապնդեր։

Բարոյական վարմունքին հետ սերտօրէն կ՚առնչուին նաեւ վարմունքի մը ազատութիւնը ^{( [42] )} եւ կամքի ազատութիւնը, որոնք աւելի լայն հասկացութիւններ են եւ իրենց կարգին մանրամասնուած են Մաս – 9ի մէջ։

Այժմ հարկ է բաղդատել կամ զանազանել վարմունք եւ վարուելակերպ եզրերը. -

Վարմունք  եզրով կը հասկնանք որոշ անձի մը կողմէ կատարուած իրադարձութիւն մը, որ տեղի ունեցած է որոշ ժամանակի ու տարածքի մէջ. հոս նկատի կ՚առնուին նաեւ չկատարուած կամ զանցառուած իրադարձութիւնները։ Օրինակ՝ Ա. ուսանողուհին կանուխ արթննալով ներկայ եղաւ առաւօտեան առաջին դասախօսութեան կամ Բ. ուսանողը ուշ արթննալով չկրցաւ նոյն դասախօսութեան ներկայ ըլլալ։ Յիշեալ երկու պարագաներն ալ, վարմունք մը կը նկատուին։ 

Վարուելակերպ եզրը իրադարձութեան ընդհանուր օրինակ է, որ կրնայ կատարուիլ որեւէ անձի կողմէ, որեւէ ժամանակի ու տարածքի մէջ. Այստեղ եւս նկատի կ՚առնուին չկատարուած կամ զանցառուած իրադարձութիւնները։ Օրինակ դասախօսութեան ընդհանրապէս ներկայ ըլլալը եւ անկէ ընդհանրապէս բացակայիլը, հաւասարապէս, վարուելակերպ կը նկատուին։ Օրինակ՝ Գ. ուսանողը առաւօտեան դասախօսութիւններուն ընդհանրապէս կը բացակայի. ասիկա վարուելակերպ կը նկատուի։

 

2. - Ի՞նչ է բարոյական ճիշդ վարմունքը

Հիմնական առաջին հարցադրումէն ետք, կը ծագի երկրորդ հարցադրումը, թէ ի՞նչ է բարոյական ճիշդ կամ բարի վարմունքը։ Այստեղ, նախ պէտք է զանազանել բարոյական բարի վարմունքը բարոյական ճիշդ վարմունքէն, բան մը, որ որոշ կարեւորութիւն կը ստանայ կարգ մը բարոյագիտական տեսութիւններու ^{( [43] )} պարագային։ Այլ խօսքով, միշտ չէ որ բարոյական բարի վարմունքը կ՚ընկալուի՝ որպէս բարոյական ճիշդ վարմունք։

Հիմնական երկրորդ այս հարցադրումը կարելի է ծայրայեղութեան տանիլ եւ հարց տալ, թէ արդեօք «պէ՞տք է» կամ «հա՞րկ է» բարոյական ճիշդ կամ բարի վարմունք ունենալ, ընկերային հասարակութեան մէջ։ Այլ խօսքով, ինչո՞ւ անհատը իր անձնական հետաքրքրութիւնները, պահանջքներն ու փափաքները պիտի չգոհացնէ, ուրիշները գոհ ձգելու պատճառաբանութեամբ։ Այստեղ, թերեւս, երբեք պայման չէ, որ անձնասիրական այս ուղղութիւնը հակասէ բարոյական ճիշդ վարմունքին եւ որպէս բարոյական սխալ վարմունք նկատուի։

Նոյն ընկերային հասարակութեան մէջ ապրող անհատներ, իրարմէ բարոյական բարի վարմունք կը պահանջեն։ Անոնք, իրենց հաւանութիւնը եւ համաձայնութիւնը կու տան՝ բարի վարմունքին եւ կը կշտամբեն կամ կը մեղադրեն՝ որեւէ չար վարմունք։ Ասիկա նաեւ կը նշանակէ, որ ընկերային հասարակութեան մը մէջ ապրող անհատի համար անհրաժեշտ է (ձեւով մը ան ստիպուած կամ հարկադրուած է), ընդունիլ այդ ընկերային հասարակութեան բարոյական չափանիշները, կամայ թէ ակամայ։ Այս  բարոյական չափանիշները չյարգելու պարագային, նոյն ընկերութեան բոլոր անդամները պիտի վրդովին ու մեղադրեն խնդրոյ առարկայ անհատը, ինչպէս նաեւ դիմեն՝ հարկադրական զանազան միջոցներու (Sanction)։ Այս պարագային, խնդրոյ առարկայ անհատի մօտ, որպէս ներքին հարկադրական միջոց կրնայ բարոյական ամօթի կամ ամօթխածութեան զգացումը յառաջանալ, որ ինքնարժեւորման կորուստի զգացում մըն է։ Անհատի մօտ, վերոյիշեալ բարոյական ամօթի կամ ամօթխածութեան յառաջացումը, տեղի կ՚ունենայ, մանաւանդ ուրիշներու ներկայութեան եւ անձնական խղճին ^{( [44] )} միջոցով։

 

3. - Ինչպէ՞ս հիմնաւորել բարոյական վարմունքը

Այս հարցադրումի բաժինը, ինչպէս նաեւ հիմնաւորման աւանդական ու բնական (ոչաւանդական) բարոյական սկզբունքներու բաժինը, որոշ մանրամասնութեամբ ներկայացուած են առանձին մասով, «Բարոյագիտութեան հիմնաւորումը» ^{( [45] )} վերնագրի տակ եւ այստեղ պիտի չքննարկուին։  

 

4. - Ի՞նչ է բարոյական վարմունքի նպատակը

Բարոյական վարմունքի նպատակը ընդհանրապէս մարդկային երջանկութիւնն ^{( [46] )} է, որ կրնայ զանազան իմաստներով ներկայանալ։

Երջանկութիւնը, օրինակ, կրնայ մարդկային բարի ու շատ յաջող կեանք մը (Երջանկապաշտութիւն – Eudaimonism) նշանակել, ինչպէս Պլատոնի եւ Արիստոտէլի մօտ. բայց կրնայ նաեւ անձնական զուարճալի ու հաճոյալի կեանք մը (Հաճոյապաշտութիւն – Hedonism) նշանակել, ինչպէս սոփեստներու եւ այլ խմբաւորումներու մօտ։

 

5. - Ի՞նչ է բարոյական վարմունքի հետեւանքը

Բարոյական վարմունքի արժեւորումը առնչութիւն ունի նաեւ անոր հետեւանքներուն հետ։ Բարոյական վարմունքի հետեւանքները կարելի է բաժնել երկու խումբերու. -

Ուղղակի հետեւանքներ, որոնք վարուող անձին կողմէ նպատակային եւ կամովի (յօժարակամ) կը յառաջանան. այլ խօսքով՝ վարուող անձի շարժառիթին կը համապատասխանեն. եւ

Անուղղակի հետեւանքներ, որոնք վարուող անձի շարժառիթին չեն համապատասխաներ, այլ որպէս երկրորդական հետեւանք կը յառաջանան եւ վարուող անձի կողմէ թոյլատրելի կամ ընդունելի կը նկատուին։

 

Անուղղակի հետեւանքի օրինակ մը. - յղութեան շրջանին, սաղմին պատճառով, յղի կնոջ մօտ կրնայ հիւանդութիւն մը յառաջանալ, որ կը սպառնայ թէ՛ յղի կնոջ եւ թէ՛ սաղմի կեանքերուն վրայ. այս պարագային մասնագէտ բժիշկը սաղմի վիժում կը թելադրէ, փրկելու համար յղի կնոջ կեանքը։ Այստեղ գլխաւոր նպատակը յղի կնոջ կեանքի փրկութիւնն է, որ բարոյական բարի վարմունք մըն է՝ անպայմանօրէն. իսկ վիժումը, որ ինքնին բարոյական ոչբարի վարմունք մըն է, այս պարագային՝ թոյլատրելի եւ համակերպելի կրնայ նկատուիլ։



Նշանաւոր խօսքեր՝

Բարոյական վարմունքի մասին

 

Ի. Կանտ ( գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Բարոյական չար վարմունքի հանդէպ անմիջական հակում մը չկայ, բայց՝ բարոյական բարի վարմունքին հանդէպ անմիջական համումը առկայ է»։

«Այնպէս վարուէ՛, իբր թէ (բարոյական) վարմունքիդ անձնական կանոնը (մաքսիմ), կամքիդ միջոցով, ընդհանուր բնութեան օրէնք դառնայ»։ ^{( [47] )}

Ֆ. Նիցշէ ( գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). - 

«Ոչ ոք կրնայ բարոյականութեան մասին մտածել, առանց բարոյական վարմունք մը իրագործելու կամ բացայայտելու»։

Դալայ Լամա, 14-րդ (Dalai Lama, XIV, *1935 թ. ). -

«Վարմունքի մը բարոյական արժէքը կախեալ է անոր հանգամանգներէն եւ անոր ետին կանգնած շարժառիթներէն»։

 



 

 

Ենթակայականութիւն

 

Փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս, ի՞նչ կը նշանակեն՝ ենթակայ (Subject),  ենթակայականութիւն (Subjectivity) եւ ենթակայապաշտութիւն (Subjecti-vism) հասկացութիւնները։

 

1.       ԵՆԹԱԿԱՅ

Լեզուականքերականական իր իւրայատուկ իմաստի կողքին, Նոր Դարաշրջանի փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս, ենթական ինքնագիտակից, ճանչցող եւ գործօն «ես»ն է, որ ինքզինք կը զանազանէ առարկայէն, այսինքն՝ «ոչես»էն։ Ենթակայ բառէն կը յառաջանան ենթակայական (Subjective) եւ միջենթակայական (Inter-Subjective) բառերը։

Ենթակայի այս բնորոշումը կը պարտինք ֆրանսացի բնագէտփիլիսոփայ‎‎‎ Ռ. Դեկարտի (René Descartes, 1596 – 1650 թ. ), որ իր նշանաւոր խօսքով՝ «կը մտածեմ, հետեւաբար գոյութիւն ունիմ» (լատ. ՝ „Cogito, ergo sum“), կը հաւաստիացնէ, որ սեփական մտածողութիւնը առնչուած է՝ ինքնագոյութեան գիտակցութեան։

Այստեղ, զուտ ճանաչողականգիտակցական իմաստով, երեւան կու գայ երկուութիւն (Dualism) մը, որ կը կոչուի՝ «ենթակայառարկայհակադրութիւն»։ Մինչ ենթական գործօն (Active) ու ճանչցող անհատն է, առարկան կը մնայ կրաւորական (Passive) ու ճանչցուող իրը։ Վերոյիշեալ հակադրութեան պատճառով, կը յառաջանայ փիլիսոփայականիմացաբանական լուրջ հարց մը, որ հետեւեալն է. - անհատը (կամ ենթական) առարկայական աշխարհը (բնութիւնը) կ՚ընկալէ իր իւրայատուկ ենթակայական կերպով (իր տպաւորութեամբ) եւ ոչ թէ ինչպէս որ ան է՝ իրապէս, իր իսկութեամբ։ Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) «ենթակայառարկայհակադրութիւնը» կը ներկայացնէ՝ «ինքնին իր» (գերմ. ՝ Ding an sich, անգլ. ՝ Thing-in-itself) եւ «իր ինծի համար» (գերմ. ՝ Ding für mich, անգլ. ՝ Phenomenon) բառակապակցութիւններով։ 

 

2.       ԵՆԹԱԿԱՅԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

Ենթակայականութիւնը, դատումի մը կամ իրի մը, պատահարի մը կամ իրավիճակի մը ենթակայէն կախեալ ըլլալն է։ Այս իմաստով, ան կը հակադրուի առարկայականութեան (Objectivity, տե՛ս էջ 382), որ կը խուսափի ենթակայականութենէն, այսինքն՝ ենթակայէն անկախ է։

Ենթակայականութեան պարագային, անհատի (ենթակայի) մը յարաբերութիւնը իր շրջապատին հետ, երբեք առարկայական չէ։ Այս իմաստով, բնագիտութեան ոլորտէն ներս, օրինակ, ենթակայականութենէն խուսափելու է, որովհետեւ ան սխալականութեան աղբիւր մըն է։ Մինչդեռ, նոյնը կարելի չէ ըսել ընկերային գիտութիւններու կամ հոգեբանութեան պարագային, ուր ենթակայականութիւնը ընդունելի է։

Իմացաբանական ու գիտական ոլորտներէն ներս, կանխելու համար անհատենթակային սխալականութիւնը (Fallibilism), մեծ կարեւորութիւն կը տրուի՝ միջենթակայականութեան (Inter-Subjectivity)։

Միջենթակայականութիւնը, մասնաւորաբար կը շեշտուի բարոյագիտութեան եւ մետաբարոյագիտութեան ոլորտներէն ներս, ուր բարոյական տեսութիւն մը, օրինակ, միջենթակայական քննախօսութեամբ (Discourse) կը հիմնաւորուի եւ ընդունելի դառնալով բազմաթիւ անձերու կողմէ, կ՚ընդհանրացուի։ Այս իմաստով, միջենթակայականութիւնը կը զանազանուի թէ՛ ենթակայականութենէն եւ թէ՛ առարկայականութենէն։

 

3.       ԵՆԹԱԿԱՅԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ

Ենթակայապաշտութիւնը, փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, որ հիմնուած է վերոյիշեալ ենթակայականութեան վրայ։ Այս իմաստով, ուղղութեան գլխաւոր գաղափարը կը կայանայ՝ հարցերու ենթակայական մօտեցումին մէջ. ենթական իր գիտակցութեամբ, ընկալումներով, հետաքրքրութիւններով ու աշխարհայեացքով կը գրաւէ կեդրոնական դիրք։

Ենթակայապաշտութիւնը հակադրութիւնն է՝ առարկայապաշտութեան (տե՛ս էջ 384)։

Նախասոկրատեան շրջանի, յոյն փիլիսոփայ Պրոտագորասի (Prôtagóras, 490 – 411 մ. թ. ա. ) կը վերագրուի ենթակայապաշտութեան ծայրայեղական ու իրերամերժ մեկնութիւններու արժանացած հետեւեալ խօսքը. - «Մարդը բոլոր իրերու չափանիշն է. ե՛ւ գոյերու, ինչպէս որ կան ե՛ւ ոչգոյերու, ինչպէս որ չկան»։

Նոր Դարաշրջանի սկիզբը, թէ՛ Ռ. Դեկարտ եւ թէ՛ Ի. Կանտ կը ներկայացնէին աւելի չափաւոր, ոչծայրայեղական ենթակայապաշտութիւն մը։ Կանտ, ճանաչողութեան գերագոյն ատեան կը նկատէր՝ ոչ թէ անհատենթական, այլ անհատէն բարձր, միջենթակայականը (Inter-Subjective), ուր վստահաբար՝ անհատենթականերու բազմութիւն մը առկայ է։

Այնուհետեւ, ենթակայապաշտութիւնը աւելի ծայրայեղական կը դառնայ, ուղղութիւնը տանելով դէպի յարաբերապաշտութիւն (Relativism) եւ ի վերջոյ՝ եսապաշտութիւն (Egoism)։ Նմանօրինակ ծայրայեղական ենթակայապաշտութիւն մը կարելի է գտնել՝ գերման անհատապաշտ փիլիսոփայ Մ. Շտիռնէրի (Max Stirner, 1806 – 1856 թ. ) մօտ եւ իր 1845-ին հրատարակուած «Միակը եւ իր սեփականութիւնը» (գերմ. բնագիր՝ „Der Einzige und sein Eigentum“, անգլ. ՝ „The Ego and its Own“) երկին մէջ։  

 



 

 

Եսասիրութիւն եւ Այլասիրութիւն

 

Ի՞նչ է եսասիրութիւնը եւ ի՞նչ է այլասիրութիւնը։

Եսասիրութիւն (Egoism) եւ այլասիրութիւն (Altruism) հակադիր հասկացութիւններու մասին եւ անոնց հիմնական արմատը կազմող սիրոյ (Love) մասին, գրուած եւ խօսուած է հնադարեան ժամանակներէն ի վեր։

Եսասիրութիւնն ու այլասիրութիւնը փիլիսոփայութեան ու բարոյագիտութեան կողքին, քննարկութեան նիւթ են նաեւ՝ ընկերաբանութեան, հոգեբանութեան, աստուածաբանութեան ու տնտեսագիտութեան ոլորտներէն ներս։

Նախ, փորձենք բնորոշել, թէ ի՞նչ է սէրը ապա անցնինք հակադիր զոյգ հասկացութիւններուն։ 

 

ՍԷՐ

Սէրը, իր ընդհանուր իմաստին մէջ, կը նշանակէ երկու անձերու միջեւ գոյութիւն ունեցող զօրաւոր համակրանքի զգացում մը, ներքին անքակտելի կապը եւ զիրար բարձր արժեւորելու տրամադրութիւն մը։ Սէրը կրնայ փոխադարձ ըլլալ, բայց կրնայ ըլլալ նաեւ՝ միակողմանի։ Փոխաբերական իմաստով, սէրը կամ մարդոց կողմէ խոր արժեւորումը, կ՚առնչուի նաեւ՝ բնութեան (կենդանական ու բուսական աշխարհներուն) եւ ընդհանրապէս գործունէութեան ու գաղափարներուն։ 

Սէրը (անգլ. ՝ Love, գերմ. ՝ Liebe) եզրը յունարէնի մէջ ունի տարբեր անուանումներ, ըստ ենթատեսակներու. - անանձնական սէրը՝ agápe, ընկերական սէրը՝ phílos, ընտանեկան սէրը՝ storgê եւ տռփական սէրը՝ éros։ Լատիներէնի մէջ, որպէս սիրոյ հոմանիշ կը ներկայանայ՝ amor եզրը, որմէ յառաջացած է՝ amicus = ընկեր բառը։

Կրօնական իմաստով, հեթանոսութեան (բազմաստուածութեան) ժամանակաշրջանին, կը հանդիպինք սիրոյ աստուածութիւններու, ինչպէս օրինակ. - Հինդուականութեան սիրոյ աստուածը կը կոչուի՝ Կամադեվա (Kamadeva) իսկ Միջագետքի բաբելոնական սիրոյ աստուածուհին՝ Իշտար (Ishtar)։ Եւրոպայի մէջ, յունական դիցաբանութեան սիրոյ աստուածուհին է՝ Աֆրոդիտէ (յուն. ՝ Aphrodítê), որու որդին, տռփական սիրոյ աստուած Էռոսն (յուն. ՝ Erôs) է։ Նոյնպէս, հռոմէական դիցաբանութեան սիրոյ աստուածուհին է՝ Վեներա (լատ. ՝ Venus), որու որդին, տռփական սիրոյ աստուած Ամորն (Amor) է։ Իսկ հայկական դիցաբանութեան մէջ, սիրոյ աստուածուհի Աստղիկը, կը համապատասխանէ յունական Աֆրոդիտէին եւ հռոմէական Վեներային։  

Միաստուածեան կրօններէն, Քրիստոնէութիւնը եւս կը կարեւորէ սիրոյ (յուն. ՝ agápe) գաղափարը եւ կը յիշէ եսասիրութիւնն ու այլասիրութիւնը։ Սէրը, յոյսին եւ հաւատքին հետ (որպէս եռեակ) կը ներկայանայ քրիստոնէական առաքինութիւններու շարքին։

Հին ու Նոր Կտակարաններուն մէջ կը նշուին այլասիրութեան տարբեր օրինակներ. - «Սիրէ՛ ընկերդ քու անձիդ պէս» ^{( [48] )}, իսկ Նոր Կտակարանին մէջ «մերձաւորի սիրոյ» կողքին կը յիշուի՝ «Սիրեցէ՛ք ձեր թշնամիները» ^{( [49] )} ։ Ուրեմն, նախ պէտք է որոշ եսասիրութիւն մը ունենալ, որպէսզի կարելի ըլլայ ուրիշը սիրել կամ այլասէր ըլլալ։

 

Սիրոյ գլխաւոր տեսակներն են. -

Անանձնական սէրը (յուն. ՝ agápe), այն սէրն է, որ ուրիշի մը ուղղուած կ՚ըլլայ եւ կը ձգտի անոր բարօրութեան։ Հոս կը տեսնենք նաեւ աւետարանական «մերձաւորի սէրը» եւ «թշնամիի սէրը»։

Անանձնական սիրոյ, ո րպէս ենթատեսակ կը նկատուի՝ մարդոց ունեցած սէրը՝ Աստուծոյ հանդէպ (աստուածսիրութիւն = յուն. ՝ theophilia) եւ փոխադարձաբար, աստուածային սէրը՝ մարդոց հանդէպ։    

Ընկերական սէրը (յուն. ՝ phílos ), որ կը յատկանշուի ընկերներու միջեւ փոխադարձ սիրով, հասկացողութեամբ եւ գնահատանքով։ Այս մասին, տե՛ս նաեւ «Ընկեր» ^{( [50] )} հասկացութիւնը։  

Ընտանեկան սէրը (յուն. ՝ storgê), զոր կը տեսնենք ընտանեկան կամ արենակցական սեղմ շրջանակին մէջ, ինչպէս օրինակ. - զաւակներու հանդէպ՝ մայրական սէրը եւ հայրական սէրը կամ ծնողներու հանդէպ՝ որդիական սէրը, եւայլն…։ 

Տռփական սէրը (յուն. ՝ éros), որ երկու անձերու միջեւ սեռային, զգայական ու կրքոտ սէրն է, ինչպէս նաեւ մարմնական պահանջքն ու ցանկութիւնը՝ սիրելու եւ սիրուելու։

Անձնասիրութիւնը (Egoism), որ անհատի մը, իր անձին կամ իր «ես»ին հանդէպ ունեցած անսահման սէրն է (ինքնասիրութիւն եւ եսասիրութիւն), որ ստորեւ պիտի մանրամասնուի։

Այլասիրութիւնը (Altruism), որ անհատի մը ուրիշին սիրելն է, թերեւս իր անձէն աւելի։ Նոյնպէս ստորեւ պիտի մանրամասնուի։

 

Սիրոյ հականիշը՝ ատելութիւնն է (անգլ. ՝ Hate, գերմ. ՝ Hass), որ զօրաւոր հակակրանքի, զզուանքի ու թշնամանքի զգացողութիւնն է, հանդէպ՝ այլ անձերու, մարդկային խմբակցութիւններու կամ գաղափարներու։

 

Այժմ առանձնաբար անդրադառնանք՝ եսասիրութիւն եւ այլասիրութիւն հակադիր հասկացութիւններուն։

 

ԵՍԱՍԻՐՈՒԹԻՒՆ

Եսասիրութիւն – Egoism ‏(ego յուն. եւ լատ. = ես), կը նշանակէ՝ անձնասիրութիւն, ինքնասիրութիւն, երբ մարդ աւելի կարեւոր կը նկատէ իր անձնական հետաքրքրութիւններն ու առաւելութիւնները, երբ մարդ իր եսակեդրոն (Ego-centric) վարուելակերպով, առաւելաբար կը նպատակադրէ ու կը հետապնդէ իր անձնական շահը։

Եսասիրութիւն բարդածանց բառի առաջին արմատը «ես»ն է եւ երկրորդ արմատը՝ «սէր»ը, որուն մասին անդրադարձանք քիչ առաջ։ Իսկ «ես»ը, որ անհատի մը անձնականութիւնը կը ներկայացնէ, հոգեբանականօրէն կ՚ընդգրկէ թէ՛ գիտակցութիւնը (Consciousness) եւ թէ՛ անգիտակցութիւնը (Uncon-sciousness)։ Աւստրիացի բժիշկհոգեվերլուծաբան Ս. Ֆրոյդի (Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ) համաձայն, հոգիի կառուցուածքի երեք բաղադրիչ ատեաններն են. -

«Անդէմ նա» (գերմ. բնագիր՝ Es, անգլ. ՝ Id). -

որ մարդկային հոգիի անգիտակից մասին մէջ կը ներկայացնէ`

ա) մարդկային բնազդը (Instinct, ինչպէս՝ սննդառութեան, սեռային եւ այլ բնական մղումները),

բ) հոգեկան կարիքները (Need, ինչպէս օրինակ՝ ընդունուածըլլալու եւ արժեւորուածըլլալու պէտքերը) եւ

գ) յոյզերը (Affection, ինչպէս օրինակ՝ սէր, ատելութիւն, նախանձ, վստահութիւն, եւայլն ․․․)։

«Գերես» (գերմ. բնագիր՝ Über-Ich, անգլ. ՝ Super-Ego). -

որ մարդկային հոգիի   անգիտակից մասին մէջ կը ներկայացնէ՝ ընկերային ու բարոյական բարձր արժէքները, ինքզինք կատարելագործելու ձգտումները եւ մարդկային բնազդներու վերահսկողութիւնը։

«Ես» (գերմ. բնագիր՝ Ich, անգլ. ՝ Ego). -

որ մարդկային հոգիի գիտակից մասն է ու կը համապատասխանէ ինքնագիտակցութեան (Self-Consciousness)։ «Ես»ը, իր նկատելու, խորհելու ու յիշելու կարողութիւններով, ինչպէս նաեւ խղճի առկայութեամբ, միջնորդը կը հանդիսանայ նախապէս յիշուած երկու ատեաններուն՝ «Անդէմ նա»ին եւ «Գերես»ին միջեւ եւ կրնայ պատկերացում ունենալ իր անձի մասին։

 

Բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս, եսասիրութեան հականիշն է՝ այլասիրութիւնը (Altruism), զոր պիտի քննարկենք քիչ ետք։

Եսասիրութիւնը, ընդհանրապէս վիճելի երեւոյթ մըն է, որովհետեւ, ժամանակի ընթացքին, մարդիկ կամ խմբաւորումներ զանազան ձեւերով հասկցած, բնորոշած կամ արժեւորած են զայն։ Շատերու կողմէ, որպէս բնական երեւոյթ ընդունուած եսասիրութիւնը, կը ներկայանայ նաեւ բացասական (ժխտական) իմաստով, որպէս անվայել ու անպատշաճ երեւոյթ, մանաւանդ երբ զուտ անձնական շահը կ՚իրագործուի ուրիշներու վնասին հաշւոյն կամ անոնց միջոցով կամ զանոնք շահագործելով։

Ընդհանուր առմամբ, եւ աւելի լայն իմաստով, որեւէ գիտակից վարմունք կամ վարուելակերպ, եթէ գլխաւորաբար անձնական առաւելութիւնը նկատի կ՚առնէ, ուրեմն՝ եսասիրական բնոյթ կը կրէ։ Նոյնիսկ, երեւութապէս այլասիրական բնոյթ կրող որեւէ գիտակից վարմունք կամ վարուելակերպ, կրնայ եսասիրութեան պիտակին տակ իրագործուիլ, երբ անձնական առաւելութեան մը ի խնդիր նպատակադրուի։

Աւելի նեղ իմաստով սակայն, անհատ մը եսասէր կը նկատուի, երբ իր ոչբարոյական ու անարդար վարմունքով կամ եսակեդրոն վարուելակերպով վնաս կը հասցնէ ուրիշի մը եւ միա՛յն իր շահը կը հետապնդէ, հակառակ անոր որ ինք կարելիութիւն ունէր այլ տարբերակներ ընտրելու։ Այստեղ այդ ուրիշը պարզապէս գործիք կամ միջոց կը դառնայ, անհատի անձնասիրական նպատակները իրագործելու։  

Եսասիրութեան մասին նաեւ անդրադարձած են հետեւեալ փիլիսոփաները. - անգլիացի փորձագէտներ՝ Թ. Հոբս (Thomas Hobbes, 1588 – 1679 թ. ), Ա. Սմիթ (Adam Smith, 1723 – 1790 թ. ) եւ գերման երիտասարդ կամ ձախ հեգէլական՝   Մ. Շտիռնէր (Max Stirner, 1806 – 1856 թ. )։

 

Առարկայական մօտեցումով եւ նկատի առնելով վարմունքի կամ վարուելակերպի հետեւանքները, կարելի է զանազանել դրական եւ ժխտական եսասիրութիւններուն միջեւ. -

 

1.  Դրական եսասիրութիւն

Դրական եսասիրութիւն (Positive Egoism) կը նկատուի, երբ վարմունքի կամ վարուելակերպի հետեւանքները օգտակար ըլլան բոլորին (թէ՛ վարմունքը կատարող անհատին եւ թէ՛ ուրիշներուն) եւ ոչ ոքի վնաս հասցնեն։

Լաւագոյն օրինակը մրցակցութեան պարագան է, երբ բոլոր մասնակիցներուն համար նպատակ կը դառնայ մարդկային ընդհանուր բարօրութիւնը։ Այլ օրինակ մը՝ համագործակցական եսասիրութիւնը կամ այլասիրական եսասիրութիւնը, ուր եսասիրական եւ այլասիրական շարժառիթներն ու նպատակները կը համատեղուին։

  

2.  Ժխտական եսասիրութիւն

Ժխտական եսասիրութիւն (Negative Egoism) կը նկատուի, երբ վարմունքի կամ վարուելակերպի հետեւանքները վնասակար ըլլան բոլորին համար, մանաւանդ՝ «ուրիշ»ներուն համար։

Ժխտական հետեւանքներու կարգին կարելի է դասել. - ընկերային դասակարգային մեծ տարբերութիւնները, ուրիշներու հանդէպ անուշադիր կամ անտարբեր ըլլալը, պատերազմները եւայլն …։

Ժխտական եսասիրութիւն կը նկատուի նաեւ «ծայրայեղ եսասիրութիւն»ը, որուն մասին՝ ստորեւ։  

 

Ծայրայեղ եսասիրութիւն

Ծայրայեղ եսասիրութիւնը, հայերէնով կարելի է եսամոլութիւն կոչել։ Իսկ 19-րդ դարէն սկսեալ, եւրոպական լեզուներու մէջ կը ներկայանայ նոր եզրով մը՝ սոլիպսիզմ – Solipsism (միայն ինքնասիրութիւն) անուան տակ, որ յառաջացած է լատիներէն՝ solus = միայն եւ ipse = ինքն մասերէն։

Յիշեալ բարոյագիտական իմաստէն զատ, սոլիպսիզմը ունի տակաւին. -

Բնազանցական իմաստ,

ուր կը հաստատուի միայն սեփական «ես»ի գոյութիւնը. այլ խօսքով՝ սեփական գիտակցութենէն դուրս` ոչինչ գոյութիւն ունի. եւ

Մեթոդաբանական իմաստ,

ուր կը հաստատուի, որ հասկացութիւններու նշանակութիւնը կախեալ է միայն ու միայն մտածող ենթակայի գիտակցութենէն։     

 

Ծայրայեղ եսասիրութեան այլ օրինակ մըն է Նարկիսականութիւնը (Nar-cissism), որ կը յատկանշուի անհատի մը իր անձին հանդէպ ունեցած անկրկնելի սիրով ու հիացումով, տեսակ մը՝ ինքնասիրահարութեամբ։ 19-րդ դարուն որդեգրուած այս եզրը ծագում առած է յունական դիցաբանութենէն, ուր առասպէլական գեղատեսիլ պատանի Նարկիսոս (յուն. ՝ Narkissos) սիրահարուած էր ինքնիր անձին։ Սկզբնական շրջանին, Նարկիսականութիւնը նաեւ օգտագործուած է, բնորոշելու համար հոգեսեռական խեղաթիւրում մը կամ շեղում մը։

Բացի վերոյիշեալ հոգեսեռական իմաստէն, նարկիսական անհատականութիւն ունեցողը ա՛յն ծայրայեղ եսասէրն է, որ նաեւ կ՚անտեսէ ընկերային հասարակութեան մէջ այլ մարդոց շահերը։

 

ԱՅԼԱՍԻՐՈՒԹԻՒՆ

Այլասիրութիւն – Altruism (լատ. ՝ alter = ուրիշը), կը նշանակէ՝ ուրիշին սիրելը, երբ մարդ իր անձի բաւարարութենէն ու գոհացումէն աւելի կարեւոր կը նկատէ ուրիշներու հետաքրքրութիւններն ու շահերը։ Այլ խօսքով, մարդ, երբ իր վարմունքով կամ վարուելակերպով, առանց անձնական առաւելութիւնն ու շահը նկատի առնելու եւ նոյնիսկ իր անձին համար երբեմն աննպաստ պայմաններ ստեղծելու գնով, գերադաս կը նկատէ ուրիշներու (այլոց) բարօրութիւնը։

Այլասիրութիւն բարդածանց բառի առաջին արմատը «այլ»ն է եւ երկրորդ արմատը՝ «սէր»ը, որուն մասին անդրադարձանք քիչ առաջ։ Իսկ «այլը» կամ «ուրիշը» իմ անձնականութենէն, իմ «ես»էն դուրս միւսը կամ միւսներն են, իրենց գիտակցութեամբ եւ անգիտակցութեամբ։

 

Բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս, այլասիրութեան հականիշն է՝ եսասիրութիւնը (Egoism), ինչպէս նշեցինք։

19-րդ դարուն, ֆրանսացի փիլիսոփայ Ա. Կոնտը ^{( [51] )} (Auguste Comte) կը կազմէ այլասիրութիւն (Altruism) եզրը, իր մարդասիրական Դրական կրօնի (Positive Religion) հռչակման կապակցութեամբ։

 

Փիլիսոփայական բարոյագիտութեան մարզէն ներս կարելի է այլասիրութեան երեք տեսակներ զանազանել. -

 

1. -  Բարոյական այլասիրութիւն

Բարոյական այլասիրութեան լաւագոյն օրինակը, գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտի մարդու ներքին անպայմանական հրամայականն է (Categorical Im-perative), տեսակ մը «խղճի ձայնը»։

Շատ յաճախ այլասիրական վարմունք մը կը հիմնաւորուի նաեւ մարդոց արդարասիրութեան պատճառով, որ ընկերութեան մէջ տարածուած բարձրագոյն բարոյական արժէքն է։ Նոյնիսկ եթէ մարդու վարմունքի շարժառիթը մղուած չէ իր ներքին արժէքներէն (ինչպէս խղճի ձայն կամ արդարութիւն), այսուհանդերձ մարդը այլասիրական վարմունք կը ցուցաբերէ, որովհետեւ ընկերութեան մէջ ընդունուած ու սպասուած ձեւն է, ինչպէս օրինակ անկարին օգնութեան հասնիլը։ Այլ խօսքով, բարոյական այլասիրութիւնը կը մղէ ընկերութեան անդամները, որ հարկադրաբար այլասիրական վարուելակերպ ունենան։

 

2. -  Զգացական այլասիրութիւն

Զգացական այլասիրութեան պարագային, զգացումի լաւագոյն օրինակներն են՝ համակրանքը եւ կարեկցութիւնը, որոնք առնչուած են յուզականութեան (Empathy) հետ։ Երկու պարագաներուն ալ, համակրանքի եւ կարեկցութեան միջոցով կը յաղթահարուի եսասիրութիւնը եւ կը յառաջանայ՝ այլասիրութիւնը։ 

Համակրանքը (Sympathy), զգացումի բարոյագիտութեան հիմքը կը կազմէ, սկովտիացի փորձապաշտ փիլիսոփայ Դ. Հյումի (David Hume, 1711 – 1776 թ. ) մօտ։ Իսկ կարեկցութիւնը (Compassion), զգացումի բարոյագիտութեան հիմքը կը կազմէ, գերման գաղափարապաշտ փիլիսոփայ Ա. Շոպենհաուրի (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ) մօտ։ Յիշեալ երկու պարագաներն ալ որոշ մանրամասնութեամբ ներկայացուած են՝ «Զգացումի բարոյագիտութիւն» ^{( [52] )} բաժնին մէջ։ 

Մինչ բարոյական այլասիրութիւնը կանոնական բնոյթ ունի եւ իր մէջ կը կրէ «պէտք է»ի հարկադրանքը, զգացական այլասիրութիւնը, իր բարեհաճ ու շատ բարեացակամ բնոյթով աւելի ազատ ու աւելի ինքնակամ է։ Զգացական այլասիրութիւնը, ընկերութեան մը անդամները չի մղեր հարկադրուած այլասիրական վերաբերմունքի, այլ կը հրաւիրէ զանոնք՝ կամաւոր մասնակցութեան, միշտ նկատի ունենալով մարդասիրական (Philanthropia) ընդհանուր տուեալները։

 

3. -  Բանական այլասիրութիւն

Բանական այլասիրութիւնը գլխաւորաբար նկատի կ՚առնէ այլասիրական վարմունքը եւ մանաւանդ այդ վարմունքի հետեւանքները, թէ՛ վարմունքը կատարողի եւ թէ ընկերութեան այլ անդամներու պարագային։

Բանական այլասիրութիւնը, առարկայականօրէն կը քննարկէ վարմունքը կամ վարուելակերպը, անոնց պատճառ հանդիսացող հետաքրքրութիւնները, անոնց հետեւանքները եւ տրամաբանական որոշ արժեւորում մը կու տայ այդ վարուելակերպին։

 

Այլասիրութեան վերոյիշեալ երեք տեսակներու պարագային ալ, հարկ է կանխել որեւէ փոխադարձութիւն (Reciprocity), երբ եսասէրներ կը շահագործեն այլասիրական զանազան միջոցներ, որպէսզի ընկերութեան մէջ որպէս այլասէրներ (Altruist) նկատուին։



Նշանաւոր խօսքեր՝

եսասիրութեան ու այլասիրութեան մասին

 

Ֆ. Լա Ռոշֆուկօ (ֆրնս. ՝ Franςois de La Rochefoucauld, 1613 – 1680 թ. ). -

«Խանդի մէջ աւելի եսասիրութիւն կայ, քան սէր ու այլասիրութիւն»։

«Շատ յաճախ, մարդ սէրէն կ՚անցնի դէպի փառասիրութիւն, բայց շատ հազուադէպ՝ փառասիրութենէն կը վերադառնայ դէպի սէրը»։

«Մենք նոյնիսկ կարող ենք անոնց սիրել, որոնք մեզ կ՚ատեն, քան անոնց, որոնք մեզ շատ աւելի կը սիրեն, քան թէ մենք կ՚ուզենք»։    

Ե. Վ. Կէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Առաջնութիւնը յաճախ կը վերաբերի եսասիրութեան»։

«Սէրը ակնթարթի մը մէջ կ՚ապահովէ ա՛յն, ինչ որ ջանասիրութիւնը երկա՜ր ժամանակի մէջ դժուար կը հասնի»։   

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Մարդոց, ինչպէս նաեւ անասուններու գլխաւոր եւ հիմնական շարժիչ ուժը եսասիրութիւնն է, այսինքն՝ գոյութեան եւ բարեկեցութեան ձգտումը»։

«Եսասիրութիւնը, իսկապէս ա՛յն է, որ մարդ ամբողջ իրականութիւնը կը սահմանափակէ սեփական անձի համար, երեւակայելով որ այդ իրականութիւնը գոյութիւն ունի միայն իր մէջ եւ ոչ ուրիշներու մէջ»։  

Լ. Ֆոյերբախ (գերմ. ՝ Ludwig Feuerbach, 1804 – 1872 թ. ). -

« Եսասիրութիւնը ես կը հասկնամ, որպէս մարդու սէրը՝ ինքնիրեն հանդէպ, այսինքն սէրը՝ ինքնիր էութեան հանդէպ… ա՛յն սէրը, որ մարդկային բոլոր բնական մղումներն (= բնազդ) ու բնածին ընդունակութիւնները (= ձիրք) գոհացնելու եւ զարգացնելու խթանն է եւ առանց այդ գոհացման ու զարգացման ան իրական ու կատարեալ մարդ չէ եւ չի կրնար ըլլալ »։

Ս. Կիրկեգոր (դան. ՝ Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ). -

«Ատելութիւնը սէրն է, որ ձախողած է »։

Ֆ. Նիցշէ ( գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). - 

«Եսասիրութիւնը, սկզբունք մը չէ, այլ՝ փաստ եւ իրողութիւն»։  

Է. Ռեյնհարդ (զուից. ՝ Ernst Reinhardt, * 1931 թ. ). -

«Սէրը միակ իրավիճակն է, ուր եսասիրութիւնն ու այլասիրութիւնը կը համընկնին»։

Անծանօթ. -

«Սիրոյ ամենափոքր ձեւը՝ յարգանքն է»։

«Սէրը դէպի յաւերժութիւն տանող կամուրջն է»։  

«Վստահութիւնը՝ սիրոյ հոգին է»։

«Յոյսը՝ սիրոյ սնունդն է»։

«Սէրը, եսասիրութեան ամենագեղեցիկ ձեւն է, իսկ եսասիրութիւնը՝ սիրոյ ամենատգեղ ձեւը»։  

Գերմանական ասացուածք. -

«Եսասիրութիւնը, ինքնիրեն պարգեւած մեծագոյն ուրախութիւնն է»։

«Տկար այլասիրութեան հակառակը՝ առողջ եսասիրութիւնն է»։

 



 

 

 

Երջանկութիւն

 

Ի՞նչ է երջանկութիւնը եւ ինչպէ՞ս կարելի է զանազանել՝ երջանկապաշտութիւնը հաճոյապաշտութենէն ։

Փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս, երջանկութիւնը (յուն. ՝ eudaimonía, լատ. ՝ felicitas, անգլ. ՝ Happiness, գերմ. ՝ Glück) այն զգացումն է, ուր մարդ ինքզինք, ամբողջական գոհացումի ու բաւարարութեան ներդաշնակ իրավիճակի մը մէջ կը զգայ։

Բարձրագոյն կամ գերագոյն երջանկութիւնը կը կոչուի՝ երանութիւն (անգլ. ՝ Beatitude, լատ. ՝ beatitudo, գերմ. ՝ Glückseligkeit)։ Նո՛յնն է պարագան քրիստոնէական հասկացողութեամբ։

 

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ

Հնադարեան դասական յոյն փիլիսոփաները կը պատկերացնէին, որ ճիշդ կենցաղով կարելի է երջանիկ ըլլալ։ Այլ խօսքով, երջանկութիւնը կ՚առնչուէր Հնադարեան փիլիսոփայութեան հիմնահարցին, որ լաւ ու բարի կեանքն է։ Հին յունարէն eudaimonía բառը արդէն կազմուած է eu = լաւ ու բարի եւ daimonios = ոգի բառերէն։ Պլատոնի համաձայն, երջանկութիւնը կապ ունի նաեւ «Գերագոյն Բարիի» գաղափարին հետ, որուն պէտք է ամէն մարդ՝ ձգտի ու մասնակից ըլլայ, քանզի միա՛յն այս ձեւով կարելի է հասնիլ անհատի ինքնուրոյնութեան, որ երջանիկ կեանքի մը առաջին նախապայմանն է։ Երջանկութիւնը ձերբազատումն է՝ արտաքին ու ներքին հարկադրանքներէն ու ստիպողութիւններէն, որոնք տառապանք կը պատճառեն։

Արիստոտէլի համաձայն՝ երջանկութիւնը այն գերագոյն նպատակն է, որուն կարելի է հասնիլ՝ ճիգով ու իմաստութեամբ։ Արիստոտէլ երջանկու - թիւնը կը բնորոշէ հետեւեալ երեք յատկանիշներով. -

Կատարեալ բարին (յուն. ՝ teleiotaton), որ մեր գերագոյն նպատակն է.

Ընտրութեան արժանի բարին (յուն. ՝ hairetôtaton), որ կը բովանդակէ բոլոր արժէքները եւ 

Ինքնաբաւութիւնը կամ ինքնաբաւարարութիւնը (յուն. ՝ autárkeia, անգլ. Autarky, գերմ. ՝ Selbstgenügsamkeit), որ նաեւ յաջող կեանքի մը նախապայմանն է։

Էպիկուրոսի (Epicurus, յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ) համաձայն՝ երջանկութեան բովանդակութիւնը հաճոյքն է (յուն. ՝ hedoné). սակայն ո՛չ իր սանձարձակ զգայականութեան թեքումով, այլ՝ տհաճութեան բացակայութեամբ։ Էպիկուրական շարժումի հաճոյապաշտութեան (Hedonism) նպատակներն են. - կեանքի մէջ՝ հաճելի զգացողութիւն, հոգեկան անդորրութիւն ու անխռովութիւն (Ataraxia)։     

Էպիկուրականութեան (Epicureanism) նման, Ստոյիկութիւնը (Stoicism) եւս կը ձգտի՝ հանգիստ ու երջանիկ կեանքին։ Երջանիկ ըլլալու համար սակայն մարդ պէտք է ձերբազատուի բոլոր տեսակի յոյզերէն կամ զգացական գրգիռներէն, ինչպէս՝ տենչանքներէն, մղումներէն ու կիրքերէն, որպէսզի կարենայ իր ճակատագրին հնազանդիլ եւ իր հոգեկան հանդարտութիւնն ու անխռովութիւնը գտնել։ Մինչ էպիկուրականութիւնը ներքին աշխարհի հանգստութիւնը գլխաւորաբար անխռովութեան (Ataraxia) մէջ կը փնտռէ, Ստոյիկները ասոր կողքին ու տակաւին ծայրայեղութեան երթալով, ներքին աշխարհի հանգստութիւնը կը փնտռեն անտարբերութեան ու նոյնիսկ անզգայութեան (Apathia) մէջ։

Հռոմէական Ստոյիկներու (ինչպէս՝ Սենեկա, Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ) եւ Նորպլատոնականներու (ինչպէս՝ Պլոտինոս, Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ) կողմէ երջանկութեան առնչութեամբ արծարծուած կարգ մը գաղափարները, քրիստոնեայ Միջնադարուն ընկալուեցան եւ աւելի շեշտուեցան։ Մարդ, երջանկութեան (երանութեան) հասնելու համար, պէտք է որ ձերբազատուի երկրային նիւթական վայելքներէն ու ապրի ճգնաւորական (Asceticism) կեանք մը. ասոր համար սակայն, չի բաւեր լոկ մարդկային բանականութիւնը, այլ բացարձակ կարիքը կայ՝ աստուածային շնորհին ու ողորմածութեան։

Քրիստոնեայ Միջնադարուն, երջանկութիւնը կամ երանութիւնը առնչուեցաւ կրօնական փորձառութեան հետ։ Ասդենական կեանքի երջանկութեան կողքին, միաժամանակ, աւելի´ շեշտաւորուեցաւ անդենականի երկնային երջանկութիւնը։

Նոր Դարաշրջանի փիլիսոփայական երկու մեծագոյն շարժումներու (բանապաշտութեան եւ փորձապաշտութեան) ընթացքին, երջանկութիւնը նոր իմաստ ու բնորոշում ստացաւ։

Փորձապաշտ փիլիսոփաներ (օրինակ՝ Դ. Հյում ), բանականութենէն շատ աւելի կարեւոր նկատեցին՝ անհատի ներքին զգացումները (տե՛ս «Զգացումի բարոյագիտութիւն» ^{( [53] )} տեսութիւնը) եւ ընդհանրապէս վարմունքի օգտակարութիւնը (տե՛ս «Օգտապաշտութիւն» ^{( [54] )} տեսութիւնը)։

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ քննադատեց թէ՛ երջանկապաշտութիւնը (Eudaimonism) եւ թէ՛ հաճոյապաշտութիւնը (Hedonism) եւ ասոնց փոխարէն շեշտը դրաւ՝ մարդու պարտաւորութեան վրայ (անգլ. ՝ Duty, գերմ. ՝ Pflicht)։ Կանտի բարոյագիտութեան համաձայն, երջանկութիւնը վարմունքի օրինական նպատակ չի կրնար ըլլալ, որովհետեւ բարոյական ճիշդ վարմունքը կը կայանայ պարտաւորութեան գիտակցութեան վրայ. (տե՛ս «Պարտագիտական Բարոյագիտութիւն» ^{( [55] )} տեսութիւնը)։  

Աւելի ուշ, 19-րդ եւ 20-րդ դարերուն, երջանկութիւն հասկացութիւնը, որոշ փոփոխութիւններ կրեց։ Մարքսականութեան (Marxism) եւ նմանօրինակ ընկերահասարակական շարժումներու պարագային, երջանկութիւնը տեղադրուեցաւ ապագայի մէջ, որովհետեւ անոնք կը պատկերացնէին, որ անհատական երջանկութիւնը կարելի է միայն ընկերային հասարակութեան մը մէջ, ուր դասակարգերու բաժանում չկայ։ Գերման յոռետես փիլիսոփաներ՝ Ա. Շոպենհաուր (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ) եւ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ) կը պատկերացնէին, որ ճշմարիտ կեանքի մէջ ապրուած երջանկութիւնը պատրանք է միայն, որովհետեւ իսկական երջանկութիւնը կարելի է ընկալել միայն ազատ ոգիի մը մէջ. իսկ երջանկութեան հանդէպ գոյութիւն ունեցող կարօտը կը մեկնաբանուի, որպէս մարդու ոգիի ոչ ազատ իրավիճակ։



ԵՐՋԱՆԿԱՊԱՇՏՈՒԹԻՒՆ

Երջանկապաշտութիւնը (Eudaimonism), բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս տեսութիւն մըն է, որ երջանկութիւնը եւ լաւ ու բարի կեանք մը յոյժ ձգտելի նպատակներ կը նկատէ։

Երջանկապաշտութեան հետ, որոշ չափով, առնչուած են՝ հաճոյապաշտութիւնը (Hedonism) եւ օգտապաշտութիւնը (Utilitarianism)։  

Հաճոյապաշտութիւնը բարոյագիտական ուղղութիւն մըն է, ուր հաճոյքը կը նկատուի որպէս երջանկութեան աղբիւրն ու բովանդակութիւնը։ Սակայն, ինչպէս յիշուեցաւ, մարմնական ծայրայեղ ու սանձարձակ հաճոյքը, որ կարճատեւ ու վաղանցուկ է, չի պարգեւեր կայուն ու անխռով երջանկութիւն։

Օգտապաշտութեան պարագային, անհատական երջանկութիւնը կը դառնայ հաւաքական երջանկութիւն։ Բարոյագիտական այս ուղղութեան գլխաւոր գաղափարն է. - «գերագոյն երջանկութիւնը, բազմաթիւ մարդոց համար»։ Այս մասին տե՛ս նաեւ «Օգտապաշտութիւն» բաժինը։

Որեւէ անձ ցանկութիւնն ունի երջանիկ ըլլալու եւ երջանկութիւնը որպէս նպատակ ընդունելով կը ձգտի իրագործել զայն։ Կանտի բնորոշումով՝ մարդ երջանիկ է, երբ ամբողջականօրէն գոհ է իր գոյութեամբ։ Սակայն մարդկային հետաքրքրութիւնները տարբեր ու այլազան ըլլալով նաեւ երջանկութեան գաղափարը ենթակայական (Subjective) է. շատեր հարստութեան ու զօրութեան (կամ իշխանութեան) մէջ կը փնտռեն իրենց երջանկութիւնը, շատեր՝ ընկերութեան ու սիրոյ մէջ, իսկ ուրիշներ՝ գիտութեան ու արուեստի մէջ։ Այսուհանդերձ, հետեւելով Պլատոնի, կարելի է հասարակ յայտարարով մը եզրակացնել, որ երջանիկ է այն անձը, որ հաշտուած է՝ ինքնիր հետ, իր մերձաւորներուն հետ, իր աստուածներուն հետ եւ վերջապէս բնութեան հետ։ Նմանօրինակ կատարեալ երջանկութիւն մը, թէեւ կարելի է պատկերացնել, սակայն կեանքի մեր իրականութեան մէջ անհասանելի ըլլալ կը թուի, ինչպէս կը հաստատէ հոգեբոյժ Ս. Ֆրոյդ (Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ). - «Մարդու երջանկութեան դիտաւորութիւնը չէ նախատեսուած արարչագործութեան ծրագրին մէջ»։

Երջանկութեան ձգտումին եւ երջանկութեան իրագործումին միջեւ գոյութիւն ունեցող դժուարութիւնները յաղթահարելու համար, բարոյագիտութիւնը կրնայ օգտակար ըլլալ։ Իսկ երջանկութեան եւ բարոյականութեան յարաբերութիւնը կարելի է հետեւեալ չորս դրոյթներով ներկայացնել. -

 

Համադրութեան դրոյթ,

ուր երջանկութիւնն ու բարոյական առաքինութիւնները վերլուծական յարաբերութեան մէջ են եւ կարելի է զանոնք համադրել։ Այլ խօսքով, երջանկութեան կարելի է հասնիլ առաքինութիւններու միջոցով։ Այս դրոյթը կը համապատասխանէ Սոկրատէսի բարոյագիտութեան։

 

Ներդաշնակութեան դրոյթ,

ուր երջանկութեան հասնելու համար հարկ է ընկերութեան մէջ յաջող կեանքի մը ձգտիլ, հետեւելով՝ բարոյական ներդաշնակ չափանիշներու։ Այս դրոյթը կը համապատասխանէ Պլատոնի եւ Արիստոտէլի բարոյագիտութեան։

 

Աններդաշնակութեան դրոյթ,

ուր երջանկութիւնն ու բարոյականութիւնը ոչ միայն չեն յարմարիր իրարու, այլ երբեմն զիրար կը հակադրեն։ Այս դրոյթը, համաձայնեցնելու որոշ առաջարկտեսակէտներով, կը համապատասխանէ Կանտի բարոյագիտութեան։

 

Անհամաձայնութեան դրոյթ,

ուր երջանկութիւնն ու բարոյականութիւնը ընդհանրապէս անհամատեղելի են։ Այլ խօսքով, բարոյական պահանջները կը ճնշեն անհատին վրայ եւ երջանիկ կեանք մը անկարելի կը դարձնեն։ Այս դրոյթը կը համապատասխանէ Նիցշէի բարոյագիտութեան։

 

ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹԻՒՆ

Գերման փիլիսոփայ Կանտ կը ներկայանայ, որպէս երջանկապաշտական բարոյագիտութեանց նշանակալի, սուր քննադատող մը։ Կանտի համաձայն, երջանկութիւնը բարոյականութեան նախապայման մը չի կրնայ ըլլալ եւ ոչ ալ հատուցում կամ վարձատրութիւն՝ բարոյական վարմունքի կամ վերաբերմունքի։ Այսուհանդերձ, երջանկութիւնը Կանտի բարոյագիտութեան մէջ ունի իր կարեւոր տեղը։ Կանտի գործնական փիլիսոփայութիւնը տեսութիւն մըն է, որ անհատի կենսական երջանկութեան կարիքին լրջօրէն կը մօտենայ։ Այժմ, փորձենք որոշ չափով մանրամասնել խստապահանջ Կանտի դիրքաւորումը երջանկութեան եւ երջանկապաշտութեան հանդէպ։

Երջանկութեան հանդէպ, Կանտի քննադատական մօտեցումը, երբեք չի նշանակեր, որ Կանտի բարոյագիտութենէն պէտք է ընդհանրապէս հեռացնել երջանկութիւնը, որ մարդկային բնութեան մէջ խարսխուած ձգտում մըն է։ Երջանկութեան այս ձգտումը, սակայն, իր տեղը անմիջապէս պէտք է զիջի պարտաւորութեան, երբ հարցը բարոյականութեան («բարոյական օրէնքին») կը վերաբերի։

Գործնական զուտ բանականութիւնը, որ բացառապէս «բարոյական օրէնքին» հետ գործ ունի չի հակասեր մարդու երջանկութեան իրաւունքին։ Սա կը նշանակէ, որ երջանկութիւնը եւ բարոյականութիւնը իրարմէ անջատելու չէ։ Կանտ թէեւ երջանկութիւնը կը բնութագրէ, որպէս անվճռական «երերուն գաղափար» մը (գերմ. ՝ „Schwankende Idee“, անգլ. ՝ „Fluctuating Idea“), բայց նոյն էջին վրայ նաեւ կը յիշէ՝ «անուղղակի պարտաւորութիւն» ^{( [56] )} ( գերմ. ՝ „Indirekte Pflicht“, անգլ. ՝ „Indirect Duty“ ) բառակապակցութիւնը։

Կանտի համաձայն, սկզբունքօրէն, պարտաւորութեան կատարման որպէս արդիւնք, անհատի մօտ, կը յառաջանայ երջանկութիւն մը, որ միայն յարակից հետեւանքն է՝ բարոյական վարմունքին։

Դարձեալ շեշտենք, որ Կանտի համաձայն, երջանկութիւնը (Happiness) չի կրնար բարոյականութեան սկզբունք կամ նախապայման մը ըլլալ, որովհետեւ երջանկութիւնը ինքնին, անհաստատ, անվճռական ու «երերուն գաղափար» մըն է, ինչպէս նաեւ՝ «անորոշ հասկացութիւն» ^{( [57] )} մը ( գերմ. ՝ „Unbestimmter Begriff“, անգլ. ՝ „Indefinite Term“)։ Երջանկութիւնը, Կանտի համաձայն, անհատի մը կենսական պահանջներու գոհացումն է, որ մարմնական ու հոգեկան բարօրութեան հաճելի զգացում մը կը յառաջացնէ եւ երբեմն ալ կը մօտենայ՝ ինքնապահպանման բնազդին։

Իսկ Գերագոյն Բարին ^{( [58] )}, (The Highest Good) որ փիլիսոփայական բարոյագիտութեան ոլորտի մէջ, բարոյական վարմունքի գերագոյն արժէքն ու գերագոյն նպատակն է, Կանտի մօտ կը վերաբերի համայն մարդկութեան ու կը ներկայանայ, որպէս միութիւնը՝ բարոյական պարտաւորութեան, առաքինութեան եւ երջանկութեան։ Այս եռեակին մէջ, թէեւ երջանկութիւնը մեծապէս կ՚արժեւորուի, սակայն նախապատուութիւնը կը տրուի՝ բարոյական պարտաւորութեան եւ առաքինութեան։



 

Նշանաւոր խօսքեր՝

երջանկութեան մասին

 

Բուդդա  (հնդ. ՝ Buddha, մօտ. 563 – 483 մ. թ. ա. ). -

  «Երջանկութեան բանալին, արձակել կարենալն է »։

Ջ. Լոկ (անգլ. ՝ John Locke, 1632 – 1704 թ. ). -

«Իսկական երջանկութեան ձգտելու անհրաժեշտութիւնը՝ ազատութեան հիմքն է»։

Գ. Վ. Լայբնից (գերմ. ՝ Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646 – 1716 թ. ). -

«Ընդհանուր առմամբ, ոչինչ աւելի ճշմարիտ է՝ քան երջանկութիւնը եւ ոչինչ աւելի կ՚երջանկացնէ՝ քան ճշմարտութիւնը»։

Ի. Կանտ ( գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Բարոյականութեան գերագոյն սկզբունքը, ոչ թէ երջանկութիւնն է, այլ՝ ազատութիւնը, ինքնավարութիւնը եւ բարոյական պարտաւորութիւնը»։

Ե. Վ. Կէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Մեծագոյն երջանկութիւնը եւ մեծագոյն ապերջանկութիւնը, սովորականէն միայն փոքր շեղումներ են »։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Մարդկային երջանկութեան երկու թշնամիները կը նկատուին. - ցաւն ու ձանձրոյթը»։

«Մարդիկ հազար անգամ աւելի կը փափաքին հարստութիւն ձեռք բերել, քան մտաւոր կրթութիւն… մինչդեռ բոլորովին ստոյգ է, որ ինչ որ մարդը է, երջանկութեան շատ աւելի կը նպաստէ, քան ինչ որ մարդը ունի»։  

Ֆ. Նիցշէ (գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Ուժեղ յոյսը, կեանքի շատ աւելի մեծ խթան է, քան որեւէ իրապէս պատահած երջանկութիւն»։

«Իմ երջանկութիւնը ա՛յն է, ինչ որ ներքին ձայնի մղումով կը կատարեմ…  այլապէս ես ոչինչ կ՚ուզեմ»։

Չինական ասացուածք. -

« Երջանկութիւնը՝ անցնող ամպ մըն է »։

« Երջանկութիւնը եւ ապերջանկութիւնը երբեք ինքնիրեն չեն գար, այլ կը կանչուին»։

 

 

Զգացում եւ Յոյզ

 

Ի՞նչ է զգացումը եւ ի՞նչ է յոյզը։ Ինչպէ՞ս կարելի է բնորոշել բազմաթիւ զգացումներն ու յոյզերը եւ ինչպէ՞ս կարելի է զանազանել զգացումները, յոյզերը, զգայութիւնները, գրգիռներն ու հակումները։

 

ԶԳԱՑՈՒՄ եւ ՅՈՅԶ

Զգացումները (անգլ. ՝ Feeling, գերմ. ՝ Gefühl), փիլիսոփայութեան կողքին, հետաքրքրութեան առարկայ դարձած են նաեւ՝ զանազան ոլորտներէ ներս, ինչպէս. - հոգեբանութիւն (Psychology, ընկերաբանութիւն (Sociology), ջղաբանութիւն (Neurology), կենսաբանութիւն (Biology) եւ աստուածաբանութիւն (Theology)։

Բանականութեան ու իմացականութեան ^{( [59] )} կողքին, մարդ ունի ենթակայական (Subjective) զգացումներ. այսինքն՝ մարդ կը գիտակցի իր անձնական զգացումներուն (ինչպէս հաճոյքի եւ տհաճութեան զանազան զգացումները), որոնք արդիւնք են ներքին ու արտաքին երեւոյթներէ յառաջացած ապրումներու։ Մարդու զգացական աշխարհը, բարդ ու խրթին համալիր մըն է։ Այդ աշխարհին մաս կը կազմեն նաեւ՝ յոյզերը (Emotion), որոնք զգացական գրգիռներ են՝ արտաքին աշխարհին համար տեսանելի կամ անտեսանելի։ Եւ այդ յոյզերն են, որոնք մարդու մօտ կը յառաջացնեն՝ ենթակայական տարբեր զգացումներ։

Յոյզերը, որոնք կը յատկանշուին իրենց որակով եւ զօրութեամբ, որպէս ընդհանուր դասաւորում, կը բաժնուին երկու խումբերու. -

Հաճելի զգացումներ (Euphoria) յառաջացնող յոյզեր,

ուր կարելի է գտնել՝ ուրախութիւն, ոգեւորութիւն, բարձր տրամադրութիւն, եւայլն… եւ

Տհաճ զգացումներ (Dysphoria) յառաջացնող յոյզեր,

ուր կարելի է գտնել՝ տխրութիւն, ընկճուածութիւն, ցած տրամադրութիւն, եւայլն…։ 

Հնագոյն տեսութիւններու համաձայն (ինչպէս Պլատոնի մօտ), կարելի է յոյզերու կամ զգացական գրգիռներու չորս գլխաւոր խումբեր զանազանել. - վախ (կամ սարսափ), զայրոյթ (կամ կիրք), ուրախութիւն (կամ հաճոյք) եւ վիշտ (կամ տառապանք)։

Իսկ քրիստոնէական հասկացողութեամբ (ինչպէս Օգոստինոս Երանելիի մօտ), յոյզերը կամ զգացական գրգիռները կ՚առնչուին «մեղք»ին։

Նորագոյն տեսութիւնները, աւելի մանրամասնելով, յիշեալ չորսին վրայ կ՚աւելցնեն վեց այլ յոյզեր։ Այսպէս, անոնք կը զանազանեն յոյզերու կամ զգացական գրգիռներու տասը գլխաւոր խումբեր. - վախ, զայրոյթ, ուրախութիւն, վիշտ, հետաքրքրութիւն, հակակրանք, անակնկալ, ամօթխածութիւն, արհամարհանք, յանցագիտակցութիւն։

 

Յոյզերը ունին հետեւեալ բաղկացուցիչ մասերը. -

Ճանաչողական մաս, ուր կը գտնենք գնահատելի միտքեր,

Բնախօսական մաս, ուր կը նկատենք մարմնական փոփոխութիւններ,

Զգացական մաս, ուր կը յայտնաբերուին բնորոշ զգացումներ եւ

Վերաբերմունքի մաս, ուր յոյզերուն որպէս հետեւանք, յաճախ կը տեսնենք՝ որոշ վերաբերմունք։

 

Ճանաչողական տեսանկիւնէն դիտուած, կը հաստատուի յոյզերու սկզբնական զարգացումը։ Ներկայի յուզական իմաստներու կողքին, կրնան յայտնուիլ նաեւ անցեալի յուզական իմաստներ, օրինակ ամանորեայ հրախաղութեան ձայները կրնան որպէս վախ յայտնուիլ զինուորի մը մօտ, որ պատերազմի մասնակցած է։ 

Բնախօսական տեսանկիւնէն դիտուած, յոյզերուն կամ զգացական գրգիռներուն կ՚ընկերակցին մարմնական որոշ փոփոխութիւններ, ինչպէս օրինակ՝ սրտի զարկի, մարմնի ջերմի ու հորմոնային համակարգի։ Վերոյիշեալ փոփոխութիւնները պատճառ կը դառնան, որ մարդու մօտ յայտնաբերուին այլ հակազդեցութիւններ (Reaction), որոնցմէ կարեւորագոյններն են. - զայրոյթը, վախը, ուրախութիւնը, սէրը, կարեկցութիւնը, վիշտը եւ սուգը։

 

Բանականութեան ճամբով դժուար է յոյզերուն կամ զգացական գրգիռներուն վրայ ազդեցութիւն գործել, որովհետեւ անոնք, մեծ մասամբ, կը ղեկավարուին բնազդական դրութեամբ։ Աւելին՝ յոյզերու կամ զգացական գրգիռներու զօրաւոր ազդեցութեան տակ կը տկարանան մարդու կամքի ազատութիւնը եւ մտածելու կարողութիւնը, որոնք առնչուած են բանականութեան։ Նմանօրինակ իրավիճակի մէջ գտնուող մարդոց վարմունքներն ալ կրնան յաճախ «սխալ» կամ «վատ» որակուիլ, որովհետեւ անոնք չեն կատարուած ազատ կամքով կամ բանականութեամբ։ Այս իմաստով, յոյզերու կամ զգացումներու բարդ խանգարումները կը նկատուին՝ հոգեբուժական լուրջ հարցեր, որոնք յաճախ երկարատեւ դարմանման կարիքը ունին։ Իսկ իրաւական մարզէն ներս, օրինակ յանցագործութեան մը պարագային, պէտք է քննութեան ենթարկուի, վերոյիշեալ իրավիճակի մէջ գտնուող անհատին մեղսագիտակ ըլլալու հարցը։

 

Բարոյագիտութեան մարզէն ներս, հնագոյն ժամանակներէն ի վեր մեծ կարեւորութեամբ շեշտուած է, յոյզերու եւ զգացումներու դերը։ Մշակուած են բարոյագիտական տեսութիւններ, որոնցմէ նշանաւոր է՝ «Զգացումի բարոյագիտութիւն»ը ^{( [60] )}, որու պարագային, բարոյական արժեւորման որպէս ելակէտ կը հանդիսանան անհատի կամ ենթակայի զգացումները, որպէս օրինակ յիշենք համակրանքը (ինչպէս՝ Դ. Հյումի մօտ) եւ կարեկցութիւնը (ինչպէս՝ Ա. Շոպենհաուրի մօտ)։  



ԶԳԱ Յ ՈՒ ԹԻՒՆ, ՀԱԿՈՒՄ եւ ՏՐԱՄԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

Այժմ զանազանենք զգայութիւնը, հակումը եւ տրամադրութիւնը՝ վերոյիշեալ զգացումներէն եւ յոյզերէն։

 

1.     Զգայութիւն

Զգայութիւնը (անգլ. ՝ Sensation, գերմ. ՝ Empfindung), մարդու ջղային համակարգի միջոցով՝ արտաքին եւ ներքին գրգիռները ընկալելու ապրումն է։ Զգայութիւնը անմիջական կապ ունի մարդու զգայարանքներուն հետ։ Այս իմաստով կարելի է յիշել. - տեսողութեան, լսողութեան, հոտառութեան, համի, շօշափումի, ճնշումի, հաւասարակշռութեան, ջերմութեան ու ցաւի զգայութիւնները, որոնք կապ ունին մարդու հինգ զգայարանքներուն հետ (աչք, ականջ, քիթ, լեզու / բերան, մաշկ եւ ասոնց առնչուած ջղային դրութիւնը)։ Կարելի է զանազանել նաեւ զգայութիւններու՝ որակը, տեւողութիւնը եւ զօրութիւնը։ Զգայութեան խանգարումներու պարագային՝ կը յառաջանան բժշկական լուրջ հարցեր։

 

2. -    Հակում

Հակումը (անգլ. ՝ Tendency, գերմ. ՝ Neigung), մարդու ներքին պահանջքով ու անձնական ցանկութեամբ, (առանց ինքնահարկադրման) վարմունք կամ վերաբերմունք ունենալն է։ Օրինակ, եթէ անհատը բանի մը հանդէպ հակում ունի, կը նշանակէ, որ ան զօրաւոր հետաքրքրութիւն ու նախասիրութիւն ունի այդ բանին հանդէպ։

 

3. -    Տրամադրութիւն

Տրամադրութիւնը (անգլ. ՝ Mood, գերմ. ՝ Stimmung), մարդու հաճելի (բարձր) կամ տհաճ (ցած) զգացումներն են, որոնք աւելի երկարատեւ են, քան ընդհանրապէս յոյզերն ու զգացումները։ Տրամադրութեան յաճախակի փոփոխութիւններու կամ բարդ խանգարումներու պարագային, կը յառաջանան բժշկական լուրջ հարցեր, որոնք հաւանաբար, հոգեդարմանումի (Psychotherapy) կարիքը կ՚ունենան։



Նշանաւոր խօսքեր՝

Զգացումներու եւ յոյզերու մասին

 

Լաոցի ( չին. ՝ Laoz ǐ, մօտ. 601 - 520 մ. թ. ա. ). -

  «Շատ վառ լոյսը՝ կը վտանգէ տեսողութիւնը, շատ բարձր աղմուկը՝ կը տկարացնէ լսողութիւնը, շատ ուժեղ համեմները՝ կը վնասեն համի զգայարանքը, իսկ չափազանց յուզմունքը կը բթացնէ զգացումը »։  

Դեմոկրիտոս (յուն. ՝ Dêmókritos, 460 – 371 մ. թ. ա. ). -

«Հայելիով, դուն կրնաս տեսնել՝ արտաքին տեսքիդ անկատարութիւնը, իսկ զգացումներովդ՝ հոգիիդ անկատարութիւնը»։  

Պիռհոն (յուն. ՝ Pyrrhôn, 360 – 270 մ. թ. ա. ). -

«Զգացումները կը շփոթեցնեն, իսկ տրամաբանութիւնը տարբեր բաներ կ՚ըսէ»։ 

Ի. Կանտ ( գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Մարդիկ վեհ զգացումներ կ՚ունենան՝ ի տես աստղազարդ երկնքին եւ կատարուած պարտաւորութեան հանդէպ»։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Նիւթի մը մասին մտածելը, պէտք է ինքնուրոյն ներկայանայ, արտաքին շարժառիթի եւ ներքին զգացումի ու տրամադրութեան ներդաշնակ համընկման միջոցով»։

Ֆ. Դոստոեւսկի (ռուս. ՝ Fyodor Dostoevsky, 1821 – 1881 թ. ). -

«Մեծ մտքերը, աւելի կը յառաջանան մեծ զգացումներէն, քան մեծ իմացականութենէն»։

Գ. Ուլենբրուք ( գերմ. ՝ Gerhard Uhlenbruck, *1929). -

«Ինքնարժեւորման զգացումը, ա՛յն զգացումն է, որ մարդ ինքզինք աւելի արժէքաւոր կը նկատէ, քան ուրիշները»։  

Անծանօթ. -

«Եթէ միտքը մարդու վարորդն է, ուրեմն յոյզը՝ անոր շարժիչը»։ 

 



 

 

Ընկեր եւ Ընկերութիւն

 

Ո՞վ է ընկերը եւ ի՞նչ է ընկերութիւնը ։

Ընկերութիւնը փոխադարձ համակրանքի, վստահութեան, սիրոյ եւ յարգանքի վրայ հիմնուած ինքնակամ կապը կամ յարաբերութիւնն է՝ երկու անձերու միջեւ։ Նմանօրինակ յարաբերութեան մը մէջ գտնուող անձը կը կոչուի՝ ընկեր կամ ընկերուհի։ 

Մարդկային պատմութեան մէջ ընկերութիւն (անգլ. ՝ Friendship, յուն. ՝ philía, լատ. ՝ amicus, գերմ. ՝ Freundschaft) հասկացութիւնը, հնադարեան ժամանակներէն մինչեւ այսօր, հասարակութեան մէջ ունեցած է իր կարեւոր դերը եւ քննարկութեան առարկայ է փիլիսոփայութեան ոլորտի մէջ, ինչպէս նաեւ՝ ընկերաբանութեան, հոգեբանութեան եւ ազգաբանութեան մարզերուն մէջ։ Ընկերութեան կամ ճշմարիտ ընկերներու բազմաթիւ օրինակներ կը գտնենք նաեւ գրական ճիւղերու մէջ, ինչպէս համաշխարհային, նոյնպէս հայկական գրականութեան մէջ։ 

Հայերէնի մէջ ընկեր եզրը, ինչպէս կը տեսնենք կարգ մը բառարաններու մէջ, կազմուած է «ըն(դ)» նախդիրով եւ «կեր» արմատով եւ կը նշանակէ՝ միասին ուտող, հացակից։ Նաեւ լատիներէն՝ companio եւ ֆրանսերէն compain, compagnon բառերը կազմուած են նոյն ձեւով, «հացակից ընկեր» իմաստով։ Ընկերը այն մտերիմ, նմանամիտ, սրտակից, ինքնակամ ընտրեալ ու վստահելի ծանօթ բարեկամն է, որուն հետ ժամանակ կ՚անցնես։ Ընկերը նաեւ կրնայ գործակից, աշխատակից, դասարանակից կամ զինակից ըլլալ, կրնայ ուղեկից կամ ճամբորդակից ըլլալ, կրնայ նաեւ գաղափարակից կամ խորհրդակից ըլլալ եւ վերջապէս ընկերը կրնայ կողակից ամուսին ըլլալ։

Հայերէնի մէջ, ընկերութիւն եզրը կը նշանակէ նաեւ՝ հաստատութիւն (Institution), որ կրնայ արդիւնաբերական, առեւտրական, հայրենակցական, բարեսիրական, կրթական, քաղաքական կամ այլ բնոյթ ունենալ։ Ընկերութիւն եզրը կը նշանակէ նաեւ՝ ընկերային հասարակութիւնը (Community), որ ընդհանրապէս ժողովուրդն է կամ համախմբուած բազմութիւն մը։ Այստեղ, վերոյիշեալ հաստատութեան եւ հասարակութեան երկու իմաստները քննարկումի նիւթ պիտի չըլլան, այլ պիտի շեշտուի միայն երկու անձերու միջեւ գտնուող «եսդունյարաբերութիւնը», որպէս նեղ անհատական  ու մտերիմ կապ։

Սակայն ո՞վ է ընկերը եւ ո՞վ է ճշմարիտ ու լաւագոյն ընկերը։ Աւելի լաւ է բազմաթի՞ւ ընկերներ ունենալ, թէ սակաւաթիւ ընկերներ կամ միայն մէ՛կ ընկեր։ Արդեօք ընկերութեան տարբեր ձեւեր կա՞ն եւ վերջապէս կարելի՞ է մտերիմ ընկեր ունենալ, ներկայ ժամանակներուն, երբ ամենուրեք կը տիրէ համացանցը (Internet), իր բազմաթիւ կարելիութիւններով, ինչպէս օրինակ դիմատետրը (Facebook) եւ իր նմանները, ուր կարելի է հազարաւոր «ընկեր» (Friend) ունենալ։    

Ընդհանրապէս փիլիսոփայութեան եւ մասնաւորաբար փիլիսոփայական բարոյագիտութեան ոլորտին մէջ, ընկեր – ընկերութիւն նիւթին անդրադարձած եւ քննարկած են բազմաթիւ փիլիսոփաներ ու բարոյագէտներ… թուենք անոնցմէ օրինակներ. -

Յոյն քաղաքական գործիչ Պերիկլէսի (Pericles, յուն. ՝ Periklês, 490 – 429 մ. թ. ա. ) համաձայն՝ «Մենք ընկերութիւններ կրնանք հաստատել ոչ թէ առնելով, այլ՝ տալով»։  

Նախասոկրատեան յոյն «խնդուն» փիլիսոփայ Դեմոկրիտոս (Democritus, յուն. ՝ Dêmókritos, 460 – 370 մ. թ. ա. ) կ՚ըսէ՝ «ով որ մէ՛կ ազնիւ մարդ, որպէս ընկեր չունենայ, ան արժանի չէ ապրելու»։  

Յոյն դասական փիլիսոփայ Պլատոնի (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) համաձայն, ընկերութիւնը «ձգտումն է՝ դէպի յաջողակ կեանքը», ընկերակիցներու խոհեմութեան եւ իրենց միջեւ եղած վստահութեան միջոցով։

Յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլի (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ) համաձայն՝ «Դէպի ընկերութիւն հակումը, յաճախ, կը յառաջանայ յանկարծակիօրէն, մինչ ինքնին ընկերութիւնը՝ ժամանակ կը պահանջէ»։   

Յոյն բարոյախօս փիլիսոփայ Էպիկուրոսի  (Epicurus, յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ) համաձայն՝ «ընկերութիւնը հաստատուած է փոխադարձ օգուտին վրայ»։

Հռոմէացի ստոյիկեան փիլիսոփայ Կիկերոնի (Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ) համաձայն, «իմաստութիւնը եւ ընկերութիւնը, աստուածներու կողմէ մարդուն շնորհուած ամենաարժէքաւոր նուէրներն են»։ Նոյն փիլիսոփային համաձայն՝ «Կարեկից ընկերութիւնը, երջանկութիւնը աւելի կը պայծառացնէ, իսկ դժբախտութիւնը՝ կը թեթեւցնէ»։

Անգլիացի քաղաքագէտ փիլիսոփայ Ֆ. Բեկոնի (Francis Bacon, 1561 – 1626 թ. ) Կիկերոնի հետ համաձայն է, որ ընկերութիւնը՝ «մեր ուրախութիւնը կը կրկնապատկէ, իսկ մեր հոգերն ու ցաւերը՝ կը կիսէ»։  

Ֆրանսացի բարոյախօս փիլիսոփայ Լա Ռոշֆուկօ (Franςois de La Roche-foucauld, 1613 – 1680 թ. ) կ՚ըսէ՝ «Իսկական ընկերը բարիքներու մեծագոյնն է»։ Նոյն փիլիսոփային համաձայն՝ «Որքան որ ալ հազուադէպ է իրական սէրը, շատ աւելի հազուադէպ է իսկական ընկերութիւնը»։

Գերման յոռետես փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ ( Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ) կ՚ եզրակացնէ, որ ընկերութիւնը պարզապէս՝ «սխալանք կամ մոլորութիւն մըն է»։ 

Ֆրանսացի ժամանակակից փիլիսոփայ Մ. Ֆուկոյի (Michel Foucault, 1926 – 1984 թ. ) համաձայն, ընկերութիւնը «ինքնուրոյն ապրելակերպ (կենցաղ) մըն է»: 

 

Այս բոլորի կողքին, մասնաւոր յիշատակութեան արժանի են (ժամանակագրական կարգով). - նախասոկրատեան յոյն փիլիսոփայ Պիւթակորաս (Pytha-goras, 570 – 500 մ. թ. ա. ), դասական յոյն փիլիսոփայ Արիստոտէլ ( Aristotle, 384 – 324 մ. թ. ա. ), ընդհանրապէս քրիստոնեայ Միջնադարը եւ գերման փիլիսոփայ Կանտ ( Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. )։

 

ՊԻՒԹԱԿՈՐԱՍ

Պիւթակորասի եւ Պիւթակորականներուն համար ընկերն ու ընկերութիւնը կարեւոր ու մեծ դեր կը խաղային։ Պիւթակորականներու համաձայն, քանի որ տիեզերքը (իր բաղկացուցիչ մասերով), ներդաշնակ համագործակցութեամբ համախմբուած միասնութիւն մը կը նկատուէր, ուրեմն բոլոր կենդանի էակներուն (ներառեալ աստուածները) միջեւ բնականաբար սերտ ընկերութիւն մը պէտք է յառաջանար, որ մասնաւորաբար կը շեշտուէր Պիւթակորականներու միջեւ։ Այս սերտ ընկերութիւնը, սակայն, ծայրայեղ խաղաղասիրութիւն կամ խաղաղապաշտութիւն (Pacifism) չէր նշանակեր, որովհետեւ Պիւթակորասի թելադրանքով, նաեւ Պիւթակորականներ կը մասնակցին օրինակ Սիւբարիս (Sybaris) քաղաքի դէմ պատերազմին։

 

ԱՐԻՍՏՈՏԷԼ

Յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլ, իր «Նիկոմախոսի բարոյագիտութիւն» (յուն. բնագիր՝ „ethiká nikomácheia“) երկին 8-րդ եւ 9-րդ գլուխներուն մէջ կը քննարկէ «ընկերութիւն» հասկացութիւնը, իր ներանձնական եւ քաղաքական ոլորտներուն մէջ։

Արիստոտէլի համաձայն, մարդու նպատակը լաւ ու բարի կեանք մը ապրիլն ու երջանիկ ըլլալն է եւ ասիկա կարելի է միայն առաքինի նկարագիր մը ունենալով։ Առաքինութիւններու ^{( [61] )} շարքին է նաեւ ընկերութիւնը, որու պարագային խնդրոյ առարկան, մեզի նման անհատ (ընկեր) մըն է, որու հետ կարելի է հանգիստ ապրիլ, քանի որ Արիստոտէլի համաձայն, «ոչ ոք կ՚ուզէ առանց ընկերոջ ապրիլ»։ Այլ խօսքով, կարելի չէ առանց ընկերոջ երջանիկ ըլլալ։

Ընկերութիւնը, Արիստոտէլի համաձայն, երկու տեսակ կրնայ ըլլալ. -

իրարունման (հաւասար) անհատներու միջեւ եւ  

իրարուոչնման (անհաւասար) անհատներու միջեւ։

Արիստոտէլի համաձայն, ընկերութեան այս զանազանութիւնը հիմնուած է իր ուսուցիչ Պլատոնի մէկ երկին, «Լիսիս»ի (Lysis) վրայ։ Այնուհետեւ, Արիստոտէլ առաջին բաժնի տակ կը ներկայացնէ երեք ենթաբաժիններ. - Ընկերութիւնը՝ ա) հաճոյքի սիրոյն, բ) օգուտի սիրոյն եւ գ) առաքինութեան սիրոյն։

1.       Ընկերութիւնը իրարունմաններու միջեւ. -

Ինչպէս հայկական առածը կ՚ըսէ՝ «նման զնմանն գտանէ», այդպէս ալ Արիստոտէլի համաձայն, երկու նմանօրինակ, առաքինի նկարագիր եւ հաւասար արժէք ունեցող անձեր կամ անհատներ կրնան ընկերանալ, այսինքն՝ ընկերներ դառնալ։

Ընկերութեան համար կարեւոր ազդակ կը նկատուի ընկերներու իրարու մօտիկ բնակութիւնը, որպէսզի կարելիութիւն ունենան աւելի յաճախ միասին ըլլալու եւ միասին բարին գործելու։ Աշխարհագրական հեռաւորութիւնը, օրինակ տարբեր քաղաքներու մէջ ապրիլը, թէեւ ընկերներու միջեւ եղած այդ ընկերական կապը բոլորովին չի վերացներ, սակայն կը նուազեցնէ յաճախ միասին ըլլալու շատ կարեւոր ազդակը։

Արիստոտէլի համաձայն, ճարտարութիւնը (անգլ. ՝ proficiency, գերմ. ՝ Tüch-tigkeit ) սերտօրէն առնչուած է ընկերութեան, այսինքն ընկերներ իրենց ճարտարութեամբ կրնան յաջողցնել յարատեւ ընկերութիւն մը։ Ասոնց կողքին ընկերներ, իրարու հանդէպ պատասխանատուութեան ու զոհողութեան ոգի պէտք է ցուցաբերեն եւ կարենան հրաժարիլ անձնական որոշ սովորութիւններէն ու նախասիրութիւններէն, որոնք կրնան իրենց ընկերութեան անհամապատասխան ըլլալ։

 

Արիստոտէլ, ինչպէս նշեցինք, ընկերութիւնը կը բաժնէ գլխաւոր երեք ենթաբաժիններու. -

 

ա)                    Հաճոյքի սիրոյն ընկերութիւնը (յուն. ՝ philía dia to hedy). -

            այստեղ երկու (կամ աւելի) անհատներ իրարու հետ ընկերութիւն կ՚ընեն, որովհետեւ կ՚ուզեն, իրարու օգնելով, հաճոյք ստանան ու միասնաբար հաճելի կեանք մը ունենան։ Այս պարագային, անոնք պէտք է գրեթէ նոյն հետաքրքրութիւնները ունենան, օրինակ՝ միասին ոտնագնդակ խաղան, որու միջոցով, անոնք կրնան ուրախանալ եւ հաճոյք ստանալ։ Ժամանակի ընթացքին, եթէ այդ միացեալ հետաքրքրութիւնը մեղմանայ կամ չքանայ, այն ատեն իրենց միջեւ եղած մտերիմ ընկերութիւնն ալ կը տկարանայ կամ վերջ կը գտնէ։

 

բ)                     Օգուտի սիրոյն ընկերութիւնը (յուն. ՝ philía dia to chrêsimon). -

            այստեղ երկու (կամ աւելի) անհատներ իրարու հետ ընկերութիւն կ՚ընեն, որովհետեւ իրարմէ օգուտ կը ստանան կամ միասնաբար ընկերային հասարակութեան մէջ պաշտօնակից կը դառնան։ Նման ընկերութիւն մը կարելի է պատկերացնել քաղաքական կեանքին մէջ, երբ անոնք, օրինակ, նոյն քաղաքական կուսակցութեան անդամներն են։ Ընկերութեան նախորդ օրինակին նման, այս ընկերութիւնն ալ կրնայ ժամանակաւոր բնոյթ ստանալ, երբ փոխադարձ օգուտի հիմնական ազդակը վերանալով, ընկերութիւնն ալ կրնայ վերջ գտնել։  

 

գ)                     Առաքինութեան սիրոյն ընկերութիւնը (յուն. ՝ philía di aretên). -

            այլ անհատի մը հետ ընկերութիւն ընել, առաքինութեան ու նոյնինքն այդ անհատի սիրոյն, կը ներկայանայ որպէս իսկական ու կատարեալ ընկերութիւն։ Առաքինութիւն նկատուող այս ընկերութիւնը կը շարունակուի, այնքան ատեն որ ընկերները իրենց բարի ու առաքինի նկարագիրը պահեն։ Այստեղ ընկերները զիրար կ՚արժեւորեն, որպէս մարդ, իրենց ամբողջութեանը մէջ եւ ոչ թէ միայն անհատի մասնակի, որոշ (հաճոյքի կամ օգուտի) բաժինները։ Նման իսկական ընկերութիւնը կարելի կ՚ըլլայ երկու բարի ու առաքինի նկարագրով անձերու միջեւ, անոնք հաւասարապէս իրարու բարին կը բաղձան, միաժամանակ իրարու կ՚օգնեն, իրարու օգտակար կ՚ըլլան եւ հաճոյք կը պատճառեն։ Այս ճշմարիտ եւ կատարեալ ընկերութիւնը, Արիստոտէլի համաձայն, պէտք է յաճախակի դառնայ ու գործնական շարունակութիւն ունենալով, սովորութիւն դառնայ։ 

 

2.       Ընկերութիւնը իրարուոչնմաններու միջեւ. -

Արիստոտէլ «իրարուոչնմաններ» բացատրութեամբ նկատի ունի սերունդներու, ինչպէս հայրզաւակ կամ մայրզաւակ յարաբերութիւնը, նաեւ պետութիւնքաղաքացի յարաբերութիւնը։ Արիստոտէլի համաձայն բնական է, որ զաւակը հօր եւ մօր հանդէպ աւելի մեծարանք պէտք է ունենայ, ինչպէս նաեւ քաղաքացին պետութեան աւելի տայ, քան անկէ սպասէ։  

 

ՄԻՋՆԱԴԱՐ

Հնադարեան փիլիսոփաներ յստակօրէն կը զանազանէին սէր եւ ընկերութիւն հասկացութիւնները։ Քրիստոնեայ Միջնադարուն, վերոյիշեալ երկու հասկացութիւնները, սակայն, հետզհետէ կը միանային, ընկերութիւնը կ՚առնչուէր Աստուծոյ եւ կը ներկայացուէր սիրով՝ Աստուծոյ ստեղծագործութեան հանդէպ։ Աստուածաբան եւ փիլիսոփայ Օգոստինոս Երանելիի (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ) անդրանցական բացատրութեամբ՝ «ընկերութիւն Աստուծոյ հետ», ուր ընկերներ, միասնաբար եւ «Աստուծոյ սիրոյն» իրենց հաւատքին մէջ կը զօրանան։

Ասոր կողքին, քրիստոնեայ Միջնադարու աստուածաբանփիլիսոփաները, ստանձնեցին նաեւ Հնադարեան ժամանակաշրջանի ընկերութիւնը յատկանշող ազդակները, միակ տարբերութեամբ մը։ Մինչ Հին Դարուն ընկերութեան հիմքը կը կազմէր առաքինութիւնն ու խոհեմութիւնը (ընկերութիւն՝ առաքինութեան սիրոյն), Միջնադարուն, ընկերութիւնը կ՚առնչուէր Աստուծոյ (ընկերութիւն՝ Աստուծոյ սիրոյն)։

  

Միջնադարէն ետք, Վերածնունդի եւ Նոր Դարաշրջանի ընթացքին, տեղի ունեցաւ վերադարձ մը դէպի հնադարեան յունահռոմէական մշակոյթը, որով նաեւ վերականգնուեցաւ նախկին, «առաքինութեան սիրոյն ընկերութեան» գաղափարը եւ բանականութեան գերիշխանութիւնը։

ԿԱՆՏ

Գերման փիլիսոփայ Կանտ, իր «Բարոյականութեան բնազանցութիւնը» (գերմ. բնագիր՝ „Die Metaphysik der Sitten“, անգլ. ՝ „The metaphysics of morals”) երկին մէջ, կը ներկայացնէ «ընկերութիւնը» ^{( [62] )}, որպէս մարդու պարտաւորութիւն ^{( [63] )} ՝ ինքնիրեն հանդէպ եւ ուրիշներու հանդէպ։

Կանտի համաձայն, ընկերութիւնը կարելի է բնորոշել, որպէս միացումը երկու առաքինի պարտաւորութեանց. - սիրոյ եւ յարգանքի։ Այլ խօսքով, ընկերները իրարու հանդէպ՝ սէր կը տածեն եւ մանաւանդ յարգանք կը ցուցաբերեն։

Կանտ բոլորովին կը մերժէ իրմէ առաջ, Ռոմանթիզմի (Romantism) շրջանին, տարածուած ընկերութեան բնորոշումը։ Ռոմանթիզմը ընկերութիւնը կը բացատրէր, որպէս հոգեկան խորունկ յարաբերութիւն մը, հոգեհարազատութիւն մը, ուր ընկերութիւնը եւ սէրը անքակտելիօրէն կը միանան իրարու եւ կը միաձուլուին, այնպէս որ ընկերութիւնը նոյնինքն սէրն է եւ սէրը նոյնինքն՝ ընկերութիւնը եւ ամուսնութիւնը ամուր կապն է՝ սիրով եւ ընկերութեամբ։ Կանտ, այս հարցին աւելի խոհեմութեամբ եւ ողջմտութեամբ կը մօտենայ եւ ընկերութեան առնչութեամբ, յոյզերու (անգլ. ՝ Emotion, գերմ. ՝ Affekt) գերակշռութիւնը նոյնիսկ շատ աւելի խանգարիչ կը նկատէ, որովհետեւ յոյզերը, իր բառերով՝ «ընտրութեան մէջ կոյր են եւ շարունակականութեան մէջ՝ անցողական»։

Արիստոտէլի (կամ Սոկրատէսի) կը վերագրուի «Ո՜վ ընկերներ, ընկեր գոյութիւն չունի» արտայայտութիւնը։ Նաեւ Կանտի համաձայն, ճշմարիտ ընկերութիւնը իր «բիւրեղութեամբ եւ ամբողջականութեամբ» անհասանելի է։ Այսուհանդերձ, բարոյական պարտաւորութեան տակ երկու ընկերներ կրնան մտերմանալ, բարոյական բարի կամքով եւ փոխադարձ սիրով ու յարգանքով։ Կանտի համաձայն, բաւական դժուար է պահել՝ ընկերներու միջեւ գտնուող սիրոյ եւ յարգանքի հաւասարակշռութիւնը, որովհետեւ մինչ սէրը, իր ձգողութեամբ եւ հրապոյրով մօտեցնող յատկութիւն ունի, յարգանքը, իր դէպի ետ մղումով եւ վանումով՝ հեռացնող յատկութիւն մը կը պարզէ։ Ասոր կողքին ընկերներու անհաւասար իրավիճակը խանգարիչ բարդութիւններ կրնայ ստեղծել։

Կանտի «անպայմանական հրամայականը» ^{( [64] )} (Categorical Imperative), մանրամասնուած է աշխատասիրութեանս «Պարտագիտական բարոյագիտութիւն» բաժնին մէջ, ուր ներկայացուած հինգ բանաձեւերէն երրորդը (մարդկութեան բանաձեւը), որ թէեւ ընդհանուր մարդկութիւնը նկատի ունի, սակայն անհրաժեշտ ու անպայմանական հրամայական մըն է, նաեւ ընկերութեան առնչուած։ Յիշենք բանաձեւը. -

«Այնպէս վարուէ՛, որ դուն մարդկութիւնը, քու անձի եւ ուրիշ անձի համար, երբեւիցէ, որպէս նպատակ եւ երբեք լոկ որպէս միջոց օգտագործես»։

Այստեղ, «ուրիշ»ը կրնայ քու ընկերը ըլլալ, զոր երբեք պէտք չէ շահագործել եւ որպէս միջոց օգտագործել, քու նպատակներուդ հասնելու կամ քու նախասիրութիւններդ գոհացնելու համար։

Կանտի համար յստակ է, որ մարդը ընկերային կենդանի էակ (յուն. ՝ zoon politikon) մըն է եւ մէկ կողմէ պահանջքը ունի իր մասին արտայայտուելու, բայց միւս կողմէ կը վախնայ, որ ուրիշներ իր արտայայտութիւնները կը շահագործեն։ Այս պատճառով իր միտքերուն մէկ մասը (մանաւանդ՝ այլ մարդոց հանդէպ ունեցած իր կարծիքները կամ կրօնական իր հակումները) իր մէջ կը պահէ։ Այսուհանդերձ մարդ կը փնտռէ այնպիսի անձ մը, որուն հանդէպ վստահութիւն ունենայ եւ կարենայ ազատօրէն արտայայտուիլ, զանազան մտածումներու շուրջ կամ անոր վստահիլ իր անձնական գաղտնիքները։ Եթէ գտնէ այդ յարմար անձը, կ՚ընկերանայ անոր հետ եւ իր անձնական մտածումներուն հաղորդակից կը դարձնէ զայն, պայմանով որ վստահելի այս յարաբերութիւնը փոխադարձ ըլլայ։ Նմանօրինակ ճշմարիտ ընկերութիւն մը, սակայն, իր «բիւրեղութեամբ եւ ամբողջականութեամբ» անհասանելի կամ հազուագիւտ է։

Կանտի համար յստակ է նաեւ, որ մարդը, որպէս ընկերային կենդանի էակ, իր մէջ կը կրէ բնական մարդասիրութիւն (Philanthropy, յուն. ՝ ánthrôpos = մարդ եւ phílos = ընկերային սէր ) մը, որ համայն մարդկութեան հանդէպ տածած սէրն է։ Այստեղ կարելի է գտնել. - ազնուութիւն, քաղաքավարութիւն, չափաւորութիւն, զրուցասիրութիւն, հիւրասիրութիւն եւ որոշ չափի մերձեցում։ … Սակայն ընկերը կը զանազանուի համայն մարդկութենէն եւ շատ աւելի մտերիմ իմաստ մը կը ստանայ։        

Ընկերութիւնը, ուրեմն, մարդու պարտաւորութիւնն է՝ ինքնիրեն հանդէպ եւ ուրիշներուն հանդէպ։ Այլ խօսքով, մարդ պէտք չէ ընկերային համակարգէն հեռանայ կամ հրաժարի ընկեր ունենալէ եւ ինքզինք մեկուսացնէ։

Ճշմարիտ ընկերութիւնը, որ փոխադարձ վստահութեան, սիրոյ ու յարգանքի ամբողջութիւնն է՝ տրամադրութիւն կը բարձրացնէ, կը քաջալերէ, կը մխիթարէ, յենարան կը պարգեւէ եւ յոյս կը ներշնչէ։ Անապահովութեան, վտանգի ու ընդհանրապէս կեանքի դժուարին իրավիճակներու մէջ, ճշմարիտ ընկերութիւնը՝ կայունութեան ապաստան մըն է։   



 

Նշանաւոր խօսքեր՝

ընկերոջ ու ընկերութեան մասին

 

Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Ապահով ընկերոջ, կարելի է ճանչնալ, սեփական դժբախտութեան ու անապահով իրավիճակին մէջ»։

Լ. Ա. Սենեկա  (հռոմ. ՝ Lucius Annaeus Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ). -

«Երկա՜ր մտածելու է, արդեօք կրնա՞ս ինչ որ մէկուն ընկեր դարձնել»։

Ֆ. Լա Ռոշֆուկօ (ֆրնս. ՝ Franςois de La Rochefoucauld, 1613 – 1680 թ. ). -

«Աւելի ամօթալի է սեփական ընկերներուն չվստահիլը, քան անոնց կողմէ խաբուած կամ դաւաճանուած ըլլալը»։

Ֆ. Վոլտեր (ֆրնս. ՝ François Marie Voltaire, 1694 – 1778 թ. ) . -

«Լաւ ընկերը շատ աւելի կ՚արժէ, քան աշխարհի փառքը»։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Ա՛յն, որ ձեր թշնամին պէտք չէ իմանայ, մի՛ յայտնէք ձեր ընկերոջ»։  

Արաբական ասացուածք. -

« Թշնամիիս թշնամին, իմ ընկերս է»։

Չինական ասացուածք. -

« Խելացի թշնամին գերադաս է՝ յիմար ընկերոջմէն»։ Կամ

«Յիմար ընկերը աւելի մեծ վնաս է, քան իմաստուն թշնամին»։

Ռուսական ասացուածք. -

«Երբեմնի, նախկին ընկեր մը, շատ աւելի վատ է՝ քան թշնամին»։

Գերմանական ասացուածք. -

« Ընկերոջդ ծածուկ պատժէ, բայց հրապարակայնօրէն գովաբանէ»։

Հայկական ասացուածք. -

« Ըսէ՛ ո՞վ է ընկերդ, ըսեմ ով ես դուն»։

 



 

 

 

Լաւատեսութիւն եւ Յոռետեսութիւն

 

Ի՞նչ է լաւատեսութիւնը (Optimism) եւ ի՞նչ է յոռետեսութիւնը (Pessimism), փիլիսոփայական ծիրէն ներս։ Արդարեւ երկու հակադիր հասկացութիւններ, որոնք պատկերաւոր բացատրութեամբ կը ներկայացուի՝ կէս բաժակ ջուրի օրինակով. - մինչ լաւատեսը (Optimist) կը տեսնէ՝ անոր կիսով լի ըլլալը, յոռետեսը (Pessimist) կը տեսնէ՝ կիսով դատարկ բաժակը։

Լաւատեսութիւնն ու յոռետեսութիւնը, փիլիսոփայութեան ու բարոյագիտութեան կողքին, քննարկման նիւթեր են՝ հոգեբանութեան, ընկերաբանութեան ու աստուածաբանութեան ոլորտներէն ներս։

Կը քննարկենք առանձին – առանձին։

 

Լաւատեսութիւն

Լաւատեսութիւնը, կեանքի ըմբռնողութիւն կամ աշխարհայացք մըն է, ուր լաւատես մարդը, իր դրական մտածելակերպով, աշխարհին եւ կենսական իրադարձութիւններուն առաւելաբար լաւ կողմէն ու որոշ խանդավառութեամբ կը դիտէ, ան, նոյնպէս ապագան կը դիտէ, լիայոյս վստահութեամբ եւ դրական սպասումներով, որ վերջապէս՝ արդարութիւնը եւ բարին անպայման պիտի յաղթանակեն։

Եւրոպական լեզուներու մէջ օգտագործուած, օրինակ անգլերէն Optimism կամ գերմաներէն Optimismus եզրերը, սեռած են լատիներէն՝ „optimum“ = «լաւագոյնը» եզրէն։

Լաւատեսութեան հականիշն է՝ յոռետեսութիւնը, ինչպէս նշեցինք։  

Փիլիսոփայական տեսանկիւնէն դիտուած, լաւատեսութիւնը այս աշխարհը կը դատէ, որպէս լաւագոյնը՝ բոլոր կարելի աշխարհներէն եւ աշխարհ մը, որ դէպի լաւը կ՚ընթանայ ու կը զարգանայ։ Պատմութեան մէջ, որպէս լաւատես փիլիսոփաներ, կարելի է յիշել՝ Պլատոնը, Արիստոտէլը, Էպիկուրոսը, ինչպէս նաեւ նոր ժամանակներէն գերման փիլիսոփայ Լայբնիցը (Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646 – 1716 թ. ), որ իր «Աստուածարդարացում» („Theodicy“) երկին մէջ, գոյութիւն ունեցող այս աշխարհը կը ներկայացնէ, որպէս լաւագոյնը՝ բոլոր հնարաւոր աշխարհներէն։

Գերմանֆրանսացի բժիշկ, մշակութաբան ու բարոյագէտփիլիսոփայ Ա. Շվեյցէր (Albert Schweitzer, 1875 – 1965 թ. ), բանականութեան վրայ հիմնուելով, անհրաժեշտութիւն կը նկատէր լաւատեսական բարոյագիտութեան մը զարգացումը, որ իր կարգին պիտի օժանդակէր՝ մարդկային կեանքին իմաստալի նպատակին եւ անհատի բարոյական կատարելագործման նպաստին։

Այսուհանդերձ պէտք է զգուշանալ ոչիրապաշտ լաւատեսութենէն եւ մանաւանդ ծայրայեղ դրական մտածելակերպէն (անգլ. ՝ Positive Mental Attitude, գերմ. ՝ Positives Denken), որ կրնայ նաեւ կրօնական (աղանդաւորական) բնոյթ կրել եւ սին լաւատեսութեամբ դրական խոստումներ կատարել։  

 

ՅՈՌԵՏԵՍՈՒԹԻՒՆ

Յոռետեսութիւնը, կեանքի ըմբռնողութիւն կամ աշխարհայացք մըն է, ուր յոռետես մարդը աշխարհին եւ կենսական իրադարձութիւններուն առաւելաբար վատ կողմէն ու որոշ կասկածամտութեամբ կը դիտէ, նոյնպէս ապագան կը դիտէ՝ անյոյս, ոչդրական սպասումներով եւ առանց վստահութեան, որ արդարութիւնն ու բարին պիտի յաղթանակեն։

Եւրոպական լեզուներու մէջ օգտագործուած, օրինակ անգլերէն Pessimism կամ գերմաներէն Pessimismus եզրերը սեռած են լատիներէն՝ pessimus (= վատագոյնը) եզրէն։

Յոռետեսութեան հականիշն է՝ լաւատեսութիւնը, ինչպէս նշեցինք։ 

Փիլիսոփայական տեսանկիւնէն դիտուած, յոռետեսութիւնը այս աշխարհը կը դատէ, որպէս վատ եւ դէպի լաւ զարգացում մը չի սպասեր։ Պատմութեան մէջ, որպէս յոռետես փիլիսոփաներ, կարելի է յիշել նախասոկրատեան շրջանէն՝ Անաքսիմանդրոս Միլետոսցին, Պարմենիդէս Էլեացին եւ Հերակլիտոս Եփեսոսցին, որ կոչուած է՝ «մռայլ փիլիսոփան»։ Իսկ նոր դարաշրջանէն կարելի է յիշել՝ գերման Ա. Շոպենհաուրը (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ), որ իր գլխաւոր երկին մէջ ( «Աշխարհը որպէս կամք եւ պատկերացում», գերմ. բնագիր՝ „Die Welt als Wille und Vorstellung”, 1819 թ. ) կը բացայայտէ իր ծայրայեղ յոռետեսութիւնը։ «Ամբողջ կեանքը տառապանք է» կամ՝ «Լաւատեսութիւնը հիմնական սխալ մըն է, որ կեցած է ողջ ճշմարտութեան ճանապարհին» մէջբերումները Շոպենհաուրի յոռետեսական հիմնական արտայայտութիւններն են։

Ա. Շոպենհաուր իր արդարացումը ընդհանրապէս կը գտնէր՝ Արեւելքի կրօնափիլիսոփայութիւններու ու մասնաւորաբար Բ ուդդայականութեան (Buddhism) մէջ։ Շոպենհաուրի համաձայն, մարդ իր ամբողջ կեանքը կը վատնէ միայն ճգնելով, որպէսզի մարդկային ցանկութիւնները բաւարարութիւն ու գոհացում ստանան ապա կը հաստատէ, որ ամբողջական բաւարարութիւնն ու գոհացումը անկարելի ըլլալով, ան աւելի կը տառապի։ Վերջաւորութեան, մարդ կը գիտակցի մերկ ճշմատութեան, որ մարդկային գոյութեան վերջնանպատակը չի կրնար երջանկութիւնը ըլլալ։   

Յոռետեսական գաղափարներ կը գտնենք նաեւ ֆրանսացի փիլիսոփաներ՝ Վոլտէրի (Voltaire, 1694 – 1778 թ. ), Ժ. Ժ. Ռուսոյի (Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. ) եւ Ա. Կամիւի (Albert Camus, 1913 – 1960 թ. ) փիլիսոփայական գրութիւններուն եւ վէպերուն մէջ։  

 



Նշանաւոր խօսքեր՝

լաւատեսութեան ու յոռետեսութեան մասին

 

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Լաւատեսութիւնը, թէ կրօններու եւ թէ փիլիսոփայութեան մէջ հիմնական սխալ է, որ կանգնած է ողջ ճշմարտութեան ճանապարհին»։

Դալայ Լամա (Dalai Lama *1935 թ. ). -

« Լաւատեսութիւնը շատ կարեւոր է մեր յառաջդիմութեան եւ գոյատեւման համար»։

Գ. Ուլենբրուք (Gerhard Uhlenbruck, *1929). -

«Յոռետեսները կ՚ապրին ա՛յն լաւատեսութեամբ, որ իրենք, ի վերջոյ, սխալած կրնան ըլլալ»։  

Ա. Տենցէր (Andreas Tenzer, *1954). -

«Իրականութեան կորստի երկու ամենատարածուած տարբերակները՝ լաւատեսութիւնն ու յոռետեսութիւնն են»։  

Անծանօթ. -

«Յոռետեսը վարդին փուշերը կը տեսնէ, մինչ լաւատեսը այդ փուշերէն վարդին բուրմունքը կը քաղէ»։

«Լաւատեսը, իւրաքանչիւր հարցի մէջ լուծում մը կը տեսնէ, մինչ յոռետեսը, իւրաքանչիւր լուծումի մէջ՝ հարց մը»։

«Յոռետեսները, յաճախ, հիասթափուած լաւատեսներն են»։  

Չինական ասացուածք. -

«Յոռետեսը, ամէն առիթի մէջ սպառնալիք մը կը տեսնէ, մինչ լաւատեսը, ամէն սպառնալիքի մէջ՝ յարմար առիթ մը»։

Գերմանական ասացուածք. -

« Լաւատեսութիւնը, մեր կեանքին մէջ պղպջակն է, որ կը խանգարէ մեր անկումը»։

« Լաւատեսը այն անձն է, որ ցարդ անտեսած է յոռետեսութիւնը»։  

Ֆրանսական ասացուածք. -

« Լաւատեսութիւնը եւ յոռետեսութիւնը կը տարբերին, միայն աշխարհի վերջի թուականով»։  

 



 

 

Խիղճ

 

Ի՞նչ է խիղճը կամ խղճմտանքը։

Ընդհանուր ըմբռնողութեամբ, խիղճը, մարդկային մտքի մէջ խարսխուած այն զգացողութիւնն է, որ կը զանազանէ բարին ու չարը, ճիշդն ու սխալը ... եւ անկէ յառաջացած անձնական համոզման պահանջքը՝ բարոյական վարմունք ունենալու։

Խիղճը կը կազմաւորուի ժամանակի ընթացքին, որպէս արդիւնք զանազան ազդեցութիւններու, ինչպէս՝ նկարագրի հիմնական յատկութիւնները, ընկերային, քաղաքական ու կրօնական կանոնները եւ դաստիարակութիւնը։ Այս իմաստով, ժամանակի ընթացքին վերոյիշեալ ազդեցութիւններու փոփոխութեան պարագային, նաեւ խիղճը փոփոխութեան ենթակայ է։ Խիղճը ներքին յոյզերու հայելին է։ Խիղճը նաեւ անկողմնակալ դատաւորն է, որ անսխալ կ՚որոշէ չարն ու բարին։

Խիղճը, որպէս հասկացութիւն, փիլիսոփայութեան կողքին, հետաքրքրութեան առարկան է նաեւ գիտական այլ ճիւղերու, ինչպէս՝ հոգեբանութեան, իրաւագիտութեան եւ մանաւանդ աստուածաբանութեան։  

Հայերէնի մէջ խիղճ եզրէն կազմուած են բազմաթիւ բառեր, ինչպէս՝ խղճմտանք (=խիղճ մտաց), խղճամտութիւն, խղճահարութիւն կամ պատկերաւոր բացատրութեամբ՝ խղճի խայթ կամ խղճի տանջանք։

Եւրոպական լեզուներու մէջ, խիղճին հոմանիշ է՝ անգլ. եւ ֆրնս. Conscience եզրը, որ յառաջացած է լատիներէնէն։ Հետաքրքրական է հաստատել, որ թէ՛ հինյունարէնի syneidêsis եւ թէ՛ լատիներէնի conscientia բառերու մէջ, գիտակցութիւնը եւ խիղճը կ՚արտայայտուին նո՛յն յիշեալ եզրերով, որոնք բառացիօրէն նաեւ կը նշանակեն՝ «հետը գիտնալ» կամ «մէկտեղ գիտնալ» ^{( [65] )} ։ Իսկ գերմաներէնի մէջ, հոմանիշ նկատուող Gewissen եզրին մէջ եւս առկայ է՝ գիտնալու (= Wissen) գաղափարը։

Խիղճը, աւստրիացի բժիշկհոգեբոյժհոգեվերլուծող Ս. Ֆրոյդի (Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ) համաձայն, նոյնինքն « գերես»ն է (անգլ. ՝ Super Ego, գերմ. ՝ Über-Ich), որ կը կազմուի դաստիարակութեան ու միջավայրի ազդեցութեան տակ։ Ան (« գերես»ը կամ խիղճը )՝ «ես»ի (Ego) իտէալականացումն է ու անհատի գիտակցութեան մէջ կը պարփակէ՝ բարոյական արժէքները, պարտաւորութիւներն ու արգելքները։ Այս իմաստով եւ պատկերաւոր բացատրութեամբ՝ առանց անհատի բարոյական կողմնորոշման, խիղճը «պարապ» է. իսկ առանց անհատի պատասխանատուութեան՝ «կոյր»։

Հոգեբանութեան ոլորտին մէջ, կարելի է եզրակացնել, որ ընդհանրապէս, երբ մարդ խիղճով կը գործէ կամ բարեխիղճ է, ներքնապէս աւելի հանգիստ կը զգայ. իսկ եթէ անխիղճ կերպով գործէ՝ կը խղճահարի կամ խղճի խայթ կ՚ունենայ։  

Քրիստոնէական աստուածաբանութեան համաձայն, խիղճը առնչուած է՝ աստուածային կամքին։ Հետաքրքրական է հաստատել, որ Հին Կտակարանին մէջ «խիղճ» եզրը երբեք չէ յիշուած, անոր փոխարէն յաճախ օգտագործուած են մարդկային «սիրտը» եւ «երիկամը»։ Իսկ Նոր Կտակարանին մէջ յաճախ յիշուած է յունարէն խիղճ ( syneidêsis ) եզրը։ Բողոքականութեան հիմնադիր Մ. Լութեր (գերմ. ՝ Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ), մեծապէս կը շեշտէ խիղճի կարեւորութիւնը եւ անոր ազատութիւնն ու անհատականութիւնը։    

Փիլիսոփայութեան բնագաւառին մէջ, խիղճը, հնադարեան ժամանակներուն, փիլիսոփայ Սոկրատէսի համաձայն՝ ներքին ձայնն է։ Աւելի ուշ, Միջնադարուն, Թ. Աքուինացին (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ), խիղճը կ՚առնչէ՝ բանականութեան։ Նոյնպէս, Արդի Դարաշրջանին, Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) խիղճը կ՚առնչէ գործնական բանականութեան։

Կանտի համաձայն, գործնական բանականութիւնը իր մէջ կը պարփակէ՝ բարոյականութիւնը կանխող, ի յառաջագունէ (a priori) հիմնական սկզբունք մը, որ կ՚որոշէ՝ բացարձակ եւ ամենուրեք գործող անպայմանական հրամայականը (Cathegorical Imperative)։ Հիմնական այս սկզբունքը կը ներկայանայ նաեւ որպէս մարդկային բարի խիղճը, որ շատ անհրաժեշտ է՝ լաւ ու բարի վարուելակերպին համար, սակայն Կանտի համաձայն ասիկա դեռ բաւարար չէ, այլ հարկաւոր է՝ պարտաւորութիւնը։

Նոյնպէս, Կանտի համաձայն, խիղճը մարդու «ներքին դատարանի գիտակցութիւնը» ^{( [66] )} կամ «ինքնաուղղուած բարոյական դատողութիւնն է» ^{( [67] )} ։

Գերման լեզուաբան, քննադատփիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ), խիղճը «պարտաւորութեան» ու «յանցանքին» հետ կը դնէ նոյն մակարդակին վրայ։ Այլ խօսքով, խղճի խայթ կամ խղճի տանջանք կը յառաջանայ, երբ մարդ իր պարտաւորութիւններուն մէջ կը թերանայ ու ինքզինք յանցաւոր կամ մեղաւոր կը զգայ։

Այսօր, կարելի չէ բարոյագիտութենէն անջատել խղճի քննարկումը, իր զանազան հարցերով, ինչպէս՝ խղճի ազատութիւնը, խղճի անսխալականութիւնը, խղճի բռնադատութիւնը, եւայլն... ։

 



 

Նշանաւոր խօսքեր՝

խղճի ու խղճմտանքի մասին

 

Մ. Լութեր (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ). -

«Ես չեմ կարող եւ չեմ ուզեր որեւէ բան հերքել, որովհետեւ խղճի դէմ արարքը, ոչ անվտանգ է եւ ոչ ալ՝ յանձնարարելի»։

Բ. Պասկալ ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

«Խիղճը բարոյականութեան լաւագոյն գիրքն է, որուն միշտ պէտք է դիմել»։

Ժ. Ժ. Ռուսօ (ֆրնս. ՝ Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. ). -

«Բանականութիւնը յաճախ կը հիասթափեցնէ մեզ, խիղճը՝ երբեք»։

«Ի՞նչ կ՚օգնէ լռելը, երբ կ՚աղաղակէ խիղճը»։

«Խիղճը հոգիի ձայնն է, իսկ կիրքերը՝ մարմնի  ձայներն են»։

Ի. Կանտ ( գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Խիղճը մարդու ներքին դատարանի գիտակցութիւնն է»։

«Խիղճը ինքնաուղղուած բարոյական դատողութիւնն է»։

«Մարդիկ ընդհանրապէս կրաւորական են իրենց խղճի հետ»։

Ե. Վ. Կէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Եթէ խիղճդ մաքուր է, ուրեմն դուն ազատ ես»։

Ֆ. Նիցշէ ( գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Խիղճը կ՚ըսէ. - Դուք պէտք է ըլլաք այնպէս, ինչպէս որ էք»։

Ա. Շվեյցէր ( գերմ. -ֆրնս՝ Albert Schweitzer, 1875 – 1965 թ. ). -

«Ազատութիւնը, ամէն բանէ առաջ, ա՛յն է, ինչ որ պէտք է ընել՝ խղճի համաձայն»։

Անծանօթ. -

«Ներքին ձայնդ (խիղճդ) քեզի երկու անգամ չի յուշեր»։

Չինական ասացուածք. -

«Ձեր խիղճը ձեր կռնակին մի՛ նետէք»։

«Կարեւոր բաներէն առաջին տեղը կը գրաւէ, որ խիղճդ չխաբես»։ 

 



 

 

 

 

Խորհրդապաշտութիւն

 

Ի՞նչ է խորհրդապաշտութիւնը կամ միստիցիզմը։

Խորհրդապաշտութիւն եզրը, եւրոպական լեզուներու մէջ կը համապատասխանէ, օրինակ անգլ. ՝ Mysticism, ֆրնս. ՝ Mysticisme, լատ. ՝ mysticis եւ գերմ. ՝ Mystik եզրերուն, որոնք սերած են յունարէն mystikós եզրէն, որ կը նշանակէ՝ խորհրդաւոր, առեղծուածային կամ գաղտնուսոյց։ Կ՚առնչուի նաեւ յունարէն mýein եզրին, որ կը նշանակէ՝ փակել (աչք եւ բերան), ինչ որ մասնակից անհատի մօտ իմաստ կը ստանայ՝ խորհրդապաշտական արարողութեան մը, օրինակ մտավերացման (Meditation) ընթացքին։

Խորհրդապաշտութիւն հասկացութիւնը, կը բնորոշուի աստուածային կամ բացարձակ իրականութեան մը փորձառութեան վկայութիւններով կամ արտայայտութիւններով կամ նմանօրինակ փորձառութիւններ ունենալու ճիգով ու ջանքով։ Իսկ ամենօրեայ օգտագործման կամ հանրամատչելի գրականութեան մէջ, խորհրդապաշտութիւն եզրով կը հասկնանք ա՛յն հոգեկան եւ հոգեզմայլ ապրումները, զորս գիտականօրէն կարելի չէ առարկայացնել կամ բացատրել եւ հայեցողութեամբ ու հասկացութիւններով կարելի չէ իմանալի ու ճանաչելի դարձնել։

Խորհրդապաշտութիւնը քննարկումի ու հետազօտութեան նիւթ է տարբեր կրօններու ու կրօնագիտութեանց ոլորտին մէջ, ինչպէս նաեւ փիլիսոփայութեան, հոգեբանութեան (Psychology) ու հոգեմարմնական (Psychosomatic) բժշկութեան ոլորտներուն մէջ։

Հարկ է, մեթոդական տեսանկիւնէն, խորհրդապաշտութիւնը զանազանել փիլիսոփայութենէն։

Փիլիսոփայութիւնը հարցերու քննարկումը կը սկսի «դուրսէն», առարկայական (Objective) աշխարհի երեւոյթներէն (ինչ որ բոլորին համար հասանելի է) եւ ինքնագիտակցութեան իրողութիւններէն … այլ խօսքով, ան կ՚անդրադառնայ զանազան տուեալներուն, կը վերլուծէ զանոնք, որով եւ համոզիչ կը դառնայ։ Փիլիսոփայութիւնը երբեք գուշակութիւններ չըներ եւ չի պնդեր, մանաւանդ ինչ որ անմատչելի ու թերեւս անիմանալի կը թուի։ Փիլիսոփայութեան մէջ, ինչ որ կարելի չէ հիմնաւորել ու փաստել, կ՚արհամարհուի կամ կը մերժուի։

Խորհրդապաշտութիւնը հարցերու քննարկումը կը սկսի «ներսէն», անձի ենթակայական (Subjective) ներքին աշխարհէն եւ դրական անհատական փորձառութիւններէն, որոնք միայն այդ անձին կը պատկանին, այս պատճառով ալ անոնք կը մնան անհատական հաստատումներ եւ ուրիշներու համար համոզիչ չեն դառնար։ Այսուհանդերձ բոլոր ժամանակներու խորհրդապաշտները իրենց վկայութիւններու առնչութեամբ համաձայն են, որ անոնք արդիւնքն են իրենց ներքին փորձառութեան, որուն մեծապէս կը վստահին ու խորապէս համոզուած են։

Գերման բարոյագէտփիլիսոփայ Ա. Շոպենհաուր (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ), որ քաջ ծանօթ էր նաեւ արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեան ու իր խորհրդապաշտութեան, իր գլխաւոր երկին մէջ ( «Աշխարհը որպէս կամք եւ պատկերացում», գերմ. բնագիր՝ „Die Welt als Wille und Vorstellung”, 1819 թ., անգլ. ՝ „The world as will and representation”), կը հաստատէ՝ « Մեր գոյութեան ետին, պահուած է ուրիշ բան մը, որ մեզի մատչելի (հասանելի) կը դառնայ, երբ մենք աշխարհը թափահարենք»։ ^{( [68] )}

Աստուածային կամ Բացարձակ իրականութեան մը վկայակոչումը, բազմաթիւ կրօններու մէջ ունի պատմական երկար աւանդութիւն։ Ոչկրօնական այլ աւանդութիւններ կը շեշտեն աշխոյժ կեանքի (լատ. ՝ vita activa) եւ խորհրդածական կեանքի (լատ. ՝ vita contemplativa) համարժէքութիւնը։ Հաւանաբար երկու տարբերակներն ալ, որոշ չափով, իրարու կապուած են եւ զիրար կ՚ամբողջացնեն։

Միաստուածեան կրօններու (Յուդայականութիւն, Քրիստոնէութիւն, Իսլամ) պարագային, խորհրդապաշտական (միստիկ) փորձառութիւնը կ՚առնչուի՝ Աստուծոյ ու հաւատքին։ Իսկ ոչաստուածային, ասիական աւանդութիւններու, դաւանանքներու կամ կրօնափիլիսոփայութիւններու պարագային (Հինդուականութիւն, Բուդդայականութիւն, Ջաինականութիւն, Դաոյականութիւն եւ Կոնֆուցիականութիւն), խորհրդապաշտական (միստիկ) փորձառութիւնը տեղի կ՚ունենայ առանց աստուածային էութեան։

Այժմ, վերոյիշեալ կրօններու եւ դաւանանքներու խորհրդապաշտութեան մասին հակիրճ տեղեկութիւններ. -

 

Հինդուականութիւն ^{( [69] )} (Hinduism)

Հինդուականութեան պարագային խորհրդապաշտութիւնը կը ներկայանայ աստուածային Պրահմանի (Brahman) հետ միութեամբ մը, զոր կարելի չէ բառերով նկարագրել։ Այս միստիկ խորհրդապաշտութեան ընթացքին, փոխաբերաբար՝ կ՚ընդլայնի անհատի գիտակցութիւնը դէպի անսահմանն ու անվերջը եւ անհատը կը վերանայ դէպի՝ անասելի լոյսը, դէպի Պրահման։

Աստուածայինը, թէեւ իւրաքանչիւր անհատի մէջ ներկայ է, սակայն շատ դժուար է զայն ըմբռնելն ու ընկալելը։ Իսկ ըմբռնելու ու ընկալելու համար հարկ է խորաթափանց փորձառութիւնը՝ եոգայի (Yoga) ու մտավերացման (Meditation), ինչպէս նաեւ ընդունելու ճգնաւորական (Ascetism) ապրելակերպը, որով կարելի է ընդհանրապէս ձերբազատուիլ՝ աշխարհային գրեթէ բոլոր կարիքներէն։

 

Ջաինականութիւն ^{( [70] )} (Jainism)

Ջաինականութեան պարագային, խորհրդապաշտութիւնը ինքզինք կը բացայայտէ խիստ ճգնաւորական ապրելակերպով, ծոմապահութեամբ, պահեցողութեամբ (միայն բուսակերութեամբ – Vegeterian, Vegan), մարմնական անգործունէութեամբ, նպատակ ունենալով հոգիի «մաքրումը» եւ անոր վերջնական փրկութիւնը՝ վերամարմնաւորումներէ (Reincarnation) ետք։

 

Բուդդայականութեան ⁽ [71] ⁾ ( Buddhism)

Բուդդայականութեան պարագային, խորհրդապաշտութիւնը կը ներկայանայ Մահայանա (Mahayana) գործնական ուղղութեան աւանդութեամբ։

Բուդդայականութեան համաձայն, հոգին միութիւն մըն է, սակայն այս գաղափարը կը մնայ անգիտակից, որովհետեւ հոգին կառչած է «ես»ին եւ այն կարծիքը կը յառաջանայ, որ «ես»ը կրնայ գոյութիւն ունենալ անկախ այլ երեւոյթներէ։ Այս բարդ իրավիճակէն կը յառաջանան՝ հոգիի տառապալից «երեք թոյները» (ագահութիւն, ատելութիւն եւ մոլորութիւն)։ Այս իրավիճակէն դուրս գալու համար, հարկ է՝ գիտակցութեամբ «մաքրել» վերոյիշեալ երեք թոյները եւ փարատել «ես»ի վերոյիշեալ թիւր պատկերացումը։ Այս բոլորը, գործնականապէս կարելի կը դառնայ՝ մտավերացման (Meditation) ու աղօթքի միջոցով, ինչպէս նաեւ եոգա- (Yoga) եւ տանտրա- (Tantra) գործադրութեամբ։ Չինաստանի մէջ, որպէս կրօնական նոր հոսանք սկսած Չան-Բուդդայականութիւնը (Chan-Buddhism), որ տարածում կ՚ունենայ նախ հարեւան երկիրներու մէջ ապա Եւրոպա եւ Ամերիկա, կը յատկանշուի իր խորհրդապաշտական զօրաւոր հակումներով, խմբային մտավերացման (Meditation) փորձերով եւ յատուկ արարողութիւններով։

 

Դաոյականութիւն ⁽ [72] ⁾ (Daoism)

Դաոյականութեան խորհրդապաշտութիւնը սկզբնական շրջանին կը ներկայանար 3 ուղղութիւններու աւանդութեամբ, որոնք (7-րդ դարուն) միանալով գործնականապէս կը կազմեն 3 բաժիններով նոր միստիկ խորհրդապաշտութիւն մը. - մարմնական ապա գիտակցութեան վարժութիւններ, որոնց կը հետեւի մուտքը՝ երկնային վերանցական կամ անդրանցական (Transcendental) աշխարհին։ Այս խորհրդապաշտութենէն քաղուած հմտութեամբ, անհատը կը ստանայ տիեզերական նոր (անիղձ ու անյոյզ) ինքնութիւն մը ու կը միանայ Դաոյին կամ սկզբնական Ցիին ^{( [73] )} (Qi)։

 

Կոնֆուցիականութիւն ^{( [74] )} (Confucianism)

Կոնֆուցիականութեան պարագային, խորհրդապաշտութիւնը իր իւրայատուկ տեղը չունի։ Կոնֆուցիականութեան գերագոյն նպատակը՝ մարդու կատարելագործումն է եւ մարդկային յարաբերութիւններու բարելաւումը թէ՛ ընտանիքին եւ թէ՛ հասարակութեան մէջ։ Բարոյագիտութեան ոլորտի մէջ հիմնական դեր կը կատարէ մարդասիրութիւնը (յուն՝ philanthrôpía)։ Իրեն կը վերագրուի նաեւ հնադարեան ոսկեայ կանոնի (տե՛ս էջ 163) մէկ տարբերակը ․- «Վարուէ՛ այնպէս, ինչպէս որ կ՚ուզես որ քեզի հետ վարուին» ։  

11-րդ դարուն, շնորհիւ կոնֆուցիական չին փիլիսոփայ Չու Տունյիի (Zhou Dunyi,  1017 – 1073 թ ․) Կոնֆուցիականութիւնը կ՚ապրի բարեկարգութեան նոր շրջան մը եւ կը հաստատուի նոր ուղղութիւն մը, որ հետագային կը կրէ Նոր-Կոնֆուցիականութիւն (Neo-Confucianism) անունը։ Այստեղ, աւանդական ու հիմնական Կոնֆուցիականութեան մէջ մուտք կը գործեն՝ բուդդայական եւ դաոյական ուսմունք, ինչպէս նաեւ ասոնց հետ առնչուած խորհրդապաշտութիւն մը։

 

Իսլամութիւն ^{( [75] )} (Islam ism )

Իսլամական կրօնի պարագային, խորհրդապաշտութիւնը կը ներկայանայ Սուֆիզմ (Sufism, արաբ. ՝ tasawwuf) ուղղութեան աւանդութեամբ։

Սուֆիզմը կը յատկանշուի ճգնաւորական, հոգեւորական ու խորհրդապաշտական (միստիկ) հակումներով, նպատակ ունենալով Աստուծոյ հետ միութիւնը (արաբ. ՝ tauhid)։ Սուֆիզմը, իր սկզբնական ձեւին մէջ, ծնունդ առած է` 7-րդ. եւ 8-րդ. դարերուն, այսօրուան Իրաքի մէջ ապա տարածուած։ Այնուհետեւ փիլիսոփայ աստուածաբաններու կողմէ, ինչպէս Ալ-Ղազալի (Al-Ghazali, 1058 – 1111 թ. ) եւ ուրիշներ, կը մշակուին զանազան գիրքեր, ուր Սուֆիզմը կը բացատրուէր ու կը կարգաւորուէր։ 12-րդ. դարէն սկսեալ հաստատուեցան Սուֆիզմի տարբեր ուղիներու (արաբ. ՝ tariqa) զուտ կրօնական միաբանութիւններ, որոնցմէ հանրածանօթ են՝ Մեվլեւիները (Mevlevi), Նաքշբանդիները (Naqshbandi) եւ բազմաթիւ ուրիշներ։

Խորհրդապաշտութիւնը, նաեւ իսլամական Ալավիներու (Alawi) հաւատքին մէջ իր իւրայատուկ տեղը ունի։ 

Յուդայականութիւն ^{( [76] )} (Judaism)

Յուդայականութեան պարագային, խորհրդապաշտութիւնը կը ներկայանայ Կաբալա (Kabbala) ուղղութեան աւանդութեամբ։

Կաբալան կը յատկանշուի մարդու Աստուծոյ հետ ունեցած յարաբերութեամբ եւ փորձառութեամբ։ Թէեւ Կաբալայի բազմաթիւ գրութիւններ կան, սակայն բոլորին կողմէ ընդունուած միացեալ ուսմունք մը կամ վարդապետութիւն մը չկայ։ Խորհրդապաշտական Կաբալայի ընթացքին, անհատը պէտք է գիտակցօրէն յաղթահարէ առօրեայ, սովորական «ես»ը եւ մուտք գործէ հոգեզմայլանքի (Ecstasy) մէջ։ Գործնական այս ընթացքը գաղտնուսոյց է եւ կարելի է սորվիլ, սակայն ամէն մարդ չի կրնար յաջողութեան հասնիլ, այլ խօսքով, հոգեզմայլանքի մէջ մտնել եւ աստուածիմաստութեան (Theosophy) տիրանալ։ Կաբալայի պատմական աւանդութիւնը նաեւ կ՚ընդգրկէ՝ Ճանաչականութեան (Gnosticism), Նոր-Պլատոնականութեան (Neo-platonism) եւ Քրիստոնէութեան յատուկ տարրեր։ 

 

Քրիստոնէութիւն ^{( [77] )} (Christianity)

Քրիստոնէութեան պարագային, խորհրդապաշտութիւնը իր գործընթացով, նպատակ ունի Աստուծոյ հետ միութիւն մը (լատ. ՝ unio mystica), այլ խօսքով, խորհրդապաշտութեան միջոցով, անհատը Աստուծոյ անմիջական ներկայութեան գիտակցութիւնը պէտք է ունենայ։

Խորհրդապաշտական գրութիւններուն մէջ յաճախ կը յիշուին աստուածաշնչեան զանազան փոխաբերութիւններ, օրինակ՝ «սրտի մաքրութիւնը», որ լերան քարոզի երանութիւններու շարքին մէջ իր տեղը ունի (Մատթէոս 5 / 8). - «Երանի՜ անոնց, որոնք սիրտով մաքուր են, որովհետեւ անոնք զԱստուած պիտի տեսնեն». կամ Աստուծոյ (Քրիստոսի) բնակութիւնը մարդոց սրտին մէջ (տե՛ս Յովհաննէս 14 / 20-23 եւ Պօղոս առաքեալի նամակները՝ եփեսացիներուն 3 / 17, գաղատացիներուն 2 / 20)։ Անշուշտ հասկնալի է, որ «սիրտը» փոխաբերաբար «միտք» կը նշանակէ։ Նաեւ պատարագի ընթացքին տրուած հաղորդութիւնը (յուն. ՝ eucharistéo) խորհրդապաշտական ու փոխաբերական իմաստներ ունի եւ կը նշանակէ՝ հաղորդակցիլ Քրիստոսի մարմնին ու արեան հետ եւ միանալ Անոր։ Նաեւ մկրտութիւնը ( յուն. ՝ baptisma) խորհրդապաշտական ու խորհրդանշական իմաստներ ունի։

Միջին Դարուն, խորհրդապաշտութիւնը կը կեդրոնանար, գլխաւորաբար կաթոլիկ վանքերուն մէջ։ Այս ժամանակաշրջանի նշանաւոր խորհրդապաշտներէն հարկ է յիշել հետեւեալ աստուածաբան փիլիսոփաները. - գերման դոմինիկեան միաբան Մայստեր Էքհարտ (Meister Eckhart, 1260 – 1328 թ., տե՛ս նաեւ էջ 70), գերման կաթոլիկ կարդինալ Նիկոլայոս Կուզանացի (Nikolaus Cusanus, 1401 – 1464 թ. ), իտալացի ֆրանցիսկեան միաբան եւ կարդինալ Բոնավենտուրա (Bonaventura, 1221 – 1274 թ., սրբադասուած ) եւ ուրիշներ։ Եղած են նաեւ կին խորհրդապաշտուհիներ, ինչպէս՝ գերմանուհի բենեդիկտեան միաբանուհի, բարոյախօս փիլիսոփայ Հիլդեգարդ Բինգէնցի (Hildegard of Bingen, 1098 – 1179 թ., սրբադասուած ), որու երկերը կը բովանդակեն՝ փիլիսոփայական, բարոյագիտական, բժշկագիտական եւ այլ նիւթեր, եւ Մեշթիլդ Մագդեբուրգցի ( Mechthild of Magdeburg, 1207 – 1282 թ. ), որ իր տեսիլքները գրի առած է 7 մասերով երկի մը մէջ, ինչպէս նաեւ իտալուհի դոմինիկեան միաբանուհի Կատարինէ Սիենացի ( Catherine of Siena, 1347  –1380 թ., սրբադասուած ), մեզի հասած իր 380 նամակները գրել տուած է, որովհետեւ ինք գրել չէր գիտեր … եւ ուրիշներ։

Նոր Դարաշրջանի քրիստոնեայ նշանաւոր խորհրդապաշտներէն կարելի է նշել. - սպանացի Իգնատիոս Լոյոլացի (Ignatius of Loyola, 1491 – 1556 թ., սրբադասուած ), որ Յիսուսեան միաբանութեան հիմնադիրն է եւ սպանուհի Թերեզա Ավիլացի ( Teresa of Ávila, 1515 – 1582 թ., սրբադասուած ), որ հիմնադիրն է կիներու «Անկօշիկ Կարմեղոսեան Միաբանութեան» (Order of Discalced Carmelites)։ Իսկ Բողոքական Եկեղեցւոյ ծիրէն ներս, մանաւանդ բարենորոգումներու սկզբնական շրջանին, խորհրդապաշտութիւնը, իր հետեւորդները չունեցաւ։ Ապա, Ուղղափառ (Orthodox) Եկեղեցիներու ոլորտէն ներս, խորհրդապաշտութիւնը ունեցաւ իր իւրայատուկ տեղը, մանաւանդ վանական հաստատութիւններու մէջ։

 

Քննադատութիւն

Ա՛յն գաղափարը, որ խորհրդապաշտութիւնը (Mysticism) աստուածային կամ բացարձակ իրականութեան մը փորձառութեան վկայութիւններով ու արտայայտութիւններով կամ նմանօրինակ փորձառութիւններ ունենալու ճիգով ու ջանքով կը ներկայանայ, կը բախի որոշ դժուարութիւններու։ Նաեւ ա՛յն գաղափարը, որ խորհրդապաշտութիւնը, նպատակ ունի Աստուծոյ հետ միութիւն մը, աստուածտեսութիւն մը, աստուածճանաչութիւն մը կամ անհատին Աստուծոյ անմիջական ներկայութեան գիտակցութիւն մը, դարձեալ կը բախի տրամաբանական որոշ դժուարութիւններու։

Բազմաթիւ աստուածաբանական ու խորհրդապաշտական գրութիւններու մէջ կը նկատենք վերոյիշեալ գաղափարներու զանազան դժուարութիւնները։ Նաեւ յոյն դասական փիլիսոփայ Պլատոնի համաձայն, «նախասկզբնական էութիւնները սահմանման ենթակայ չեն», այլ խօսքով՝ կարելի չէ բնորոշել, օրինակ «Աստուած» հասկացութիւնը ։

Քրիստոնէութեան աստուածաշունչին մէջ, ինչպէս նաեւ այլ կրօններու պարագային, բազմաթիւ արտայայտութիւններ կը հաստատեն, որ կարելի չէ Աստուծոյ մասին խօսիլ կամ զԱստուած նկարագրել կամ զԻնք ճանչնալ՝ խորհրդապաշտական (միստիկ) փորձառութեան մը ընթացքին։ Այս պատճառով յառաջացած է «ժխտական Աստուածաբանութիւն» (Negative Theology) կոչուած ուղղութիւն մը, որ ծագում առած է հնադարեան Պլատոնականութենէն (Platonism)։

Ժխտական Աստուածաբանութեան համաձայն, Աստուծոյ մասին մտածելը եւ խօսիլը շատ սահմանափակ է։ Արդարեւ, Աստուծոյ մասին կատարուած բոլոր դրական արտայայտութիւնները անպատշաճ ու անպիտանի կրնան նկատուին … միա՛յն Անոր մասին եղած ժխտական արտայայտութիւնները կարելի է ընդունիլ։

Ժխտական Աստուածաբանութեան գործելակերպի հիմնաւորումը ա՛յն է, որ սկզբունքօրէն անկարելի է, մարդկային դրական արտայայտութիւններով Աստուծոյ բացարձակ անդրանցականութիւնը (Transcendence) պատշաճօրէն ու ամբողջականօրէն գնահատել։ Դրական դրոյթներու ժխտումը, սակայն, չի նշանակեր, որ անոր/անոնց հակադիր դրոյթները կրնան ճիշդ ըլլալ։ Օրինակ. - «Աստուած կարելի չէ որպէս բարի բնորոշել» արտայայտութիւնը չի նշանակեր, որ Ան «չար» է։ Ժխտական Աստուածաբանութեան համաձայն, Աստուծոյ համար «բարի եւ չար» հասկացութիւնները պարզապէս կիրառելի չեն կրնար ըլլալ։

 

Ստորեւ, կարգ մը այլ օրինակներ, քաղուած զանազան կրօններէ. -

Պօղոս առաքեալ իր քանի մը նամակներուն մէջ կը յիշէ. - «Աստուած, որ անմատչելի լոյսին մէջ կը բնակի, զոր մարդոցմէ ո՛չ ոք տեսած է եւ ոչ ոք ալ կրնայ տեսնել» (Ա. Տիմոթէոսի՝ 6/16)։ Տե՛ս նաեւ Ա. Կորնթացիներու՝ 13/12։

Միջնադարեան փիլիսոփայ աստուածաբան Թ. Աքուինացիի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ) մասին կը պատմուի, որ խորհրդապաշտական փորձառութենէ մը ետք, ուզած է իր գրած բոլոր գիրքերը այրել, որովհետեւ հոն՝ Աստուծոյ մասին, (Աքուինացիի համաձայն), աւելի սխալ քան ճիշդ նկարագրութիւններ կան, միաժամանակ հաստատելով՝ Աստուծոյ մասին անասելիութիւնը եւ Աստուծոյ աննկարագրելիութիւնը։

Բուդդա (Buddha, 563 – 483 մ. թ. ա. ) իր «Բացարձակ ու Գերագոյն Իրականութիւնը» չէր ներկայացնէր որպէս աստուածային էութիւն, այլ որպէս համատարած խաղաղութիւն ու երանութիւն։ Բուդդայի համաձայն, եթէ աշխարհի վրայ գոյութիւն ունի ցաւ ու տառապանք, սակայն «Բացարձակ ու Գերագոյն Իրականութեան» մէջ ամէն ինչ ապահով ու փրկուած է, Ան պարզապէս գերիշխան, անձեռնմխելի ու կենսագործող իրականութիւնն է, զոր մարդիկ կրնան միստիկ խորհրդապաշտութեամբ կամ մտավերացմամբ (Meditation) ունենալ կամ Անոր հասնիլ։

Լաոցի (Laozi, մ. թ. ա. 6-րդ կամ 5-րդ դար) իր «Բացարձակ Իրականութիւնը» կը կոչէր՝ Դաո (Dao), որ անանուն եւ թաքուն կը մնայ։ Լաոցի նաեւ կը պնդէր, որ կարելի չէ Բացարձակ ու Գերագոյն Իրականութեան մասին բանականօրէն արտայայտուիլ … այսուհանդերձ Ան մարդոց կողմէ իմանալի է։



Նշանաւոր խօսքեր՝

խորհրդապաշտութեան մասին

 

Ե. Վ. Կէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

« Խորհրդապաշտութիւնը անդրանցականութիւնն (Transcendence) է եւ անջատումը որեւէ առարկայէն, զոր իր ետին թողած կը կարծէր »։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Նոր Կտակարանի մէջ, ինչ որ մեզի քողարկուած ու աղօտ կ՚երեւի, խորհրդապաշտական երկերուն մէջ կ՚երեւի՝ առանց քողի, իր ամբողջ պարզութեամբ ու յստակութեամբ»։

Ա. Շվեյցէր ( գերմ. -ֆրնս՝ Albert Schweitzer, 1875 – 1965 թ. ). -

«Խորունկ մտածողութիւնը կը յանգի՝ խորհրդապաշտութեան»։

 



 

Կամք

 

Ի՞նչ է կամքը եւ ի՞նչ են՝ կամեցողութիւնն ու բարի կամքը։

 

1.     Կամք

Կամքը, որպէս փիլիսոփայական հասկացութիւն, բարոյագիտութեան հիմնական յենարաններէն մէկն է։ Կամքը, մարդու այն կարողութիւնն է, որով ան կրնայ ընտրել եւ որոշել՝ զանազան կարելի վարմունքներու միջեւ, մասնաւորաբար՝ եթէ այդ վարմունքը նպատակային է կամ բարոյական հիմնաւորում ունի։

Կամք (լատ. ՝ Voluntas, անգլ. ՝ Will, գերմ. ՝ Wille) հասկացութիւնը առնչուած է ուզելուն, որմէ՝ «կամայ» (ժխտականը՝ «ակամայ») եզրը, որ կը նշանակէ՝ «ուզելով» (ժխտականը՝ «չուզելով»), ինչպէս նաեւ՝ կամովի, կամաւոր ու կամայական բառակազմութիւնները, որոնք եւս կը նշանակեն՝ ուզելով… (կամայականը, իր մէջ կը կրէ նաեւ քմահաճութեան մը իմաստը)։ Ուզելը պէտք է զանազանենք «փափաքիլ» եզրէն, քանզի փափաքները յաճախ առնչուած են այնպիսի բաներու, որոնք մեր կարելիութեան կամ ազդեցութեան սահմաններէն դուրս են, ինչպէս օրինակ մարդու անմահութեան հասնելու կամ մշտական երջանիկ ըլլալու փափաքները։ Նաեւ քմահաճ վարմունքը, բնազդը (Instinct), գրգիռը (Impulse) եւ անդրադարձը (Reflex) հեռու են կամաւոր կամ կամքէն բխած վարմունքէն։

Հոգեբանութեան ոլորտէն ներս, յաճախ, կամք եզրը փոխարինուած է՝ պատճառարկութիւն կամ շարժառիթ (Motivation) եզրերով։

Դասական Հնադարեան (Անտիկ) փիլիսոփայութեան ընթացքին, Հին Յունաստանի մէջ, ինչպէս Պլատոնի եւ Արիստոտէլի մօտ, կամք հասկացութիւնը համազօր էր՝ բանականութենէ յառաջացած ձգտումին։ Այս իմաստով Պլատոնի եւ Արիստոտէլի բարոյագիտութիւնը կը կոչուի նաեւ «Ձգտումի բարոյագիտութիւն», որ ազատ վարմունքի եւ բանականութենէ յառաջացած որոշումի արդիւնքն է։

Հետագային, Միջնադարեան քրիստոնէական փիլիսոփայութեան մէջ, ինչպէս Օգոստինոս Երանելիի (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ) մօտ, կամքը, իւրայատուկ ու բանականութենէ անկախ կարողութիւն մը կը նկատուի։ Օգոստինոս կը հետեւի Պօղոս Առաքեալին, որ հռոմայեցիներուն ուղղեալ նամակին մէջ կ՚ըսէ՝ «Բարին որ կը կամենամ, չեմ ըներ, այլ կ՚ընեմ չարը, որ չեմ ուզեր» (հռոմ. 7/19) ։ Օգոստինոսի համաձայն, չարը կը յառաջանայ, երբ կամքը Աստուծմէ կը հեռանայ։

13-րդ դարուն, փիլիսոփայական աստուածաբանութեան ոլորտի մէջ սուր բանավէճի նիւթ էր՝ բանականութեան եւ կամեցողութեան նախապատուութեան հարցը։ Բանավէճը կը կայանար դոմինիկեան միաբան Թ. Աքուինացիի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ) ու իր հետեւորդներու բանապաշտութեան եւ ֆրանչիսկեան միաբան Դունս Սկոտի (Johannes Duns Scot, 1266 – 1308 թ. ) ու իր հետեւորդներու կամապաշտութեան միջեւ։     

Նոր Դարաշրջանի սկիզբն իսկ, վերոյիշեալ բանավէճին ժամանակաւորապէս վերջ կը դրուէր։ Նոր Դարաշրջանին, կամքը, իր տեղը կը զիջէր բանականութեան։

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ, բարոյագիտութեան իր երկասիրութիւններուն մէջ, մեծ կարեւորութիւն կու տայ կամքին եւ ինքնավարութեան (Auto-nomy), ինչպէս նաեւ կը զանազանէ՝ կամքը (Will) կամեցողութենէն (Volition) ու կը շեշտէ բարի կամքին (Good Will),  բացառապէս բարի ըլլալու հանգամանքը։ Այս իմաստով, Կանտի բարոյագիտութիւնը կը կոչուի նաեւ՝ «Ինքնավարութեան բարոյագիտութիւն»։   

Այնուհետեւ, գերման գաղափարապաշտ փիլիսոփայութեան ժամանակաշրջանին (19-րդ դար), Կանտի «Ինքնավարութեան բարոյագիտութիւն»ը մերժողներ եղան։ Շելլինգ (Friedrich Wilhelm Joseph Schelling, 1775 – 1854 թ. ) կը կասկածէր բանականութեան բոլորովին ինքնավար ըլլալու հանգամանքին. իսկ Ֆիխտէ (Johann Gottlieb Fichte, 1762 – 1814 թ. ) կը պնդէր, որ մենք ընդհանրապէս չենք կրնար զուտ բանականօրէն որոշել։ Ա. Շոպենհաուր (Arthur Schopen-hauer, 1788 – 1860 թ. ), իր «Աշխարհը, որպէս կամք եւ պատկերացում» (գերմ. բնագիր՝  „Die Welt als Wille und Vorstellung“, 1819, անգլ. ՝ „The World as Will and Representation“) երկով գերակայութիւնը կու տայ տիեզերական կամքին, որմէ պիտի յառաջանայ՝ անհատի կամքը, որ իր կարգին, անձնականութեան որեւէ երեւոյթէ աւելի զօրաւոր կը նկատէ։ Այս իմաստով կը յառաջանայ նոր կամապաշտութիւն (Voluntarism) մը, որ դարձեալ կու գար կամքը բաժնել՝ բանականութենէն։ 

Հետագային, գերման քննադատ փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ), իր «կամք՝ առ իշխանութիւն» (գերմ. բնագիր՝ Wille zur Macht, անգլ. ՝ Will to Power) գաղափարով, կամքը կը նկատէր շինիչ՝ մարդկային կեանքին համար։

Թէ՛ Ա. Շոպենհաուր եւ թէ Ֆ. Նիցշէ, այս իմաստով, իրենց ազդեցութիւնը ունեցան 20-րդ դարու Գոյապաշտութիւն (Existentialism) կոչուած շարժումին եւ անոր նշանաւոր ներկայացուցիչ ֆրանսացի փիլիսոփայ Ժ. -Պ. Սարտրըի (Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ) վրայ, որու համաձայն ազատ կամքի պատճառով, մարդ ոչ միայն ստիպուած է ընտրել ազատութիւնը, այլեւ ան «դատապարտուած է ազատութեան»։

Կամք հասկացութիւնը, ընդհանրապէս առնչուած է ա՛յն զգացումին, ա՛յն տպաւորութեան կամ անորոշ գիտակցութեան, որ մարդ իր կամեցողութեամբ՝ ազատ է. այս ազատ կամքը (Free Will) կամ կամքի ազատութիւնը, փիլիսոփայական իրականութեան մէջ, յոյժ վիճելի երեւոյթ մըն է։ Այս մասին տե՛ս «Կամքի ազատութիւն» հասկացութիւնը (էջ՝ 482)։ 

 

2.     Կամեցողութիւն

Կամեցողութիւնը (անգլ. ՝ Volition, գերմ. ՝ Willkür) նպատակային եւ յարատեւ վարմունքն է՝ իրագործելու համար կամքը։ Այստեղ վարմունքը կրնայ հետեւողական աշխատանք մը ըլլալ, ինչպէս՝ քննութեան մը յաջողելու կամքը. կրնայ նաեւ զանցառում մը ըլլալ, ինչպէս՝ ծխելէ ձերբազատուելու կամքը։ Յիշեալ երկու պարագաներուն ալ, անհրաժեշտ է ունենալ՝ կամքի զօրութիւն կամ կամքի ուժ (յուն. ՝ enkrateia, անգլ. ՝ Willpower, գերմ. ՝ Willenskraft), որպէսզի առանց վհատելու ու հետեւողական կամեցողութեամբ նպատակադրում մը յաջողի։ Իսկ կամքի զօրութեան կը հակադրէ կամքի տկարութիւնը (յուն. ՝ akrasia, անգլ. ՝ Acrasia, գերմ. ՝ Willensschwäche), երբ անհատ մը վարմունք մը կը կատարէ, գիտնալով հանդերձ որ շատ աւելի լաւ տարբերակներ կան իր կատարածը փոխարինող։ Այս գործընթացի որպէս պատճառ կարելի է յիշել՝ ներքին եւ արտաքին խանգարիչ ազդակները։ 

Տարբեր պատճառներով նպատակադրումի մը ձախողութիւնը, անհատը կրնայ առաջնորդել՝ դէպի յուսախաբութիւն եւ հիասթափութիւն. մինչ նպատակի մը յաջողութիւնը, անհատը կը գոհացնէ եւ անոր ինքնագիտակցութիւնն ու ինքնարժեւորումը կը զօրացնէ։

Ինչպէս յիշեցինք, Կանտ կամքը կը զանազանէ կամեցողութենէն։ Կամքը, Կանտի համաձայն, գործնական բանականութիւնն իսկ է եւ կը բնութագրուի որպէս նպատակադրումի կարողութիւնը ու տեսակ մը՝ ուզելաձեւը, որ անպայմանական հրամայականին (Cathegorical Imperative) կը համապատասխանէ, իր բարոյական իմաստով։ Իսկ կամեցողութիւնը, դարձեալ Կանտի համաձայն, մարդկային այն գործնական կարողութիւնն է, որով կարելի է զանազան տարբերակներու միջեւ, ազատօրէն ընտրութիւն կատարել։ Այս իմաստով, եթէ կամեցողութիւնը ազատ է, կամքը կը մնայ ինքնավար, որովհետեւ ինքն է՝ օրէնսդիրը, ինքնիրեն համար օրէնքներ դնողը։        

 

3.     Բարի կամք

Բարի կամքը (Good Will) կամ բարեացակամութիւնը, Կանտի համաձայն, կարելի է բացառապէս բարի համարել։ Մինչ կամքը յառաջ կու գայ մարդու բանականութենէն (անգլ. ՝ Reason, Rationality, գերմ. ՝ Vernunft) եւ զանազան հակումներէն (անգլ. ՝ Tendency, գերմ. ՝ Neigung), բարի կամքը յառաջ կու գայ միա՛յն բանականութենէն։ Կանտ բարի կամքը կը կոչէ նաեւ «գործնական բանականութիւն»։

Բարի կամքը միայն ուզելու միջոցով է, որ բարի կը դառնայ։ Վարմունքի մը արդիւնքը կամ հետեւանքը չէ, որ բարոյական արժեւորման պէտք է ենթարկուի, այլ միայն այն իրողութիւնը, որ այդ վարմունքը ուզելով կատարուած է։ 

 



 

Կամքի Ազատութիւն

 

Իրապէս գոյութիւն ունի՞ ազատ կամքը։

Ազատ կամք (Free Will) կամ կամքի ազատութիւն հասկացութիւնը բոլորովին յստակ բնորոշում մը չունի. ընդհանուր գիծերուն մէջ սակայն, կարելի է ըսել, որ կամքի ազատութիւնը մարդու այն կարողութիւնն է, որով ան կրնայ ազատօրէն նպատակադրել իր վարմունքը, զանազան կարելիութիւններու մէջէն ընտրութիւն կատարել կամ մերժել զանոնք։

Ազատութիւն (անգլ. ` Liberty, Freedom, գերմ. ՝ Freiheit) հասկացութեան մասին, որոշ մանրամասնութեամբ, տե՛ս Մաս – 9, էջ 366։

Բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս, կամքի ազատութիւնը իւրայատուկ կարեւորութիւն ունի, որովհետեւ կամքի ազատութեամբ միայն կարելի է իրագործել բարոյական բարի ու բարոյական ճիշդ վարմունքը։

Կամքի ազատութեան, որոշ ձեւով, կը հակադրուի որոշականութիւնը (Determinism), ուր մարդու վարմունքը կանխորոշուած կ՚ըլլայ, նախապէս գոյութիւն ունեցող որոշ պատճառներու միջոցով։ Այս պատճառները շատերուն համար՝ ճակատագրական կամ աստուածային են. իսկ ուրիշներու համար անոնք ունին՝ բնական, հոգեկան կամ տնտեսական բնոյթ։ Այլ խօսքով, որոշականութեան պարագային, բոլոր իրադարձութիւնները, որոնք տեղի կ՚ունենան, պարտադիր ու անխուսափելի հետեւանքներն են նախընթաց իրադարձութիւններէ գոյացած շղթայի մը, միշտ հետեւելով «պատճառհետեւանք» տեսութեան։

Որոշականութեան հետեւիլ կը նշանակէ՝ մերժել կամքի ազատութիւնը. այս դիրքորոշումը պատճառ կը դառնայ, որ բարոյագիտութիւնը բախի մեծ դժուարութիւններու։ Այս իմաստով, պէտք է պատկերացնել, որ անհատի մը կողմէ վարմունք մը իրագործուելէ առաջ, ատիկա արդէն նախապէս որոշուած է, որպէս հետեւանք՝ կարգ մը այլ պատճառներու։ Որոշականութեան պարագային, ուրեմն, չկա՛յ կամքի ազատութիւն, չկա՛յ վարմունքի վերահսկողութիւն (Control), հետեւաբար՝ չկայ նաեւ մարդկային բարոյական պատասխանատուութիւն ^{( [78] )} ։    

Փիլիսոփայութեան պատմութեան մէջ, Հնադարեան ժամանակաշրջանէն ի վեր, կամքի ազատութեան եւ որոշականութեան յարաբերութիւնը (այսինքն՝ անոնց համաձայնութիւնը կամ անհամաձայնութիւնը) յոյժ վիճելի հարց մը դարձած է` «Ազատութիւն եւ Որոշականութիւն» պիտակին տակ։ Այս տարբերութիւնը բացայայտելու համար, հարկ է քննարկման ենթարկել հետեւեալ հարցադրումը. -

 

Եթէ որոշականութիւնը ճշմարիտ ըլլայ, արդեօք կարելի՞ է կամքի ազատութիւն մը, որ մեր գործնական բարոյականութեան նախապայմանն է։

Հոս, վերոյիշեալ հարցադրման մանրամասնութիւնները չենք քննարկեր, այլ մեզի համար հարկաւոր է՝ ազատութեան եւ որոշականութեան հանդէպ մեր ունեցած տարբեր դիրքաւորումները։ Հակառակ անոր, որ կամքի ազատութեան եւ որոշականութեան անհամաձայնութիւնը, որոշ համոզիչ ներհայեցողական երանգ մը ունի, այսուհանդերձ բազմաթիւ փիլիսոփաներ կը մերժեն զայն եւ կը պնդեն հակառակը։

Ազատութեան եւ որոշականութեան լարուած յարաբերութիւնը հարթելու ճանապարհին, կը հանդիպինք երկու դիրքորոշումներու. անոնցմէ առաջինը՝ երկու կողմերու միջեւ անհամաձայնութիւն մը կը նկատէ, իսկ երկրորդը՝ համաձայնութիւն մը. -

 

Ա. - Անհամաձայնութեան դիրքորոշում (Incompatibilism)

Այս դիրքորոշման հետեւորդները, կոչենք անհամաձայնականները (մեծ մասամբ՝ որոշականութեան ջատագովներ) կը պնդեն, որ թէ՛ աշխարհը եւ թէ՛ մարդը անմիջականօրէն ենթակայ են որոշականութեան եւ այս պատճառով անհատը չի կրնար ազատ ըլլալ։ Այլ խօսքով, ազատութիւնը պատրանք մըն է միայն։

 

Բ. - Համաձայնութեան դիրքորոշում (Compatibilism)

Այս դիրքորոշման հետեւորդները, կոչենք համաձայնականները (մեծ մասամբ՝ ազատութեան ջատագովներ) որոշ չափով կ՚ընդունին ազատութեան եւ որոշականութեան համատեղելիութիւնը։ Անոնց համար որոշականութիւնը որոշ ձեւով կը յարմարի մեր գործնական բարոյականութեան, ընդունելով հանդերձ, որ երբեմն ալ այդ սպասուած կամ նախատեսուած համաձայնութիւնը տեղի չունենար։

 

Վերոյիշեալ երկու դիրքորոշումներու ընդդիմադիր հետեւորդները սակայն համաձայնաբար կ՚ընդունին, որ մեր գործնական բարոյականութեան համար (օրինակ՝ բարոյական վարմունք) անհրաժեշտ ու արտաքին նախապայման մըն է՝ ազատութիւնը, որ այս պարագային բնազանցական (Metaphysics) բնոյթ ունի։ Այս իմաստով, երկու դիրքորոշումներու ընդդիմադիր հետեւորդները կը վիճին պարզապէս արտաքին նախապայմանի մը շուրջ, որ կը կոչուի բնազանցական ազատութիւն (Metaphysical Freedom)։ Ահա այս բնազանցական ազատութեան եւ որոշականութեան յարաբերութիւնն է, որ պէտք է քննարկել եւ բացայայտել։ 

Նախ պէտք է յիշել, որ ազատութիւն հասկացութիւնը պէտք է ընկալել իր երկու տեսակներով. - 

1. Վարմունքի ազատութիւն, երբ անհատը՝ իր զանազան փափաքներն ու նպատակները ազատօրէն իրագործել կարենայ։ Ազատութեան այս ձեւի պարագային, կը բաւէ որ վարմունքին պատճառը նոյնինքն, վարմունքը կատարող անհատին մէջ ըլլայ, առանց արտաքին մարմնական բռնութեան կամ հոգեկան ճնշումի ու ստիպողութեան։ 

2. Կամքի ազատութիւն, երբ անհատը՝ իր փափաքներն ու նպատակները նախ ազատօրէն որոշել ապա անձնապէս իր կամքի բովանդակութիւնը ազատօրէն ընտրել կարենայ։ Ազատութեան այս ձեւի պարագային, չի բաւեր որ անհատը կատարէ, ինչ որ ուզէ, այլեւ պէտք է կարենայ ուզել, ինչ որ կ՚ուզէ։ Ահա այս կամքի ազատութիւնն է, որ վերոյիշեալ հարցի կամ վիճաբանութեան նիւթ կը դառնայ։

 

Որպէս եզրակացութիւն, կարելի է հաստատել, որ պատասխանատու վարմունքի կամ վարուելակերպի համար, չի բաւեր որ անհատը միայն վարմունքի ազատութիւն ունենայ, այլ ան պէտք է ունենայ նաեւ՝ կամքի ազատութիւն։ Օրինակ թմրամոլները կրնան վարմունքի ազատութիւն ունենալ եւ ընել, ինչ որ ուզեն. այսուհանդերձ անոնց մօտ կը պակսի կամ կը բացակայի կամքի ազատութիւնը։ Այլ խօսքով, թմրամոլները ներքին ազատութիւն չունին եւ ենթակայ են ներքին անխուսափելի հարկադրանքներու։

Մեր գործնական բարոյականութեան համար, հետեւաբար, հարկ է քննարկել կամքի (բնազանցական) ազատութեան եւ որոշականութեան յարաբերութեան կարելիութիւնը։ Այլ խօսքով, եթէ հաստատուի որ որոշականութիւնը ճիշդ եւ ճշմարիտ է եւ ամբողջ աշխարհը պարզապէս ենթակայ է որոշականութեան, այն ատեն երկու հարցադրումներ կը ծագին. -

Համաձայնութեան դիրքորոշման (Compatibilism) պարագային, արդեօք կարելի՞ է անոնց հետեւորդներուն նման պարզապէս համաձայնութիւն մը տեսնել՝ կամքի ազատութեան եւ որոշականութեան միջեւ։ Ապա

Անհամաձայնութեան դիրքորոշման (Incompatibilism) պարագային, եթէ նկատի առնենք անոնց հետեւորդներու տեսակէտը, որ կամքի ազատութեան եւ որոշականութեան անհամաձայնութիւնն է, արդեօք կարելի՞ է բաւարարուիլ ասով եւ ի՜նչ հետեւանքներ կրնայ ունենալ այս տեսակէտը՝ մեր գործնական բարոյականութեան համար։

Եւ վերջապէս, պէտք է որոշել, թէ մեր գործնական բարոյականութեան համար, ո՞ր տեսակէտը շատ աւելի յարմար կամ ընդունելի ու կիրառելի է՝ համաձայնութեան դիրքորոշումը թէ անհամաձայնութեան դիրքորոշումը։

 

Այս խրթին հարցը լուծելու համար, վերոյիշեալ երկու դիրքորոշումներու ընդդիմադիր հետեւորդները, բնազանցական ազատութեան հանդէպ ունեցած իրենց միացեալ դիրքը կը բարեփոխեն։ … Մինչ սկիզբը (ինչպէս վերը յիշուած է), մեր գործնական բարոյականութեան համար (օրինակ՝ բարոյական վարմունք), արտաքին նախապայման կը նկատուէր՝ բնազանցական ազատութիւնը, այժմ գործողութեան յիշեալ եղանակը կը շրջուի։ Այլ խօսքով, այժմ, մեր գործնական բարոյականութեան առնչութեամբ, արտաքին նախապայման նկատուող՝ բնազանցական ազատութեան փոխարէն, տեղ կը գրաւէ՝ ներքին յոյժ պատասխանատու ազդակ մը, որ գերման փիլիսոփայ Կանտի համաձայն կը կոչուի՝ «բարոյագիտական ազատութիւն» (Ethical Freedom) կամ աւելի գործածական՝ «բարոյական պատասխանատուութիւն» (Moral Responsibility) ։

Այսպիսով կը հաստատուի, որ մեր գործնական բարոյականութեան համար որոշականութիւնը չի կրնար պատշաճ, գործնական ու կիրառելի տեսակէտ մը հանդիսանալ։ Այսպիսով յառաջացած կ՚ըլլայ նաեւ նոր, բարոյական պատասխանատուութեան դիրքորոշում մը, որու հետեւորդները կը պնդեն կամքի ազատութեան գոյութիւնը, հակառակ ազատութիւնը խանգարող կարգ մը ազդակներու, ինչպէս օրինակ՝ պարտադրանքն ու ստիպողութիւնը կամ անձնական անկարողութիւնը։

Վերոյիշեալ բարոյական պատասխանատուութիւն տեսակէտի հետեւորդները պնդելով կամքի ազատութեան գոյութեան վրայ, կը յիշեն բարոյական ու իրաւական պատճառաբանութիւններ, ինչպէս օրինակ. - 

եթէ մարդիկ իրենց արարքներուն բարոյական պատասխանատուութիւնը չեն ստանձներ, այն ատեն մեր ընկերութեան կարգն ու կառոյցը կը քանդուին. եւ

եթէ մարդիկ իրենց արարքներուն իրաւական պատասխանատուութիւնը չեն ստանձներ, այն ատեն յանցաւոր չեն կրնար նկատուիլ՝ դատարաններու առջեւ։  

Բարոյական պատասխանատուութիւն (Moral Responsibility) հասկացութեան մասին տե՛ս նաեւ Մաս – 9, էջ 430։  

 



  Նշանաւոր խօսքեր՝

Կամքի եւ կամքի ազատութեան մասին

 

Մ. Տ. Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Ընկերութիւնը չի բխիր զուտ առաւելութեան մասին մտածելէն։ Ընկերութեան հիմքը, ոչ թէ արտաքին ճնշումն ու հարկադրանքն են՝ առաւելութիւն մը ունենալու համար, այլ՝ ազատ կամքն է»։ 

Բ. Պասկալ ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

«Ճշմարտութիւնները մեր մտքին կը հասնին երկու ճանապարհներու՝ մեր բանականութեան եւ կամքի միջոցներով։ Առաւել բնականը՝ առաջին ուղին է, բայց աւելի սովորականը՝ երկրորդը»։

 

Ի. Կանտ ( գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Եթէ երեխաներուն կամքը կատարես, երես կ՚առնեն (կը շփանան), իսկ եթէ անոնց կամքին ու փափաքներուն հակառակ վարուիս, բոլորովին սխալ դաստիարակած կ՚ըլլաս»։

Ե. Վ. Կէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Բարոյականփորձառական աշխարհը, մեծ մասամբ միայն չար կամքէն ու նախանձէն բաղկացած է»։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Ինծի համար, մարդու մէջ յաւերժականը ու անխորտակելին, որ նաեւ իր մէջ կեանքի սկզբունքը կը կազմէ, հոգին չէ, այլ հոգիի արմատականութիւնը, որ նոյնինքն կամքն է»։  

Ֆ. Նիցշէ ( գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Մարդու մէջ ամենալաւ զարգացածը անոր կամքն է՝ առ իշխանութիւն»։

«Մարդկութեան նպատակը՝ առաւելագոյնն է, ինչ որ կամքը որպէս ցնորք կրնայ մեզի առաջարկել»։

«Իրականութեան մէջ, շատ քիչերը ճշմարտութեան կը ծառայեն, քանզի միայն քիչերը արդար ըլլալու բարի կամքը ունին եւ անոնցմէ տակաւին աւելի քիչերը՝ արդար ըլլալու ուժը»։    

Անծանօթ. -

«Երջանկութիւնը, իրականութեան մէջ, միայն երջանիկ ըլլալու կամքն է»։

«Մարդ յաճախ, կամքին հակառակ, նոր յանցագործութիւն մը կը կատարէ, պարզապէս ամօթալի հին արաքէ մը խուսափելու համար»։    

Գերմանական ասացուածք. -

«Հոն ուր կամք կայ, կայ նաեւ՝ ճանապարհ »։

«Կամքը կեանք է»։

Չինական ասացուածք. -

«Գործունեայ մարդու դժուարութիւնները որքան աւելնան, այնքան կ՚աւելնայ անոր կամքը»։  

 



 

Հաւասարութիւն

 

Ինչպէ՞ս կարելի է բնորոշել հաւասարութիւնը, եթէ ան առնչուած է մարդոց իրաւահաւասարութեան։ 

Հաւասարութիւն հասկացութիւնը (անգլ. ՝ Equality, լատ. ՝ aequalitas, ֆրնս. ՝ Égalité, գերմ. ՝ Gleichheit), եթէ առնչուած է մարդոց, ապա կը նշանակէ՝ մարդոց, օրէնքին առջեւ ունեցած բացարձակ հաւասարութիւնը, ընկերային հասարակութեան մէջ՝ հաւասարութիւնը կամ իրաւահաւասարութիւնը (անգլ. ՝ Social Equality, գերմ. ՝ Gleichberechtigung), որոնց կարելի է հասնիլ իդէալական արդարութեան միջոցով։

Մարդկային հաւասարութեան հարցը ծագում առած է պատմական վաղ ժամանակներուն, երբ կազմաւորուած են՝ մարդկային ընկերութիւնները եւ յառաջացած՝ ընկերայինհասարակական դասակարգերը, խմբաւորումներն ու տարբեր խաւերը։ Ուրեմն շատ կանուխէն, դասակարգերու միջեւ արդար հաւասարութեան համար մղուած են սուր պայքարներ։

Հին Յունաստանի մէջ, Կլիսթենէս Աթենացիի (յուն. ՝ Kleisthénês, 570 – 507 մ. թ. ա. ) տիրապետութեան օրով, կը կատարուին բազմաթիւ բարեկարգութիւններ ու յառաջ կու գայ յունարէն isonomia բառը, որ օրէնքին առջեւ մարդոց հաւասարութիւնը կը յայտարարէր։ Կլիսթենէսի բարեկարգութիւնները կը նկատուին Աթէնքի հետագայ ժողովրդավարութեան (յուն. ՝ Dêmokratía) եւ ժողովրդավարական պետութեան առաջին քայլերը։

Յոյն դասական փիլիսոփաներ Պլատոն (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) եւ իր աշակերտը Արիստոտէլ (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ), որոնք ապրած են ժողովրդավար Աթէնքի քաղաքպետութեան մէջ, երկու տեսակ հաւասարութեան միջեւ կը զանազանէին. -

առաջինը՝ թուաբանական քանակական հաւասարութիւնն է, իսկ

երկրորդը՝ բաշխողական որակական հաւասարութիւնը, որ համեմատական է. այլ խօսքով վաստակաւոր անձերու բաժինը աւելի պէտք է ըլլայ։ Ասոր կողքին, ընկերային հաւասարութիւնը կիրառում կը գտնէր միայն ազատ այր մարդոց մօտ. իսկ կիներուն ու ստրուկներուն համար հաւասարութեան օրէնքը ի զօրու չէր։   

1647 թուականին, դէպի ժողովրդավարութիւն ընթացքին վրայ, Անգլիոյ սահմանադրութեան նախագիծին (Agreement of the people) մէջ տեղ գրաւեց ընկերային հաւասարութիւնը։ Հաւասարութիւնը նաեւ սահմանադրական ամրագրում ստացաւ (1776 թ. ) Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու անկախութեան յայտարարութեան մէջ։ Այնուհետեւ (1789 թ. ), «ազատութիւն, հաւասարութիւն, եղբայրութիւն» (ֆրնս. ՝ „ liberté, égalité, fraternité” ) եռեակը հիմնական միտքը կազմեց ֆրանսական յեղափոխութեան ։

Գերման փիլիսոփայ Կանտ ( Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ), բնածին հաւասարութիւնը կ՚առնչէր մարդու ազատութեան… ա՛յն որակաւոր մարդուն, որ ազատ է, ինքնիր տէրն է եւ կախեալ չէ ուրիշներէն։ 

Ամերիկացի բարոյագէտփիլիսոփայ Ռաուլս (John Rawls, 1921 – 2002 թ. ), իր բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկին ^{( [79] )} մէջ, կը ներկայացնէ բաշխողական արդարութիւնը, ուր կը շեշտաւորէ, որ մարդոց միջեւ գտնուած՝ զանազան ձիրքերու, ընդունակութեան եւ ընկերային պարագաներու տարբերութիւնները պէտք են անպայման փոխհատուցուին։ Ընկերային հասարակութեան մէջ, անհաւասարութենէն խուսափելու համար, հարկ է բոլոր մարդոց հաւասար առիթներ տալ եւ բոլորին համար ապահովել՝ յաջողութեան հաւասար հաւանականութիւններ։ Ռաուլս, հիմնուելով իր հանրածանօթ «պայմանագրային տեսութեան» (անգլ. ՝ „Contract Theory”, գերմ. ՝ „Vertrags-theorie”) վրայ, կը պնդէ, որ մարդկային հաւասարութեան համար հարկաւոր են՝ բարոյական անձնաւորութիւններ, որոնք կը գործեն բարոյագիտութեան ծիրէն ներս։

Այսօր աշխարհի վրայ, հաւասարութիւնը կամ հաւասարութեան օրէնքը, որպէս արդարութեան արտայայտութիւն, ամրագրուած է Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութեան եւ գրեթէ բոլոր անկախ պետութիւններու սահմանադրութեանց մէջ։ … Կարեւորը սակայն՝ անոր իրականացումն է։

Հաւասարութեան կամ իրաւահաւասարութեան որեւէ կոպիտ խախտում կամ միջամտութիւն, վստահաբար պիտի յառաջացնէ՝ 1) խտրականութիւն կամ 2) առանձնաշնորհում. -

Խտրականութիւն (անգլ. ՝ Discrimination, գերմ. ՝ Diskriminierung). -

Խտրականութիւն է օրինակ, երբ մարդոց ցեղային, սեռային, կրօնական, քաղաքական պատկանելիութիւններու միջեւ տարբերութիւն կը դրուի եւ խնդրոյ առարկայ անձերը իրաւական տեսակէտէն՝ կը շրջանցուին կամ կը վնասուին։

Առանձնաշնորհում (անգլ. ՝ Privilege, գերմ. ՝ Privileg). -

Առանձնաշնորհում է օրինակ, երբ մարդիկ զանազան պատճառներով իրաւական տեսակէտէն՝ կը գերադասուին կամ կը նախամեծարուին։ 

Թէ՛ բարոյագիտական եւ թէ իրաւագիտական տեսակէտէն անթոյլատրելի է՝ ցեղային, սեռային, կրօնական, քաղաքական պատկանելիութիւններու միջեւ տարբերութիւն կամ խտրականութիւն դնելը։ Որեւէ անհաւասար ու կամայական վերաբերմունքի պարագային պէտք է անպայման արդարացում պահանջուի։



Ստորեւ, հաւասարութեան եւ իրաւահաւասարութեան առնչուած կարգ մը հարցադրումներ, խորհրդածութիւններ ու քննարկումներ, ինչպէս նաեւ ազատ, արդար ու բարոյական մարդու մասին, անոր մտային կարողութիւններուն մասին, ընդհանրապէս ցեղային ու սեռային տարբերութիւններուն մասին եւ վերջապէս հաւասարութիւնը խախտող խտրականութիւններու եւ առանձնաշնորհումներու մասին։

Այստեղ հարկ է որոշ չափով զանազանել ընդհանուր հաւասարութեան գաղափարին եւ իրաւահաւասութեան միջեւ։ Այս վերջինը, մարդոց օրէնքի ու դատարանի առջեւ կամ իրաւական ոլորտի մէջ ունեցած հաւասարութեան կ՚ակնարկուի։ Իրաւահաւասարութիւնը, այսօրուան իմաստով, կը տեսնենք՝ մարդկայնութեան (Humanism), մարդու արժանապատուութեան ^{( [80] )} (Dignity) եւ մարդու հիմնական իրաւունքներու ^{( [81] )} (Human Rights) գաղափարներուն մէջ։  

Հակառակ մարդոց հաւասարութեան կամ իրաւահաւասարութեան համար տարուած բոլոր ջանքերուն, արդեօք մարդիկ, անհատապէս եւ իրապէս հաւասա՞ր են… կամ բարոյագէտփիլիսոփայ Ռաուլսի վերոյիշեալ մարդկային հաւասարութեան համար հարկաւոր բարոյական անձնաւորութիւններու պարագային, արդեօք մարդիկ ընդհանրապէս հաւասա՞ր են իրենց արդարութեան եւ բարոյականութեան զգացողութիւններուն, հասկացողութիւններուն ու գիտակցութեան մէջ։ Այս առնչութեամբ մարդիկ վստահաբար կը տարբերին իրարմէ։

Նոյնպէս, մարդիկ անհատապէս կը տարբերին իրենց մտային կարողութեամբ կամ ուշիմութեամբ. ասոր լաւագոյն օրինակը ուշիմութեան քանորդի (IQ = Intelligence Quotient) արդիւնքներն են։ Եթէ մարդոց մեծամասնութեան (մօտ. 70%) միջին ուշիմութեան քանորդը, IQ = 85-էն 115-ի միջեւ կը գտնուի, կան սակայն աւելի բարձր ու աւելի ցած IQ ունեցող մարդիկ, որոնք աւելի կամ նուազ ուշիմ են, բաղդատելով յիշեալ միջինին։

Գիտահետազօտական փորձեր կը կատարուին, նաեւ ցեղերու կամ սեռերու միջեւ՝ IQ-ի տարբերութիւններ հաստատելու համար։ Այստեղ հարկ է շեշտել, որ անհատի մօտ IQ-ի տարբերութիւնները կը յառաջանան մէկ կողմէն՝ ժառանգականօրէն, ծիներու (Gen) տարբերութիւններուն պատճառով, իսկ միւս կողմէն՝ անհատը շրջապատող միջավայրի տարբեր ազդեցութիւններուն պատճառով։ Միջավայրի ազդեցութիւններու կարգին կարելի է թուել՝ անհատի ընկերային ու անձնական յարաբերութիւններու իրավիճակը, ուսումնակրթական ու կենցաղային իրադրութիւնները։

Մտային կարողութիւնը եւ ուշիմութեան քանորդը (IQ), կիներու եւ այրերու մօտ հիմնական տարբերութիւն մը չեն արձանագրեր, սակայն կին ու այր մարդոց միջեւ կան հոգեբանական եւ զանազան կարողութիւններու տարբերութիւններ։ Օրինակի համար, հաստատուած է, որ իգական սեռի մօտ աւելի մեծ լեզուական կարողութիւն կայ մինչ արական սեռի մօտ թուաբանական եւ երկրաչափական կարողութիւնները աւելի մեծ են։ Հոգեբանական ոլորտի մէջ, արական սեռը աւելի կռուազան ու յարձակողական (Aggressive) է, մինչ իգական սեռը՝ աւելի հոգատար ու խնամող։ Անշուշտ այս հաստատումները բացարձակ չեն, այսինքն կան լեզուական կարողութիւն ունեցող, հոգատար այրեր, ինչպէս նաեւ՝ թուաբանականերկրաչափական կարողութիւններով եւ կռուազանյարձակողական կիներ։

Այժմ քննարկենք ընձեռուած առիթներու կամ հնարաւորութիւններու հաւասարութիւնը կամ անոնց անհաւասարութիւնը ընկերական շրջանակներու մէջ։

Երբեք զարմանալի չէ, որ բժիշկբժշկուհիներ եւ բուժակներբուժքոյրեր բոլորովին տարբեր նիւթական վարձատրութիւններ կը ստանան, որովհետեւ ուսման տարբեր մակարդակներ ունին։ Այժմ կարելի է հարցադրել, թէ արդեօք բոլորը նո՞յն սկզբնական մեկնարկը ունէին եւ արդեօք նո՞յն առիթները բոլորին ընձեռուած էին կամ արդեօք բոլորը նո՞յն հնարաւորութիւնները ունէին։ Անշուշտ որ պատասխանները «ոչ» պիտի ըլլան։ Բժշկուհիներ ու բժիշկներ կարողացած էին բժշկական համալսարան մտնել շնորհիւ իրենց երկրորդական վարժարանի բարձրագոյն նիշերուն ու գնահատականներուն, նաեւ անոնց հաւանաբար համալսարանաւարտ ծնողները կարելիութիւնը ունէին նիւթապէս օժանդակելու ու լաւագոյն խորհրդատուն ըլլալու։ Իսկ բուժքոյրերն ու բուժակները, ո՛չ երկրորդական վարժարանի բարձրագոյն նիշերն ու գնահատականները ունէին եւ ոչ անոնց ծնողները՝ օժանդակելու վերոյիշեալ կարելիութիւնները։ Հաւանաբար անոնք կու գային տարբեր երկրորդական վարժարաններէ, ուր տարբեր մակարդակի ուսուցիչներ եւ ուսման կարելիութիւններ կային։ Այս բոլորը տարբերութիւններ են, որոնց արդիւնքը՝ անհաւասարութիւնն է եւ դեռ ասոնց վրայ պէտք է աւելցնել իւրաքանչիւր անհատի մտային կարողութիւնը եւ ուշիմութեան քանորդը (IQ), որոնք ժառանգականօրէն տարբեր կրնան ըլլալ։

Բարոյագիտական տեսանկիւնէն, սակայն, մարդոց միջեւ գոյութիւն ունեցող մտային կարողութեան (ուշիմութեան քանորդի = IQ) տարբերութիւնը կամ կիներու ու այրերու միջեւ գոյութիւն ունեցող հոգեբանական եւ զանազան կարողութիւններու տարբերութիւնները կամ անհատներու մասնագիտութեան ու եկամուտի տարբերութիւնները… այս բոլորը, մեզի համար երբեք չեն կրնար արդարացումներ ըլլալ, որ մենք նոյն մարդոց հանդէպ ուշադրութեան տարբերութիւններ դնենք։ Վերջին հաշուով հաւասարութիւնը կամ իրաւահաւասարութիւնը, հիմնականօրէն, բարոյական սկզբունք մըն է եւ ո՛չ փաստարկներու հաստատում։



Նշանաւոր խօսքեր՝

հաւասարութեան մասին

 

Լաոցի ( չին. ՝ Laoz ǐ, մօտ. 601 - 520 մ. թ. ա. ). -

  «Տարբերութիւնները, որպէս հաւասարութիւն տեսնելուն մէջ կը կայանայ իսկական մեծութիւնը »։   

Կոնֆուցիոս (չին. ՝ Confucius, 551 – 479 մ. թ. ա. ). -

«Ազնուականը ներդաշնակութեան կը ձգտի եւ ոչ հաւասարութեան։ Իսկ հասարակ մարդը կը ձգտի հաւասարութեան եւ ոչ ներդաշնակութեան»։

Արիստոտէլ  (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

«Արդարութիւն եւ հաւասարութիւն ուզողները տկարներն են, մինչդեռ զօրաւորները նման բաներու մասին չեն մտածեր»։

Ջ. Լոկ (անգլ. ՝ John Locke, 1632 – 1704 թ. ). -

«Հակառակ անոր, որ վերը գրեցի՝ „բնականաբար բոլոր մարդիկ հաւասար են“, բայց պէտք չէ ենթադրել, որ ես հաւասարութեան բոլոր տեսակները կը հասկնամ»։

Ե. Վ. Կէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Ընկե րային հասարակութեան մէջ՝ բոլորը հաւասար են, քանզի կարելի չէ հասարակութիւն մը հիմնել, որ հիմնուած չըլլայ հաւասարութիւն հասկացութեան վրայ»։

Անծանօթ. -

«Անգամ մը երազեցի հաւասարութեան մասին, բայց տարանջատումն աւելի ուժեղացաւ։ Նոյնպէս երազեցի ընկերութեան մասին, բայց աւելցաւ՝ անվստահութիւնը, իսկ երբ երազեցի խաղաղութեան մասին, աճեցաւ՝ ատելութիւնը»։  

Գերմանական ասացուածք. -

«Աշխարհի վրայ, միակ տեղը, ուր իրական հաւասարութիւն կայ, գերեզմանոցն է»։

 



 

Ճշմարտութիւն

 

Ի՞նչ է ճշմարտութիւնը եւ ի՞նչ չափանիշներով կարելի է ճշմարտութեան որոշ տեսութիւններ մշակել։

Ճշմարտութիւնը հիմնական հասկացութիւններէն մէկն է եւ ճշմարտութեան ճանաչումն ու իմացումը՝ գլխաւոր հարցադրումներէն մէկը, յունական Դասական ժամանակաշրջանէն ի վեր` փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս։

Ճշմարտութիւն եզրը, հայերէնի մէջ կը սերի ճիշդ (ճիշտ) արմատէն, որմէ՝ ճշմարիտ, որ կը նշանակէ նաեւ՝ իրաւ, ճշգրիտ, ուղիղ, ստոյգ, հաւաստի…։ Ճիշդ արմատին հականիշն է՝ սխալ եզրը։ Ճշմարտութիւնը (յուն. ՝ alêtheia, լատ. ՝ veritas, անգլ. ՝ Truth, գերմ. ՝ Wahrheit) արտայայտութեան մը կամ գաղափարի մը իրականութեան հետ համաձայնութիւնն է։

Ընդհանրապէս ճիշդ ու ճշմարիտ է, ինչ որ կը հակասէ սխալին կամ սուտին ^{( [82] )} ։

Ճշմարտութեան վերոյիշեալ բնորոշումը, ինչպէս նաեւ հետագայ ճշմարտութեան չափանիշերը, կը բախին կարգ մը դժուարութիւններու, որոնց մասին հարկ է անդրադառնալ։

Ի. Կանտ, (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) օրինակ, ճշմարտութիւն հասկացութեան կողքին, աւելի կը շեշտաւորէ ճշմարտացիութիւնը, որ ստախօսութեան հականիշն է։ Բացի փիլիսոփայութեան ոլորտէն, ճշմարտութիւնը քննարկումի նիւթ է նաեւ՝ իրաւաբանական, աստուածաբանական եւ կրօնական ոլորտներէն ներս։

Յունական դիցաբանութեան մէջ` Alêtheia, իսկ հռոմէական դիցաբանութեան մէջ` Veritas եղած են ճշմարտութեան աստուածուհիներ։

Քրիստոնէական կրօնին համաձայն, բացարձակ ճշմարտութիւն մըն է՝ Աստուած։ Իսկ Նոր Կտակարանին մէջ, Յիսուս Քրիստոս ինքնիրեն համար կ՚ըսէ. - «Ե՛ս եմ ճամբան, ճշմարտութիւնը եւ կեանքը» (Յովհ., 14/6)։ Նաեւ կ՚ըսէ. - «Ես ծնած եւ աշխարհ եկած եմ մէկ բանի համար, որպէսզի վկայեմ ճշմարտութեան» (Յովհ., 18/37) ։   

Իսլամական կրօնի սրբազան մատեան Քուր՚անի (արաբ. ՝ القرآن ‎ = Al-qur՚an) մէջ եւս, Աստուած եւ աստուածային ուսմունքը, բազմիցս, կը ներկայանան, որպէս ճշմարտութիւն (արաբ. ՝ الحق = Al-haqq)։ Ճշմարտութիւնը նաեւ Իսլամութեան մէջ Աստուծոյ 99 անուններէն մէկն է։ Անուններ, որոնք նաեւ կը ներկայանան որպէս Աստուծոյ յատկանիշները։

 

Ստորեւ, ճշմարտութեան տեսութիւններ մշակելու գլխաւոր չորս չափանիշները եւ անոնց քննադատութիւնը, համոզիչ առարկութիւններով. -

 

1.       Համաձայնութիւն   

Ընկերութեան մը մէջ կամ անոր անդամներուն միջեւ, համաձայնաբար կ՚որոշուի թէ տուեալ ընկերութեան մէջ ո՞րն է ճիշդ ու որը՝ սխալ։

Քննադատութիւն. - ընկերութեան մը անդամներուն միջեւ կատարուած համաձայնութիւն մը կրնայ սխալ հիմք ունենալ։ Այլ խօսքով, համաձայնութիւն մը, ինքնին, արտայայտութեան կամ տեսակէտի մը առարկայական ճշմարտութիւնը չի նշանակեր։

 

2.       Ներքին կապակցութիւն կամ յարակցութիւն

Ընդհանուր դրութեան մը մէջ, նկատի կ՚առնուին արտայայտութիւններու ներքին կապակցութիւնը կամ յարակցութիւնը (Coherence)։ Այլ խօսքով, որոշ դրութեան մը մէջ գտնուող արտայայտութիւն մը, ճշմարիտ կը նկատուի, եթէ ան կը համապատասխանէ դրութեան այլ ճշմարիտ տարրերուն եւ չի հակասեր անոնց։

Քննադատութիւն. - արտայայտութիւններու դրութեան մը յարակցութիւնը կարելի չէ ընդունիլ, որպէս ճշմարտութեան չափանիշ։ Օրինակ, տեսակէտի մը առնչուած Ա. դրութեան կողքին, կարելի է այլ, Բ. դրութիւն մը տեղադրել, որ թէեւ նոյն տեսակէտին կ՚ակնարկէ, սակայն Ա. դրութեան հետ խոտոր կը համեմատի եւ այսպիսով կրնանք մի քանի ճշմարտութիւններ ունենալ։

 

3.       Գործնական օգտակարութիւն

Նկատի կ՚առնուի արտայայտութեան կամ տեսակէտի մը գործնական օգտակարութիւնը։ Այստեղ օգտակարը, բարին ու ճշմարիտը կը նոյնանան. գաղափար մը, որ փիլիսոփայական բարոյագիտութեան մէջ կը համապատասխանէ՝ Օգտապաշտութեան ^{( [83] )} (Utilitarianism)։

Քննադատութիւն. - երբեմն սխալանքը ու մոլորումը եւս կրնան օգտակար ըլլալ կամ յաջող արդիւնք ունենալ. ուրեմն՝ գործնական օգտակարութիւնը չի բաւեր ճշմարտութիւն մը արտայայտելու համար։

 

4.       Ներհայեցողական ակնյայտնութիւն

Նկատի կ՚առնուի արտայայտութեան կամ տեսակէտի մը ներհայեցողական ակնյայտնութիւնը։ Այստեղ, արտայայտութեան կամ տեսակէտի մը ճշմարտութիւնը պէտք է անմիջականօրէն ակնյայտ ու համոզիչ երեւի, ինչպէս է պարագան անմիջականօրէն ընկալելի (տեսանելի, լսելի, շօշափելի, եւայլն) իրադարձութիւններուն կամ ուսողական (մաթեմատիկայի) հիմնական դրոյթներուն։

Քննադատութիւն. - եթէ նկատի ունենանք ներհայեցողական (Intuitive) իմացութիւնը, պիտի տեսնենք որ ան կրնայ յաճախ սխալիլ ու մոլորիլ։

Վերոյիշեալ չափանիշներու քննադատութենէն ու համոզիչ առարկութիւններէն ետք, կարելի է եզրակացնել, որ բոլորը ենթակայ են սխալմունքի եւ զանոնք կարելի չէ ընդունիլ, որպէս բացարձակ ճշմարտութեան չափանիշներ։ Այսուհանդերձ, ճշմարտութիւնը կը մնայ որպէս կարեւոր յատկանիշ մը, որով կ՚որոշուի արտայայտութեան կամ տեսակէտի մը յարաբերութիւնը՝ իրականութեան հետ։

Ժամանակի ընթացքին, մշակուած են ճշմարտութեան զանազան տեսութիւններ, որոնցմէ պիտի ներկայացուին կարեւորները միայն՝ ամփոփ ձեւով։

 

Ա.               Համապատասխանութեան տեսութիւն (Correspondence). -

Այս տեսութեան համաձայն, արտայայտութիւն մը կամ տեսակէտ մը ճշմարիտ է, երբ իրականութեան կը համապատասխանէ։ Այլ խօսքով ճշմարտութիւնը այստեղ համապատասխանելի յարաբերութիւնն է՝ երկու իրարու հետ առնչութիւն ունեցող կէտերու. օրինակ համապատասխանելիութիւնը ենթակայի (Subject) եւ առարկայի (Object) միջեւ։

Ճշմարտութեան այս տեսութիւնը, որ ծնունդ առած է յունական դասական փիլիսոփայութեան ժամանակաշրջանին ( Պլատոնի եւ Արիստոտէլի օրով), հետեւորդներ ունեցած է թէ՚ Միջնադարուն եւ թէ՛ Նոր ու Ժամանակակից շրջաններուն։ Ան առկայ է նաեւ ժողովուրդի ամենօրեայ խօսակցական հասկացողութեան ու լեզուի մէջ։

 

Բ.               Յարակցութեան տեսութիւն (Coherence). -

Այս տեսութեան համաձայն, արտայայտութիւն մը կամ տեսակէտ մը ճիշդ ու ճշմարիտ է, երբ ան ճիշդ ու ճշմարիտ արտայայտութիւններու ընդհանուր դրութեան մը մէջ կ՚ընդգրկուի, առանց հակասութեան բախելու։ 

Ճշմարտութեան այս տեսութիւնը յայտնուած է՝ Եւրոպայի մէջ, 19-րդ դարու վերջաւորութեան։ Տեսութեան գլխաւոր երեք երեւոյթներն են. -

1.       Ընդարձակութիւնը (Comprehensiveness), այսինքն՝ բոլոր պատշաճ ու կիրառելի արտայայտութիւնները նկատի կ՚առնուին.

2.       Կայունութիւնը (Consistence), այսինքն՝ տեսութեան մէջ հակասութիւններ չկան եւ բոլոր արտայայտութիւնները տրամաբանական են. եւ

3.       Յարակցութիւնը (Coherence), այսինքն՝ տեսութեան արտայայտութիւնները կը բացատրուին ընդհանուր դրութեան մէջ գտնուող այլ ճշմարիտ արտայայտութիւններով։

  

Գ.      Գործնապաշտութեան տեսութիւն (Pragmatism). -

Այս տեսութեան համաձայն, արտայայտութիւն մը կամ տեսակէտ մը ճիշդ ու ճշմարիտ է, երբ գործնական օգտակարութիւն մը կը մատուցանէ։ Գործնապաշտութիւնը գաղափարի մը ազդեցութեան հետեւանքը շատ աւելի կարեւոր կը նկատէ, քան անոր պատճառը։ Գործնապաշտութիւնը կը մերժէ հարցերու վրայ մտածել, որմէ գործնական որեւէ օգուտ կարելի չէ սպասել։ Ասկէ զատ ան կը շեշտէ ճշմարտութեան յարաբերական ըլլալը, ըստ ժամանակի, վայրի եւ հետապնդուած նպատակի։   

Գործնապաշտութիւնը ^{( [84] )} (Pragmatism, յուն. ՝ pragma = գործ), 19-րդ դարու վերջաւորութեան, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ յառաջացած փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, որու հիմնադիրը կը նկատուի ուսողագէտ (մաթեմաթիկոս) - փիլիսոփայ Պիրս (Charles Sanders Peirce, 1839 – 1914 թ. )։ Գրեթէ միաժամանակ գործնապաշտութեան կը հետեւին, զայն կը զարգացնեն ու կ՚ընդհանրացնեն, ամերիկացի երկու հոգեբանփիլիսոփաներ՝ Ջէյմս (William James, 1842 – 1910 թ. ) եւ Դյուի (John Dewey, 1859 – 1952 թ. )։  

 

Դ.      Համաձայնութեան տեսութիւն (Consensus). -

Այս տեսութեան համաձայն, արտայայտութիւն մը կամ տեսակէտ մը ճշմարիտ է, երբ ընկերութեան մը որոշ անդամներու կողմէ եւ քննախօսութեան (Discourse) միջոցով, համաձայնութիւն մը կը գոյանայ եւ ճշմարտութիւն մը կ՚որոշուի, որ ընդունելի պիտի ըլլայ ամբողջ ընկերութեան մէջ։

Գերման ժամանակակից ընկերաբանփիլիսոփայ Հաբերմաս (Jürgen Habermas, *1929 թ. ), իր «Ճշմարտութեան տեսութիւններ» (գերմ. բնագիր՝ „Wahrheitstheorien“, 1973 թ., անգլ. ՝ „Truth Theories“) գրութեան մէջ, մանրամասնօրէն կը ներկայացնէ այս տեսութիւնը։ Հաբերմասի ճշմարտութեան բնորոշումը, որպէս ելակէտ ունի տեսակէտի մը ճշմարտութեան հասնելու կիրառելի այն պահանջքը, որ քննախօսութեան միջոցով իրաւացի կը դառնայ։ Հաբերմաս, կիրառելի չորս հիմնական պահանջներ կը ներկայացնէ, որոնք պէտք է քննախօսութեան (Discourse) ենթարկուին. -

Հասկնալիութիւնը, այսինքն՝ քննախօսութեան ժամանակ, խօսողին կողմէ օգտագործուած արտայայտութիւնները, պէտք է բոլորին համար հասկնալի ըլլան.

Ճշմարտացիութիւնը, այսինքն՝ քննախօսութեան մասնակիցները պէտք է փոխադարձ ճշմարտացիութիւն ու վստահութիւն վայելեն, այլապէս կը զրկուին իրենց մասնակցութեան իրաւունքէն.

Ճշմարտութիւնը, այսինքն՝ քննախօսութեան ժամանակ ներկայացուած տեսակէտները պէտք է ճշմարտութեան վերագրում ունենան, այլապէս՝ քննարկելու է պահանջքի իրաւացիութիւնը.

Ճշդութիւնը, այսինքն՝ քննախօսութեամբ հաստատուած արդիւնքը պէտք է բոլորին կողմէ, որպէս ճիշդ, ընդունուի։



Առարկութիւններ՝ ճշմարտութիւն հասկացութեան դէմ

Արդէն յիշեցինք, որ ճշմարտութեան չափանիշները, ընդհանրապէս, ենթակայ են սխալմունքի։ Նաեւ  ճշմարտութեան տեսութիւններու եւ առհասարակ ճշմարտութիւն հասկացութեան դէմ կան բազմատեսակ առարկութիւններ, որոնցմէ պիտի ներկայացուին գլխաւորները միայն՝ ամփոփ ձեւով։

 

Տրամաբանական առարկութիւն. -

Եթէ հետեւինք՝ միակ ճշմարտութիւն սկզբունքին, պիտի տեսնենք որ որպէս ճշմարիտ բնորոշուածը եւ զայն դատողը բոլորովին կը բաժնուին իրարմէ։ Ճշմարիտին այս ամբողջական անկախութիւնը առարկելի է, որովհետեւ նախ երկուութիւն (Dualism) մը կը յառաջացնէ ապա ինչ որ ճշմարիտ է, չի կրնար ինքզինք բնորոշել։

 

Նիցշէական առարկութիւն. -

Գերման քննադատ փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ) ընդհանրապէս ճանաչողութեան (իմացաբանութեան) եւ այս պարագային ճշմարիտի դատողութեան ետին կը տեսնէ մարդկային հետաքրքրութիւնները, հակումները, մղումները ու մանաւանդ՝ կամքը։

19-րդ դարու վերջաւորութեան, պատմութեան խոր գիտակցութիւնը եւ   զանազան մշակոյթներու ճանաչումը պատճառներ էին, որ ճշմարտութեան առնչութեամբ կասկածամտութիւն ու տարակուսանք յառաջանան ու նոր հարցադրումներ յայտնուին. - արդեօք, ճշմարտութեան պարագային, առկայ չէ՞ բազմաթիւ տեսակէտներու գոյութիւնը եւ ճշմարտութիւնը կախեալ չէ՞ տուեալ մշակոյթի զարգացումէն։ Այլ խօսքով կարելի չէ՞ արդեօք, որ ճշմարտութիւնները նկատուին, որպէս կառոյցներ՝ որոշ մշակոյթի մը սահմաններուն մէջ։

 

Ենթակայականութեան առարկութիւն. -

Գերման գաղափարապաշտութեան (German Idealism) հետ սկսած եւ 19-րդ դարուն զարգացած է ենթակայականութեան ^{( [85] )} (Subjectivity) սկզբունքը։ Այս փիլիսոփայական ուղղութիւնը կ՚արժեւորէ անհատը (ենթական) եւ իր իմացական տեսակէտները։ Այս իմաստով, եթէ անհատէն դուրս գտնուող առարկայականութիւն ^{( [86] )} (Objectivity) չկայ, ուրեմն աւելորդ կը դառնան արտաքին աշխարհի բոլոր ճշմարտութիւնները՝ առանց անհատի (ենթակայի) գոյութեան։ Այս ուղղութեան հետեւորդները աւելի հետաքրքրուած են՝ ճշմարտութեան կարելիութեան պայմաններով եւ անոր (ճշմարտութեան) կու տան յարաբերական բնոյթ։

 

Կառուցապաշտութեան առարկութիւն. -

Կառուցապաշտութիւնը ^{( [87] )} (Structuralism), 20-րդ դարուն յառաջացած փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, ուր վերոյիշեալ ենթակայականութիւնը կը շեշտուի՝ լեզուականվերլուծական միջոցներով։ Այս իմաստով գոյութիւն ունին՝ միայն իրար հետ մրցող ենթակայական ճշմարտութիւններ, զորս կարելի չէ իրար հետ բաղդատել։ Այսպիսով, ուղղութեան հետեւորդները բոլորովին կը հրաժարին՝ միակ ճշմարտութիւն սկզբունքէն եւ անոնց ծայրայեղականները նոյնիսկ՝ ճշմարտութիւն հասկացութենէն։

Յետկառուցապաշտական ^{( [88] )} (Post-Structuralism) փիլիսոփայական ուղղութեան մէջ, փոխան ճշմարտութեան շատ աւելի արժեւորուած են՝ կարեւորութիւն, անհրաժեշտութիւն, հետաքրքրութիւն եւ նմանօրինակ այլ հասկացութիւններ։   



Նշանաւոր խօսքեր՝

ճշմարտութեան մասին

 

Դեմոկրիտոս (յուն. ՝ Dêmókritos, 460 – 371 մ. թ. ա. ). -

«Իրականութեան մէջ ոչինչ կը ճանչնանք, որովհետեւ Ճշմարտութիւնը ինկած է խորութեան մէջ»։

Արիստոտէլ  (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

«Պլատոնը կը սիրեմ, բայց ճշմարտութիւնը աւելի կը սիրեմ»։

Ֆ. Բեկոն (անգլ. ՝ Francis Bacon, 1561 – 1626 թ. ). -

« Ճշմարտութիւնը առանց օժիտի հարս մըն է»։

Գալիլէօ Գալիլէյ  ( իտալ. ՝ Galileo Galilei, 1564 – 1642 թ. ). -

«Երկու ճշմարտութիւններ զիրար երբեք չեն հակասեր»։

Ջ. Լոկ (անգլ. ՝ John Locke, 1632 – 1704 թ. ). -

«Աչքի համար ոչինչ այնքան գեղեցիկ է, որքան՝ ճշմարտութիւնը հոգիի համար եւ մտքի համար ոչինչ այնքան տգեղ ու զզուելի է, որքան՝ սուտը»։

 

Ֆ. Վոլտեր (ֆրնս. ՝ François Marie Voltaire, 1694 – 1778 թ. ) . -

«Ինչ որ կ՚ըսես պէտք է որ ճշմարիտ ըլլայ, բայց ոչ ամէն ճշմարտութիւն պէտք է ըսել»։

«Անվիճելի ճշմարտութիւններ չկան»։    

Դ. Դիդրօ (ֆրնս. ՝ Denis Diderot, 1713 – 1784 թ. ). -

«Տարակուսանքը դէպի ճշմարտութիւն տանող առաջին քայլն է»։

«Առատօրէն կը խմենք հրապուրիչ սուտը, սակայն միայն կաթիլկաթիլ կուլ կու տանք դառն ճշմարտութիւնը »։

Ե. Վ. Կէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Առաջին տպաւորութեան պարագային, տարօրինակ է, որ ան խառնուրդն է՝ ճշմարտութեան եւ ստի»։

«Նոյնիսկ ամենակոպիտ սուտին մէջ, յաճախ խառնուած կ՚ըլլայ ճշմարտութեան նշոյլ մը»։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Եկէք ճշմարտութիւնը ըսենք. - Կեանքը շատ կարճ է իսկ երկարակեաց ճշմարտութիւնը՝ շատ հեռու»։  

Ֆ. Նիցշէ (գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Եթէ չես կրնար ստել, չես գիտեր ճշմարտութեան ինչ ըլլալը»։

Ա. Կամիւ (ֆրնս. ՝ Albert Camus, 1913 – 1960 թ. ). -

«Մարդ, ընդհանրապէս իր ճշմարտութիւններուն զոհը եղած է»։

Յունական ասացուածք. -

«Ճշմարտութեան եւ ստի միջեւ առկայ է լռութեան պահեստի ելքը»։

Գերմանական ասացուածք. -

«Հին սխալանքը միշտ աւելի ընդունուած է, քան նոր ճշմարտութիւնը»։

«Սուտ մը յայտնէ, որ ճշմարտութիւնը իմանաս»։

«Ճշմարտութիւնը կարելի է ճնշել, բայց երբեք՝ կեղեքել»։

 



Մարդու Հիմնական Իրաւունքներ

 

Որո՞նք են մարդու հիմնական իրաւունքները եւ բարոյական ի՞նչ արժէք կը ներկայացնեն անոնք։

Ինչպէս նշեցինք, մարդու արժանապատուութիւնը (անգլ. ՝ Human Dignity, գերմ. ՝ Menschenwürde, տե՛ս էջ 406) եւ մարդու հիմնական իրաւունքները (անգլ. ՝ Human Rights, գերմ. ՝ Menschenrechte) անմիջականօրէն կապուած են իրարու։ Թէ՛ մարդու արժանապատուութիւնը եւ թէ մարդու հիմնական իրաւունքները բարձր մակարդակով արժեւորուած եւ տեղ գտած են պետութեանց սահմանադրութիւններուն մէջ։ Մարդու արժանապատուութիւնը, մէկ կողմէն կը կազմէ մարդու իրաւունքներու հիմքը եւ միւս կողմէն նաեւ անոր գերագոյն նպատակը, թերեւս անհասանելի իտէալը։

«Բոլոր մարդիկ ծնած են՝ ազատ, հաւասար արժանապատուութեամբ եւ մարդկային իրաւունքներով» … այսպէս կը սկսի առաջին յօդուածը ա՛յն յայտարարութեան, զոր ՄԱԿը ընդունեց 10 Դեկտեմբեր 1948 թուականին։ Նոյն օրը հաստատուած է նաեւ «մարդկային իրաւունքներու միջազգային օրը»։   Յայտարարութիւնը կը բովանդակէ 30 յօդուածներ, որոնք ի զօրու են, առանց բացառութեան բոլոր մարդոց համար եւ նպատակ ունին՝ աշխարհի վրայ ազատութիւնը, արդարութիւնը եւ խաղաղութիւնը։

 

Առանց մանրամասնութիւններու, ստորեւ պիտի ներկայացուին, «Մարդու հիմնական իրաւունքները». -

§ 01.     Ազատութիւն, հաւասարութիւն, համերաշխութիւն. -

Բոլոր մարդիկ ծնած են՝ ազատ, հաւասար արժանապատուութեամբ եւ մարդ - կային իրաւունքներով, շնորհուած բանականութեամբ ու խիղճով եւ պէտք է իրարու հետ համերաշխութեամբ ապրին։

§ 02.     Արգելք՝ խտրականութեան ( Discrimination). -

Երբեք խտրականութիւն պէտք չէ դրուի մարդոց ցեղային, սեռային, կրօնական, քաղաքական, ընկերային եւ այլ պատկանելիութիւններուն։  

§ 03.     Իրաւունք՝ կեանքի եւ ազատութեան. -

Իւրաքանչիւրը իրաւունք ունի իր անձի կեանքին, ազատութեան եւ ապահովութեան։

§ 04.     Արգելք՝ ստրկութեան. -

Ոչ ոք պէտք է ստրկութեան մէջ մնայ։

§ 05.     Արգելք՝ խոշտանքումի. -

Ոչ ոք պէտք է ենթարկուի խոշտանքումի, անմարդկային տանջանքի ու նուաստացուցիչ պատիժներու։

§ 06.     Իրաւունք՝ որպէս իրաւական անձ ճանաչման. -

Իւրաքանչիւրը իրաւունք ունի, ամենուրեք, որպէս իրաւական անձ ճանաչման։

§ 07.     Իրաւունք՝ օրէնքի առջեւ հաւասարութեան. -

Բոլոր մարդիկ, առանց խտրականութեան, հաւասար են օրէնքին առջեւ։

§ 08.     Երաշխիք՝ դատական պաշտպանութեան. -

Իւրաքանչիւրը իրաւունք ունի իր անձի դատական պաշտպանութեան, դատարաններու առջեւ։

§ 09.     Երաշխիք՝ կամայական ձերբակալութեան դէմ. -

Ոչ ոք պէտք է ենթարկուի՝ կամայական ձերբակալութեան, բանտարկութեան եւ երկրէն արտաքսման։

§ 10.     Երաշխիք՝ արդար դատավարութեան. -

Իւրաքանչիւր ոք, իրեն դէմ եղած մեղադրանքներուն համար իրաւունք ունի արդար դատավարութեան, անկախ ու անաչառ դատարանի մը առջեւ։

§ 11.     Երաշխիք՝ անմեղութեան կանխավարկածի. -

Քրէական յանցանքի համար մեղադրուած իւրաքանչիւր անձ, քանի դեռ չէ ապացուցուած իր յանցանքը, կը համարուի անմեղ։ ։

§ 12.     Երաշխիք՝ անձնական ոլորտի ազատութեան. -

Իւրաքանչիւր ոք իրաւունք ունի իր անձնական ոլորտի ազատութեան, ըլլայ՝ անձնական կեանք, ընտանիք, նամակներ, եւայլն…։

§ 13.     Իրաւունք՝ ազատ տեղաշարժի. -

Իւրաքանչիւր ոք իրաւունք ունի՝ իր երկրին մէջ ազատօրէն տեղաշարժելու եւ ընտրելու իր կեցութեան վայրը։ Նոյնպէս՝ երկիրը լքելու եւ երկիր վերադառնալու։

§ 14.     Իրաւունք՝ այլ երկրի մէջ ապաստան (Asylum) խնդրելու. -

Իւրաքանչիւր ոք իրաւունք ունի, իր երկրի մէջ հետապնդումներու պատճառով, այլ երկրի մը մէջ ապաստան հայցելու։ (Բացի քրէական հետապնդումներէն)։

§ 15.     Իրաւունք՝ երկրի քաղաքացիութեան. -

Իւրաքանչիւր ոք իրաւունք ունի իր երկրի քաղաքացիութեան (հպատակութեան)։  

§ 16.     Իրաւունք՝ ամուսնանալու եւ ընտանիք կազմելու. -

Իւրաքանչիւր չափահաս անձ իրաւունք ունի իր ազատ կամքով ամուսնանալու եւ ընտանիք կազմելու։

§ 17.     Իրաւունք՝ սեփականատիրութեան. -

Իւրաքանչիւր ոք, անձնապէս կամ ուրիշներու հետ, սեփականութիւն ունենալու իրաւունքը ունի։

§ 18.     Իրաւունք՝ մտքի, խղճի եւ կրօնի ազատութեան. -

Իւրաքանչիւր ոք իրաւունք ունի անձնական մտքի, խղճի ու կրօնի ազատութեան։ Նոյնպէս՝ կրօնի կամ աշխարհայացքի փոփոխութեան։  

§ 19.     Իրաւունք՝ կարծիքի եւ տեղեկատուութեան ազատութեան. -

Իւրաքանչիւր ոք իրաւունք ունի կարծիքի ազատութեան ու արտայայտութեան։ Նոյնպէս՝ տեղեկութիւններու ազատ ստացումն ու տարածումը՝ բոլոր տեսակի լրատուամիջոցներու միջոցով։

§ 20.     Իրաւունք՝ հաւաքներու եւ միաւորումներու ազատութեան. -

Իւրաքանչիւր ոք իրաւունք ունի խաղաղօրէն հաւաքուելու եւ միաւորումներ ստեղծելու։ 

§ 21.     Իրաւունք՝ ընտրելու եւ ընտրուելու. -

Իւրաքանչիւր ոք իրաւունք ունի, պետական պաշտօնեայ ընտրելու եւ ընտրուելու՝ երկրի հասարակական գործերու կազմակերպման համար։

Ժողովուրդի ազատ կամքի հիմքի վրայ կը կազմակերպուի ազատ ընտրութիւն։    

§ 22.     Իրաւունք՝ ընկերային ապահովութեան. -

Իւրաքանչիւր ոք, որպէս ընկերային հասարակութեան անդամ իրաւունքը ունի ընկերային ապահովութեան։

§ 23.     Իրաւունք՝ աշխատանքի ընտրութեան եւ արդար վարձատրութեան. -

Իւրաքանչիւր ոք, իրաւունքը ունի աշխատանքի, անոր ընտրութեան եւ արդար վարձատրութեան։

§ 24.     Իրաւունք՝ հանգստի եւ ազատ ժամանակի. -

Իւրաքանչիւր ոք աշխատանքի շրջանին իրաւունքը ունի հանգստանալու, ազատ ժամանակ ու վճարովի արձակուրդ ունենալու ։

§ 25.     Իրաւունք՝ բարեկեցութեան ու բարօրութեան. -

Իւրաքանչիւր ոք, բարեկեցիկ կեանքի իրաւունքը ունի, իր անձին եւ ընտանիքին համար։ Նոյնպէս՝ կեանքի բարօր մակարդակի մը ապահովումը։  

§ 26.     Իրաւունք՝ կրթութեան. -

Իւրաքանչիւր ոք ունի կրթութեան իրաւունք։ Նախակրթական կրթութիւնը պարտադիր ու անվճար է։ Նոյնպէս՝ բարձրագոյն ուսումը պէտք է ազատ ըլլայ։

§ 27.     Իրաւունք՝ մշակութային կեանքի. -

Իւրաքանչիւր ոք հասարակութեան մէջ ունի մշակութային կեանքի մասնակցութեան իրաւունք։

§ 28.     Իրաւունք՝ ընկերային եւ միջազգային համակարգի. -

Իւրաքանչիւր ոք ունի ընկերային եւ միջազգային համակարգի իրագործումներու իրաւունքը։

§ 29.     Հիմնական պարտաւորութիւններ. -

Իւրաքանչիւր ոք, պարտականութիւններ ունի ա՛յն ընկերութեան հանդէպ, ուր հնարաւոր է իր անձի ազատ ու լիարժէք զարգացումը։

Իւրաքանչիւր ոք, իր իրաւունքներու եւ ազատութիւններու կիրառման ընթացքին, ենթակայ է միայն այնպիսի սահմանափակումներու, որոնք նախ նպատակ ունին ճանչնալ ու յարգել ուրիշներու իրաւունքներն ու ազատութիւնները ապա կը բաւարարեն՝ բարոյականութեան արդար պահանջները, հասարակական կարգը եւ ընդհանուր ժողովրդավար ընկերութիւնը։

Վերոյիշեալ իրաւունքները եւ ազատութիւնները, պէտք չէ իրագործել այնպէս, որ անոնք հակասեն Միացեալ Ազգերու նպատակներուն եւ սկզբունքներուն։    

§ 30.     Մեկնաբանութեան կանոն. -

Այս յայտարարութեան մէջ տեղ գտած որեւէ որոշում, կարելի չէ այնպէս մեկնաբանել, որ խանգարէ յայտարարութեան մէջ յիշուած որեւէ այլ իրաւունք կամ ազատութիւն։



Մարդու հիմնական իրաւունքները բնածին, անձեռնմխելի, անխուսափելի, անփոխարինելի, անհրաժեշտ, անբաժան եւ ընդհանուր են, անխտիր՝ բոլոր մարդոց համար։ Անոնք կը բնորոշուին մարդու ազատ ինքնորոշման ու ընկերային արդարութեան ազդակներով։ Մարդու հիմնական իրաւունքներու առնչութեամբ կարեւորութեամբ կարելի է շեշտել անոնց ընդհանրականութիւնը, հաւասարութիւնը եւ անբաժանելիութիւնը. -

Ընդհանրականութիւնը, որ կը նշանակէ՝ մարդու հիմնական իրաւունքներու բոլոր մարդոց համար ի զօրու ըլլալը։ Այլ խօսքով, ՄԱԿի անդամ բոլոր պետութիւնները, պարտաւորուած են նախ ընդունիլ ու մանաւանդ իրագործել յիշեալ հիմնական իրաւունքները։  

Հաւասարութիւնը ^{( [89] )}, որ կը նշանակէ՝ բոլոր մարդոց, առանց խտրութեան, իրաւահաւասարութիւնը՝ օրէնքին առջեւ։

Անբաժանելիութիւնը, որ կը նշանակէ՝ մարդու հիմնական իրաւունքներու ամբողջութեան անբաժանելի ըլլալը։ Այլ խօսքով, կարելի չէ յիշեալ իրաւունքներէն միայն մէկ մասին համաձայնիլ եւ այլ մասերը՝ աննկատ թողնել։

 

Մարդու հիմնական իրաւունքները կարելի է խումբերու եւ ենթախումբերու բաժնել, հետեւեալ ձեւով. -

Անհատական իրաւունքներ,

որոնք անձնական կեանքի եւ մարմնի անվթարութեան իրաւունքներն են։ Պաշտպանութիւն՝ ընդդէմ տանջանքի, ծեծի, մարմնական պատիժներու ու խոշտանգման ապա անհատի կամքին դէմ կատարուած մարդկային գիտական փորձերուն ու հարկադրական ամլացման։ Նաեւ պաշտպանութիւն՝ ընդդէմ հոգեկան նուաստացման ու անարգանքի։   

Ազատութեան իրաւունքներ,

որոնք կ՚ընդգրկեն՝ անձի կամ անհատի նաեւ անձնական ապահովութեան, անձնական կարծիքի, անձնական նամակագրութեան ու անձնական ոլորտի ազատութեան իրաւունքները։ Անձի խղճի ^{( [90] )} ազատութեան, կրօնական պաշտամունքի ու դաւանանքի ազատութեան իրաւունքները։   

Իրաւական իրաւունքներ,

ուր կը շեշտուին արդար դատավարութեան եւ դատի ընթացքին փաստաբանի կողմէ իրաւական պաշտպանութեան զանազան իրաւունքները։ Ամբաստանեալը կը մնայ անմեղ, մինչեւ որ հակառակը ապացայցներով փաստուի (անմեղութեան կանխավարկած)։

Տնտեսական իրաւունքներ,

ուր կը յիշուին անձի աշխատանք ունենալու եւ ըստայնմ վարձատրուելու իրաւունքները, ինչպէս նաեւ սեփականութիւն ունենալու իրաւունքը։   

Մշակութային իրաւունքներ,

ուր կը շեշտուին անձի կրթութեան, զարգացման  ու մշակութային կեանքի մասնակցութեան իրաւունքները։   

Ընկերային իրաւունքներ,

ուր ընկերային ապահովութեան (Social Security), ինքնորոշման եւ այրերու ու կիներու հաւասարութեան տարբեր իրաւունքներու կողքին, կը յիշուին պաշտպանութիւնը՝ ընդհանրապէս կիներուն, երեխաներուն ու ընտանիքներուն։ Անձը կամ անհատը նաեւ իրաւունք պէտք է ունենայ կեանքի պատշաճ մակարդակի, սննդառութեան, հագուստի ու բնակարանի։ Նաեւ կը յիշուի մարմնական եւ հոգեկան առոջութեան իրաւունքը։ Ընկերային իրաւունքներու մաս կը կազմեն նաեւ ժխտական ազդակներու դէմ պաշտպանութիւն ը, ինչպէս օրինակ. - քմահաճ ձերբակալութիւններն ու բանտարկութիւնները, ստրկութիւն ը, խտրականութիւններ ը եւ ծայրայեղ հալածանք ը ՝ ցեղային, կրօնական կամ սեռային պատճառներով։

Մարդու հիմնական իրաւունքներ ը, արդարեւ, եռակի պարտաւորութիւն կը դնեն պետութեանց վրայ. -

Նախ պետութիւնները պէտք է ընդունին մարդու հիմնական իրաւունքները ապա պարտաւորուած են խախտումներ ու զանցառումներ չկատարել.

Պետութիւններ պէտք է պաշտպանութիւն ցոյց տան, եթէ արտաքին ոտն - ձգութիւններ տեղի ունենան. ե ւ

Պետութիւններ պէտք է մարդու հիմնական իրաւունքներ ը իրագործելու մի - ջոցները ապահովեն ու երաշխաւորեն զանոնք։   

Մարդու հիմնական իրաւունքներու ոտնահարումները, կը վնասեն նաեւ մարդու արժանապատուութեան։ Այս մասին դժբախտաբար կը կարդանք „Amnesty International“ կազմակերպութեան տարեկան զեկոյցներուն մէջ։ Այս հարցը առնչուած է ոչ միայն ամբողջատիրական վարչակարգ ունեցող երկիրներուն, այլեւ նոյնիսկ ժողովրդավար նկատուող կարգ մը զարգացած երկիրներուն։



Նշանաւոր խօսքեր՝

մարդու իրաւունքի մասին

 

Ֆ. Նիցշէ (գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Մարդու միակ իրաւունքը հետեւեալն է. - ով որ կը շեղի սովորականէն, արտասովոր դրութեան զոհն է, իսկ ով որ կը մնայ սովորականին մէջ, կը դառնայ անոր ստրուկը… ամէն պարագայի ան պիտի դատապարտուի»։

 



 

 

Ներհայեցողութիւն

 

Ի՞նչ է ներհայեցողութիւնը։

Ներհայեցողութիւնը այն ինքնաբեր (կամ ինքնեկ) ճանաչողութիւնն է, որ հասկացութիւններու անդրադարձին վրայ չի հիմնուիր, ինչպէս է պարագան՝ բանականութեան եւ իմացականութեան ոլորտներու մէջ։ Ներհայեցողութիւնը մտքի այն կարողութիւնն է, որով կարելի է իրավիճակները, տեսակէտները, օրինաչափութիւնները կամ ենթակայական համաձայնութիւնները արագօրէն եւ անմիջականօրէն (ուղղակիօրէն) ըմբռնել եւ որոշումներ կայացնել, ինչպէս յիշուեցաւ, առանց մտային - իմացական քննարկութեան եւ առանց գիտակից հետեւութիւններու կամ եզրայանգումի։ Ներհայեցողութիւնը անդրանցական (Transcendence) ընկալումն է, որ ստեղծագործական գործունէութիւն կրնայ յառաջացնել։  

Ներհայեցողութիւնը, եւրոպական կարգ մը լեզուներու մէջ կը ներկայանայ` „Intuition“ եզրով, որ կը սեռի լատիներէն intuitio բառէն։ Ան կը նշանակէ նայիլ, հայիլ՝ կրաւորական իմաստով (այսինքն՝ նայուիլ), որով անմիջական առնչութիւն ունի ներշնչումի հետ։ 

Ներհայեցողութիւնը ձիրք կամ բնազդ է, որոշումները անմիջապէս եւ ինքնաբերաբար կայացնելու։ Ան, յուզական կարողութիւն մըն է, որուն պատճառները պէտք է որոնել նոյնինքն մարդու անգիտակցութեան (անգլ. ՝ Un-consciousness, գերմ. ՝ Unbewusstsein) մէջ, ուր ամբարուած են. - 1. գիտութեան, 2. փորձառութեան եւ 3. զգացումներու հսկայական պաշար։ Այս իմաստով, ներհայեցողութիւնը անգիտակցութեան առաւելաբար ուժն ու զօրութիւնը կը ներկայացնէ։

Արեւմտեան փիլիսոփայութեան հնագոյն պատմութեան մէջ, առաջին անգամ ըլլալով, Պիւթագորաս Սամոսցին (Pythagoras of Samos, 570 – 500 մ. թ. ա. ) արտայայտուած է ներհայեցողութեան մասին։ Քրիստոնէութեան մէջ, ներհայեցողութիւնը միջոց մը եղած է՝ զԱստուած ճանչնալու։ Իսկ Նոր Դարաշրջանէն սկսեալ, ներհայեցողութեան մասնաւոր կարեւորութիւն տուած են՝ հոլանդացի փիլիսոփայ Բ. Սպինոզա (Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ), ֆրանսացի փիլիսոփայ Հ. Բերգսոն (Henri Bergson, 1859 – 1941 թ. ) եւ գերման փիլիսոփայ Է. Հուսեռլ (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. )։

Սպինոզայի համաձայն, ներհայեցողութիւնը ճանաչողութեան բարձրագոյն աստիճանն է. աւելի բարձր քան փորձառականգիտական ճանաչողութիւնը, որ զգայարանքներու վրայ հիմնուած է։

Բերգսոն կը զանազանէ ներհայեցողութիւնը բանականութենէն։ Թէեւ բանականութիւնը, իր վերլուծական եղանակով կը ճանչնայ նիւթական աշխարհը, սակայն անկարող է ըմբռնել կեանքին էութիւնը։ Այս իմաստով բանականութեան ճանաչողութիւնը յարաբերական է եւ ոչ բացարձակ, ինչպէս է ներհայեցողութեան պարագային։

Հուսեռլի երեւութաբանութեան (Phenomenology) համաձայն, իրի մը էական կառոյցին թափանցելու համար մարդ կարիքը ունի ներքին դիտարկումի՝ ներհայեցողութեան։

Փիլիսոփայութեան կողքին, ներհայեցողութիւնը քննարկութեան առարկայ է նաեւ հոգեբանութեան ոլորտէն ներս, մասնաւորաբար զուիցերիացի հոգեբոյժ Կ. Գ. Եունգէն (Carl Gustav Jung, 1875 – 1961 թ. ) սկսեալ։

Եունգ, որ վերլուծական հոգեբանութեան հռչակաւոր հիմնադիրն է, ներհայեցողութիւնը կը նկատէ հոգեբանական չորս հիմնական պաշտօններէն առաջինը. աստիճանական կարգով անոր կը հետեւին՝ զգացողութիւնը (Sen-sation), զգացումն (Feeling) ու մտածումը (Thinking)։ Մինչ առաջին երկուքը (ներհայեցողութիւնն ու զգացողութիւնը) կը պատկանին անգիտակցութեան (Unconsciousness) ոլորտին, վերջին երկուքը (զգացումն ու մտածումը) մաս կը կազմեն՝ գիտակցութեան (Consciousness)։ 

Գիտահետազօտութեան նորագոյն արդիւնքները կը ցուցաբերեն, որ ներհայեցողութեամբ երբեմն աւելի լաւ որոշումներ կը կայացուին, քան գիտակից բանականութեամբ, որ աւելի ճշգրիտ կը սեպուի։ Այս տեսութիւնը կը բացատրուի անով, որ անգիտակցութիւնը ի վիճակի է կարճ ժամանակուան մը մէջ շատ աւելի տեղեկութիւններ նկատի առնել, քան բանական գիտակցութիւնը։

Նշանաւոր ասոյթի մը համաձայն, ներհայեցողութիւնը ներքին գերագոյնին հետ երկխօսութիւն մըն է, միաժամանակ ներքին կողմնացոյցը, որ ճիշդ ուղղութիւնը ցոյց կու տայ։ 

Այսուհանդերձ, գիտութիւնը կը համադրէ բանականութիւնն ու ներհայեցողութիւնը, անոնց համակեցութեան մէջ աւելի գործակցութիւն գտնելով։ Այլ խօսքով, մեր որոշումները արդիւնքն են միաժամանակ` թէ՛ բանականութեան եւ թէ՛ ներհայեցողութեան։



Նշանաւոր խօսքեր՝

ներհայեցողութեան մասին

 

Անծանօթ. -

«Ներհայեցողութիւնը շտապող բանականութիւնն է»։

Իտալական ասացուածք. -

«Ներհայեցողութիւնը շատ մեծ արագութեամբ բանիմացութիւնն է»։

 



 

Նպատակաբանութիւն

 

Ի՞նչ է նպատակաբանութիւնը, յատկապէս՝ փիլիսոփայական բարոյագիտութեան տեսանկիւնէն դիտուած։

Նպատակաբանութիւն հասկացութիւնը, հոմանիշն է եւրոպական զանազան լեզուներու մէջ ներկայացող Teleology (տելեոլոգիա) բառին, որ կազմուած է՝ յունարէն télos եւ lógos եզրերէն. télos կը նշանակէ՝ նպատակ, վախճան. իսկ lógos կը նշանակէ՝ բան, խօսք. որմէ ՝ նպատակաբանութիւն, նպատակաբանական եւայլն…։

Հայերէնի մէջ նպատակը կը ներկայանայ մի քանի իմաստներով. - նախ նպատակը այն մտադրութիւնն է, որով մարդ կը ձգտի՝ բանի մը հասնիլ. ապա կը նշանակէ՝ վախճան, թիրախ, փափաք ու նպատակակէտ։

Նպատակաբանութիւնը, որպէս աշխարհահայեացք, կը հիմնուի արտաքին ու ներքին վերջին նպատակներուն (լատ. ՝ causa finalis, անգլ. ՝ Final Cause, գերմ. ՝ Zweckursache) վրայ. -

Արտաքինը՝ վերանցական (Transcendental) ըմբռնումն է, որով նպատակադիր ուժի մը պատճառով կազմուած է աշխարհի նպատակայարմար կարգը։ Այդ ուժը՝ Հերակլիտի (յուն. ՝ Herákleitos 550 – 480 մ. թ. ա. ) համաձայն բանականութիւնն (յուն. ՝ lógos) է, Պլատոնի (յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) համաձայն՝ արտերկրեայ գաղափարը (յուն. ՝ eidos), իսկ Քրիստոնէական աստուածաբանութեան համաձայն՝ Աստուած (յուն. ՝ theós)։

Ներքինը՝ ներյատուկ (Immanent) ըմբռնումն է, ինչպէս Արիստոտէլի (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ) մօտ, որ «վերջին նպատակ»ը կը տեղադրէր նոյնինքն իրին մէջ, անոր վերագրելով նպատակասլաց ձգտումի մը կարողութիւնը։

Մինչ երկապաշտութեան (Dualism) համաձայն, նպատակաբանութիւնը կը հակադրուի պատճառականութեան (Causality), միապաշտութեան (Monism) համաձայն, սակայն, անոնք կը ներկայանան որպէս զիրար ամբողջացնող երեւոյթներ։

Հնադարեան ժամանակներէն սկսեալ, նպատակաբանութիւնը քննարկումի նիւթ եղած է բազմաթիւ փիլիսոփաներու մօտ։ Շատեր նպատակաբանութեան դէմ դիրքորոշուելով, յստակօրէն կը պաշտպանէին պատճառականութիւնը։ Լեւկիպոսին (յուն. ՝ Leukippos, 500 – 440 մ. թ. ա. ) կը վերագրուի պատճառականութեան օրէնքը, որ կ՚ըսէ. - «Ոչինչ տեղի կ՚ունենայ պատահաբար, այլ՝ որեւէ պատճառով եւ անհրաժեշտաբար»։

Արիստոտէլ, հակաճառելով իր ուսուցչին՝ Պլատոնի, կը պնդէր որ ամէն իր (կամ գոյ) իր մէջ (ներյատուկ - Immanent - ըմբռնումով) կը կրէ վերջին նպատակը, որ իր գոյութեան կամ կեցութեան պատճառն է։ Արիստոտէլ, վերջին նպատակի կողքին, կ՚ընդունէր երեք այլ սկզբնապատճառներ եւս. -

Նիւթի սկզբնապատճառը (causa materialis), որ նիւթը կամ մատերիան է, իր մէջ կրող գոյութեան կամ կեցութեան հնարաւորութեամբ.

Ձեւի սկզբնապատճառը (causa formalis), որ գոյութեան կամ կեցութեան արդէն իրականութիւնն է.

Ներգործութեան սկզբնապատճառը (causa efficiens), որ շարժում կը յառաջացնէ հիմք ունենալով փոփոխութիւնը. եւ

Վերջին նպատակի սկզբնապատճառը (causa finalis), ինչպէս վերը յիշեցինք, որ իրադարձութեան կամ դէպքի մը նպատակադրութիւնը կը մատնանշէ։

Քրիստոնէական Միջնադարուն, նպատակաբանութիւնը առնչուած էր՝ Աստուծոյ եւ կը հաւատային, որ ամէն ինչ տեղի կ՚ունենայ միայն Աստուծոյ կամքով։ Այնուհետեւ, Նոր Դարաշրջանին, Աստուծոյ հետ առնչուած գաղափարը կը մերժուի եւ վերստին կը յայտնուին վերոյիշեալ գլխաւոր երկու ուղղութիւնները. - 1. նպատակաբանութիւնը (իր անդրանցական ու ներյատուկ ըմբռնումներով) եւ 2. պատճառականութիւնը։  

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804), իր երրորդ քննադատութեան մէջ ^{( [91] )}, կտրուկ կերպով կը մերժէր նպատակաբանական որեւէ գործողութիւն՝ բնութեան ոլորտի մէջ։ Կանտի համաձայն, բնագիտութեան ոլորտին մէջ ամէն ինչ պէտք է բացատրել պատճառականութեամբ (Causality), որ իր տեղը երբեք չի զիջիր նպատակաբանութեան ( Teleology)։ Այլ խօսքով, պատճառականութեամբ բացատրուած գործողութիւն մը անվերջ գործընթաց է։ Ասոր կողքին, բնութեան մէկ կազմակերպուած արտադրութիւնը միաժամանակ նպատակ ու միջոց կրնայ ըլլալ, ինչպէս է պարագան՝ կենսաբանութեան մէջ։ 

 

Նաեւ բարոյագիտութեան տեսութիւն մը կարելի է նպատակաբանական անուանել, երբ նկատի ունենանք վարմունք մը, իր բարի նպատակով ու դիտաւորութեամբ։ Այստեղ կարեւորութեամբ կը շեշտուին վարմունքի հետեւանքը կամ հետեւանքները, առանց նկատի առնելու այդ վարմունքի բարոյական արժէքն ու պարտաւորութիւնները կամ վարմունքի հեղինակ անհատի կամ ենթակայի որոշ իւրայատկութիւնները (ինչպէս՝ նկարագիրը եւ զգացումները)։ Նպատակաբանական բարոյագիտութեան (Teleological Ethics) լաւագոյն օրինակը Օգտապաշտութիւնն է (Utilitarianism), ինչպէս կը տեսնենք՝ «Բարոյագիտութեան Տեսութիւններ» Մաս 5-ի մէջ (էջ՝ 178)։

 



 

Ոչնչապաշտութիւն

 

Ի՞նչ է ոչնչապաշտութիւն (Nihilism) հասկացութիւնը` փիլիսոփայութեան մէջ ընդհանրապէս եւ բարոյագիտութեան մէջ մասնաւորաբար։

Ոչինչ (լատ. ` nihil) արմատէն յառաջացած ոչնչապաշտութիւն բառը ունի հակաճառական իմաստ եւ կը մատնանշէ գոյութիւնը, իմացութիւնը, ճանաչումը եւ բարոյական ու դրական արժէքները ընդհանրապէս ժխտող փիլիսոփայական ուղղութիւն մը։

Վերոյիշեալ բնորոշումով ոչնչապաշտութիւնը, ընդհանրապէս, կը հակաճառէ մարդկային կեանքին եւ աշխարհի գոյութեան իմաստին, կը հակաճառէ ճանաչելի իրողութիւններու իմացութեան, ինչպէս նաեւ` տարբեր ընկերութիւններու մէջ ընդունուած, բարոյական կանոններուն ու դրական արժէքներուն։ Այլ խօսքով, ոչնչապաշտութեամբ՝ դրական բոլոր արժէքները արժեզրկուած են։

Ոչնչապաշտութեան գլխաւոր ներկայացուցիչ կարելի է նկատել գերման լեզուաբանփիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900, տե՛ս նաեւ էջ 95 եւ 231), որու համաձայն. -

Չկա՛յ բարոյականութիւն, որովհետեւ բարոյական արժէքները չունին գործող անպայմանական կիրառութիւն, այլ անոնք միայն որոշ պարագաներու համար օգտակար կամ անօգուտ են։ Սակայն բարոյական ու դրական արժէքներու արժեզրկմամբ ապա անոնց վերարժեւորումով պէտք է յառաջանան նոր արժէքներ ու մանաւանդ Նիցշէի բառով՝ գերմարդը (գերմ. բնագիր` Übermensch, լատ. ` homo superior), որ իտէալական մարդն է, ան որ կը յատկանշուի սովորական կամ «բնական» մարդոցմէ աւելի բարձր ըլլալու իր ձգտումով եւ համարձակութեամբ։

Չկա՛յ ճշմարտութիւն, որովհետեւ չկան բացարձակ յատկութիւններն ու ինքնին իրը (գերմ. ` Ding an sich, անգլ. ` Thing in itself). իսկ առարկայական ճշմարտութիւնները, իր ամբողջութեան մէջ, ճանաչելի չեն։

Չկա՛յ կեանքի իմաստ ու նպատակ, որովհետեւ անվախճան պատմութիւնը, իր «յաւերժական վերադարձ»ով, բոլորովին անիմաստ ու աննպատակ է։ Սակայն «յաւերժական վերադարձ»ով հաւանական կը դառնայ Նիցշէի գերմարդու (Übermensch) յառաջացումը, որ պիտի ունենայ` Կամք առ Իշխանութիւն (գերմ. ` Wille zur Macht, անգլ. ` Will to Power)։

Չկա՛յ Աստուած ու չկայ վերադաս յաւիտենական ատեան ու հեղինա- կութիւն, որու հետեւանքով` մարդ բոլորովին լքուած է ինքն իր վիճակին։ Նիցշէ, իր երկերուն մէջ, քանի մը տեղ կը կրկնէ «Աստուած մեռած է» արտայայտութիւնը. արդարեւ ոչնչապաշտական ու հակակրօնական ծայրայեղ դիրքաւորում մը, ուր եւս գ երմարդու յառաջացման գ աղափարը կ‏ ՚ արտացոլայ։

Վերոյիշեալ նիւթերու մանրամասնութիւնները կարելի է գ տնել Ֆ ․ Նիցշէի գ լխաւոր երկերուն մէջ, որոնցմէ յիշարժան են. -

«Բարոյականութեան ծննդաբանութեան շուրջ» (‏1887, գ երմ. բնա գ իր` „Zur Genealogie der Moral“, ան գ լ. ` „On the Genealogy of Morality“),

«Բարիէն ու չարէն անդին» (1886, գ երմ. բնա գ իր` „Jenseits von Gut und Böse“, ան գ լ. ` „Beyond Good and Evil“),

« Այսպէս խօսեցաւ Զրադաշտը » (1883-85, գ երմ. բնա գ իր ` „Also sprach Zarathustra“, ան գ լ. `  „Thus spoke Zarathustra“),

« Զուարթ գ իտութիւնը » (1882, գ երմ. բնա գ իր ` „Die fröhliche Wissenschaft“, ան գ լ. `  „The gay science“),

« Արշալոյս – մտքեր բարոյական նախապաշարումներուն մասին » (1881 գերմ. բնագիր ` „Morgenröte – Gedanken über die moralichen Vorurteile“, անգլ. ` „The Dawn – Thoughts on the Prejudices of Morality“) եւ

« Մարդկային, չափազանց մարդկային » (1878, գերմ. բնագիր ` „Mensch-liches, Allzumenschliches“, անգլ. ` „Human All Too Human“) ։    

 

Նիցշէ, իր իւրայատուկ եղանակով, այսինքն՝ ոչնչապաշտութեամբ, կը քննադատէ բարոյականութիւնը եւ ընկերութիւններու մէջ տիրող բարոյական արժէքները, նպատակ ունենալով արժէքներու վերարժեւորում մը, որ պիտի հաստատուի նոր հիմքերու վրայ։ Այդ հիմքը, նոյնինքն կամքի ազատութիւնն է, Նիցշէի բառերով՝ «Կամք առ իշխանութիւն»ը։ Փոխան դիմակազերծուած անդենական արժէքներու, Նիցշէ յառաջ կը մղէ ասդենական արդարացումը։ Այլ խօսքով, փոխան ստրուկի յատուկ բարիի ու չարի բարոյականութեան, Նիցշէ յառաջ կը մղէ տիրոջ յատուկ բարիի ու վատի բարոյականութիւն մը, ուր բարին կը ներկայանայ որպէս շատ զօրաւոր, երեւելի ու գերադաս, իսկ վատը՝ որպէս տկար ու արհամարհելի։

Այս մասին տե՛ս նաեւ «Բարոյականութեան Քննադատութիւն» Մաս – 6ի յատուկ բաժինը՝ «Բարոյաքննադատութիւն ըստ Նիցշէի» (էջ 231)։

Նիցշէի համաձայն, ոչնչապաշտութեան նախնական կամ սկզբնական ձեւը՝ յոռետեսութիւնն ^{( [92] )} (Pessimism) է։  

Ոչնչապաշտութեան, որոշ չափով առնչուած է նաեւ՝ փիլիսոփայական անհեթեթապաշտութիւնը ^{( [93] )} (Absurdism), որ մարդկային անկարողութիւնն է՝ կեանքին մէջ տարած իր անխոնջ ջանքերուն՝ նոյնինքն այդ կեանքին որոշ բացատրութիւն մը կամ իմաստ մը տալու։   



Նշանաւոր խօսքեր՝

ոչնչապաշտութեան մասին

 

Ֆ. Նիցշէ (գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Մարդ կը կարծէ, որ առանց կրօնական հեռանկարի բարոյականութիւն մը բաւարար կամ գոհացուցիչ կրնայ ըլլալ, սակայն այս իմաստով անհրաժեշտ կը դառնայ ոչնչապաշտութիւնը»։

Կ. Եասպերս (գերմ. ՝ Karl Jaspers, 1883 – 1969 թ. ). -

«Եւրոպացիներու մօտ, ազատութիւնը կ՚որոնէ ծայրայեղութիւնները եւ բաժանման խորութիւնը։ Եւրոպացին, կ՚անցնի յուսահատութեան մէջէն՝ դէպի վերածնուած վստահութիւն մը եւ Ոչնչապաշտութեան մէջէն՝ դէպի հաստատուած գոյութենական գիտակցութիւն մը։ Եւրոպացին կ՚ապրի իր լրջութեան խայթոցը հանդիսացող վախի մը մէջ»։     

Մ. Հայդեգէր (գերմ. ՝ Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. ). -

«Կրնայ ըլլալ, որ Քրիստոնէութիւնը, ինքնին, Ոչնչապաշտութեան հետեւանք եւ ձեւաւորում մըն է»։  

Ժ. - Պ. Սարտրը (ֆրնս. ՝ Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ). -

«Մարդը, որպէս գոյ, ա՛յն է, ինչ որ չէ եւ ա՛յն չէ, ինչ որ է»։

Ա. Կամիւ (Albert Camus, 1913 – 1960 թ. ). -

«Այսօր, աշխարհի վրայ, ոչ թէ ըմբոստութիւնը եւ իր բարձր ոգին կը շողան, այլ՝ Ոչնչապաշտութիւնը»։

Ռ. Պոլանսկի (Roman Polanski, *1933 թ. ). -

«Այժմ գիտեմ, թէ կեանքին մէջ ի՞նչն է կարեւորը։ Կարեւոր ա՛յն է, որ մարդ գիտնայ, որ ոչինչ կարեւոր է»։       

 



 

 

 

 

Պատիւ

 

Բարոյագիտական տեսանկիւնէն դիտուած, ի՞նչ է պատիւը եւ ի՞նչ կը նշանակէ՝ «վիրաւորուած» պատիւը։

Պատիւը, որպէս ընկերային երեւոյթ, բարոյական այն գիտակցութիւնն է, որ կարելի է երկու գլխաւոր մասերու բաժնել. -

1) Ներքին կարգով, պատիւը՝ անհատի ինքնագնահատումը, ինքնարժեւորումն ու ինքնայարգումն է, այսինքն՝ ինքնիրեն հանդէպ ունեցած յարգալիր վերաբերմունքը. իսկ

2)         Արտաքին կարգով, պատիւը՝ ընկերութեան մը մէջ, ուրիշներու կողմէ անհատին ուղղուած յարգալիր վերաբերմունքն է։ Իրենց արժանիքներուն համար անհատներ կը դառնան պատուի արժանի կամ կը յարգուին, կը մեծարուին ու շքանշաններով կը գնահատուին։ 

 

Եւրոպական լեզուներու մէջ, պատիւ եզրի հոմանիշներ են. - անգլ. ՝ Honour, լատ. ՝ honor, յուն. ՝ timê, գերմ. ՝ Ehre։

Հայերէնի մէջ, պատիւի հականիշ կը նկատենք նախ՝ անպատուութիւնը, ապա՝ անարգանքը, ամօթն ու խայտառակութիւնը, ուր անհատի անձնական արժէքներու նուաստացում կամ վարկաբեկում կ՚արձանագրուի, ինչպէս նաեւ կը վնասուի անոր հեղինակութիւնը ու կը վիրաւորուի կամ կ՚արատաւորուի անոր պատիւը։

Ինչպէս այլ լեզուներու մէջ, նաեւ հայերէնը պատիւ բառով ունի բազմաթիւ ու իմաստալի բառակապակցութիւններ, ինչպէս օրինակ. - պատւոյ խօսք կամ պատւոյ գիր, պատւոյ նախագահ, պատւոյ քաղաքացի, պատւոյ հիւր, պատւոյ անդամ, պատւոյ կոչում կամ պատւոյ հարց, պատւոյ խնդիր կամ պատւոյ վրէժ, պատիւ բերել, պատիւ չբերել կամ պատիւ ունենալ, պատիւը պահել, պատիւը վիրաւորել կամ պատիւը արատաւորել, եւայլն…։

 

Կարգ մը ընկերութիւններու մէջ կը գտնուին ծայրայեղ պահպանողական ընտանիքներ կամ տարբեր կրօնական ու ցեղային խմբաւորումներ, որոնք պատիւ հասկացութեան առնչութեամբ գերզգայուն արժէքաբանութիւն ունին եւ պատուի (անիկա ըլլայ անհատական կամ խմբաւորումի) արատաւորման կամ վիրաւորանքի պարագային, կը փորձեն իրենց «վիրաւորուած պատիւ»ի վերականգնումը եւ ասոր համար կը դիմեն վրէժխնդրութեան անօրինական ու բռնութեան զանազան միջոցներու, նոյնիսկ անոնք պատրաստ են պատուի համար մարդ սպանելով՝ ոճիր գործելու։

Հին եւ Միջին դարերուն, «վիրաւորուած պատիւ»ի վերականգնումի տարբեր միջոցառումները շատ աւելի ընթացիկ էին։ Եւրոպայի մէջ, ազնուական դասակարգի պարագային, օրինակ, բաւական տարածուած էին մահացու զէնքերով (նախ սուր ապա ատրճանակ) եւ իւրայատուկ արարողութեամբ ու կանոններով մենամարտները (Duell)։ Նոր դարաշրջանին, հետզհետէ սկսան արգիլուիլ վերոյիշեալ մենամարտները։

Գերման բարոյագէտ փիլիսոփայ Ա. Շոպենհաուր (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ) կը դատապարտէր վերոյիշեալ «վիրաւորուած պատիւ»ին առնչուած մենամարտները։ Շոպենհաուր, հետեւելով յոյն դասական փիլիսոփաներուն կը պնդէր, որ պատիւը կարելի չէ բռնի ստիպողութեան տակ ունենալ, «մարդ, կամ ունի զայն կամ չունի»։ Յետոյ, բարոյականօրէն ինչպէ՞ս կարելի է արդարացնել, որ մենամարտը որոշէ թէ իրենց բանավէճը ի՞նչ արդիւնք պէտք է ունենայ։ Իսկ եթէ խնդրոյ առարկայ երկու անհատներէն մէկը նուազ մենամարտիկ է կամ սուր ու ատրճանակ գործածելու նուազ փորձ ունի, այն ատեն, պէտք է նաեւ ի՞ր կեանքը վրայ տայ։    

Այսօր, թէեւ վերոյիշեալ ձեւով ու կազմակերպուած մենամարտներ (Duell) տեղի չեն ունենար, սակայն, կարգ մը շրջանակներու մէջ, կը շարունակուին՝ «վիրաւորուած պատիւ»ի վերականգնումի համար գործադրուած վրէժխնդրութեան անօրինական զանազան արարքները, որոնք կրնան մինչեւ ոճրագործութիւններու հասնիլ։   

 

Պատիւ հասկացութիւնը, բարոյագիտական իմաստով, առաջին անգամ օգտագործած է յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլ ( Aristotle, 384 – 322 մ. թ. ա) իր «Նիկոմախոսի բարոյագիտութիւն» երկին մէջ։

 

Պատիւ հասկացութիւնը, որոշ չափով կապ ունի՝ արժանապատուութիւն ^{( [94] )} (անգլ. ՝ Dignity, գերմ. ՝ Ehre) եւ մարդու հիմնական իրաւունքներ ^{( [95] )} (Human Rights) հասկացութիւններուն հետ, որոնք ընդհանրապէս շատ աւելի արժեւորուած են ու տեղ գտած են պետութիւններու սահմանադրութիւններուն մէջ։ 

Պատիւ հասկացութեան պարագային, սակայն, հարցը բոլորովին կը տարբերի։ Պատիւ հասկացութիւնը, ընդհանրապէս, չէ ընդգրկուած պետութեանց սահմանադրութիւններուն մէջ, սակայն, պետութեանց քրէական (Criminal) կամ քաղաքացիական (Civil) օրինագիրքերուն մէջ կը հանդիպինք յօդուածներու, որոնք կը քննարկեն պատուի համար կատարուած զանազան յանցագործութիւններն ու ոճրագործութիւնները եւ համապատասխան պատիժներ կը սահմանեն։



 

 

Նշանաւոր խօսքեր՝

պատիւի մասին

 

Արիստոտէլ (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

«Մարդոց մեծամասնութեան համար շահոյթը գերակշիռ է՝ քան պատիւը»։

Մ. Տ. Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Պատիւը առաքինութեան պարգեւն է»։ 

Ֆ. Լա Ռոշֆուկօ (Fran ς ois de La Rochefoucauld, 1613 – 1680 թ. ). -

«Մենք կը փորձենք, մեր սխալները, զորս չենք ուզեր վկայել, պատուել»։

«Սիրոյ մէջ հետեւողականութեան երկու տեսակ կայ. - մէկը, որովհետեւ այդ սիրելի անձին մէջ, զինք սիրելու միշտ նոր պատճառներ կը գտնես… միւսը, որովհետեւ հետեւողականութենէն կ՚ուզես պատիւ քաղել»։   

Բ. Պասկալ ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

«Մարդը տիեզերքի պատիւն ու ամօթն է՝ միաժամանակ»։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Փառքը՝ մահկանացու պատուի, անմահ եղբայրն է»։

Անծանօթ. -

«Յոյսը կը մահանայ վերջաւորութեան, պատիւը՝ երբեք»։

«Աղքատութիւնը ամօթ չէ, բայց պատիւ մըն ալ չէ»։  

 



 

 

Պարտաւորութիւն եւ Պարտագիտութիւն

 

Ի՞նչ են պարտաւորութիւնը եւ անկէ յառաջացած պարտագիտութիւնը, մանաւանդ եթէ դիտենք փիլիսոփայական բարոյագիտութեան տեսանկիւնէն։ Երկու հասկացութիւնները կը ներկայացնեմ առանձին - առանձին։

 

Պարտաւորութիւն

Պարտաւորութիւն հասկացութիւնը, փիլիսոփայութեան մէջ ընդհանրապէս եւ բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս մասնաւորաբար, կը նշանակէ ներքին բարոյական օրէնքէն (Moral Law) յառաջացած ինքնակոչ եւ անձնուրաց վարմունքը, որ հարկադրաբար կը կատարուի, ինչպէս նաեւ կրնայ անհատէ մը սպասուիլ կամ պահանջուիլ։

Հայերէնի մէջ պարտք եզրէն յառաջացած՝ պարտաւորութիւն կամ պարտականութիւն հասկացութիւնները կը նշանակեն, «ինչ որ մարդ պարտաւոր կամ պարտական է կատարելու»։ Հայերէնի մէջ, Պարտք եզրէն յառաջացած այլ բառերն են. - պարտադիր, պարտագիտակ, պարտազանց, պարտաճանաչ, պարտաթուղթ, պարտատոմս, պարտական, պարտապահանջ, պարտապան, պարտատէր, եւայլն…։ Պարտք եզրով պատկերաւոր բառակապակցութիւններ են ․ - «պարտ ու պատշաճ», «պարտքի տակ իյնալ», «պարտքի մէջ խեղդուիլ», «պարտքէն աչքը չբանալ», եւայլն…։

Եւրոպական լեզուներու մէջ, օրինակ պարտքի հոմանիշ անգլերէն Dept եզրը յառաջացած է լատիներէն նոյնիմաստ debitum եզրէն ․ նոյնպէս՝ Duty (= պարտաւորութիւն) եզրը։ Յունարէնի մէջ, որպէս հոմանիշ ունինք՝ kathêkon եզրը ․ իսկ գերմաներէն Pflicht (= պարտաւորութիւն) եզրը աւելի հարկադրական իմաստ ունի։

Բարոյական պարտաւորութիւնը յարաբերական առնչութիւն ունի բարոյական իրաւունքին հետ. մինչ առաջինը բարոյական վարմունք մը կատարելու պահանջքը կը ներկայացնէ, երկրորդը՝ արտօնութիւն եւ իրաւունք կու տայ այդ բարոյական վարմունքը ^{( [96] )} կատարելու։

Պարտաւորութիւնը կը զանազանուի նաեւ ստիպողութենէն (անգլ ․ ՝ Force, Coercion, գերմ ․՝ Zwang, Nötigung)։ Մինչ պարտաւորութիւն մը կատարողը իր վարմունքի անհրաժեշտութեան եւ պատասխանատուութեան գիտակ է, ստիպողութեան պարագային անհատի արարքը տեղի կ՚ունենայ հարկադրաբար, առանց անհատի հաւանութեան։

Հնադարեան ժամանակներէն սկսեալ, պարտաւորութիւնը նիւթ եղած է բազմաթիւ փիլիսոփաներու մօտ։ Ստոյիկութիւնը (Stoicism) պարտաւորութ - եան մէջ կը տեսնէր իմաստուն մարդու օրէնքը՝ բնական, բանական, գիտակից ու պատասխանատու կեանք մը վարելու համար։

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտի (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) համաձայն, պարտաւորութիւնը բարոյական անպայմանական հրամայական (Catego-rical Imperative) մըն է, որ կը հակադրէ յոյզերէ կամ զգացական գրգիռներէ յառաջացած հակումներուն։ Բարոյական վարմունք մը կ՚առաջնորդուի ու կ՚իրագործուի միայն ու միայն՝ պարտաւորութեան զգացումէն մղուած։

 

Կանտ կը զանազանէ պարտաւորութեան երկու գլխաւոր տեսակ. -

պարտաւորութիւն իր անձին հանդէպ եւ

պարտաւորութիւն ուրիշներու հանդէպ։

 

Մարդու պարտաւորութիւնը՝ իր անձին հանդէպ

Մարդը, որպէս բնականկենդանի էակ, որոշ պարտաւորութիւններ ունի իր անձին հանդէպ, ինչպէս օրինակ. -

ա)        իր կեանքի պահպանումը, որմէ տրամաբանօրէն կը յառաջանայ՝ անձնասպանութեան արգելքը, 

բ)         իր մարմնի պահպանումը, որմէ կը յառաջանայ՝ ինքզինք վիրաւորելու կամ տարբեր միջոցներով վնասելու արգելքը եւ

գ)         իր անձի կատարելագործումը։

Նաեւ մարդը, որպէս բանականբարոյական էակ, որոշ պարտաւորութիւններ ունի իր անձին հանդէպ, ինչպէս օրինակ որոշ մոլութիւններու հակադրութիւնը։ Կանտի համաձայն, բանականբարոյական մարդը պարտաւորուած է ընդդիմանալ. -

Սուտին ⁽ [97] ⁾ (ստախօսութեան),

ժլատութեան (կծծիութեան) եւ

քծնութեան (ստորաքարշութեան) դէմ։

 

Մարդու պարտաւորութիւնը՝ ուրիշներու հանդէպ

Մարդու պարտաւորութիւնը ուրիշներու կամ համայն մարդկութեան հանդէպ, կը բովանդակէ հետեւեալ առաքինի ու դրական յատկութիւնները. - մարդասիրութիւնը, բարեգործութիւնը, երախտապարտութիւնը, յարգանքը եւ ուրիշներու ուրախութեան եւ տխրութեան մասնակցութիւնը (այսինքն՝ խնդակցութիւնը եւ ցաւակցութիւնը)։

Կանտի համաձայն, մարդ պարտաւորուած է նաեւ խուսափիլ վերոյիշեալ առաքինի ու դրական յատկութիւններու հակադիր մոլութիւններէն, ինչպէս օրինակ. - ատելութիւնը, ապերախտութիւնը, նախանձը, գոռոզութիւնը, հեգնանքը, չարախօսութիւնն (բամբասանք) ու չարախնդութիւնը։ 

Պարտաւորութիւն հասկացութիւնը, փիլիսոփայութեան ոլորտի կողքին, մեծ կարեւորութիւն ունի նաեւ աստուածաբանութեան եւ իրաւագիտութեան ոլորտներէն ներս։

Պարտաւորութիւնը, օրինակ աստուածաբանութեան մէջ, կը բացատրուի որպէս՝ մարդ արարածի պարտաւորութիւնը Աստուծոյ եւ աստուածային օրէնքի հանդէպ։

Իսկ իրաւագիտական ոլորտի մէջ՝ մարդը պարտաւորուած է հետեւելու բազմատեսակ իրաւական կանոններուն եւ օրէնքներուն։



Պարտագիտութիւն

Պարտագիտութիւն հասկացութիւնը, նոյնինքն վերոյիշեալ պարտաւորութեան ուսմունքն է։

Եւրոպական լեզուներու մէջ օգտագործուած, օրինակ անգլերէն՝ Deonto-logy բառը կը սեռի յունարէն deontología բառէն, որ կազմուած է երկու մասէ՝ déon (= պահանջուածը, պարտաւորուածը) եւ lógos (= բան, ուսմունք)։ Առաջին անգամ Deontology եզրը օգտագործած է անգլիացի բարոյագէտ փիլիսոփայ Ե. Բենթամ (Jeremy Bentham, 1748 – 1832 թ. ), որմէ ետք,  նոյնպէս անգլիացի բարոյագէտ փիլիսոփայ Չ. Բրոդ (Charles D. Broad, 1887 – 1971 թ. ) աւելի կը մանրամասնէ եզրի բնորոշումը։    

Պարտագիտական բարոյագիտութիւն տեսութիւնը ^{( [98] )} (Deontological Ethics) գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտի նշանաւոր տեսութիւնն է, ուր բարոյական արժեւորման որպէս ելակէտ կը նկատուին՝ մարդկային վարմունքները, որոնք կը կատարուին ներքին պարտաւորութենէ մը մղուած։ Այլ խօսքով վարմունքի շարժառիթը պարտաւորիչ բնոյթ կը կրէ եւ կը բխի ներքին բարոյական օրէնքէն (Moral Law)։

Պարտագիտական բարոյագիտութեան տեսութիւնները, որոնք յատկանշուած են իրենց ներյատուկ բնոյթով, կը տարբերին օրինակ նպատակաբանական (Teleology) կամ հետեւանքային (Consequentialism) տեսութիւններէն, որոնք արտաքին նպատակ մը կը հետապնդեն կամ որոշ հետեւանքներու կարեւորութիւնը կը շեշտեն, ինչպէս օրինակ Օգտապաշտութեան ^{( [99] )} պարագային։



Սուտ

 

Ի՞նչ է սուտը կամ ստախօսութիւնը, ինչո՞ւ մարդ կը ստէ եւ բարոյական տեսանկիւնէն՝ ի՞նչ վերաբերմունք կ՚ունենանք սուտին ու ստախօսին հանդէպ։

Սուտը գրաւոր կամ բերանացի դիտաւորեալ արտայայտութիւն մըն է, որ ճիշդ (ճշմարիտ) չէ կամ չի համապատասխաներ իրականութեան։ Սուտ արտայայտութիւն կատարողը (այսինքն՝ ստողը, սուտասանը կամ ստախօսը), գիտէ որ այդ խօսքը կամ արտայայտութիւնը ճիշդ (ճշմարիտ) չէ կամ պարզապէս սխալ է։

Սուտ (յուն. ` pseudos, լատ. ՝ mendacium, անգլ. ՝ Lie, գերմ. ՝ Lüge) հասկացութիւնը կը հակադրուի ճշմարտութիւն ^{( [100] )} (Truth) հասկացութեամբ, իսկ ստախօս (ստախօսութիւն) եզրին հականիշն է ճշմարտացի (ճշմարտացիութիւն) եզրը։ Հայերէնի մէջ, սուտ եզրը որոշ նմանութիւն ունի իր հին յունարէն հոմանիշ pseudos եզրին [ ψευδος, յունարէն ps (ψ) տառէն ինկած է p-հնչիւնը եւ պահուած միայն s-ը ]։

Ստախօսը, իր սուտ արտայայտութեամբ, առաւելութիւն մը կը նպատակադրէ. օրինակ, ան կը ստէ՝ սխալ կամ արգիլեալ արարք մը ծածկելու կամ թաքցնելու համար։ Մարդ կը ստէ՝ եղծանելու կամ ձախողեցնելու համար այլոց ծրագիրները եւ պահպանելու կամ յաջողեցնելու համար անձնական ծրագիրներն ու հետաքրքրութիւնները։ Մարդ ընդհանրապէս կը ստէ՝ քաղաքավարութեան, ամօթի, նախանձի, վախի ու այլ պատճառներով։ Սուտը, որոշ չափով կ՚առնչուի նաեւ խաբեբայութեան, խարդախութեան, զրպարտութեան եւ սադրանքի հետ։

Սուտը, որպէս հասկացութիւն, փիլիսոփայութեան կողքին, հետաքրքրութեան առարկան է նաեւ այլ ճիւղերու, ինչպէս՝ իրաւագիտութեան, հոգեբանութեան եւ աստուածաբանութեան։

Իրաւագիտութեան ոլորտէն ներս, օրինակ դատարանին առջեւ, վկաները երդում կ՚ընեն, որ «միա՛յն ճշմարտութիւնը, ողջ ճշմարտութիւնը եւ ոչինչ՝ բացի ճշմարտութենէն» յայտնելու են։ Այս պարագային, սուտ վկայութիւնը եւ սուտ երդումը կամ երդմնազանցութիւնը պատժի ենթակայ են։ Այսուհանդերձ վկան իրաւունք ունի նաեւ լռելու։ Այստեղ, չենք յիշեր սուտ հասկացութեան հետ առնչուած՝ զանազան քրէական եւ քաղաքացիական իրաւունքներու մանրամասնութիւնները, որոնք կը տարբերին՝ երկրէ երկիր։ 

Հոգեբանութեան ոլորտէն ներս, գլխաւորաբար, կը զանազանուին գիտակից եւ անգիտակից սուտերը։ Ստախօսութեան հիւանդագին երեւոյթը ծանօթ է նաեւ ստաբանութիւն (Pseudology) անուան տակ, երբ անհատը, յաճախ, հիւանդագին պահանջքն ու ցանկութիւնը ունի սուտ խօսելու։ Այստեղ չենք յիշեր հիւանդութեան ախտաճանաչման եւ դարմանման զանազան մանրամասնութիւնները։

Այս ոլորտէն ներս, նաեւ գիտահետազօտութեան նիւթ է՝ սուտը յայտնաբերող բազմագիր (Polygraph) գործիքները (ծանօթ նաեւ ստախոյզ գործիք = Lie Detector անունով), որոնք սակայն անվստահելի են եւ իրաւագիտական ոլորտէն ներս՝ անընդունելի։

Աստուածաբանութեան ոլորտէն ներս, օրինակ, Հին Կտակարանի տասնաբանեայ պատուիրաններուն ^{( [101] )} մէջ, կը յիշուի՝ «Սուտ վկայութիւն մի՛ ըներ» 9-րդ պատուիրանը [Գիրք Ելից, 20/2 – 17 եւ Գիրք Բ. Օրինաց, 5/6 – 21] կամ՝ «սուտ խօսքը արդարին ատելի է» [Գիրք Առակաց, 13/5]։ Իսկ Նոր Կտակարանի մէջ սատանային ակնարկելով կը յիշուի՝ «ստախօս մըն է եւ սուտին հայրը» [Յովհ. 8/44]։ Այսուհանդերձ, առաւելաբար Հին Կտակարանին մէջ կը գտնուին կարգ մը ստախօսութիւններ կամ սուտեր, որոնք արտօնելի կամ գոնէ ընդունելի համարուած են, օրինակ «հաւատքի տիպարը» նկատուող Աբրահամ մարգարէի կրկնակի սուտը [Ծննդոց 12/10-20 եւ 20/2, երբ երկու անգամ իր Սառա կինը, որպէս իր քոյրը կը ներկայացնէր՝ նախ Եգիպտոսի մէջ, փարաւոնին առջեւ ապա Գերարայի (Gerar) Աբիմելէք (Abimelek) թագաւորին մօտ], ինչպէս նաեւ Երեմիա մարգարէի սուտը [Երեմիա 38/27, առնչուած՝ Սեդեկիա (Zedekiah) թագաւորին], եւայլն…։

 

‏Փիլիսոփայական եւ բարոյագիտական ոլորտէն ներս, սուտ հասկացութեան մասին անդրադարձած են բազմաթիւ փիլիսոփաներ ու բարոյագէտներ։ Յիշենք անոնցմէ չորսը՝ Օգոստինոս Երանելին, Թոմաս Աքուինացին, Իմմանուէլ Կանտը եւ Ֆրիդրիշ Նիցշէն եւ ներկայացնենք զանոնք, առանձին - առանձին։  

 

Օգոստինոս Երանելի

Աստուածաբանփիլիսոփայ Օգոստինոս Երանելիի ^{( [102] )} (Aurelius Augusti-nus, 354 – 430 թ. ) համաձայն, մարդ բնականօրէն խօսքի միջոցով կը հաղորդէ իր միտքերը։ Սուտի պարագային, խօսքի բնական այս միջոցը կը խանգարուի եւ ինքնահակասում մը կը յառաջանայ։ Այս իմաստով, Օգոստինոս սուտը բացարձակապէս կը մերժէ եւ ճշմարտութիւնը, որպէս Գերագոյն Բարին, կը փառաբանէ։ Աստուածաբան Օգոստինոս անթոյլատրելի սուտը մեղք նկատելով, զայն կը նմանեցնէ հոգիի մահուան։ Օգոստինոսի համաձայն, սակայն, ծանր եւ թեթեւ սուտեր կան։ Սուտը ծանր կը նկատէ, մանաւանդ երբ առնչուած է հաւատքին կամ ուրիշներու վնաս պատճառելուն, մինչ Հին Կտակարանի մէջ յայտնուած սուտերը թոյլատրելի կը համարէ։

 

Թոմաս Աքուինացի

Միջնադարեան աստուածաբանփիլիսոփայ Թոմաս Աքուինացի ^{( [103] )} (Tho-mas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ) կը հետեւի Օգոստինոսի օրինակին։ Թոմաս Աքուինացի սուտը կը նկատէ մեղք իսկ ճշմարտացիութիւնը՝ առաքինութիւն ։ Թոմասի համաձայն, թոյլատրելի չեն նաեւ ճշմարտութիւնը թաքուն պահելը (լռելու իմաստով) կամ երկդիմի խօսքերն ու արտայայտութիւնները։

 

Իմմանուէլ Կանտ

Գերման փիլիսոփայ Իմանուէլ Կանտ ^{( [104] )} (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) իր բարոյագիտական գրութիւններուն մէջ կը դատապարտէ ստախօսութիւնը իսկ ճշմարտացիութիւնը կը նկատէ իրաւական պարտաւորութիւն մը, որ երբեք բացառութիւն չընդունիր։ Կանտի համաձայն, մարդ բնական հակում մը ունի սուտին հանդէպ եւ կը բնորոշէ զայն որպէս՝ մարդկային բնութեան մէջ գտնուող մէկ վատ արատ։ Կանտ, ստախօսութիւնը մարդկային արժանապատուութեան արհամարհանքը կը նկատէ, որովհետեւ սուտասանը կ՚արտայատուի՝ հակադրելով իր մտածումներուն։ Այստեղ, Կանտ կը զանազանէ ներքին սուտը՝ արտաքին սուտէն։ Այլ խօսքով, սուտասանը, իր մտածումներուն հակադրելով (ներքին սուտ), նախ կ՚արհամարհէ ի՛ր անձի արժանապատուութիւնը ապա այլոց հանդէպ ստախօսութեամբ (արտաքին սուտ)՝ կ՚արհամարհէ այլոց արժանապատուութիւնը։ 

Կանտի համաձայն, մարդը՝ որպէս բանականբարոյական էակ, չի կրնար ինքզինք՝ պարզապէս որպէս միջոց գործածել, առանց նկատի առնելու իր իսկ բանական մտածումներուն եւ արտայայտած խօսքերուն համաձայնական առնչութիւնը։ Կանտի այս գաղափարը կը բխի իր բարոյագիտութեան հիմքը կազմող «անպայմանական հրամայականի» (Categorical Imperative) մարդկութեան բանաձեւէն ^{( [105] )}, ուր կ՚ըսէ. -

«Այնպէս վարուէ՛, որ դուն մարդկութիւնը, քու անձի եւ ուրիշ անձի համար, երբեւիցէ, որպէս նպատակ եւ երբեք լոկ որպէս միջոց օգտագործես։»

Այսինքն՝ մարդու վերաբերմունքը թէ՛ իր անձի եւ թէ՛ այլոց նկատմամբ, ըլլայ որպէս նպատակի եւ երբեք` որպէս միջոցի վերաբերմունք։ Այլ խօսքով, Ի. Կանտ, իր անպայմանական հրամայականով կը շեշտէ ներքին բարոյական օրէնքին հանդէպ ունեցած մարդու խոր յարգանքն ու պարտաւորութիւնը։ Այս իմաստով եւ ներքին բարոյական օրէնքին անսալով` ես չեմ ստեր, որովհետեւ պարտաւոր եմ չստել (եւ ոչ թէ՝ ես չեմ ստեր, որովհետեւ չեմ ուզեր մարդոց վստահութիւնը իմ նկատմամբ կորսնցնել կամ որեւէ այլ պատճառով)։

Կանտ հետաքրքրական կը գտնէ, որ Աստուածաշունչի մէջ, առաջին մեղաւոր յանցանքը սուտը յիշուած է, դեռ Կայէնի եղբայրասպան ոճիրէն շատ առաջ։    

«Մարդասիրութենէ մղուած ստելու կարծեցեալ իրաւունքի մը մասին» (գերմ. բնագիր` „Über ein vermeintes Recht aus Menschenliebe zu lügen“, անգլ. ` „On a supposed right to lie from philanthropy“), 1797 թուականին հրատարակուած առանձին գրութեան մէջ, Կանտ յատկապէս կը քննարկէ ստախօսութիւնը, որ հաւանաբար առաւելութիւն մը կրնայ բերել, միշտ ելլելով մարդասիրական զգացումէն, որ Կանտի համար կը պարփակէ համայն մարդկութիւնը։ 

Արդեօք յանցա՞նք (կամ մե՞ղք) մըն է բարեսրտութենէ մղուած ստախօսութիւնը (սուտը), որով կարելի է, հաւանաբար, այլ մարդոց կեանքը փրկել։ Արդեօք կարելի՞ է ստել` հարկադրաբար կամ ստիպողաբար, երբ մարդ անել իրավիճակի մը մէջ կը գտնուի։

Ի. Կանտ, բարեսրտութենէ մղուած ստախօսութեան (սուտի) շօշափելի հետեւեալ օրինակը կը բերէ. - ոճրագործ մը մտադրած է տանդ մէջ ապաստանած ընկերդ սպաննել եւ քեզի կը հարցնէ` ընկերոջդ կեցութեան վայրը։ Դուն, գիտնալով ոճրագործին վատ մտադրութիւնը, երկընտրանքի մը առջեւ կը գտնուիս. ճշմարտութիւնը յայտնե՞լ թէ ստել, փրկելու համար ընկերոջդ կեանքը։ Կանտի համաձայն, ճշմարտացիութիւնը, միանշանակ, մարդկային բացարձակ պարտաւորութիւն մըն է, բայց միայն անոնց հանդէպ, որոնք ճշմարտութիւնը իմանալու իրաւունքը ունին։

Կանտ, որոշ մանրամասնութեամբ, կը քննարկէ նաեւ յիշեալ իրաւունք եւ պարտաւորութիւն հասկացութիւնները, միշտ շեշտելով ճշմարտացիութեան անձեռնմխելիութիւնը եւ ընդհանրականացման հրամայականը։

 

Ֆրիդրիշ Նիցշէ

Գերման լեզուաբանփիլիսոփայ Ֆրիդրիշ Նիցշէ ^{( [106] )} (Friedrich Nietzsche, 1844  – 1900 թ. ), որ բարոյականութեան քննադատութեան մարզէն ներս ծանօթ անուն մըն է։ Իր «Այսպէս խօսեցաւ Զրադաշտը» (գերմ. բնագիր ` „Also sprach Zarathustra“ ) նշանաւոր երկին մէջ կ՚ըսէ. - «Ով որ չի կրնար ստել, չի գիտեր ճշմարտութեան ի՞նչ ըլլալը»։

Լեզուական հարցերու մասին գրութեան մը մէջ, Ֆ. Նիցշէ կը քննարկէ ճշմարտութիւն եւ սուտ հասկացութիւններու ծագումնաբանութիւնը եւ կ՚եզրակացնէ, որ ընդհանրապէս, բառերու բնորոշման անճշգրտութեան պատճառով կը խաթարուի ճշմարտութիւնը եւ կը հետեւցնէ, որ լեզուն չի կրնար ճշմարտութեան հիմք ծառայել։ Սակայն, քանի որ մարդիկ ընկերային ու բանական էակներ են եւ կը հաղորդակցին լեզուի միջոցով, հետեւաբար անոնք ստիպուած են ոչճշգրիտ բնորոշում ունեցող բառեր օգտագործել եւ որպէս արդիւնք՝ ստել։ Այս իրավիճակը յաղթահարելու համար, Նիցշէի համաձայն, հարկ է քայքայել ընկալուած եւ գործածութեան մէջ եղող հին ու տկար փոխաբերութիւնները, ձերբազատուիլ անոնցմէ եւ փոխարինել զանոնք սեփական, նորակերտ ու աւելի ճշգրիտ բնորոշում ունեցող ստեղծագործութիւններով։   



Նշանաւոր խօսքեր՝

սուտի մասին

 

Բուդդա (Buddha, մօտ. 563 – 483 մ. թ. ա. ). -

«Ոչ մէկ նպատակ կրնայ սուտը արդարացնել»։

Օգոստինոս Երանելի (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ). -

«Աւելի լաւ է ճշմարտութեամբ պարտուիլ, քան ստով յաղթել»։

Ե. Վ. Կէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Առաջին տպաւորութեան պարագային, տարօրինակ է, որ ան խառնուրդն է՝ ճշմարտութեան եւ ստի»։

«Նոյնիսկ ամենակոպիտ սուտին մէջ, յաճախ խառնուած կ՚ըլլայ ճշմարտութեան նշոյլ մը»։

Ֆ. Նիցշէ (գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Եթէ չես կրնար ստել, չես գիտեր ճշմարտութեան ինչ ըլլալը»։

Յունական ասացուածք. -

«Ստի եւ ճշմարտութեան միջեւ առկայ է լռութեան պահեստի ելքը»։

Ֆրանսական ասացուածք. -

«Յաճախ կը ստեն աչքերը, բայց բերանը՝ շատ աւելի յաճախ»։

Ռուսական ասացուածք. -

«Սուտը սկսաւ աշխարհին հետ ու կը մահանայ՝ աշխարհին հետ»։

 



 

 

Քննախօսութիւն

 

Ի՞նչ է Քննախօսութիւնը, մանաւանդ փիլիսոփայութեան եւ բարոյագիտութեան ոլորտներէն ներս։

Հայերէնի մէջ, քննախօսութիւնը, նորամուտ եզր մը կը նկատուի, որու եւրոպական կարգ մը լեզուներու հոմանիշը կու գայ լատիներէն discursus եզրէն, ինչպէս անգլ. ՝ Discourse, ֆրնս. ՝ Discours, գերմ. ՝ Diskurs, որ կը նշանակէ՝ քննարկում, խօսոյթ, խօսակցութիւն, բանավէճ։

Քննախօսութիւնը, այն տրամաբանական ընթացք ունեցող առարկութիւններու շղթան է, որ կանոնաւոր ձեւով կրնայ ամբողջութիւն մը իր բաղկացուցիչ մասերէն վերակազմել։ Այս իմաստով, քննախօսական (Discoursive) կը նկատուի օրինակ՝ անուղղակի ու հասկացութիւններու միջոցով կատարուած մտածողութիւնը, որ կ՚արտայայտուի՝ բանականութեան վրայ հիմնուած խօսակցութեամբ կամ խօսոյթով, բոլորովին տարբեր ներհայեցողականէն ^{( [107] )} (Intuitive), որ իր կարգին՝ ինքնաբեր (Spontanious) եւ ուղղակի (անմիջական) ճանաչողութիւնն է ու հասկացութիւններու (Concept) անդրադարձին վրայ չի հիմնուիր։ 

Քննախօսութիւնը, տեղի կ՚ունենայ նուազագոյն երկու անհատներու միջեւ կատարուած երկխօսութեամբ (= Dialogue), սակայն աւելի ընթացիկ է խումբ մը անհատներու միջեւ կատարուած խօսոյթով։

Քննախօսութիւն եզրը, բացի փիլիսոփայութեան ու բարոյագիտութեան ոլորտէն, կ՚օգտագործուի նաեւ՝ լեզուաբանութեան (Philology), ընկերաբանութեան (Sociology) եւ բազմաթիւ այլ ոլորտներէ ներս… ոլորտներ, ուր հաւաքական քննարկման ու խօսոյթի կարիքը կը տեսնուի։

Քննախօսութիւնը ունի իր կանոնները, որոնց պէտք է ենթարկուին բոլոր քննախօսութեան մասնակիցները (=խօսակիցները), առանց բացառութեան։ Քննախօսութեան կանոնները կարելի է բաժնել հետեւեալ երեք մասերու. -

Մասնակցութեան կանոններ,

Տրամաբանութեան կանոններ եւ

Երկխօսութեան կանոններ,

որոնք մանրամասնուած են Քննախօսութեան բարոյագիտութիւնը ^{( [108] )} տեսութեան քննարկման ընթացքին (տե՛ս էջ 215)։

Լաւագոյն պայմաններ ստեղծող վերոյիշեալ կանոնները, պիտի ծառայեն այն նպատակին, որ քննախօսութիւն մը ընթանայ՝ հաւասարութեան եւ արդարութեան սկզբունքներով։ Այս կանոնները, պէտք է ներհայեցողութեամբ (Intuition), ինքնաբերաբար հասկնալի ըլլան բոլոր մասնակիցներուն համար։ Այլ խօսքով, այս կանոնները պայմանագրութեամբ մը չեն ներկայանար, այլեւ՝ որպէս նախապայման կամ նախահամարում (Presupposition), որոնց խախտումը կամ զանցառումը՝ որոշ հակասութիւններու կ՚առաջնորդէ։

Քննախօսութիւն մը յաջող կը համարուի, եթէ անոր բոլոր մասնակիցները, միաժամանակ՝ ճշմարտացի ու վստահելի ըլլան.

ճշմարտացի՝ այն իմաստով, որ մասնակիցներու արտայայտութիւնները իրենց դիտաւորութեան համապատասխանեն. իսկ

վստահելի՝ այն իմաստով, որ մասնակիցներու արտայայտութիւնները տեղ գտնեն իրենց վարուելակերպին մէջ։

 

Քննախօսութեան վերոյիշեալ՝ մասնակցութեան, տրամաբանութեան եւ երկխօսութեան կանոններու վրայ հիմնուած ու մետաբարոյագիտութեան (Meta-Ethics) հիմունքներ պարունակող տեսութիւն մըն է Քննախօսութեան բարոյագիտութիւնը (անգլ. ՝ Discourse Ethics, գերմ. ՝ Diskursethik), որ յառաջացաւ ու զարգացաւ Գերմանիոյ մէջ, 20-րդ դարու 70-ական եւ 80-ական թուականներուն, ժամանակակից բարոյագէտ փիլիսոփաներ՝ Ապէլի (Karl-Otto Apel, 1922 – 2017 թ. ), Հաբերմասի (Jürgen Habermas, *1929 թ. ) եւ ասոնց աշակերտներուն կողմէ։  

Քննախօսութիւնը, ընկերաբանփիլիսոփայ Հաբերմասի համաձայն, հաղորդակցական բանականութեան (Communi c ative Rationality), փաստարկային երկխօսութեան եւ միջենթակայական (Intersubjective) գործողութիւններու վայրն է։ Հաբերմաս տակաւին քննախօսութեան հորիզոնը ընդարձակելով, զայն ատակ կը նկատէ իրաւական համակարգի մէջ կիրարկութեան եւ «արդի իրաւական պետութեան» մը կազմաւորման ընթացքին, արդարեւ գաղափարներ, որոնք մեծ դժուարութիւններու կը բախին։ 



Նշանաւոր խօսքեր՝

քննախօսութեան մասին

 

Ապէլ (գերմ. ՝ Karl-Otto Apel, 1922 – 2017 թ. ). -

« Քննախօսութեան բարոյականութեան սկզբունքը կարելի չէ բոլորովին հեռացնել իրաւական ու քաղաքական ոլորտներէն»։